Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 373

२००
• देवागमादेः विपक्षवृत्तित्वविचारः • द्वात्रिंशिका-४/१ तदिदमुक्तं समन्तभद्रेणापि
देवागम-नभोयान-चामरादिविभूतयः । मायाविष्वपि दृश्यन्ते नातस्त्वमसि नो महान् ।। (आप्तमीमांसा.१) इति ।। _ न च व्यक्तिविशेषविषयकत्वेन नाऽतिप्रसङ्ग इति शङ्कनीयं, प्रमेयत्वादिना महत्त्वप्रकारक
उक्तार्थे आप्तमीमांसासंवादमाह- 'देवागमेति । 'द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणं पदं प्रत्येकमभिसम्बध्यत' इति न्यायादत्राऽऽदिशब्दस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धाद्देवागमादयो नभोयानादयश्चामरादयश्च विभूतयः परिगृह्यन्ते । देवागम-चक्रवर्त्याद्यागमन-हिंस्राहिंस्रपशुपक्ष्याद्यागम-नभोविहार-धर्मचक्र-स्वपरचक्रभयनाशाद्यतिशय-चामरछत्राऽशोकवृक्षादिप्रातिहार्यलक्षणाश्चैता मायाविष्वपि मष्करिप्रभृतिषु केनचिदंशेन दृश्यन्ते इति तद्वत्तया भगवन् ! नः अस्माकं परीक्षाप्रधानानां त्वं न महान् = न स्तुत्यः असि । श्रेयोमार्गस्य प्रणेता भगवान् स्तुत्यो = महान् देवागम-नभोयान-चामरादिविभूतिमत्त्वाद्यन्यथानुपपत्तेरिति हेतोरप्यागमाश्रयत्वात्। तस्य च प्रतिवादिनः प्रमाणत्वेनाऽसिद्धेः। तीर्थङ्करादिसत्कदेवागमादिप्रतिपादक-जैनागमप्रामाण्यवादिनामपि मते देवागमादीनामम्बडपरिव्राजकाधुदाहरणेन विपक्षवृत्तितया गमकत्वाऽयोगात्; तदागमादेव हेतोर्विपक्षवृत्तित्वप्रसिद्धेः” इति तद्वृत्तिलेशः । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिरपि धर्मसङ्ग्रहण्याम् → देवागमादियं चेव विसेसलिंगं ण एत्थ वि पमाणं । साहारणं च तंपि हु भावम्मि वि तदुवदेसम्मि ।। 6 (धर्म.सं.५०४) इति ।
ननु वीतरागवृत्तित्वविशिष्टयैव बाह्यसम्पदा जनिताया महत्त्वप्रकारकबुद्धेः धर्मजनकत्वमभ्युपगम्यते, मायाविषु वीतरागवृत्तित्वविशिष्टबाह्यसम्पदोऽसत्त्वेन न तेषु महत्त्वधीधर्मजनिका स्यादित्याशयमपाकर्तुमुपक्रमते न चेति । महत्त्वप्रकारकबुद्धेः व्यक्तिविशेषविषयकत्वेन = वीतरागविशेष्यकत्वेन धर्मजनकत्वाभ्युपगमात् न = नैव मायाविविशेष्यक-महत्त्वप्रकारकबुद्धेः धर्मजनकत्वलक्षणः अतिप्रसङ्ग इति न च शङ्कनीयम् । शङ्कानिरासहेतुमाह प्रमेयत्वादिना महत्त्वप्रकारकज्ञानादपि = प्रमेयत्वावच्छिन्नमहत्त्वनिष्ठप्रकारतानिरूपित
તેથી તો શ્રીસમન્તભદ્ર આચાર્યે પણ આમીમાંસા પ્રસ્થમાં પ્રભુને ઉદેશીને જણાવેલ છે કે દેવતાઓનું આગમન, ગગનગમન (આકાશમાર્ગે અદ્ધર આવવું-જવું), ચામર વગેરે બાહ્ય ઠાઠમાઠ તો માયાવીઓમાં પણ દેખાય છે. માટે આ બાહ્ય ઠાઠમાઠને લીધે કાંઈ તું અમારા માટે મહાન નથી.”
અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે – “આ મહાન છે' એવી તમામ બુદ્ધિને અમે ધર્મજનક નથી માનતા. પરંતુ અમુક ચોક્કસ વ્યક્તિને વિશે થયેલી તે બુદ્ધિને અમે ધર્મજનક માનીએ છીએ. માયાવીમાં થયેલી ઉપરોક્ત મહત્ત્વપ્રકારક બુદ્ધિ વ્યક્તિવિશેષવિષયક નથી. કેમ કે માયાવી વ્યક્તિવિશેષ નથી.
જ્યારે વીતરાગ તીર્થકર ભગવંત વ્યક્તિવિશેષસ્વરૂપ હોવાથી તેને ઉદેશીને થયેલી “આ મહાન છે' એવી મહત્ત્વપ્રકારક બુદ્ધિ ધર્મજનક બનશે. આથી તીર્થંકર પરમાત્મામાં પણ બાહ્ય વૈભવના કારણે મહત્તા માનવામાં આવે તો કોઈ દોષ = અતિપ્રસંગ (= માયાવવિશેષ્યક મહત્ત્વપ્રકારકબુદ્ધિમાં ધર્મકારણતા માનવાની આપત્તિ) નહિ આવે. ટૂંકમાં વીતરાગવિશેષ્યક મહત્ત્વપકારક બુદ્ધિને ધર્મજનક માનવામાં કોઈ અનિષ્ટ પ્રસંગ નહિ આવે. હું આ શંકા વ્યાજબી ન હોવાનું કારણ એ છે કે વીતરાગવિશેષ્યક મહત્ત્વપ્રકારકબુદ્ધિને ધર્મજનક માનવાનો મતલબ એ થયો કે એ બુદ્ધિ વીતરાગને ઉદેશીને થયેલી હોવી આવશ્યક છે. પરંતુ તેમાં પ્રકાર = વિશેષણ તરીકે માન્ય એવો “મહત્ત્વ” ધર્મ ક્યા સ્વરૂપે ભાસમાન