Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
• पदप्रवृत्तिनिमित्तादिविकल्पोद्भावनम् • द्वात्रिंशिका-१/३१ अथ वर्जनाभिप्रायेण जीवघातपरिणामजन्यत्वलक्षणं स्वरूपमेव विराधनायास्त्याज्यतेऽतो नेयमसती प्रतिबन्धिकेति चेत् ? किमेतद् विराधनापदप्रवृत्तिनिमित्तं विशेषणं वा ? आद्ये 'प्रवृत्तिनिमित्तं निर्जराप्रतिबन्धकस्य विरहः तदानीमनाविल एव । यथा सूर्यकान्तमणिविरहविशिष्टचन्द्रकान्तमणेः वह्निजन्यं दाहं प्रति प्रतिबन्धकत्वे सूर्यकान्तमणिविरहसत्त्वे चन्द्रकान्तमणिविरहस्य च सत्त्वेऽग्निदाहो भवत्येव तथा जीवघातपरिणामविशिष्टजीवविराधनायाः वर्जनाभिप्रायजन्यां निर्जरां प्रति प्रतिबन्धकत्वेऽभ्युपगम्यमाने उत्तेजकाभावसत्त्वे = जीवघातपरिणामसत्त्वे जीवविराधनाविरहस्य च सत्त्वे वर्जनाभिप्रायजन्यनिर्जरालक्षणं कार्यं स्यादेव, सामग्रीसत्त्वे कार्यतावच्छेदकावच्छिन्नोदयस्य न्याय्यत्वात् ।
अथ ‘वर्जनाभिप्रायजन्यां निर्जरां प्रति जीवघातपरिणामाऽजन्याया विराधनायाः प्रतिबन्धकाभावविधया कारणता' इति प्रतिपादनस्येदं तात्पर्य यदुत ‘जीवहिंसां वर्जयामी'ति वर्जनाभिप्रायेण निर्जराप्रतिबन्धकतावच्छेदकं जीवघातपरिणामजन्यत्वलक्षणं = स्वनिरूपितजन्यतासम्बन्धेन जीवघातपरिणामवैशिष्ट्यात्मकं विराधनायाः स्वरूपमेव त्याज्यते । अतः = वर्जनाभिप्रायस्य जीवविराधनास्वरूपविघटकत्वाद् इयं = जीवविराधनापदवाच्या साधुनद्युत्तारादिस्थले असती = स्वरूपतोऽविद्यमाना न प्रतिबन्धिका = कर्मनिर्जराप्रतिबन्धिका । अतः प्रतिबन्धकाभावत्वेन रूपेण तस्याः तत्र वर्जनाभिप्रायजन्यां निर्जरां प्रति कारणताभिधीयतेऽस्माभिरिति चेत् ?
मैवम्, यतोऽत्रापि विमलतामाबिभ्रती विकल्पयुगली समवतेतीर्यते। तथाहि - किं एतत् = जीवघातपरिणामजन्यत्वं विराधनापदप्रवृत्तिनिमित्तं विराधनापदार्थस्य विशेषणं वा? न च “जीवघातपरिणामजन्यत्वं विराधनापदप्रवृत्तिनिमित्तमि”ति विकल्पमङ्गीकृत्य साधुनद्युत्तारादिस्थले विराधनायां जीवघातपरिणामजन्यत्वलक्षणविराधनापदप्रवृत्तिनिमित्तं नाङ्गीक्रियत इति वाच्यम्, यत आद्ये विकल्पे साधुनद्युत्ता
છે વિરાધના સ્વરૂપ મીમાંસા છે. પૂર્વપક્ષ :- “હું આ જીવનો ઘાત કરું' - આવા જીવઘાતપરિણામથી વિરાધના જન્મે છે. આથી જીવઘાતપરિણામજન્યત્વ એ વિરાધનાનું સ્વરૂપ છે. સાધુને તો જીવવિરાધનાને વર્જવાનો અભિપ્રાય હોય છે. તેથી તે વિરાધના જીવઘાતપરિણામજન્ય હોતી નથી. આમ વર્જનઅભિપ્રાયથી વિરાધનાનું જીવઘાતપરિણામજન્યતાત્મક સ્વરૂપ જ દૂર કરાય છે. જેના સ્વરૂપનું અસ્તિત્વ જ ન હોય તે વસ્તુ અવિદ્યમાન = અસત્ જ બની જાય. આમ અપવાદ સ્થળે અસત્ એવી જીવવિરાધના કર્મનિર્જરાની પ્રતિબંધક બનતી નથી. માટે પ્રતિબંધકાભાવ તરીકે તેવી જીવવિરાધનાને નિર્જરાકારણ કહી શકાય છે.
ઉત્તરપક્ષ - જીવઘાતપરિણામજન્યત્વ એ “જીવવિરાધના' પદનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે કે જીવવિરાધના પદાર્થનું વિશેષણ છે? (વસ્તુમાં રહેલ અમુક ચોક્કસ ગુણધર્મને લીધે વસ્તુમાં અમુક શબ્દોનો પ્રયોગ थाय छे. .d. 54ulaij पूंछडं लेने डोय तमा 'म पशु छ' भेवो श६प्रयोग थाय छे. 'पशु' પદની પ્રવૃત્તિમાં = “પશુ' શબ્દપ્રયોગમાં નિમિત્ત બનનાર રુંવાટીવાળું પૂંછડું મનુષ્યમાં ન હોવાથી મનુષ્યને ઉદેશીને “આ પશુ છે' એવો શબ્દપ્રયોગ શિષ્ટ પુરૂષો કરતા નથી.) જો જીવઘાતપરિણામજન્યત્વ ગુણધર્મને ‘વિરાધના' પદનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત માનવામાં આવે તો આપવાદિક જીવવિરાધનામાં જીવઘાતપરિણામજન્યત્વ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
