Veer Shiromani Vastupal Part 01

Catalog link: https://jainqq.org/explore/006161/1

Page #1
S S ' ' ဥဂ၀၁၁၁၁ဝ၊ ဝိ၀၀၀၀၀၀၁ ')0000030000000000000000002 જેમણે પાટણના સાહિત્ય ભંડારોના વિશેષ પરિચયાં રહી સાહિત્યસેવા કરી છે અને પાટણની પ્રાચીન આબાદીને ચિરસ્મરણ રાખવા માટે ત્યાં શ્રીમદ હેમચંદ્રાચર્ચ જેવા સમર્થ આચાર્યની પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠીત કરાવવાને ઉપકાર કર્યો છે તેમજ પાટણનું અત્યારનું પાટનગર વડોદર, જન્મસ્થાન હોઈને પાટણની પ્રતિષ્ઠા માટે જેમની બહળી લાગણી છે તેવા , જ પૂજ્ય શ્રી હંસવિજયજી મહારાજ | કે નામ આ ગ્રંથ સાથે જોડતાં આનંદ થાય છે.

Page #2
જેમણે ગુજરાત, કચ્છ, કાઠિયાવાડ, દક્ષિણ, મધ્યપ્રાંત, પંજાબ, બંગાળ, સંયુકતપ્રાંત, માળવા, મેવાડ અને મારવાડ જેવા હિંદના દરેક પ્રાંતમાં વિચરીને સમાજ જાગૃતિ કરી છે ને ઉપદેશદ્વારા રાજગૃહિ, માંડવગઢ તથા એસીયા જેવા તિર્થમાં મેળાની શરૂઆત, પુનરૂદ્ધાર, તથા પ્રતિષ્ઠા અને ધર્મશાળ આદિની જરૂરીયાત પુરી પાડી છે અને તે લ્હોરા, બુરહાનપુર, પેથાપુર આદિમાં ચૈત્યપ્રતિષ્ઠા કરી છે. તેમજ થિવુંજય ઉપર અને પાદરા, વડોદરા, તેહારા, સુરત, ભદ્રેશ્વર, પાટણ આદિ સ્થળે શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ, ધંધુકામાં શ્રીમદ હેમચંદ્રાચાર્યજી, ઉજ્જૈનમાં પ્રસિદ્ધસેન - વાકર અને ઊનામાં શ્રીમદ્ હિરવી જયસૂરિ, શ્રીવિજયસેનસૂ તથા શ્રી વિજયદેવસૂરિના સ્મરણબિંબ સ્થપાવીને નિર્ભે ગુરૂભક્તિ કરી છે. તથા વર્તમાન મુનિ વ્યવહારની સંકલન માટે વડેદરામાં મુનિસંમેલન ભરવામાં અગ્રભાગ લીધે છે. રાજ્યપરિચયથી ધર્મપ્રેમ પિષી દયા અને જૈન સાહિત્ય સના ઝરણું વહેતાં કરવા વડોદરાના નામદાર ગાયકવાડ સરકાર તેમજ પ્રતાપગઢ, સચીન, નદેદ, વાડાસીનોર, આદિ રાજવંશીઓને પ્રતિબોધ્યા છે, ને ભાવનગર કેન્ફરન્સ પ્રસંગે તેમજ વડેદરા અને વરાડલાના પ્રવેશમાં રાજરયાસતથી. બહુ માન મળવા છતાં સમભાવ જાળવી શક્યા છે તેવા વયેવૃદ્ધ તેમજ જ્ઞાનવૃદ્ધ પુરૂષનું નામ જોડતાં મહથી કથા નાયકની વિશાળ કાર્યદક્ષતાની ઠીક સંભાવના થશે તેમ માનીએ છીયે. . પ્રકાશક,

Page #3
ઉપઠ્ઠાત.. જે ક્રાંતિયુગમાંથી હિંદ ઉંચે ચઢી રહ્યું છે તેમાં જીવન પુરનાર સાત્વિક પ્રાણરૂપે પ્રાચિન ઐતિહાસિક પ્રમાણે ઘણું કામ કરી રહ્યાં છે. હિંદની રાષ્ટ્રિય મહાસભાને મુદ્રાલેખ “સ્વરાજ્ય એ અમારો જન્મસિદ્ધ હક છે એ વિચારને જન્મજ પ્રાચિન આર્યસ્વતંત્રતા અને અનેકવિધ કળાત્કૃતિને પડઘો છે. હિંદ. પાઢિમાત્ય પરિચયમાં પિતાની જે પૂર્વની શક્તિ વિસરી ગયેલું કમિતામાં ફસાઈ પડેલું તેમાંથી બચવાને પૂર્વને ઈતિહાસ સંભારવા-તેને જવલંત બનાવવાનું કાર્ય અત્યારે વધારે અગત્યનું થઈ પડયું છે. - કત્રિમતાના આવરણથી જેને પ્રજા પણ બચી નથી. ‘દયા’ ની જીણવટમાં આપણે એટલા તે ખુલી ગયા કે શૌર્ય–આત્મતેજ કે સવમાનની વાતને આપણને સંગજ ન રહ્યો. રાજકીય પ્રશ્ન કોને ધરવામાં પણ કંપ થવા લાગ્યો અને હિંદની ચઢતીને સમયે-રાજસત્તા જમાવવામાં તથા નિભાવવામાં તેમજ આર્ય ગૌરવ માટે આગેવાની લેવામાં જાણીતા થયેલા સેંકડો જેન શુરવીરો તથા ઉદાર નવરોના સંતાન ઘરકુકડાનું બિરૂદ ભોગવતા થયા. - જૈન સમાજ આ ગુમાવેલી શક્તિ ત્યારેજ પ્રાપ્ત કરી શકે કે જ્યારે તેમના સન્મુખ આવા સમર્થ પૂર્વ પુરૂષોના ઇતિહાસ મુકવામાં આવે. 'કવળ ક્રિયા માત્રમાંજ ધર્મને ઓળખી રહેલા ભાગને વસ્તુથીતિનું ખરું ભાન ચારેજ થઈ શકે કે જ્યારે તેઓ આવા કર્તવ્યપરાયણ ધર્મસ્થને પિછાણતાં શીખે. અમે છેલ્લા ચાર વર્ષથી ઐતિહાસીક ભેટે આપવાનું એટલા માટે જ પસંદ કર્યું છે. આટલા ટુંક અનુભવથી અમને ખાત્રી થઈ છે કે આવા પૂર્વ ઈતિહાસની અગત્ય જાહેર પ્રજા સમજી ગયેલ છે અને સમાજમાં આ વાંચને નવું ચૈતન્ય વિકસાવવા માંડયું છે. અમે આવા ઐતિહાસીક પ્રસંગે મેળવવા પ્રયત્ન શરૂ કર્યો ત્યારે તેવાં દષ્ટાંતિક પાત્ર મેળવવાનું લાંબે વખત નભશે કે કેમ? તે માટે કેટલાક શંકા બતાવી રહ્યા હતા, પરંતુ આટલા વખતમાં અમને જે કેડીબંધ જેને સમર્થ પુરૂષોનાં દષ્ટાને મળ્યાં છે તે જોતાં કહેવું જોઈએ

Page #4
કે જૈન પ્રજાએ રાજકુશળ નૃપતિઓ તેમજ મુત્સદી, બળવાન દ્ધાઓ અને ઉદાર નરવરે મોટી સંખ્યામાં અત્યાર અગાઉ ઉત્પન્ન કર્યા છે. જેના ધર્મસંચારક મહાપુરૂષો દરેક રાજવંશી છે, જે ધર્મજ ક્ષત્રિીધર્મ હવાના પ્રમાણે છે તેમાં આવાં રત્નો પાકે તેમાં આશ્ચર્ય શું ? વાત એટલીજ છે કે આ શક્તિ વિસરાઈ ગઈ હતી તેને પુનઃ પ્રાપ્ત કરવાની રહે છે ને તે માટે આવાં સ્મરણે એજ નિસરણી છે. - ઐતિહાસીક ઘટનાના પુનરોદ્ધાર માટે આપણુમાં પ્રથક પ્રથ પ્રયત્ન તરફથી શરૂ થવા લાગ્યો છે તેમ તે અમારે સ્વીકારવું જોઈશ. શોધબોળ–શીલાલે–નાનામોટા પ્રસંગેના વર્ણન અને રાસાઓ આદિ ઈતિહાસના સાધને મેળવવા તરફ ચોતરફ રસ વધેજ જાય છે. અમારી જના આવા અનેક દાખલાને વાર્તારૂપે ગુંથીને સમાજને તેમાં રસ લેતાં કરવાની છે. આવા કથાનકો માટે પુછપરછ પણ વધવા લાગી છે. અને સમાજપ્રેમી સમુદાય તથા પૂજ્ય મુનિવરે પણ અમારી નવી તૈયારી માટે વધુ ને વધુ જાણવા આતુરતા બતાવતા થયા છે એજ અમારા શ્રમની ઓછી કદર નથી. આ પ્રકટ થતે ઈતિહાસ એવા પુરૂષને છે કે જેણે દેશ અને ધર્મસેવામાં અગાધ ફાળો આપ્યો છે. ગુજરાતનું તન હચમચી જતું છલી રાખવું તેને નવાજ બળથી આબાદ કરવું અને તે સાથે જાતિ કે ધર્મના ભેદ વિના અઢળક દ્રવ્ય ખર્ચને કળાપૂર્ણ દેરાસર, મસીદે. તળા, ધર્મશાળાઓ અને અન્નગ્રહો ઉભાં કરવામાં તેમણે શક્તિ અને વિશાળતાનું જે ઉમદા ભાન કરાવ્યું છે, તે ટુંકમાં ઉતારતાએ ગ્રંથનું કદ બહુ વિશાલ થઈ જતું હોવાથી આ કથાનક અમારે બે ભાગમાં વહેંચી નાંખવાની ફરજ પડી છે. એટલે બીજો ભાગ આવતા વર્ષની ભેટ તરીકે આપતાં સુધીના અંતરમાં દાયકાની જીજ્ઞાસાનો અમારે નિરપાયે અવરોધ કરવો પડ્યો હોય તે માટે ક્ષમા માગીએ છીએ. 'ડાઓ તકે જણાવવું જોઈએ કે પૂજ્યપાદ શ્રીહંસવિજ્યજી મહારાજની પ્રેરણાથી પાટણમાં ચોખાવણીઆના પાડાના રહીશ શ્રીમતી રૂખોમા એ એતિહાસિક ગ્રંથને આદર આપવામાં અને શ્રી જે આત્માનંદ સભા માર્કત જે લાગણી બતાવી છે તેની માનભરી નેંધ લેતાં આવા ઐતિહાસિક ગ્રંથોના પ્રકાશન માટે. સાહિત્યરસીકે તન, મન, ધનથી બળ આપતા રહેશે તેમ આશા રાખીએ છીએ. આ કથાનકમાં આવતાં કેટલાક ગામેના નામ શાસ્ત્રીય લેવાથી -- કરવામાં

Page #5
સ્થળને ખ્યાલ આપવા માટે જણાવવું જોઈએ કે આ ગામે પડ્યાં ખયાં પણ અત્યારે છે. કથાનું મુખ્ય સ્થળ ધવલકપુર એ અત્યારનું ધોળકા છે, સ્થભનપુરને ખંભાતથી ઓળખાય છે જ્યારે વામનસ્થળી એ વણથલી (સોરઠ)ના નામથી અને વર્ધમાનપુર એ વઢવાણના નામે કાઠિયાવાડમાં આવેલાં છે. વાંચનારને પરીચીત નામથી સમજવાને સગવડ વધે તેટલા ખાતર આટલે ખુલાસો કરે ઉચિત ધાર્યો છે. છેવટે એટલું જ કે જેને પ્રજાને ઐતિહાસિક સાહિત્ય વિકસાવવા અને તેને અનુભવ મેળવવાને ઉત્સાહ વધતું રહેશે અને તેવા સાહિત્યના બહેળા પ્રચારને વિશેષ આદર મળતા જશે તે સમાજ જાગૃતિમાં બહોળું પરિવર્તન થવા પામશે અને અમે અમારા પ્રયત્નની ત્યારે જ સાથે તા થયેલી સમજીશું. લી. સમાજસેવક, દેવચંદ દામજી મુલાકર પુસ્તક છપાવનારાઓને ખાસ સગવડ. કોઈ પણ જાતનું સંસ્કૃત, ગુજરાતી વા ઈગ્રેજી પુસ્તક, અગર પોથી -પાનાની સાઈઝમાં સ્વચ્છ અને સુંદર ટાઈપોથી અમારા પ્રેસમાં છાપવાનું કામ કરી આપવામાં આવે છે. કાગળ તેમજ બાઈડીંગની સગવડતા પણ સાથે જ છે. તે પિચી,-બુક, રીપોર્ટોમ્બાસિક કે નાનું મેટું કંઈપણ કામ છપાવવાને વિચાર થતાં દરેક સંસ્થાઓ, પૂજ્ય મુનિરાજે તથા અન્ય સબ્રહસ્થો નીચેના સિરનામે પુછપરછ કરવા તસ્દી લેશે તો અવશ્ય લાભ થશે. લી. દેવચંદ દામજી અને ગુલાબચંદ લલુભાઈની કુ. માલેકે–આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, ભાવનગર

