Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
• द्रव्यावश्यकविशेषप्रयोजनख्यापनम् •
१८१ अस्खलितत्वादिगुणगर्भतया द्रव्यत्वोपवर्णनस्यैतदर्थद्योतकत्वाच्च ।।२५।। योग्यतामधिकृत्येह तदन्यत् त्वप्रधानकम् ।। (ब्र.सि. ५५) इति ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चये हरिभद्रसूरिवचनमपि व्याख्यातम् । ‘अस्य = अपुनर्बन्धकस्य' शिष्टं स्पष्टम् ।
__ किञ्च → “से किं तं आगमओ दव्वावस्सयं ? आगमओ दव्वावस्सयं जस्स णं आवस्सएत्ति पदं सिक्खितं ठितं जितं मितं परिजितं नामसमं घोससमं अहीणक्खरं अणच्चक्खरं अव्वाइद्धक्खरं अक्खलिअं अमिलिअं अवच्चामेलियं पडिपुण्णं पडिपुण्णघोसं कंठोट्ठविप्पमुक्कं गुरुवायणोवगयं से णं तत्थ वायणाए पुच्छणाए परिअट्टणाए धम्मकहाए णो अणुप्पेहाए, कम्हा ? 'अणुवओगो दव्वमिति क?” + (अनु. द्वा.सू.१३) इत्येवं अनुयोगद्वारसूत्रे अस्खलितत्वादिगुणगर्भतया द्रव्यत्वोपवर्णनस्य = आगमतो द्रव्याऽऽवश्यकत्वनिरूपणस्य एतदर्थद्योतकत्वात् = भावाऽऽवश्यकाऽभ्यासरूपतासूचकत्वात्, अन्यथा 'अनुपयुक्तो वक्ताऽऽगमतो द्रव्यावश्यकमि'त्येतावतैवेष्टसिद्धेः शिक्षित-स्थित-जित-मित-परिजित-स्वनामसमघोषसमाऽहीनाक्षराऽनत्यक्षराऽव्याविद्धाक्षराऽस्खलितत्वादिगुणसमुत्कीर्तनस्य वैयर्थ्यापत्तेः ।।
यद्यपि तद्वृत्तौ श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः → शिक्षितादिगुणोत्कीर्तनं कुर्वन्निदं ज्ञापयति- यदुतैवम्भूतमपि निर्दोषं श्रुतमुच्चारयतोऽनुपयुक्तस्य द्रव्यश्रुतं द्रव्याऽऽवश्यकमेव भवति, किं पुनः सदोषम् ? उपयुक्तस्य तु स्खलितादिदोषदुष्टमपि निगदतो भावश्रुतमेव भवति । एवमन्यत्रापि प्रत्युपेक्षणादिक्रियाविशेषाः सर्वे निर्दोषा अप्यनुपयुक्तस्य तथाविधफलशून्या एव सम्पद्यन्ते । उपयुक्तस्य तु मतिवैकल्यादितः सदोषा अप्यमी कर्ममलाऽपगमायैवेति + (अनु.द्वा.सू.१३ वृ.पृ.१६) इत्युक्तं तथापि शिक्षिताऽस्खलितत्वादिगुणे सति उपयोगसम्पत्तौ नोआगमतो भावावश्यकतोपपत्तिस्सुकरेति तदभ्यासरूपताद्योतनार्थमपि तादृशबहुगुणोत्कीर्तनं न व्याहन्यत इति भावनीयमेतत्तत्त्वमनेकान्तदृष्ट्याऽनन्तार्थसमृद्धजिनवचनविभावनपरैः पर्युपासितगुरुकुलैः ।।३/२५।।
તથા (૨) અનુયોગકારસૂત્રમાં દ્રવ્યઆવશ્યકનું પણ અસ્મલિત, અવ્યત્યાગ્રંડિત, અવ્યાવિદ્ધ, અમિલિત, પ્રતિપૂર્ણ, ઘોષસમાન, નામસમાન, જિત, મિત વગેરે સ્વરૂપ ઉચ્ચારણ આદિ ગુણોથી ગર્ભિત હોવા રૂપે જે વર્ણન કરેલ છે તેનાથી પણ એ જ વાત સૂચિત થાય છે કે તે દ્રવ્ય આવશ્યક સર્વથા નિષ્ફળ નથી હોતું. પરંતુ ભાવઆવશ્યકના અભ્યાસ સ્વરૂપ હોય છે. બાકી તો “અનુપયોગથી થતું આવશ્યક એ દ્રવ્ય આવશ્યક છે' એટલું જ વર્ણન આવે. એ દ્રવ્યઆવશ્યક સર્વથા નિષ્ફળ જ હોય તો અસ્મલિતત્વ વગેરે ગુણો હોય કે ન હોય - કોઈ ફરક પડતો નથી. પરંતુ અમ્મલિત ઉચ્ચારણ વગેરે ગુણોથી ગર્ભિત દ્રવ્યઆવશ્યકનું વર્ણન એ સિદ્ધ કરે છે કે તે પણ સાર્થક છે, ભાવઆવશ્યકનું કારણ छ, प्रधानद्रव्यमा१श्य .) (3/२५)
દ્રવ્યઆવશ્યક્તા બે ભેદ છે વિશેષાર્થ :- દ્રવ્યશબ્દ અનુયોગવારસૂત્રની વ્યાખ્યામાં શ્રીમલધારી હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજે પ્રધાન અર્થ અને ગૌણ અર્થ એમ બે અર્થમાં બતાવેલ છે. ભાવનું કારણ બને તેવું દ્રવ્ય પ્રસ્તુતમાં પ્રધાન = મુખ્ય કહેવાય. દા.ત. સમર્થ સુસાધુ એ દ્રવ્યઆચાર્ય કહેવાય. ભવિષ્યમાં આચાર્યપણું પ્રાપ્ત થવાની યોગ્યતા
હોવાથી અહીં દ્રવ્યશબ્દ કારણ અર્થમાં સમજવો. તથા “અંગારમર્દક દ્રવ્યાચાર્ય હતા” આ વાક્યમાં Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
