Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 374

• रागादिविरहस्य महत्त्वप्रयोजकतामीमांसा •
ज्ञानादपि 'फलापत्तेर्विशेषरूपेण महत्त्वप्रकारकत्वनिवेशस्याऽऽवश्यकत्वात् । वीतरागनिष्ठविशेष्यतानिरूपकज्ञानादपि फलाऽऽपत्तेः धर्मलक्षणफलजननप्रसङ्गात् ।
अयमाशयो - व्यक्ति-विशेषविषयकत्वनिवेशेन मायाविषु महत्त्वप्रकारकबुद्धेर्धर्मजनकत्वप्रसङ्गवारणेऽपि वीतरागे महत्त्वत्वावच्छिन्नमहत्त्वनिष्ठप्रकारतानिरूपकबुद्धेरिव प्रमेयत्वावच्छिन्नमहत्त्वनिष्ठप्रकारतानिरूपकबुद्धेरपि धर्मजननापत्तेरपरिहार्यतैव, वीतरागनिष्ठविशेष्यतानिरूपितमहत्त्वनिष्ठप्रकारतानिरूपकत्वस्योभयत्र सत्त्वात् । ततश्च 'अयं प्रमेयवान्' इति वीतरागमुद्दिश्य या महत्त्वप्रकारिका बुद्धिर्जायते ततोऽपि धर्मनिष्पत्तिरभ्युपगन्तव्या स्यात्, तत्र प्रमेयत्वेन महत्त्वस्य प्रकारत्वात्, इदन्त्वेन च वीतरागस्य विशेष्यत्वात् । न च तादृशबुद्धितो धर्मनिष्पत्तिः कस्याऽपि सम्मता एतेन वीतरागवृत्तित्वविशिष्टाया एव बाह्यसम्पदो महत्त्वप्रकारक बुद्धिप्रयोजकत्वाभ्युपगमेन मायाविषु वीतरागवृत्तित्वविशिष्टाया बाह्यसम्पदोऽसत्त्वान्न धर्मजनकत्वलक्षणोऽतिप्रसङ्ग इत्यपि निरस्तम्, 'वीतरागः प्रमेयत्वेन महान्' इति प्रमेयत्वावच्छिन्न- महत्त्वनिष्ठप्रकारताकज्ञानादपि फलापत्तेः । न च प्रमेयत्वावच्छिन्न- महत्त्वनिष्ठप्रकारताकज्ञानस्य घटादावपि सम्भवान्न फलजनकत्वमुररीक्रियते इति शङ्कनीयम्, प्रागुक्तरीत्याऽत्रापि वीतरागविषयकत्वनिवेशेनाऽनतिप्रसङ्गात् । तथापि वीतरागविशेष्यक - प्रमेयत्वावच्छिन्न-महत्त्वप्रकारकज्ञानात्फलापत्तेरपरिहार्यत्वमेव । तदपाकरणाय च महत्वप्रकारकबुद्धौ व्यक्तिविशेषविषयकत्वनिवेशस्य नाऽऽवश्यकत्वम्, धर्मजनन्यां बुद्धौ विशेषरूपेण महत्त्वप्रकारकत्वनिवेशस्य एव आवश्यकत्वात् = अवश्यक्लृप्तत्वात् । तावतैवातिप्रसङ्गप्रच्यवात् व्यक्तिविशेषविषयकत्वनिवेशाऽनावश्यकतया बाह्यसम्पदा महत्त्वबुद्धेर्धर्मजनकता न सम्भवतीति भावः । હોવો જોઈએ ? તેની કોઈ વિવક્ષા આવશ્યક નથી. અર્થાત્ વીતરાગમાં થયેલી મહત્ત્વપ્રકારક બુદ્ધિ કોઈ પણ સ્વરૂપે થઈ હોય તો ય તે ધર્મજનક બનશે.
પરંતુ આવું માનવામાં તકલીફ એ થશે કે કોઈ વ્યક્તિને વીતરાગ ભગવાનમાં રહેલ મહત્ત્વ માત્ર પ્રમેયત્વરૂપે જણાય અર્થાત્ ‘પ્રમેયવાન્ વીતરાગઃ' આવી થનારી બુદ્ધિ પણ ધર્મજનક બની જશે. કેમ કે આ બુદ્ધિ વીતરાગને ઉદ્દેશીને થયેલી છે. તેમ જ પ્રમેયત્વરૂપે ‘મહત્ત્વ' ધર્મને જ વિશેષણ બનાવે છે. પરંતુ હકીકત એ છે કે પ્રમેયત્વરૂપે મહત્ત્વને વિશેષણ બનાવનારી વીતરાગવિશેષ્યક બુદ્ધિ ધર્મજનક બનતી નથી. પ્રમેયત્વ એ તો કેવલાન્વયી = અતિવ્યાપક સામાન્યગુણધર્મ છે. એ ગુણધર્મ કોઈનો વ્યાવર્તક = व्यवच्छेदृारी બાદબાકી કરનાર ન હોવાથી તે રૂપે મહત્ત્વપ્રકારક વીતરાગવિશેષ્યક બુદ્ધિ કદાપિ ધર્મજનક બની ના શકે. તેવું ન બને એ માટે માનવું પડશે કે વીતરાગવિશેષ્યક (= વીતરાગમાં थनारी) महत्त्वमुद्धि = મહત્ત્વપ્રકારક બુદ્ધિ = ‘આ મહાન છે’ એવી બુદ્ધિ પણ પ્રમેયત્વ વગેરે ગમે તે સામાન્ય ગુણધર્મને આગળ કરીને થાય તો તે ધર્મજનક પુણ્યજનક-નિર્જરાજનક ના બને. પરંતુ અમુક ચોક્કસ ગુણધર્મને આગળ કરીને મુખ્ય કરીને થાય તો જ તે ધર્મજનક બને.
=
=
=
આવું માન્ય કરવામાં આવે તો મહત્ત્વપ્રકારક બુદ્ધિમાં વ્યક્તિવિશેષવિષયતા = વીતરાગવિશેષ્યકત્વ આવશ્યક માનવું જરૂરી રહેતું નથી. માટે બાહ્ય વૈભવથી થનારી મહત્ત્વબુદ્ધિને ધર્મજનક માનવામાં માયાવીને વિશે થનારી મહત્ત્વબુદ્ધિ ધર્મજનક બનવાની આપત્તિ દુર્વાર થશે. માટે છત્ર, ગઢ, સમવસરણ આદિ બાહ્ય વૈભવ ભગવાનની મહત્તાનો નિર્ણાયક નથી બનતો- એમ ફલિત થાય છે.
-
१. हस्तादर्शे 'फलाथात्र' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्शे 'महद...' इत्यशुद्धः पाठः । For Private & Personal Use Only
२०१