Page #6
પ્રસ્તાવના. ગુજરાતી ભાષામાં છેલ્લા થોડા સમય થયા પાટણના ઇતિહાસને લગતી કેટલીક નવલકથાઓ પ્રસિદ્ધ થઈ છે, તેમાં આ નવલકથાથી એની વૃદ્ધિ થાય છે. પ્રથમ મેવાડના ઈતિહાસની એક જેને ઐતિહાસિક નવલકથા મેં લખી હતી એટલે આ પાટણના ઇતિહાસને લગતી મારી બીજી નવલકથા છે. સામાજીક કે સાંસારિક નવલકથા કરતાં ઐતિહાસિક નવલકથાનું મહત્ત્વ વધારે છે, એમ સિદ્ધ થયેલું છે એટલે તે વિષે વધારે વિવેચનમાં ઉતરવાનું મને યોગ્ય લાગતું નથી. ઈતિહાસમાં બની ગયેલી ઘટનાઓને નવલકથાના રૂપે જાહેરમાં મૂકવાથી માનવસમાજ ઉપર જેવી અસર થાય છે, તેવી અસર સામાજીક કે સાંસારિક નવલકથાથી થતી નથી; કારણ કે તે માત્ર કલ્પનાપૂર્ણ હોય છે, જ્યારે ઐતિહાસિક નવલયા - સત્યને અવલંબીને લખાયેલી હોય છે અને તેથી તેનું મહત્વ જેમ વધારે છે, તેમ તેની અસર પણ વધારે છે. આ સાદું સત્ય છે અને સત્યને મોરનાં ઈંડાની પેઠે ચિતરવાની શી અગત્ય છે? પ્રસ્તુત કથામાં વીર પુરૂષ વસ્તુપાલ અને તેજપાલ એ મુખ્ય પાત્ર છે. વણિક જાતિના અને જૈન ધર્મના આ બન્ને બંધુઓએ જે મહત કાર્યો કર્યા છે, તેનું યથાર્થ વર્ણન કરવાને તો બનહર્ષગણિ તથા સોમેશ્વરદેવ જેવા કવિઓજ જોઈએ અને ખરેખર આ ઉનય કવિઓએ - પિતાની લાક્ષણિક શૈલીમાં બન્ને મહાપુરૂષોના-ખાસ કરીને વસ્તુપાલના ગુણનું અસરકારક ચિત્ર દેર્યું છે. આ ચિત્રને આધારે જ આ નવલકથા લખેલી હોવાથી તેનું સઘળું માન તેમનેજ ઘટે છે. ' સામાન્યતઃ કહેવાય છે કે વણિક જાતિ નિર્બળ છે-નિસ્તેજ છે, જે કાંઈ છે, તે માત્ર બુદ્ધિજ છે; પરંતુ આ લોકતિ કેટલે દરજે સત્ય છે, તે જ્યારે ગુજરાતને ઇતિહાસ તપાસીએ છીએ, ત્યારે સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. વણિક જાતના આ બે બંધુઓએ અને તેમની પહેલાં થઈ - જ વિમલ, મુંજાલ અને ઉદયન વગેરેએ પાટણની પ્રભુતા અને

Page #7
ગુજરાતનું ગૌરવ સ્થાપિત કરવામાં અને વધારવામાં જે ભાગ ભજવ્યું છે તે વાંચતાં ખરેખર આશ્ચર્યજ થાય છે. યુદ્ધકળામાં અગ્રેસર રહી અમર થએલા આવા પૂર્વ પુરૂષોના વંશજો–હાલના વણિકામાં નિબલતા શી રીતે પેસી ગઈ, તેને જ્યારે વિચાર કરીએ છીએ, ત્યારે દિલગીરીજ થાય છે. પણ એ વાતને જવા દઈએ; કારણ કે પ્રસ્તાવનામાંજ તેને વિચાર કરતાં પ્રસ્તાવનાને બદલે કદાચ આ ગ્રંથ લખાઈ જાય તેમ છે. * જેનેતર સમાજમાં વસ્તુપાલ તથા તેજપાલનું નામ જાણીતું છે; પરંતુ તે માત્ર જિનને બંધાવનાર તરીકે જ. અલબત, તેમણે ઘણું નવાં જિનચૈત્યે બંધાવવા સાથે જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા છે, તે ઉપરાંત ઉપાશ્રયે, વિદ્યાશાળા, દાનશાળાઓ તથા વેદશાળાઓ સ્થાપી તથા વિશાળ નવાણો બંધાવી ધર્મ કે જાતિના ભેદ વિના કીર્તિસ્થંભ ઉભા કર્યા છે, જ્ઞાતિ અને ધર્મબંધુઓને ઉદ્ધાર કર્યો છે, સાધુઓની ભકિત કરી છે, તીર્થયાત્રાએ, મહત્સવ, ઉદ્યાપને તથા તપસ્યા કરેલ છે અને શ્રાવકનાં બાર વન અંગીકાર કરેલાં છે; પરંતુ રાજા વિરધવળના મંત્રી તરીકે રહીને તેમણે જે રાજકાર્યો કર્યા છે, યુદ્ધોમાં આગળ પડી ગુજરાતનું ગૌરવ અને પાટણની ચડતી કરવાને જે ભગીરથ ફાળો આપેલ છે, તે પ્રસંગે નોંધવાને આ કથાનક્માં વિશેષ ધ્યાન દેવાયું છે. વિશેષમાં વસ્તુપાલે જ્ઞાનાભ્યાસ કરીને વિદતા મેળવી હતી અને નરનારાયણ નામક કાવ્ય પણ રચ્યું છે, જે ખાસ નોંધવા જેવું છે. ટુંકામાં કહેવામાં આવે તો તે ઉભય બંધુઓએ અને તેમની સુપત્નીઓએ જે ધાર્મિક, સામાજક અને રાજકીય મહાન કર્યો કર્યા છે, તે સમજાવવાને માટે તે તેમનું સંપૂર્ણ ચરિત્રજ વાંચવું જોઈએ. પૂર્વ પુરૂષની ઐતિહાસિક હકીક્ત જાણવાને બે સાધન છે. એક તેમનું ચરિત્ર અને બીજું તે સમયને ઈતિહાસ ચરિત્રમાં ચરિત્ર નાયકનાજ ગુણોનું ખાસ કરીને વર્ણન હોય છે, જ્યારે ઇતિહાસમાં તે સમયની બધી પરિસ્થિતિનું ચિત્ર દોરેલું હોય છેપરંતુ ઈતિહાસની લેખન શૈલી શુષ્ક હોવાથી વાચકોને વાંચનમાં રસ પડતો નથી અને તેથી ઐતિહાસિક નવલકથા લખવાની પ્રવૃત્તિ શરૂ થઈ છે. ઐતિહાસિક નવલકથામાં બધી

Page #8
વટનાઓ ઈતિહાસની પેઠે ક્રમાનુસાર લખવામાં આવતી નથી; પરતું મહત્વની ઘટનાઓ પસંદ કરી તેને કલ્પનાના વિવિધ રંગે વડે આલેખવામાં આવે છે. નવલકથાની આ રીતિ છે અને મેં પણ તે રીતિનું અનુકરણ કર્યું છે. પરંતુ કલ્પનાને આશ્રય લેતાં તે સમયની સ્થિતિને મેં ખ્યાલ કર્યો છે અને બધી બાબતની સાવચેતી રાખીને આ નવલકથા તૈયાર કરી છે. તેમ છતાં મનુષ્ય ભૂલને પાત્ર તો છેજ અને એ ન્યાયે આ સ્થાની લેખન–શૈલીમાં અગર તે ઐતિહાસિક સત્યમાં કોઈ ભૂલ જોવામાં આવે અને તે તરફ વિધાન વાચકે મારું લક્ષ્ય દેરશે, તો હું તેમને ઘણોજ આભારી થઈશ. . - ' પ્રસ્તુત નવલકથા લખવામાં મને જે ગ્રંથે સહાયક થઈ પડ્યા છે, તે દરેક ગ્રંથના મૂળ લેખકે, ભાષાંતરકાર અને પ્રકાશકને હું અંતઃકરણપૂર્વક ઉપકાર માનું છું અને અનેક શારીરિક અગવડો અને કામના બેજા વચ્ચે મેં આ કથા રચેલી હોવાથી તેમાં રહી ગયેલી ભૂલ થયેલા દષ્ટિદોષને માટે વાચક બંધુઓ અને બહેનોની ક્ષમા માગું છું. - છેવટે નવચેતનના આ યુગમાં જનસમાજની આગળ પૂર્વ પુરૂષનાં બેધદાયક અને શિક્ષાપ્રદ ચરિત્રને અને તેમનાં ઉત્તમ કાર્યોને રજુ કરવાથી લોકોને કાંઈક નવું જાણવાની, સમજવાની અને વિચારવાની તક મળશે, એવી મારી માન્યતા છે અને જે મારી આ માન્યતા સાચી હોય, તે લેખકને લેખનકાર્યના અંતે જે આત્મસંતાપ થવું જોઈએ, તે મને થશેજ. અસ્તુ. - ચુડા, તારીખ 1-2-1922 જગજીવન માવજી કપાસી.

Page #9
અનુક્રમણિકા. પ્રકરણ. વિષય. સંન્યાસી.... ગુજરાતનો નાથ.. ... છૂપી મુલાકાત. પાટણના સામતે. નેહ લગ્ન. .." ઈતિહાસ-દર્શન. દંપતી–જીવન. ‘એ બંધુઓ. સાર ગલેચના. નવું રાજ્યતંત્ર.... તને કેવો વર ગમે?.. જધાની પ્રતિજ્ઞા... પાટણની પરિસ્થિતિ. મંત્રી શ્રીધર. યુદ્ધને નિશ્ચય. .. બંધુ-ભગિની. સૌરાષ્ટ્ર ઉપર સ્વારી. પંચગ્રામનું યુદ્ધ. ... પ્રતિજ્ઞાની પૂર્તિ. .. વેરની વસુલાત. ... અત્યાચાર. કરમચંદની કર્મકથા. ઘમંડી ઘુઘુલ. ' ... પાપનું પરિણામ. ... પાટણની ચડતી કે પડતી? 13 15 ...105 112 17 ...118 19 ...133 ...140 *..12 ...166 ...11

Page #10
ઉગરવાનો ઉપાય. દેશની સ્વતંત્રતા માટે, કે ધર્મ–અર્થ–કામ અને મોક્ષ માટે સ્ત્રીની મદદની જરૂર છે. સ્ત્રી તેજ કહી શકાય કે જે ઉંચે ચડવામાં બુદ્ધિપૂર્વક મદદ કરી શકે, ઘરને મંત્રી બનીને ખોરાકમાં, શરીર ઢાંકવામાં અને ભવિષ્યની પ્રજા ઉછેરવામાં સારામાં સારે કારભાર ચલાવે અને સુખ દુખમાં સમાન હક ભેગવી જાણે. આ બધી શક્તિઓ ખીલવવા–કળા પૂરવા અને સ્ત્રીને ગૃહીણું કહો કે દેવાંગના બનાવવા માટે, તથા ક્ષણે ક્ષણે સ્ત્રીઓનું સ્થાન કયાં છે તેથી વાકેફ રાખવાને માટે ઘરઘર સ્ત્રીસુખ દર્પણ. - વંચાવવું જોઈએ, સ્ત્રીઓને એકઠી કરીને શેરી–પળ કે ગલી ગુંચીએ તેના બોધક લેખો, કાવ્ય, વાર્તાઓ અને ચીનું રહસ્ય સમજાવવું જોઈએ. . આવું વાંચન નિયમીત દરમહીને તેનાથી નવું અને તાજું મજાજ કરે છે. આખું વર્ષ તે લાભ લેવાની ફી ફક્ત રૂપિયા ત્રણજ છે. ફક્ત એકજ પોલકું કે પાનની પટીને ખર્ચ બચાવી લેવાથી આટલે ખર્ચ કેણ ન કરી શકે? તે નામ નોંધાવે અને ઘરે બેઠાં તમને આ લાભ મળવા - લાગશે. પત્રવ્યવહાર;સુખ દર્પણ ઓફિસ–ભાવનગર,

Page #11
વીરાશિરોમણિ વસ્તુપાળ કિંવા પાટણની ચડતી પડતી. પ્રકરણ 1 લું. 090 સંન્યાસી. સંધ્યા સમયના અસ્ત પામતા સૂર્યનારાયણનાં આછાં સોનેરી કરણ, પાટણથી પાંચેક કોસ દૂર આવેલા શિવાલયનાં ધવલ શિખરને તથા તેની આસપાસ આવેલાં વૃક્ષનાં સુકમળ પાંદડાંઓને સોનેરી રંગથી રંગી રહ્યાં હતાં. શિવાલયના કેટને ઘસીને સરસ્વતી નદી ઉતાવળી ઉતાવળી સાગર-સ્વામીને ભેટવાને ચાલી જતી હતી. તેનાં સ્વચ્છ અને સફેદ જલમાં પક્ષીઓ છેલ્લી વારનું સ્નાન કરીને સૂર્યનારાયણને અસ્તાચળ તરફ પ્રયાણ કરતાં જોઈ પિતાના માળામાં ચાલ્યા જતાં હતાં. ચક્રવાક પક્ષીઓ વિરહને સમય પાસે આવેલ જોઈને રૂદન કરી રહ્યા હતાં. નિરભ્ર આકાશ સંધ્યા સમયના વિવિધ રંગોથી રંગાઈ ગયું હતું અને તે અંગે તે ઉપર થતું વૈચિત્ર્ય જેનારનાં હૃદયને ક્ષણવારમાં આનંદ અને ક્ષણવારમાં આશ્ચર્યને ઉપજાવતું હતું. આ શિવાલય કેવળ નિર્જન પ્રદેશમાં આવેલું નહોતું કારણકે સરસ્વતીના સામે કિનારે અડધા કેસને અંતરે એક નાનું ગામ વસેલું હતું અને ત્યાંથી માણસે પૂજા નિમિત્ત, ફરવાના બહાને કે તહેવારના પ્રસંગે ત્યાં આવતાં હતાં; તો પણ તેની નજીકમાં મહાદેવના પૂજારી અને તેનાં નાનકડાં કુટુંબ સિવાય કંઈ પણ મનુષ્યનો નિવાસ નહતો. કવચિત પાટણથી જતાં આવતાં મુસાફરે થાક ખાવાને માટે ત્યાં રાતવાસે રહેતાં હતાં અને તેથી પૂજારીને ત્યાં એકલાપણું લાગતું નહતું.

Page #12
વિરશિરોમણિ વસ્તુપાલ. આ શિવાલયને સમ્રાટ કુમારપાલે બંધાવ્યું હતું. જો કે સમ્રાટ કુમારપાલ પોતે ચુસ્ત જેન હતા તેમ છતાં તે બધા ધર્મો પ્રતિ સમાન દ્રષ્ટિથી જેનારે હતો અને તેથી તેણે જેન મંદિર ઉપરાંત ઘણું શિવાલયો પણ બંધાવેલાં હતાં. શિવાલયના ખર્ચ અને તેના પૂજારીના નિર્વાહ માટે પાટણના રાજાએ જરૂર જેટલે ગરાસ (ખેતી કરવા લાયક જમીન ) કહાડી આપ્યો હતો. એટલે તેની ઉપજમાંથી પૂજાથી તેના નિર્વાહ સાથે શિવાલયનું ખર્ચ નભાવતો હતો અને જતાં આવતાં સાકરેનું યોગ્ય આતિથ્ય પણ કરતા હતા. “જે શિવાલયની તું વાત કરે છે, તે આજ શિવાલય કે ?" પૂર્વ દિશા તરફથી આવતાં બે ઘોડેસ્વારોમાંથી એક બીજાને પ્રશ્ન કર્યો. હા, તેજ આ શિવાલય છે.” બીજ ઘડેરવારે ઉત્તર આપે. ઠીક, પણ મહારાજા ભીમદેવ અંહી ગુપ્તપણે રહ્યા હોય, એ સંભવિત છે ?" પહેલા જોડેસ્વારે પુનઃ પૂછ્યું. “એ સંભવિત હોય કે ન હોય, એ જુદી વાત છે, પરંતુ જે સંન્યાસીએ મને તે સંબંધી વાત કરી છે, તે ઘણોજ વિશ્વાસપાત્ર છે અને તેથી તેનાં વચનમાં આપણે વિશ્વાસ રાખ જોઇએ” બીજા ઘડેસ્વારે જવાબ આપ્યો. . ( આ પ્રમાણે વાર્તાલાપ કરતા એ બને છેડે રે શિવાલયની નજીક આવી પહોંચ્યા. તેમાં એક પ્રૌઢ હતો અને બીજે યુવાન હતો. અને તેઓ, પરિધાન કરેલા પોષાક અને ધારણ કરેલાં શસ્ત્રો ઉપરથી ઉચ્ચ કુળના રાજપૂત હોય એમ જણાતું હતું. શિવાલયની નજીક આવી પહોંચતાં જ તેઓ ઘોડા ઉપરથી નીચે ઉતરી : યા અને તેમને પાસેનાં વૃક્ષનાં થડ સાથે બાંધીને શિવાલયની અંદર ગve શિવાલયમાં પ્રવેશતાંજ પૂજારી સામે મળે. તેણે આ બન્ને પુત્ર એગ્ય આવકાર આપ્યો. પૂજારીનાં મુખ તરફ ધ્યાનપૂર્વક જોઈ પ્રૌઢ વયના પુરૂષે તેને ઉદ્દેશીને પૂછયું. “શિવાલયમાં કેટલાં માણસો છે ?" 3; . પૂજારી આ પ્રશ્નથી ગભરાયે નહિ, તેણે જવાબ આપે: “હું, મારી સ્ત્રી અને ત્રણ બાળકે મળી અમે પાંચ માણસ છીએ.” “ઠીક, પણ કોઈ મુસાફર કે અજાણ્યા માણસ અંહી રહે છે ને ?" પ્રૌદ્ધ પુરુષે જરા ભાર દઈને પ્રશ્ન કર્યો. “જી, હા, છેલ્લા આઠેક દિવસ થયા એક સંખ્યામાં જે જણુતિ પુરૂષ અંહી આવીને રહે છે.” પૂજારીએ જવાબ આપ્યો.

Page #13
સંન્યાસી. “બરાબર; તે અત્યારે ક્યાં છે ?" તે પુરૂષે સંતોષ પામતાં પુનઃ પ્રશ્ન કર્યો. મને બરાબર ખબર નથી, પરંતુ ઘણું કરીને તે શિવાલયની પાછળ વાડીમાં હશે; કારણ કે દિવસનો ઘણો ભાગ તે ત્યાંજ પસાર કરે છે.” પૂજારીએ ઉત્તર આપે. “તું તેને ઓળખે છે ?" યુવકે પૂછયું. “જી, ના.” પૂજારીએ સંક્ષિપ્ત ઉત્તર આપે. તે પછી તે બન્ને પુરૂષ મહાદેવનાં દર્શન કરીને તુરતજ શિવાલયની પાછળ વાડીમાં ગયા. આ વાડી કાંઈ બહુ મોટી નહોતી. શિવાલયની એક બાજુએ કેટલાંક વૃક્ષ, વેલીઓ અને છોડવાઓ ઉગી નીકળેલાં અને તે વૃક્ષ-સમુહને જ વાડી કહેવામાં આવતી હતી. સૂર્યનારાયણ અસ્ત પામી ગયા હતા તો પણ સંધ્યા સમયને આ પ્રકાશ સર્વત્ર વિસ્તરેલે હતો અને તેથી તે બન્ને પુરૂષો આમ્રવૃક્ષ નીચે બેઠેલા કષાય વસ્ત્રધારી એક પુરૂષને જોઈ શક્યા. તેઓ તુરતજ તેની સામે જઈને ઉભા રહ્યા અને બેલી ઉઠયા. " જય સોમનાથ, સંન્યાસી મહારાજ !" જય સોમનાથ.” સંન્યાસીએ પ્રત્યુત્તર આપે. ? સંન્યાસીને પ્રત્યુત્તરથી બન્ને પુરૂષો એક બીજાની સામે જોઈ રહ્યા. ક્ષણવાર રહી યુનાન પુરૂષે સંન્યાસીની નજીક જઈને અને નીચે બેસીને તેને પૂછ્યું. “મહારાજ ! આપ કાંઈ તિષ જાણે છે કે નહિ ? એ પૂછવાનું તમને શું પ્રયોજન છે " સંન્યાસીએ ઉત્તર આપવાને બદલે સામે પ્રશ્ન કર્યો. “અમારે કાંઈક જોવરાવવું છે.” યુવકે શાંતિથી ઉત્તર આપે “શું જેરાવવું છે ? જે જોવરાવવું હોય, તે કહો” સંન્યાસીએ પ્રશ્ન કરતાં કહ્યું. યુવકે પાસે ઉભેલા પ્રૌઢ વયના પુરૂષની સામે એક વાર જોઈ લઈને પૂછ્યું. " ગુજરાતના નાથ મહારાજા ભીમદેવ પઠાણેની સાથેના યુદ્ધમાં પરાજીત થઈને કયાંક ચાલ્યા ગયા છે, તે તો આપ જાણતા હશે. હાલમાં તે ક્યાં છે, એ છે મારે જાણવું છે. કહે, આપનું જ્યોતિષ એનો શે ઉત્તર આપે છે ? " સંન્યાસી વિચારમાં પડી ગયે. કેટલીક વાર મૌન રહ્યા પછી તેણે ઉત્તર આપ્યો. " હાલમાં તે ક્યાં છે, તે હું તમને કહી શક્તો નથી; પરંતુ એટલું તો ખરું કે તે કોઈ પણ સ્થળે હયાત છે.” .

Page #14
વીરશામણિ વસ્તુપાલ. “એટલું તે અમે જાણીએ છીએ કે તે કઈ પણ સ્થળે હયાત છે; પરંતુ અત્યારે તે ક્યાં છે, એજ અમારે જાણવું છે.” પ્રૌઢ વયને પુરૂષ કે જે અત્યાર સુધી મૌન ઉભો હતો, તેણે નીચે બેસતાં કહ્યું.” તે હું તમને કહી શક્તો નથી.” સંન્યાસીએ ગંભીરપણે કહ્યું. તે પછી આપનું જ્યોતિષનું જ્ઞાન શું કામનું ?" યુવકે પ્રશ્ન કર્યો. પણ એ હકીકત જાણવાની તમને શી અગત્ય છે ?" સંન્યાસીએ સામે સ્વાલ પૂછો. જાણવાની અગત્ય છે, ત્યારે જ અમે અત્રે આવ્યા છીએ અને જે આપ કહેતા હો, તે હું જ કહી દઉં કે મહારાજા ભીમદેવ અત્યારે ક્ય અને કેવી હાલતમાં છે.” યુવકે જરા સ્ટાર બનીને જવાબ આપ્યો. છે જે તમે એ હકીકત જાણે છે, તે પછી મને શા માટે પૂછે છે સંન્યાસીએ પૂછયું. ' “આપને પૂછવાનું કારણ છે. સંન્યાસીના વિશે રહેલા આપજ મહારાજા ભીમદેવ છે.” યુવકે તરતજ જવાબ આપે અને હવે સંન્યાસી શું કહે છે, તે જાણવાને આતુર થઈ રહ્યો. બેટી વાત. હું તે એક સામાન્ય સંન્યાસી છું. કોણ કહે છે કે હું ભીમદેવ છું.” સંન્યાસીએ આશ્ચર્ય દર્શાવીને પૂછયું. “પોતે જ કહું છું કે આપ મહારાજા ભીમદેવ છે અને વિશેષમાં વિનંતિ કરું છું કે સંન્યાસીનો વેશ ત્યજી દઈને આપ અમારી સાથે ચાલે. અમે આપના સામત, સરદારો અને મંડલેશ્વરેએ સૈન્ય એકઠું કરી રાખ્યું છે, માત્ર દરેક જણ આપની જ રાહ જોઈ રહ્યું છે. આપ સૈન્યની સરદારી લે કે તુરતજ કુતુબુદીનના સરદારને હરાવીને પડાણના જડમુળનો ગુજરાતમાંથી સદાને માટે નાશ થાય તેમ છે. અમે આપની ઘણા વખતથી શોધ કરતા હતા, પરંતુ આજ સુધી આપની કાંઈ ખબર - મળી નહતી. આજે એક સંન્યાસીનાં મુખથી આપના ગુપ્ત નિવાસની હકીકત સાંભળીને હું તથા વીરધવલ અત્રે આવ્યા છીએ અને આ રીતે કે આપને મેળાપ થઈ ગયો છે; માટે આપ હવે અમારા ઉપર કૃપા કરીને કે અમારી સાથે પધારે અને ગુજરાતનાં નાશ પામતાં ગૌરવનું રક્ષણ જા.”પ્રોઢ પુરૂષ આગ્રહ અને વિનંતિથી કહ્યું. છે તેનું આ સ્પષ્ટ અને જરા લાંબુ કથન સાંભળીને ન્યાસી વિચારમગ્ન થઈ ગયે. ક્ષણવાર રહી તેણે લાગણીયુક્ત સ્વરે કહ્યું. “લવણ

Page #15
સંન્યાસી. પ્રસાદ ! તમે તથા તમારા પુત્ર વીરધવલે ખરેખર મને ઓળખી કહાડ્યો છે. હું જ તમારો અને સમસ્ત ગુજરાતને એક વખત મહારાજા નીમદેવ છું. માત્ર આઠ-દશ દિવસ થયાં હું અંહી આવીને રહ્યો છું. મારાં આગમનની હકીકત તમને જે સંન્યાસીએ કહી છે, તેને હું સારી રીતે ઓળખું છું કારણ કે અત્યારસુધી હું અને તે સાથે જ રહેતા. હતા; પરંતુ તમે મને આમ તુરત ઓળખી કહાડશે, એવી મારી કલ્પના નહોતી. ઠીક, જે થયું તે ખરું; પરંતુ તમે અત્રે જે ઇચ્છાથી આવ્યા છે, તે ફલિભૂત થશે નહિ; કારણ કે તમારી સાથે આવવાનો મારે જરા પણ વિચાર નથી. એકાદ-બે દિવસ અંહી રહીને હું ચાલ્યો જવાનો છું. માત્ર ગુજરાતને તજીને જતાં પહેલાં તેની કેવી દશા થયેલી છે, તે જે લેવાને અને તેને છેલ્લી વારના પ્રણામ કરી લેવાને માટે જ હું આ તરફ આવેલ છું; તમે સૈન્ય એકઠું કરી રાખ્યું છે અને તેની સરદારી લેવાનું મને કહે છે, પરંતુ મારાથી હવે તેમ થઈ શકે એમ નથી. પ્રાણપ્રિયા લીલાદેવીનાં અકાળ સ્વર્ગગમનથી અને મારી થયેલી હારની અપકીતિથી મારું મન ઉદ્વેગ અને શોકમાં ડૂબી ગયું છે અને તેથી મનની એવી અવસ્થામાં હવે તે મારા માટે સંન્યાસ એજ ઉત્તમ અને ઉચિત છે. વીર લવણુપ્રસાદ અને વીરધવલ! તમે જાઓ અને તમારાથી બની શકે ને પઠાણનાં નામનિશાનો નાશ કરીને ગુજરાતમાં પુનઃ શાંતિને સ્થાપે.” મહારાજ ! "લવણપ્રસાદે કહેવા માંડ્યું. “જે બનવાનું હતું, તે બની ગયું છે અને તેથી તે માટે ઉગ કે શોક કરવો, એ તદ્દન નિરૂપયોગી છે. અત્યારે પઠાણોને હરાવવા અને પાટણને કબજે કરવાને સુઅવસર આવી પહોંચેલ હોવાથી હું આપને સંન્યાસી વેશ ત્યજી દિવાની અને સૈન્યની સરદારી સ્વીકારવાની આગૃહપૂર્વક વિનંતિ કરૂં છું. હાલમાં પઠાણે પિતાની થયેલી જીતથી બેદરકાર બની ગયા છે અને એશઆરામમાં રાત્રિ-દિવસ પડ્યા રહે છેતેથી તેમને હરાવવાનું કામ આપણું માટે ઘણું જ સહેલું છે. વળી પાટણની પ્રજાની ઘણું જ દુદશા થયેલી છે; પઠાણે પ્રજાને પીડવામાં મણ મુક્તાં નથી. પઠાણ સરદારના અત્યાચારથી પાટણની પ્રભુતાનો અને ગુજરાતના ગૌરવને લેપ થઇ . ગયો છે અને સર્વત્ર અશાંતિ, મારામારી, લુંટફાટ અને જેર-જીલ્મનું સામ્રાજ્ય વ્યાપી ગયું છે. આ કારણથી પાટણની પ્રજા અને સરદાર, સામંતો તથા મંડલેશ્વરે ઉશ્કેરાઈ ગયાં છે. તેઓ સર્વ આપનાં આગમનની જ રાહ જોઈ રહ્યા છે. એક વખત આવીને આપે સૈન્યની સરદારી લીધી કે તુરતજ પાટણ આપણું હસ્તગત થયું સમજી લેવાનું છે. પરા

Page #16
વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. જય અને અપકીતિને ધોઈ નાંખવામાં આવે સુઅવસર ફરીને આવો મુશ્કેલ છે; માટે આપ અત્યારેજ અમારી સાથે પધારવાની કૃપા-અમારા ખાતર નહિ તે સ્વજન અને સ્વદેશના ઉદ્ધાર ખાતર-કરે.” સંન્યાસી-ભીમદેવ, લવણપ્રસાદના ઉપરના લાગણયુક્ત વચનો સાંભળીને દિગૂમુઢ બની ગયો. અને અપયશની અસરથી કેવળ મૌન રહ્યો. ભીમદેવને મૌન રહેલે જાઈને યુવાન વિરધવલે ઉત્તેજીત સ્વરથી કહ્યું. “મહારાજા ! કેમ નીચું જોઈ રહ્યા છે ? અને શું વિચારી રહ્યા છે ? મારા પિતાશ્રીએ આપને જે હકીકત કહી છે, તે કેવળ સત્ય છે; તેમાં અસત્યને સહેજ પણ અંશ નથી. આપ સન્યાસી બનીને બેઠા છે અને શોક તથા ઉદ્દેશથી નિર્બળ બની ગયા છે, એ શું આપને-સમસ્ત ગુજરાતના રાજાધિરાજને યોગ્ય છે? સંન્યાસ લઈને આત્માનું શ્રેય કરવું, એ પ્રશંસનીય છે, પરંતુ જે સમયે પોતાના દેશની પડતી દશા થયેલી હોય અને પોતાની પ્રજા પીડાતી હોય, તે સમયે સંન્યાસી બનીને ચાલી નીકળવું, એ શું આપના જેવા સબળ અને વીર રાજાને અનુચિત નથી ? મહારાજા હું તે હજુ બાળક છું અને તેથી વધુ ઓછું બોલી જવાય તે ક્ષમા કરજે; પરંતુ હું આપને જે કહું છું, તે સ્વદેશપ્રેમની લાગણીને લીધેજ કહું છું અને તેથી આપે સંન્યાસને ત્યજીને આપણી પ્રિય જન્મભૂમિના ઉદ્ધાને માટે વિના વિલંબે અમારી સાથે આવવું જોઈએ છીએ. કેમ આપના હૃદયમાં મારા કથનથી કોઈ અસર થાય છે “વિરધવલ !" ભીમદેવે એકદમ ઉભા થઈ જઈને કહ્યું “તારા : પિતાના ગંભીર પણ શાંત વચનોથી નહિ, પરંતુ તારાં ઉત્તેજીત વચનોથી મારા હૃદયમાં જોઈતી અસર થઈ છે અને તેથી હું તમારી સાથે આ ક્ષણેજ આવવાને આતુર છું. પઠાણે મારી પ્રજાને પડવામાં જરા પણ કચાશ રાખતાં નથી, એ સાંભળીને તથા પ્રિય ભૂમિ પાટણની થયેલી દુદણ નિહાળીને મારું હૃદય હવે ધીરજ ધરી શકતું નથી. તમે સૈન્ય એકત્ર કરી રાખ્યું છે, એ બહુજ ઉત્તમ કર્યું છે અને તેથી આપણે એકદમ જઈને પઠાણની સાથે યુદ્ધ કરીને તેમને હરાવીને પાટણમાં પુનઃ શાંતિનું સ્થાપન કરીએ. લવણપ્રસાદ તથાવરધવલ ! ચાલે; સન્યાસને ત્યાગ કરીને હું તમારી સાથે અત્યારે જ આવું છું.” ભીમદેવે એમ કહીને સંન્યાસી વેશને ત્વરાથી ત્યાગ કરી દીધા અને લવણુપ્રસાદે આપેલાં વ પરિધાન કરીને તે તેમની સાથે રવાના થયો.

Page #17
ગુજરાતનો નાથ. આ સમયે સંધ્યા ચાલી ગઈ હતી અને રાત્રિ પડી ચૂકી હતી. આકાશસ્થિત ચંદ્ર પૂર્ણ કળાથી પ્રકાશતો હતો અને તેનાં રૂપેરી અજવાળામાં સમસ્ત પૃથિવી સ્નાન કરી રહી હતી. - પ્રકરણ 2 જુ. * ગુજરાતને નાથ. મધ્યાહનો સમય હતો. ઉનાળો ચાલતો હોવાથી તાપ સપ્ત પડતો હતો. અને તેથી પાટણથી કેટલેક દૂર છાવણી નાંખીને પડેલું સૈન્ય આરામને અનુભવ કરી રહ્યું હતું. માત્ર એક વસ્ત્રધર (તંબુ) માં પાંચ-સાત માણસે કાંઈક વાર્તાલાપ કરી રહ્યા હતા. | મુસલમાનોને આ વખતે આપણે એવી તે સખત હાર ખવરાવી છે કે, તેઓ પુનઃ ગુજરાત તરફ આવવાની હિંમત કરી શકશે નહિ, એવું મારું માનવું છે.” લવણુપ્રસાદે મૂછોના આંકડા ચડાવતાં ચડાવતાં કહ્યું. મારી માન્યતા પણ એવી જ છે.” શ્રીધર મંત્રીએ અનુમોદન આપતાં કહ્યું “પરંતુ આપણું સૈન્યમાં ખુવારી ઘણી થયેલી છે.” “એ માથા સાટે માલ છે. યુદ્ધ એ કાંઇ નાનાં છોકરાની રમત નથી.” વૃદ્ધ અર્ણરાજ વાઘેલાએ મંદ સ્મિત કરીને કહ્યું. . તમારું કથન સત્ય છે કે યુદ્ધ એ કાંઈ નાનાં છોકરાની રમત નથી, પરંતુ મંડલેશ્વર ! મારે કહેવાનો ભાવાર્થ માત્ર એટલેજ છે કે આ વખતની છત આપણને બહુજ ભારે થઈ પડી છે.” શ્રીધરે પોતાનાં પૂર્વ કથનનો ભાવાર્થ કહી બતાવ્યું. “તમારૂં એ કહેવું વ્યાજબી છે.”મંડલેશ્વર અર્ણોરાજે કબુલ કર્યું. “અને દેશનો ઉદ્ધાર કાંઈ નાનાસુના ભાગથી થઈ શકતું નથી; એ વાતને આપણે ભૂલી જવી જોઈએ નહિ.” યુવાન વીરધવલે આગળ પડીને કહ્યું : એ વાત પણ બરાબર છે. ભગવાન સોમનાથની કૃપાથી આપણે ગમે તે રીતે મુસલમાનો ઉપર જીત મેળવી શકયા અને તેમને ગુજરાતમાંથી હાંકી કહા ક્યા, એ મોટા સુભાગ્યની ઘટના છે.” એ પ્રમાણે શ્રીધર મંત્રીએ કહીને સર્વની મધ્યમાં બેઠેલા ભીમદેવ તરફ જોઈને વિનયથી

Page #18
વિરશિરોમણિ વસ્તુપાળપૂછયું. “પણ મહારાજા પાટણમાં પ્રવેશ કરવા માટે આપ શું નિશ્ચય ઉપર આવ્યા છે ? મને લાગે છે કે આજનો દિવસ શુભ હોવાથી આ જેજ પ્રવેશ કરે અને રાજ્યગાદીએ પણ આજેજ વિરાજવું; કેમ, તમારે શું અભિપ્રાય છે, મંડલેશ્વર !" મારે અભિપ્રાય પણ એવાજ છે; પરંતુ મહારાજાનો એ વિષયમાં શે અભિપ્રાય છે, તે આપણે જાણવું જોઈએ.” મંડલેશ્વરે અનુમોદન આપતાં કહ્યું. તમારે સર્વને અભિપ્રાય એજ મારો અભિપ્રાય છે; કારણ કે તમારી સહાયથીજ હું ગુજરાતનું રાજ્ય પુનઃ મેળવી શક્યો છું અને તેથી તમારા અભિપ્રાયને માટે માન આપવું જોઈએ.” ભેળા ભીમદેવે ભોળપણથી કહ્યું. " “મહારાજા !" લવણપ્રસાદ વાઘેલાએ કહ્યું. " આપનું કથન બરાબર નથી. અમે તો આપના અને ગુજરાતની રાજ્યગાદીના વિશ્વાસુ સરદારે છીએ અને તેથી આપનાં તથા ગુજરાતનાં શ્રેય માટે પ્રાણુત સહાય આપવાને પણ અમારે તૈયાર રહેવું જોઈએ. ખરી રીતે તે - આપનાં બાહુબળથી અને ભગવાન સોમનાથની કૃપાથી આપ ગુજરાતનું રાજ્ય મેળવી શક્રયા છે અને અમે તે બધા માત્ર નિમિત્તરૂપજ છીએ.” | લવણુપ્રસાદનાં વિનયી વચને સાંભળીને ભીમદેવ જરા હસ્યો. તેણે હસતાં હસતાં કહ્યું. " વીર લવણપ્રસાદ ! તમારે તથા તમારા પિતા મંડલેશ્વર અણે રાજન ગુજરાતની રાજ્યગાદી ઉપર મહાન ઉપકાર થયેલ છે અને હું તમને ખાતરી આપું છું કે હું તેને યોગ્ય બદલે જરૂર વાળી આપીશ.” લવણુપ્રસાદ ચુપ રહ્યો, એટલે મંડલેશ્વરે તુરતજ કહ્યું. “મહારાજા! ગુજરાતની રાજ્યગાદીની સેવા ઉપરાંત અમે કાંઈ કર્યું નથી. અમે જે કાંઈ કર્યું છે અને કરીએ છીએ, તે અમારી ફરજના અંગેજ છે અને તેથી આપે તે માટે અમારી મિથ્યા પ્રશંસા કરવાની કોઈ અગત્ય નથી.” “તમારી મિથ્યા પ્રશંસા કરતું નથી, પરંતુ જે સત્ય હકીકત છે, તેજ કહું છું. આ સમયનાં યુદ્ધમાં જો તમે મને સહાય કરી ન હત, તે હું યવને ઉપર કેવી રીતે જીત મેળવી શકત ? જ્યારે તમે - મને મારાં કર્તવ્યનું ભાન કરાવીને તથા વિશ્વાસુ રહીને સહાય કરી છે, છે ત્યારે મારાથી ગુજરાતનાં ગૌરવનું રક્ષણ થઈ શક્યું છે અને તેથી જ

Page #19
ગુજરાતનો નાથ.. હું ખાતરીપૂર્વક કહું છું કે હું તેનો યોગ્ય બદલે તમને આપીશ જ.” ભેળા ભીમદેવે પુનઃ પણ ખાતરી આપતાં કહ્યું. મંડલેશ્વર તથા તેને પુત્ર લવણુપ્રસાદ તેના પ્રત્યુત્તરમાં કાંઈ બોલ્યા નહિ, એટલે મંત્રી શ્રીધરે મૂળ વાત ઉપર આવતાં પૂછ્યું. " ત્યારે આપને શો અભિપ્રાય છે, મહારાજ !" " મારે અભિપ્રાય જેમ બને તેમ તુરતમાંજ પાટણુમાં પ્રવેશવાને છે; પરંતુ હું અશ્વરાજનાં આગમનની રાહ જોઈ રહ્યો છું; કારણકે મેં તેને ચોક્કસ કાર્યને માટે પાટણમાં મોકલ્યો છે.” ભીમદેવે પિતાને અભિપ્રાય દર્શાવતાં કહ્યું. ' - આ ઉપરથી વૃદ્ધ મંડલેશ્વરે જરા આતુરતાને ભાવ વ્યકત કરતાં કહ્યું. “ભલે, જેવી આપની ઈચ્છા. અશ્વરાજનાં આગમન પછી જ આપણે પાટણમાં પ્રવેશ કરશું; પરંતુ મહારાજ ! અશ્વરાજનાં આગમનની રાહ જોવાની શું અગત્ય છે ?" અગત્ય એટલીજ છે કે મેં તેને ચેકસ પ્રકારની તપાસ કરવા ત્યાં મોકલ્યો છે અને તેનું કારણ જયંતસિંહનાં દુષ્ટ કાર્યની વાત મારા કાને આવેલી છે.” ભીમદેવે ઉત્તર આપે. અને તે શી વાત છે, મહારાજ!” મંડલેશ્વરે આશ્ચર્ય દર્શાવીને પૂછ્યું. પાટણના મુલલ્માન સૂબેદારને હરાવીને જ્યારે આપણે પલાયન કરી જતાં મુસહ્માનની પાછળ પડયા, ત્યારે પાટણનું રક્ષણ કરવાને માટે જયંતસિંહને આપણે કેટલાક સૈન્ય સાથે મૂકતા ગયા હતા,એ તો તમને યાદ હશે. મુસલમાનોને ગુજરાતમાંથી હાંકી કહાડતાં આપણને કેટલેક વખત લાગ્યો હોવાથી પાટણની ગાદીને હસ્તગત કરતાં આપણને ઢીલ થયેલી છે. આ સમય દરમ્યાન જયંતસિંહે વિશ્વાસઘાતક બનીને પાટણમાં રાજ્ય–કોષ તથા સિંહાસનને પિતાના હસ્તગત કરી લીધાં છે અને તે પિતે ગુજરાતના નાથ તરીકે જાહેર થઈને વર્તવા લાગ્યો છે. આ ખબર મુસલ્માનને હરાવીને પાછાં ફરતાં માર્ગમાં મને મારા પૂર્વ પરિચિત સંન્યાસીએ આપ્યા હતા અને તેથી અહીં આવતાં જ મેં અશ્વરાજને પાટણમાં તે બાબતની તપાસ કરવાને મોકલ્યો છે. હવે તે શા ખબર લાવે છે, તે સાંભળીને આપણે પાટણમાં પ્રવેશ કરવા સંબંધી નિર્ણય ઉપર આવવાનું છે.” ભીમદેવે પોતાના કાને આવેલી વાતને વિગતથી કહી દર્શાવી.

Page #20
વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ.. તે ઉપર્યુક્ત વાત સાંભળીને વૃદ્ધ મંડલેશ્વર અર્ણોરાજ અથવા આનાક, તેને પુત્ર લવણુપ્રસાદ, તેને પુત્ર વીરધવલ, મંત્રી તથા બીજ સરદારે ક્રોધથી લાલપીળા બની ગયા અને તેઓ બધા મૂછના આંકડા ચડાવતાં પિતાની કમરે લટકતી તલવાર ઉપર હાથ નાંખવા લાગ્યા. મહારાજ " વૃદ્ધ મંડલેશ્વર ક્રોધથી ભભુકી ઉઠયો. “શું આ વાત ખરી છે? અને તે આપે અમને આજ સુધી કેમ કહી નહોતી?” . " નહિ કહેવાનું કારણ માત્ર એટલું જ છે કે તે વાત ખરી છે કે બેટી છે, તેને મને પણ હજુ સંશય છે.” ભીમદેવે જવાબ આપ્યો. આ સમયે એક પહેરેગીરે આવી નમન કરીને કહ્યું. “મહારાજા ! મંત્રી અશ્વરાજ પાટણમાંથી આવી પહોંચ્યા છે અને આપની સમક્ષ આવવાની આજ્ઞા માગે છે.”. તેમને એકદમ અહીં લઈ આવ.” ભીમદેવે આજ્ઞા આપી. પહેરેગીર નમન કરીને ચાલ્યોગ અને તરતજ મધ્યમ કદને અને પ્રૌઢ વયનો એક પુરૂષ દઢ ચાલથી ચાલતો ત્યાં આવી પહોંચ્યો. આ પુરૂષ મંત્રી અર્ધરાજ હતા. તે ભીમદેવને નમન કરીને યોગ્ય જગ્યાએ બેઠે કે તુરતજ ભીમદેવે તેને પુછયું. “કેમ, શું તપાસ કરી આવ્યા અને શા ખબર લાવ્યા છો?” - “મહારાજ !" અશ્વરાજે જવાબ આપે. “કહેવાને દિલગીર છું કે આપના કાને આવેલી વાત તદન સત્ય છે. વિશ્વાસઘાતક જયંતસિંહ, આપણે મુસલમાનોની પછવાડે ગયા, ત્યારથી જ પાટણનો રાજા બની બેઠે છે અને વિશેષમાં તેણે આપણી સામે લડવાને માટે બધી તૈયારી પણ કરી રાખી છે.” શું તેણે લડવાની તૈયારી પણ કરી રાખી છે ?" યુવક વિરધવળે અજાયબીથી પૂછયું. હા અને જે વખત જાય છે, તેમાં તે પિતાના સૈન્ય સાથે આપણી સામે યુદ્ધ કરવાને આવી પહોંચે પણ જોઈએ.” અથરાજે ઉત્તર આપતાં વધારામાં કહ્યું. ' - - “ગુજરાતના મહારાજા હયાત હોવા છતાં દુષ્ટ જયંતસિંહ ગુજરાતને નાથ બનીને આપણું સામે યુદ્ધ કરવા આવે, એ શું શક્ય છે ?" વિરધવલે પુનઃ સંશયયુક્ત સ્વરે પુછયું. વીરધવલજી! મેં જે હકીક્ત કહી, તે કેવળ શક્ય જ નહિ; કિંતુ

Page #21
ગુજરાતને નાથ સત્ય છે કારણકે મેં તે વિષે પુરતી તપાસ કરી છે” અશ્વરાજે ખાતરી થી જવાબ આપે. ત્યારે મહારાજા! વીરધવળે પિતાની તલવાર મ્યાનમાંથી ખેંચી કહાડતા અને ઉભા થતાં કહ્યું. “મને આજ્ઞા આપે એટલે હું એ દુષ્ટ અને સ્વામીદ્રોહી જયંતસિંહને મારી તલવારને સ્વાદ ચખાડું અને તેને ખબર પણ પાડી દઉ કે પિતાના સ્વામી સાથે દ્રોહ કરવાનું કેવું ભયંકર પરિણામ આવે છે.” બહાદુર વિરધવલ! " ભીમદેવે હર્ષમાં આવી જઈને કહ્યું. " તારી વીરતા અને તારાં સાહસને જોઈને હું ઘણોજ ખુશી થયો છું અને તે માટે તને ધન્યવાદ આપું છું, પરંતુ તારે એકલાએજ એ દુષ્ટ યંતસિંહ ઉપર ચડી જવાની કાંઈ અગત્ય નથી; કારણકે એશ્વરાજનાં કથાનાનુસાર તે પોતે જ આપણા ઉપર ચડી આવે છે.” વિરધવળ તેના પ્રતિવાદમા કાંઈક બેલવા જતો હતો, પણ તેને અટકાવવા મંડલેશ્વરે કહ્યું. “મહારાજ ! હકીકત આ પ્રમાણે છે, ત્યારે બાપણે આપણાં સૈન્યને તૈયાર થવાની સૂચના આપી દેવી જોઈએ.” હા તમારું કથન બરાબર છે.” ભીમદેવે તેનાં કથનને સ્વીકાર કરીને લવણપ્રસાદને આજ્ઞા આપી. “લવણુપ્રસાદજી ! આપણું સૈન્યને તૈયાર કરો અને તેને મૃત્યુહમાં ગોઠવી રાખે; કારણકે પાટણ અહીંથી બહુ દૂર નહીં હોવાથી સ્વંતસિંહ થોડી વારમાંજ આવી પહોંચે જોઈએ.” આપની આજ્ઞા પ્રમાણે હું હમણાંજ બધી ગોઠવણ કરી નાંખું છું.” લવણપ્રસાદ આ પ્રમાણે કહીને સૈન્યની ગઠવણ કરવા ત્યાંથી જલ્દી ચાલ્યો ગયો. તે ગયા પછી અન્ય સરદારે પણ પોતે જાતે તૈયાર થવોને સ્વસ્થાનકે ગયા. પ્રાતઃકાળનો સમય હતો. રાજ્યમહાલયમાંથી ચોઘડીયાને મધુર અને ઉત્તેજક અવાજ સંભળાતે હતે. પૂર્વ દિશામાં ભગવાન દિવાકરને ઉદય થઈ ચૂકયો હોવાથી પાટણનાં પ્રજાજને આવશ્યક કાર્યમાં જોડાઈ ગયાં હતાં. આજે તેમને ઉત્સાહ કાંઈક જુદા જ પ્રકારને જણ હતો; કારણકે મુસલ્માનો અને સ્વામીદ્રોહી સ્વંતસિંહને હરાવીને ગુજરાતના નાથ ભીમદેવે પાટણની રાજ્યગાદીને પુનઃ હસ્તગત કરેલી હતી અને તેથી પાટણની રાજ્યભક્ત પ્રજાને આનંદ અને ઉત્સાહ થાય, એ સ્વાભાવિક હતું. યવનના ત્રાસ અને જુલમમાંથી મુક્ત થવાથી તથા પિતાના

Page #22
12 વિરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. મહારાજા ભીમદેવને પુનઃ આવેલે જેવાથી પાટણને લોક સમુહ બહુજ હર્ષમાં આવી ગયો હતો અને ભીમદેવના દર્શન કરવાને આતુર બનીને રાજ્યમહાલયનાં ઠારે કીડીઓની માફક ઉભરાતો હતો. પિતાનાં પ્રજાજનોની આતુરતાને શમાવવાની ખાતર ભીમદેવ રાજાને ઉચિત એવાં સુંદર વસ્ત્રો પરિધાન કરીને મંત્રી શ્રીધરની સાથે મહાલયની બહાર નીકળી આવ્ય, પિતાના મહારાજાને પોતાની સન્મુખ આવેલે જોઈને પ્રજાજનોએ હર્ષને ગગનભેદી પિકાર કર્યો અને વીસ-પચીશ આગેવાએ તેની નજીક જઈને કુશળ વત્તમાન પુછવા ઉપરાંત પ્રજા તરફનું નજરાણું તેને ભેટ ર્યું. ભીમદેવે તેનો સહર્ષ સ્વીકાર કરીને તેમને ઘટતે આવકાર તથા ઉત્તર આપ્યો અને ત્યારબાદ તેમને જવાની રજા આપીને પિતે રાજ્યમહાલયમાં પાછો આવ્યો. તે ગયા વછી લોકો આનંદનો પોકાર કરતા તથા ભગવાન સોમનાથ અને મહારાજા ભીમદેવના જયનાં પિકાર કરતા સ્વસ્થાનકે ચાલ્યા ગયા. અત્યારે ભીમદેવે પિતાના મુખ્ય અધિકારીઓને એકત્ર થવાની આજ્ઞા આપેલી હોવાથી રાજ્યસભાના એક ખાનગી ઓરડામાં અથવા ખંડમાં તેઓ એકઠા થયા હતા અને ભીમદેવનાં આગમનની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. જે ઓરડામાં અથવા ખંડમાં તેઓ ભેગા મળ્યા હતા, તે બહુ મોટો નહિ, તેમ તે બહુ નાને નહિ એટલેકે મધ્યમ પ્રકારનો હતું. તેને વિવિધ પ્રકારના આસન, ગાદીઓ અને બીજા શણગારના પદાર્થોથી શણગારવામાં આવેલ હતો. તેની એક બાજુએ મધ્યમાં રાજાને બેસવાનું આસન હતું અને તેની બન્ને બાજુએ બીજાં આસનો ગોઠવેલાં હતા. આ આસનો ઉપર મુખ્ય સેનાપતિ લવણપ્રસાદ વાઘેલા, મંત્રી અરાજ,ઉપસેનાપતિ આભુશાહ; લવણપ્રસાદને પુત્ર વીરધવલ, મંત્રી ચાચિંગ, અમરસિંહ તથા બીજા સામંત અને સરદાર પિતાના અધિકાર પ્રમાણે ક્રમાનુસાર બેઠેલા હતા. આ ઉપરાંત ભીમદેવના અધિકારમાં બીજા ઘણા મંડલેશ્વરે સામંત અને સરદારે હતા; પરંતુ તેમાંથી ઘણા તો કુતુબુદીનની પાટણ ઉપરની સ્વારી પછી અને ભીમદેવના ગુપ્ત વાસથી સ્વતંત્ર થઈ ગયા હતા અને તેઓ ભીમદેવની સત્તાને કબુલ રાખવાને ખુશી પણ નહોતા, ભીમદેવે જ્યારે મુસલ્માનોને હરાવીને પાટણને પુનઃ કબજે કર્યું, ત્યારે તે સ્વદેશની ખાતર તેને તેના સરદારેએ સહાય કરી હતી, પરંતુ તે પછી તુરતજ તેઓ સ્વતંત્ર રીતે વર્તવા લાગ્યા હતા અને લાગ આવે તે પાટણની રાજગાદીને પણ કબજે કરવાને તૈયાર થઈ રહ્યા હતા; માત્ર વાઘેલાઓ અને કેટલાક મંત્રીઓજ ભીમદેવના પક્ષમાં રહ્યા હતા.

Page #23
ગુજરાતનો નાથ. નિયમિત વખતે ગુજરાતને નાથ ભીમદેવ, મુખ્ય મંત્રી શ્રીધર સાથે સભાખંડમાં આવી પહોંચ્યો. મંત્રીઓએ અને સરદારોએ ઉભા થઈને તેને માન આપ્યું. ભીમદેવ પિતાનાં આસને બેઠે, એટલે બીજા બધા પણ યોગ્ય આસન ઉપર બેસી ગયા. કેટલોક સમય વિચારમાં વ્યતિત કર્યા પછી ભીમદેવે સર્વને સંબધીને કહેવા માંડયું. " વિશ્વાસુ મંત્રીઓ અને સરદારે ! ભગવાન સોમનાથની કૃપાથી આપણે યવનોને હાંકી કહાડવા અને વિશ્વાસઘાતી જયંતસિંહને હરાવી પાટણને કબજે કરવા ભાગ્યશાલી થયા છીએ અને તેથી હવે ગુજરાતનાં રાજ્યને સુવ્યવસ્થિ રીત્યા ચલાવવાની અગત્ય રહે છે અને એ બાબતમાં વિચાર કરવાને માટેજ મેં અત્યારે તમને સર્વને એકત્ર કર્યા છે. પાટણની રાજ્યસત્તાને પુનઃ પ્રાપ્ત કરવામાં તમે મને જે સહાય કરી છે, તે માટે હું તમારા સર્વને ઘણો જ ઉપકાર માનું છું એટલું જ નહિ, પણ તેને બદલે આપવાનું યોગ્ય વિચારું છું. તમે જાણો છો કે અત્યારની આપણી નિબળી સ્થિતિને લઈ કેટલાક મંડલેશ્વર અને સાંમતો સ્વતંત્ર થઈ ગયા છે અને તેઓ મારી આજ્ઞામાં રહેવાને ખુશી નથી. આ કારણથી અત્યારે ગુજરાતનું શાસન ચલાવવામાં આપણને બહુજ મુશ્કેલી આવવાનો સંભવ છે. અત્યારે આપણે તેમને યુદ્ધથી શું કરી શકીએ તેમ નથી; કારણ કે આપણી પાસે તેમ કરવાને પૂરતા સાધનો નથી અને તેથી હાલ એ વાતને બાજુએ રાખી શામ નીતિથી સર્વને સમજાવી ઠેકાણે લાવવાના છે અને હું આશા રાખું છું કે આ કાર્યમાં તમે મને સહાય કરશે.” લવણુપ્રસાદ તરતજ બોલી ઉઠય. “મહારાજા ! અમે વાઘેલા અને અહીં હાજર રહેલા બીજા મંત્રીઓ અને સામંતે, એ સર્વની વતી હું કહું છું કે અમે જેવી રીતે અત્યાર સુધી આપને તથા પાટણની રાજ્યસત્તાને વિશ્વાસુ રહીને સહાય કરતા આવ્યા છીએ, તેવી જ રીતે હવે પછી પણ અમારા જીવન પર્યત વિશ્વાસુ અને એકનિષ્ઠ રહીને આપનાં દરેક કાર્યમાં સહાય કરતાં રહેશું, એ ખાતરીપૂર્વક માનજે. અમે સર્વે આપના વિશ્વાસુ સેવક જ છીએ અને તેથી અમારામાં જરા પણ અવિશ્વાસ નહિ લાવવાની હું આપને વિનંતિ કરું છું. હું જાણું છું કે અત્યારનો આપણું દુર્બળ સ્થિતિને લઈ જે મંડલેશ્વરે વિશ્વાસઘાતક થઈ ગયા છે, તેને તાબે કરવાનું કાર્ય અતિ કઠીન છે, તેમ છતાં આપની આજ્ઞા હોય, તે હું આજ ક્ષણે મારાં સૈન્ય સાથે તેઓને વશ કરવાને જવાને તૈયાર છું.

Page #24
14 વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ... - “અમે પણ આપની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવાને તૈયારજ છીએ.” મંત્રીઓ તથા સામંતો બોલી ઉઠયા. “તમારી સર્વની મને સંપૂર્ણ ખાતરી છે કે તમે મારા પ્રત્યે એકનિષ્ઠ જ રહેશે; પરંતુ આપણે ઉતાવળા થઈને અત્યારેજ કાંઈ કરવાની અગત્ય નથી; કારણ કે અત્યારે આપણું પાસે પૂરતાં સાધને નથી અને તેથી હાલ તો આપણે સામનોતિયોજ તેમને વશ કરવાનો પ્રયત્ન કરવાનો છે.” ભીમદેવે એ પ્રમાણે કહીને આગળ ચલાવ્યું. “હવે આપણે એ વાતને જતી કરીને બીજી જે વાતને માટે મેં તમને સર્વને એકત્ર કર્યા છે, તે વાત ઉપર આવીએ. મંડલેશ્વર અખેરાજે આજપર્યત યવનોને હાંકી કહાડવામાં અને જયંતસિંહ વગેરે વિશ્વાસઘાતક સાંમતોને હેરાવવામાં મને જે સહાય કરી છે અને તેમાં જ તેમણે પિતાને પ્રાણ ખોય છે, તે એક પક્ષે જેમ દિલગીરીજનક છે, તેમ બીજા પક્ષે આનંદજનક પણ છે. દિલગીરી જનક એટલા માટે કે તેમના જે બીજે વિશ્વાસુ ચંડલેશ્વર મને મળવો મુશ્કેલ છે અને આનંદજનક એટલા માટે કે તેમણે પોતાનાં જીવનપર્યત પાટણની રાજગાદીને વિશ્વાસુ રહીને પોતાના દેશને સ્વતંત્ર કરવામાં પિતાનાં જીવનની આહૂતિ આપી છે. પાટણની રાજ્યગાદી અને મારા ઉપર તેમના અનેક ઉપકારો થયેલા હોવાથી તેમના પુત્ર લવણુપ્રસાદને મહામંડલેશ્વર અને વેશ્વરના પદથી વિભુષિત કરું છું અને તેમના પુત્ર વીર વીરધવલને યુવરાજપદે સ્થાપન કરીને પાટણની રાજ્યગાદીનો ઉત્તરાધિકારી ઠરાવું છું. મંત્રીઓ અને સામંત ! મારા આ વિચાર સાથે તમે મળતા થાઓ છો ને ?" - તેઓ એક અવાજે બોલી ઉઠયા. " અમે સ આપના વિચાર સાથે મળતા થઈએ છીએ, એટલું જ નહિ પણ આપની આજ્ઞાને માન્ય કરીએ છીએ.” આ “બહુજ સારૂ.” ભીમદેવે જરા હસીને કહ્યું. “મહામંડલેશ્વર લવણુપ્રસાદ તથા યુવરાજ વીરધવલને માટે યોગ્ય પોષાક હું હમણાં જ મોકલાવું છું અને તમારા સર્વને માટે યોગ્ય ઈનામ, પોષાક અને પદવીને માટે થોડા સમય પછી મારી આજ્ઞાને જાહેર કરીશ.” - એ પ્રમાણે કહીને ભીમદેવ મંત્રી શ્રીધરની સાથે ત્યાંથી ત્વરાથી ચાલ્યો ગયો અને તેનાં ગમન પછી અન્ય સામંત વિગેરે વિવિધ પ્રકાની વાતો કરતા વેરાઈ ગયા. હલ તે ભોળા ભીમદેવ ઉપર પ્રમાણે મુસલ્માનેને ગુર્જર ભૂમિ--

Page #25
છૂપી મુલાકાત. માંથી હાંકી કહાડીને તથા વિશ્વાસઘાતક જયંતસિંહ વગેરે સામતને હરાવીને પુનઃ ગુજરાતને નાથ બની શકે છેપરંતુ ભવિષ્યમાં તેની....' ગુજરાતના નાથની કેવી સત્તા ચાલે છે અને શી શી ઘટનાઓ બને છે, તે જોવાનું બાકી રહે છે. પ્રકરણ 3 જુ. છૂપી મુલાકાત. વસંતના આગમનથી પાટણનાં નર-નારીઓ ખાસ કરીને યુવાને અને યુવતીઓ આનંદમાં મસ્ત બની ગયાં હતાં. પ્રકૃત્તિના સામ્રાજ્યમાં માનુષી હદયમાં, મંદ વહેતા પવનમાં વૃક્ષોમાં, પુષ્પમાં અને પશુઓ તથા પક્ષીઓમાં અલબેલી વસંત રૂતુનું નવચેતન પ્રસરી ગયેલું જોવામાં આવતું હતું. પાટણના ઉત્સાહી સ્ત્રી પુરૂષ દિનભર સ્નેહીજનેને ગુલાબી રંગે રંગવામાં અને તેમને પુષ્પનો કેમળ પ્રહાર કરવામાં તથા તેમનાથી જાતે રંગાવામાં અને પ્રહાર સહન કરવામાં અનેરો આનંદ અનુભવ લેતાં હતાં. આ સ્નિગ્ધ રૂતુનું ટુંકામાંજ વર્ણન કરતાં એટલું જ કહેવું બસ થશે કે સમસ્ત સંસાર વસંતચિત વિલાસ ભોગવવામાં મા મૂકતો નહોતે. આવી આનંદદાયિની વસંતરૂતુની એક સંધ્યાના વખતે પાટણનાં એક મહાલયની ગુહ-વાડીમાં એક યુવાન બાળા ગુલાબના ફુલની માળા ગુંથી રહી હતી. તેનું વય પંદર-સોળ વર્ષનું સહેજે હતું. તેનું રૂપભ્યાવશ્ય અલૈકીક હતું. તેનાં મુખ, નાસિકા, ગાલ, એષ્ટિ, વક્ષસ્થળ, હાથ, ઉદર, નિતંબ અને ચરણ ઈત્યાદિ અવયવ એવા તે સુમધુર, સુડોળ, સુગઠિત અને સુંદર હતા કે જેનું વર્ણન શબ્દો કે લેખિની દ્વારા થઈ શકે તેમ નહોતું અને તેથી તેનાં અપૂર્વ અને અમૃત રૂપ-સૌંદર્યને વાચકોને તાદશ ચિતાર આપવાનું મુલ્લવી રાખવું પડે છે. તે બાળાએ તૈયાર કરવા ધારેલી ગુલાબનાં ફૂલની માળા તૈયાર થઈ ગઈ હોવાથી તેને પોતાના કોમળ કરમાં પકડી રાખીને તેમાં કાંઈ ત્રુટી તો રહી ગઈ નથી ને ? એની ખાતરી કરતી તથા પોતાનાં ચંચળ નયનોને આમતેમ ફેરવતી તે એક વૃક્ષની નીચે સ્થિર ભાવથી ઉભી હતી. એક ક્ષણમાં જ તેનાં ચંચળ નયને આનંદથી નાચી ઉઠયાં અને

Page #26
વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. તેનાં મુખચંદ્રમાંથી અમૃતની ધારા વહેવા માંડી. " આજે આટલું બધું મોડું કેમ થયું ?" એ સામેથી ઉત્સાહથી ચાલ્યા આવતાં યુવકે પ્રત્યુત્તર આપ્યો. “કોણ કહે છે કે આજે મોડું થયું છે? હું તો હંમેશાં જે વખતે આવું છું, તેજ વખતે બરાબર આવી પહોંચ્યો છું.” . " કહું છું કે આજે તમે મેડા આવ્યા છે; પરંતુ ભૂલું છું; મારે તમને મોડા આવવા માટે શા માટે પૂછવું જોઈએ ?”તે બાળાએ કાંઈક વ્યંગમાં અને કાંઈક અભિમાનમાં કહ્યું. " જલતા ! તું નિરર્થક ક્રોધ કરે છે. મારાથી ડું અવાયું હોય, તે તું મને ક્ષમા આપ; કારણ કે તારે કૃત્રિમ ક્રોધ પણ મારાથી સહન થતું નથી.” યુવકે શાંતિથી કહ્યું. : " હા, જાણું છું કે મારે કૃત્રિમ ક્રોધ તમારાથી હવે સહન થવાનો નથી; કારણ કે તમે હવે યુવરાજ થયા ખરા !”જયલતાએ પુનઃ વ્યંગમાં કહ્યું. “હું યુવરાજ થયા, એ વાત ખરી છે, પરંતુ એથી તું શું કહેવા માગે છે ? તું એમ માને છે કે શું હું તને ચાહીશ નહિ ?" યુવકે આદુસ્તાથી પૂછયું. કે, “એમ માનું છું કે નહિ, એ જુદી વાત છે પરંતુ તમે મને ખરા હૃદયથી ચાહતા હે, તે કોઈ દિવસ નહિ ને આજે મોડા કેમ આવ્યા ? ડું આવવું, એ તમારા મનથી તે સહજ વાત હશે; પરંતુ અમારાં હૃદયને કેમ થતું હશે, તે તમે કાંઈ જાણો છે " તે બાળાએ અભિમાનપૂર્વક કહ્યું. અભિમાનથી તેનાં નેત્ર-કમળમાંથી બે-ચાર અધૂબિંદુઓ સરી પડ્યાં. - તે યુવક જયલતાની નજીક ગયો અને તેનાં અબુઓને લુછી નાંખ્યાં. તેણે તેના કોમળ કરને મૃદુતાથી દાબીને કહ્યું. “જયલતા ! મારાં મેડાં આગમનથી આજે તને બહુજ. માઠું લાગ્યું જણાય છે અને તેથી હું તને આગ્રહથી કહું છું કે તે માટે તું મને ક્ષમા આપ. હવેથી હું બરાબર અને નિયમિત વખતે જ આવીશ; પરંતુ તે આ માળા કેનાં માટે તૈયાર કરી છે ?" છેવટના પ્રશ્નથી ભોળી બાળાને ક્રોધ ચાલ્યો ગયો અને તેનું મુખકમળ પૂર્વવત આનંદથી ખીલી ઉઠયું. તેણે હર્ષાતિરેથી કહ્યું. કાના માટે શું તમારા માટે જ છે.”

Page #27
પી મુલાકાત. , 17. - " પણ એ માળા તારા કંઠમાંજ શોભશે, કારણ કે તેને અને તારે રંગ એક જ પ્રકારો છે.” યુવકે હર્ષ પામતાં કહ્યું. ' “અને તમારે રંગ પણ ક્યાં એક જ પ્રકારને નથી? વળી તમે યુવરાજ થયા છે એટલે તેની ખુશાલીમાં મારે તમને કંઈક ભેટ છે આપવી જોઈએને ?" જયલતાએ મંદ મંદ હસતાં હસતાં કહ્યું. ' યુવકે પુછ્યું. “પણ માળા સિવાય બીજું કાંઈ ભેટ આપવાનું નથી ? " મારા હૃદય, મન અને આત્મા તમને અર્પણ કરી દીધાં છે. એટલે હવે બીજું કાંઈ બાકી રહેતું નથી.” તે બાળાએ ઉત્તર આપ્યો. “હજુ એક વસ્તુ અર્પણ કરવી બાકી રહે છે.” યુવકે ધીમેથી કહ્યું. “તે કઈ વસ્તુ ?" બાળાએ આતુરતા પૂર્વક પ્રશ્ન કર્યો. તમારી સુકોમળ અને સુંદર દૈહલતા” યુવકે હસીને જવાબ આ . જ્યારે હૃદય, મન અને આત્મા તમને અર્પણ થયેલાં છે, ત્યારે દેહલતા પણ તમને જ અર્પણ થાય, એ સ્વાભાવિક જ છે; પરંતુ તેમને અર્પણ થાય તે પહેલાં આ માળાનો સ્વીકાર કરે.” એમ કહી જયલતાએ યુવકના કંઠમાં પોતે તૈયાર કરી રાખેલી માળા રોપણ કરી દીધી અને “મારી દેહલતા તમને અર્પણ થવાનું આ પ્રાથમિક ચિન્હ છે.” એમ કહેતી કહેતી હસી પડી. તેનાં મધુરાં હાસ્યથી તેનાં મુખકમળ ઉપર અપૂર્વ મધુરતા છવાઈ ગઈ, પરંતુ તે પછી બીજીજ ક્ષણે એ મધુરતા અદશ્ય થઈ ગઈ અને તેની જગ્યા દિલગીરીએ લઈ લીધી. તેને દિલગીર થયેલી જોઈને યુવકે આશ્ચર્ય પામતાં “પુછયું, જયેલતા 6 તું દિલગીર શામાટે થાય છે ? શું આપણું ઐક્ય-લગ્ન થવું અશકય છે ? " અશકય તો નહિ, પરંતુ દુઃસાધ્ય તો છે ખરૂં.” જ્યલતાએ નિશ્વાસ મુકતાં જવાબ આપે. કેમ, શોભનદેવ એથી નાખુશ છે ? શું તેમની સમતિ નથી ?" ક યુવકે પુનઃ આશ્ચર્ય પામતા પુછયું. " મારા બાપુ તો મારા ઉપર એટલે બધે સ્નેહ રાખે છે કે તે મારી ઈચ્છાને જરૂર માન્ય રાખશે; પરંતુ મને મારા ભાઈઓને

Page #28
વિરસમણિ વસ્તુપાલ. વિશ્વાસ આવતો નથી; કારણકે તે તમારી વિરૂદ છે અને વળી તમને યુવરાજપદ મળવાથી તેઓ ઘણુંજ નાખુશ થયા છે અને તેથી આપણું લગ્ન તેમનાથી બનશે, ત્યાં સુધી થવા દેશે નહિ, એ મને ભય છે.” જયલતાએ સ્પષ્ટતાથી કહ્યું. “તારા ભાઈઓ સાંગણ અને ચામુંડ અમારા વાઘેલાઓની વિરૂદ્ધમાં છે, એ તે હું સારી રીતે જાણું છું અને તેઓ આપણાં લગ્નમાં વિરૂપ છે, એની પણ મને ખબર છે, પરંતુ આપણું લગ્ન-વિષયમાં તારશે અભિપ્રાય છે ? તારા બાપુ શંભનદેવ આપણાં લગ્નને સંમત થાય, તે પછી કાંઈ હરકત છે ખરી ?" યુવકે ગંભીરતાથી પૂછ્યું. ' “હા અને તે મારા ભાઈઓ તરફની છે. મારા બાપુ આપણું લગ્નને સંમત થાય; તો પણ મારા ભાઈઓ, તેમનું ચાલશે ત્યાં સુધી તેમ થવા દેશે નહિ; કારણ કે મારા બાપુ વૃદ્ધ થયા છે અને વળી તેમની તબિયત પણ બરાબર રહેતી નથી એટલે તેઓ તેમની જરા પણ દરકાર કરતાં નથી.” જયલતાએ જવાબ આપ્યો. પણ તારે શે વિચાર છે?” યુવકે આતુરતાથી પણ ધીમેથી પ્રશ્ન કર્યો. યુવકના એ પ્રશ્નથી જયલતા વિચારમાં પડી ગઈ. તેણે તેને કશો પણ ઉત્તર આપે નહિ. “કેમ જવાબ આપતી નથી, જયલતા !" યુવકે, તેને મૌન રહેલી જઈને પૂછયું. - “મારે વિચાર–” એટલું કહી જયલતા અટકી ગઈ. “કેમ અટકી ગઈ, જયલતા ! જે કહેવું હોય, તે સ્પષ્ટતાથી કહી. નાખ.” યુવકે આતુરતા પૂર્વક કહ્યું. જયલતા પૂર્વવત મૌન બની ઉભી રહી. હવે તે યુવક ધીરજ ધરી શકે નહિ. તેણે આવેશ પૂર્વક પૂછયું. કેમ કાંઈ ઉત્તર આપતી નથી ? શું તારે વિચાર મારી સાથે લગ્નથી. જોડાવાને નથી ?" યુવકના પ્રશ્નથી જયલતા આશ્ચર્ય દર્શાવતી બેલી. “એ શું બેલે છે? શું તમને ચાહતી નથી, એમ તમે માને છે ?" " ત્યારે મેં તને જે પ્રશ્ન પૂછયો છે, તેને સ્પષ્ટ ઉત્તર કેમ આપતી નથી?” યુવકે સામે પ્રશ્ન કર્યો.

Page #29
પી મુલાકાત. જયલતાએ નિશ્ચય ઉપર આવતાં જવાબ આપ્યો.“તમારા એ પ્રસનને હું શું જવાબ આપું? શું તમે મારાં હદયને જાણતા નથી કે એ પ્રશ્ન કરે છે?” “જયલતા ! હું તારા હૃદયને તે જાણું છું, પરંતુ મારે તારા મુખેથી તેને સ્પષ્ટ ઉત્તર સાંભળો છે.” યુવકે આગ્રહથી કહ્યું. તો પછી આપને વિચાર, એ મારે વિચાર. આપ જેમ કહે તેમ કરવાને હું તૈયાર છું.” જયલતાએ યુવકના ખભે પિતાને કરી મૂકતાં કહ્યું. - “બહુ સારૂ.” યુવકે જયલતાના કમળ કરને પોતાના હાથમાં લઇને કહ્યું. " જયારે તારા ભાઈએ આપણાં એજ્યમાં વિધરૂપ છે, ત્યારે મારે વિચાર આ પ્રમાણે થયો છે.” * એટલું કહીને યુવકે જયલતાના કર્ણમાં ધીમેથી કાંઈક કહ્યું. શું કહ્યું, તે અમે પણ જાણતાં નથી, પરંતુ તે સાંભળીને થલતા ઉંડા. વિચારમાં પડી ગઈ. ક્ષણ વાર રહી યુવકે કહ્યું. “જયલતા ! વિચાર કરવાનું કાંઇ કારણ નથી. મેં તને જે વિચાર જણાવ્યો છે, તે બરાબર છે અને તે પ્રમાણે વર્તવામાંજ આપણું સુખ સમાયેલું છે.” . . હુ આપના વિચાર પ્રમાણે વર્તવાને કબુલ છું, પરંતુ મને મારા બાપનું બહુ લાગી આવે છે. જ્યારે તે એ હકીકત સાંભળશે, ત્યારે તેમની શી સ્થિતિ થશે, એનોજ મને વિચાર થયા કરે છે.” એ. પ્રમાણે કહીને જયલતાને કાંઈક યાદ આવ્યું અને તેથી તેણે તે યુવકના કાનમાં કાંઈક ગુપ્ત વાત કહી સંભળાવી.. એ બરાબર છે. તમે વામનસ્થલી કયારે જવાના છે ?" યુવકે. " તેની વાત સાંભળીને આનંદથી પૂછયું. એ વિષે હું તમને આગળથી ખબર આપીશ.” જલતાએ જવાબ આપ્યો. " " ઠીક, હવે મને જવાની રજા છે ?" યુવકે રજા માગતાં કહ્યું. " થયું. સ્વાર્થ સર્યો એટલે વૈદ્ય વેરી !" જયલનાએ હસતાં હસતાં કહ્યું. “તમારા જેવા સ્વાથી મેં કેઈને જોયા નથી " જયલતા ! તારું કથન ખરૂં છે; પરંતુ હું શું કરું ? મને ઘણુંએ

Page #30
વિરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. તારી. પાસેથી જવાનું ગમતું નથી, પરંતુ સૂર્યાસ્ત થઈ ગયો છે અને તેથી મારે હવે જલ્દી ચાલ્યા જવું જોઈએ.” એ પ્રમાણે કહીને તે યુવકે પિતાના કંઠમાંથી પુષ્પની માળા કહાડીને જયલતાને પહેરાવી દીધી અને ત્યારબાદ તેના કમળ કરને પુનઃ એક વાર મૃદુતાથી દાબીને તે એકદમ ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો. ક, મનમેહક સુંદરી જયલતા યુવકને જતો જોઈને નિઃશ્વાસ ઉપર નિશ્વાસ મુક્તી સ્થિર ભાવથી જ્યાં ઉભી હતી, ત્યાંજ ઉભી રહી. ચંદ્રના ઉજજવલ પ્રકાશમાં તેનું મુખ વધારે દીપાયમાન લાગતું હતું અને જાણે જયલતાનાં દીપાયમાન મુખચંદ્રને નિહાળી નભોમંડવામાં વિરાજતો ચંદ્ર શરમાતે હોયને ? એમ દર્શાવવાની ખાતર વારંવાર વાદળામાં છુપાઈ જતા હતા. પ્રકરણ 4 થું. પાટણના સામંત. યુવક જૂદી જૂદી કલ્પનાઓ કરતા જયલતાના આવાસની વાડીમાંથી બહાર નીકળતા હતા, તે વખતે પાછળથી જોઈએ તેના ખભા ઉપર જોરથી હાથ મૂક્યો. યુવકે તુરત જ ચમકીને પાછા વળીને જોયું અને કહ્યું, “કેણ છે ?" “કેણ, વિરધવલ !" યુવકના ખભે હાથ મૂકનાર પુરૂષ વ્યકિતએ સામે પ્રશ્ન કર્યો. પિતાનું નામ સાંભળીને યુવક પુનઃ ચમ. તે ધારતો હતો કે પિોતે વેશ બદલ્યો હોવાથી પિતાને કેઈ ઓળખશે નહિ; પરંતુ તેની ધારણા ખોટી પડી અને તેથી તેણે ગુપ્ત રહેવાની સાવચેતી રાખવાની દરકાર વિના પૂછ્યું, “કેમ ?" “કેમ શું ? તમે જાણે છે કે આ આવાસ કેનો છે?” પુરૂષ વ્યકિતએ ભાર દઈને પૂછયું.. - " હા, હું સારી રીતે જાણું છું કે આ આવાસ વામનસ્થળીના રાજાના કુમાર સાંગણનો છે.” વીરધવળે નિર્ભયતાથી જવાબ આપે. તે યુવક વારધવળ જ હતા, એમ સ્પષ્ટ કહેવાની હવે અગત્ય - હેતી નથી. આ

Page #31
પાટણના સામંતે. એમ કે ? આખું પાટણ તે આ આવાસને સૌરાષ્ટ્રનો એક રાજપૂત કે જે હાલ ગુજરાતના નાથની સેવામાં છે, તેના આવાસ તરીકે ઓળખે છે, જ્યારે તમે તેને વામનસ્થલીના રાજકુમારના આવાસ તરીકે ઓળખો છે, એ આશ્ચર્યની વાત છે. ઠીક; પરંતુ તમને આવી ચોરીછુપીથી અહીં આવવાનું અને પાછા ચાલ્યા જવાનું શું પ્રયોજન છે?” તે પુરૂષ વ્યકિતએ પુનઃ ભારપૂર્વક પૂછ્યું, પ્રયોજન ?" વિરધવલે સામે પ્રશ્ન કર્યો. “એ જાણવાની તમને શી અગત્ય છે ?" “અગત્ય છે, ત્યારે જ પૂછું છું અને તેને સ્પષ્ટ ઉત્તર તમારે આપ પડશે જ.” તે પુરૂષે સવિશેષ ભારથી કહ્યું. “પણ હું પ્રયોજન જણાવવા માગતા નથી, તેનું કેમ ?" વિરધવળે જરા મશ્કરીની ઢબે કહ્યું. “વીરધવલ ! તમે એમ માનતા હશે કે તમે પાટણના યુવરાજ થયા છે એટલે તમારાં ગમે તેવાં વર્તનને હું ચલાવી લઈશ, પરંતુ એ તમારી ભૂલ છે. પ્રથમ તો અમે તમને યુવરાજ તરીકે માનતા જ નથી. મહારાજા ભીમદેવ પછી પાટણની ગાદીનો ખરે હક્કદાર ત્રિભુવનપાળ છે અને તેજ પાટણને યુવરાજ થઈ શકે છે. અમે પાટણના સામંત તમને યુવરાજ ગણતા જ નથી; માટે તમારા મનમાં એવું અભિમાન હોય, તે તેને ત્યાગ કરીને મેં તમને જે પ્રશ્ન પૂછે છે, તેને સીધી રીતે એકદમ જવાબ રાપો અને નહિ તે મારે મારી તલવારને મ્યાનમુક્ત કરવી પડશે. પુરૂષ વ્યક્તિએ રોષપૂર્વક કહ્યું. - “ગુજરાતના ના માંડલિક રાજાનો કુમાર મને યુવરાજ ન ગણે, એ સ્વાભાવિક છે; પરંતુ મને તેની દરકાર નથી. તમે મારી પાસેથી તલવારથી અહીં આવવાનું પ્રયોજન જાણવા માગે છે, તે હું તેને ઉત્તર તલવારથી આપવાને તૈયાર છું.” એમ કહી વીરધવલે મ્યાનમાંથી તલવારને બહાર ખેંચી કહાડી. તે પુરૂષે પણ તેજ ક્ષણે પિતાની તલવારને મ્યાનમુક્ત કરી. બન્નેની તલવાર ચંદ્રના રૂપેરી અજવાળામાં વિદ્યુલતાની જેમ ચમકી ઉઠી. " કહે, હવે તમારે તમારા પ્રશ્નના ઉત્તરને જાણ છે? હા, તે તેના ઉત્તરને આપવાને મારી તલવાર તૈયાર જ છે.” વિરધવળે જેરથી કહ્યું.

Page #32
વિરશિરોમણિ વસ્તુપાલ' “અલબત્ત.” તે પુરૂષે એમ કહીને પોતાની તલવાર ઉગામી. ' વીરપવળે તક્ષણે તે પુરૂષ વ્યકિતના જમણા હાથે પકડેલી તલવાર ઉપર પિતાની તલવારથી ફટકે લગાવી દીધું અને બીજી જ ક્ષણે તે પુરૂષના હાથમાંથી તેની તલવાર ખણખણાટ અવાજ કરતી દુર જઇને પડી, - " તમારા પ્રશ્નને આ ઉત્તર; હવે હું જાઉં છું અને જો આટલાથી તમને સંતોષ ન થાય, તે વળી બીજા સમયે આપણે મળશું; ત્યારે જોઈ લઈશું.” એ પ્રમાણે કહી વીરધવળ વાડીના ગુપ્ત ધારથી એકદમ ચાલ્યો ગયો. - " ઠીક છે, અત્યારે તે હું તને જયા દઉં છું; પરંતુ હું આનું સખ્ત વેર લઈશ.” એમ કહે તે પુરૂષ પોતાની તલવારને લઈ ત્યાંથી ચાલતો થયો. - આ શબ્દ વીરધવળે સાંભળ્યા કે નહિ, તે ચેકસ કહી શકાય તેમ નથી; કારણ કે તે કયારનેય દૂર ચાલ્યો ગયો હતો. પાટણના કેટલાક સામંતોની ખાનગી સભા ત્રિભુવનપાળ સેલંકીના મહેલમાં મળવાની હતી. સભાને સમય રાત્રિના અગિયાર વાગ્યાને રાખવામાં આવેલ હતું અને એમ કરવાનું કારણ પાટણમાં તેની ખબર ન પડે અને બધું કામ ગુપચુપ ચાલે, એ હતું. ત્રિભુવનપાળ સોલંકી ગુજરાતના મહારાજા ભીમદેવનો નજીકનો સગો થતો હતો અને ભીમદેવની પછી પાટણની ગાદીને હકદાર હત; પરંતુ તેની એકંદર વર્તણુંક સારી નહિ હોવાથી તથા ભીમદેવની વિરૂદ્ધમાં તે કાવત્રાં કરતો હોવાથી ભીમદેવે તેના ઉત્તરાધિકારને અસ્વીકાર કરીને વાધેલા લવણપ્રસાદ મંડલેશ્વરના પુત્ર વીરધવલને યુવરાજપદ આપ્યું હતું. આ કારણથી પાટણના કેટલાક સામતે ખાસ કરીને ત્રિભુવનપાળના પક્ષના અને ભીમદેવની વિરૂદ્ધના સામંત ઉશ્કેરાઈ ગયા હતા અને તેથી તેમણે એ સંબંધમાં ચર્ચા ચલાવવાને માટે એકત્ર મળવાને ઠરાવ કર્યો હતો. આ સંભા ખાનગી હોવાથી ત્રિભુવનપાળ સોલંકીના પક્ષના સમિતિએ તેની ખબર બીજા કેઈને પડે નહિ અને બધું કામકાજ ગુપ્ત રહે, એની ખાસ કાળજી રાખેલી હતી. તેઓએ સભાનો સમય અને તેનું સ્થળ એવી રીતે ગોઠવ્યાં હતાં કે સામાન્ય માણસને

Page #33
પાટણના સામંતે. તસંબંધી ખબર પડવાને ઘણો ઓછો સંભવ હતો. સભાને સમય થતું આવતું હોવાથી પાટણના સામંતે એક પછી એક આવતા જતા હતા અને ત્રિભુવનપાળનાં મહેલની પાછળના ભાગમાં આવેલી વાડીમાં એકત્ર થવાનું હોવાથી ત્યાં એકત્ર થતા હતા. આ સભામાં મુખ્ય સામંતોને જ આમંત્રણ થયેલું હતું એટલે વખતસર બધા આવી ગયા હતા અને તેથી એક સામંતે કોણ કોણ આવેલા છે, એ પ્રથમ જોઈ લીધું અને ત્યારબાદ તેણે બધાને ઉદ્દેશીને કહેવા માંડયું. “પાટણના આધારભૂત સાંમત, સરદાર અને મંત્રીઓ ! આજે તમને બધાને શા માટે એકત્ર કરવામાં આવ્યા છે, તેની ખબર તમને પ્રથમથી જ પહોંચાડવામાં આવી હતી, એટલે પછી તે સંબંધી હું કાંઈ નહિ બોલતાં મૂળ વિષય ઉપર આવું છું. મહારાજા ભીમદેવ ઘણું છે અને તેમનું રાજ્ય અમર તપ, એમ આપણે ઈચ્છીએ છીએ; પરંતુ તમે જાણે છે કે તેમના સ્વર્ગવાસ પછી પાટણની રાજ્યગાદીને હક સામંત શિરોમણિ ત્રિભુવનપાળ સેલંકીને છે; કારણ કે મહારાજા ભીમદેવની પછી રાજ્યગાદીના ઉત્તરાધિકારી તેજ છે, તેમ છતાં મહારાજાએ કોઇની સલાહથી તેમના હકને ડૂબાવી દઈને મંડલેશ્વર લવણુપ્રસાદના પુત્ર વીરધવલને યુવરાજપદ આપ્યું છે. આ શું કઈ પણ રીતે વ્યાજબી થયું છે ? મહારાજાએ આ વિષયમાં તમારી સલાહ લીધી છે ?" ના, બીલકુલ નહિ.” એક સામંત બેલી ઉઠે.“મહારાજાએ આપણી સલાહ લીધી નથી; તેમ તેમણે જે કાંઈ કર્યું છે, તે તદ્દન ગેરવ્યાજબી છે.” “તો પછી એ વિષયમાં તમારે શું વિચાર છે?” શરૂઆત કરનાર સામતે ભારપૂર્વક પૂછ્યું. અમારે વિચાર એવો છે કે અમે વિરધવલને યુવરાજ તરીકે નહિ સ્વીકારતાં ખરા હકદાર સામંત શિરોમણિ ત્રિભુવનપાળ સોલંકીનેજ યુવરાજ તરીકે ઠરાવવા માગીએ છીએ.” ત્રણ–ચાર સામંતો એક સાથે બોલી ઉઠયા. તમારે વિચાર બરાબર છે; પરંતુ આ વિચારને અત્રે હાજર થયેલા બધા સામતે, સરદારે અને મંત્રીઓ સ્વીકારે છે કે નહિ ?" ભાષણને શરૂ કરનાર સામતે પુનઃ પૂછયું. ના, અમે તે વિચારને સ્વીકારતા નથી.” બીજા ત્રણ-ચાર સરદારેએ એક સાથે જવાબ આપ્યો.

Page #34
* : * * 3 : વીરશિરોમણું વસ્તુપાલ. આ ઉપરથી તમે બધા એક વિચારના નથી, એમ જણાય છે. ઠીક, પણ તમે પાટણની રાજ્યગાદીના ખરા હકદારને હક માર્યો જાય છે, એમાં ખુશી છો ?" પ્રથમના સામતે લાગણીભર્યા સ્વરે પ્રશ્ન કર્યો. એમાં અમારી કે તમારી ખુશીને સ્વાલ નથી. મહારાજાએ જે કર્યું છે, તે યોગ્ય જ કર્યું છે, એમ આપણે માનવું જોઈએ.” મંત્રી અશ્વરોજ કે જે અત્યાર સુધી મુંગે મુગો જોયા કરતો હતો, તેણે જરા આગળ પડીને કહ્યું. એમ કે ?" મોડે બુકાની બાંધેલા એક યુવાન સરદારે કહ્યું. મહારાજાએ ગમે તેવું ગેરવ્યાજબી કામ કર્યું હોય, તો પણ આપણે તેને ગ્રજ માની લેવું જોઇએ, એમ તમે કહે છે ને ?" પણ મહારાજાએ આમાં ગેરવ્યાજબો શું કર્યું છે?” આભુશાહે આગળ પડીને પૂછયું. | “કેમ, મહા સામંત ત્રિભુવનપાળ સોલંકીને હક ડૂબાવીને મહારાજાએ વાઘેલા વિરધવળને યુવરાજ કરાવ્યો છે, એ શું વ્યાજબી કર્યું છે ? " પ્રથમના સામંતે ઉપ-સેનાપતિ આભુશાહના પ્રશ્નના જવાબ આપવાને બદલે સામો પ્રશ્ન કર્યો. “અલબત; ખરા રાજ્યભક્ત તરીકે આપણે તો મહારાજા જે કરે, તેને યોગ્ય અને વ્યાજબીજ માનવું જોઈએ.” એક યુવાન - સરદારે કહ્યું. - “અમે એમ માનતાં નથી અને માનશું પણ નહિ. અમે તો મહાસામંત ત્રિભુવનપાળનેજ યુવરાજ માનીએ છીએ અને માનશું.” ચાર-પાંચ સામત બેલી ઊઠડ્યા. * " જે તમે એમ માનતા હો, તે તમે વિશ્વાસઘાતક છે.” મંત્રો અશ્વરાજે કહ્યું. વિશ્વાસઘાતક!હેડે બુકાની બાંધેલા યુવાન સરદારે તિરસ્કારથી કહ્યું. “જીભ સંભાળીને વાત કરે; નહિ. પરીણામ સારૂં નહિ આવે.” " અલબત્ત વિશ્વાસઘાતક!” અશ્વરાજે ભાર અને કહેવા માંડયું. “જેઓ મહારાજાની આજ્ઞાને માન્ય કરતા નથી, તેઓ બધા વિશ્વાસઘાતકજ છે.” પેલ યુવાન સરદાર કાંઈક બેલવા જતો હતો, પણ તેને અટકાવીને

Page #35
પાટણના સામત. 25 પ્રથમના સામતે કહ્યું. આપણે અત્રે તકરાર કરવાને ભેગા મળ્યા નથી; પરંતુ આપણને પાટણની ગાદીના અને ગુજરાતના નાથના વિશ્વાસુ સામત હોવાથી મહારાજાએ વીરધવલને યુવરાજપદ આપ્યું છે, તે ગ્ય કર્યું છે કે નહિ, તે વિષે વિચાર કરવાને હક છે અને તે કારણને માટે આપણે એકત્ર થયા છીએ. વાત વાતમાં કોઈએ ઉશ્કેરાવાની જરૂર નથી. મંત્રી અશ્વરાજ ! પાટણની ગાદીના હકદાર ત્રિભુવનપાળ સોંલકીનો પક્ષ કરનારને તમે વિશ્વાસઘાતક કહે છે, એ તમારી ગંભીર ભૂલ છે અને તે માટે તમારે સભાની ક્ષમા માગવી જોઈએ.” !. ક્ષમા !" અધ્ધરાજ જોરથી બોલી ઉઠે“વીરસિંહજી! આ અશ્વરાજ વગર કારણે કોઈની ક્ષમા માગતો નથી. તમે ત્રિભુવનપાળ, સેલકીને પાટણની ગાદીના હકદાર ઠરાવવા માગે છે, પરંતુ પાટણની પ્રજા તેમ કરવામાં ખુશી નથી. ખુદ મહારાજાએ પાટણના દંડનાયક તથા નગરશેઠ વગેરેની સંમતિ લઈને જ વરધવલને યુવરાજપદ આપ્યું છે અને તેથી આપણે ખરા રાજ્યભક્ત તરીકે તેમની આજ્ઞાને માન આપવું જોઈએ. વળી વરધવલના પિતા મંડલેશ્વર લવણુપ્રસાદ અને તેમના પિતામહ મંડલેશ્વર અર્ણોરાજે રાજ્ય અને પ્રજની જે સેવા કરી છે, તેને લક્ષ્યમાં લેતાં યુવરાજ-પદને વરધવલજ કેવળ ગ્ય છે અને તેથી અમે તો તેમનેજ યુવરાજ માનશું.” " અને અમે પણ વીર વિરધવલનેજ યુવરાજ માનશું.” ચાર પાંચ સામંતો એમ કહીને મંત્રી અરાજના પક્ષમાં ઉભા રહ્યા. . | મહાસામંત ત્રિભુવનપાળ સોલંકી અત્યારસુધી ચુપ ઉભે હતા, તે હવે જરા આગળ આવ્યો. તેની આંખોમાંથી ક્રોધના અંગારા ખરતા હતા. તેણે અધરાજ તરફ જોઈને કરડાકીથી પૂછ્યું. “યુવરાજપદને કેવળ વિરધવળજ ગ્ય છે, એ તમારાં કથન ઉપરથી જણાય છે કે હું તે પદને લાયક નથી; કેમ ખરું ને ?" અશ્વરાજે તેને કાંઈ પણ જવાબ આપે નહિ. કેમ, જવાબ આપતા નથી; મંત્રીશ્વર ! ત્રિભુવનપાળે પુનઃ કરડાકીથી કહ્યું. “યુવરાજપદને લાયક કેવળ વીરધવલજ છે; ખરું ને?” હામારી માન્યતા છે એવીજ છે.” અશ્વરાજે શાંતિથી જેવાબ આપ્યો. “અને હું તે પદને લાયક નથી, એવી પણ તમારી માન્યતા છે, એ પણ ખરું છે ને ?" ત્રિભુવનપાળે ભાર દઈને પૂછયું.

Page #36
વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. હા એ પણ તેટલું જ ખરૂં છે.” અશ્વરાજે પુનઃ પણ શાંતિથી જવાબ આપે.. * “હું યુવરાજપદને લાયક નથી, એમ તમે શા ઉપરથી માને છે, એ સ્પષ્ટતા કહી નાંખ; નહિ તો તેનું પરિણામ સારું આવશે નહિ.” ત્રિભુવનપાળ જોરથી બોલી ઉઠયો. અશ્વરાજ પણ જોરથી બોલી ઉઠે. “શું તમે મને ડરાવે છે કે પણ તમારે યાદ રાખવું જોઈએ કે અશ્વરાજ કેઈથી ડરતા નથી. મહાસામંત ત્રિભુવનપાળ ! તમે યુવરાજપદને શામાટે લાયક નથી, એનાં ઘણું કારણે છે; પરંતુ એ બધાં કારણોને કહી દર્શાવવાને મને સમય નહિ હોવાથી હું તમને માત્ર એકજ કારણ કહું છું કે તમે કાવત્રાંખર છે. તમે મહારાજા ભીમદેવની વિરૂદ્ધમાં કાવત્રાં કરી રહ્યા છે.” હું કાવત્રાંખર ?" ત્રિભુવનપાળને પિત્તો ઉકળી આવ્યો. તમે એ શબ્દકોને સંભળાવે છે, એનું તમને ભાન છે?” - બા મને સંપૂર્ણ ભાન છે કે હું એ શબદકેને સંભળાવી રહ્યો છે. અશ્વરાજે જવાબ આપે. પણ તમે મને શા આધારે કાવત્રાંખર કહે છે ?" ત્રિભુવ. નપાળે પિતાની કમરે લટકતી તલવાર ઉપર હાથ નાંખતાં પૂછ્યું. શા આધારે ?" અધરાજે પણ તલવારની મુઠને પકડતાં કહ્યું. - " તમે જયંતસિંહને ઉશ્કેરીને પાટણની ગાદી પચાવી પાડવાનું કાવત્રુ રચ્યું નહોતું કે મારી પાસેથી તેનો આધાર માગે છે ?" તદન અસત્ય.” એમ કહીને ત્રિભુવનપાળે પિતાની તલવારને માનમાંથી બહાર ખેંચી કહાડી અને તે સાથે બીજાઓએ પણ પોતાની તલવારને મ્યાનમુક્ત કરી. - અર્ધરાજ અને તેના પક્ષના સામતે પણ તલવારને જવાબ તલવારથી આપવાને ખુશી હતા અને તેથી તેઓએ પણ તેમનું અનુકરણ કર્યું. ચંદ્રના અજવાળામાં વીસ-પચીશ તલવારે વિદ્યુલ્લતાની જેમ ચમકી રહી. બરાબર આ સમયે એક તરૂણ પાછળથી આગળ આવ્યો અને આવીને તુરતજ ત્રિભુવનપાળ સોલંકી ઉપર ધસી ગયો. “એક કાવત્રાંખેરને પાટણની ગાદીના યુવરાજ બનવું છે, કેમ?” ત્રિભુવનપાળ સાવધ જ હતો. તેણે પોતાની તલવારને ફટકે

Page #37
હ લગ્ન. આવનાર તરૂણનાં મસ્તક ઉપર લગાવી દીધું. જો કે તેણે નીચે નમી જઈને પિતાનો બચાવ કરવા પ્રયાસ કર્યો; તે પણ તેના ડાબા ખભા ઉપર તલવારનો જખમ થયો અને તે જમીન ઉપર નીચે પડી ગયો. તેનાં મસ્તક ઉપરથી ફટકે ઉડી પડ્યો અને તેથી તેનું મુખ સર્વના જેવામાં આવ્યું. તે તરૂણ વીરધવલ છે, એમ જાણ થતાં મંત્રી અશ્વરાજ વગેરે તેની સહાયે દોડી આવ્યા. આજની સભાનું આવું પરિણામ આવેલું જઈને સરદાર વીસિંહે બધાને ચાલ્યા જવાની સૂચના આપતાં કહ્યું. " સામતિ ! સરદારો ! અને મત્રીઓ ! અત્યારે જાઓ. આ વિષે આપણે હવે પછી વિચાર કરશું. મેં તમને પ્રથમથી જ કહ્યું હતું કે વાત વાતમાં કોઈએ ઉશ્કેરાવાની અગત્ય નથી, તે છતાં તમે ઉશ્કેરાઈ ગયા અને તેનું શું પરિણામ આવ્યું, તે તમે જૂએ છે. આવી રીતે તમે વર્તશે તે આપણું ધારણ ફલિભૂત થશે નહિ.” વીરસિંહનું કથન સાંભળીને ત્રિભુવનપાળ તથા તેના પક્ષના સરદારે ચાલ્યા ગયા અને ત્યારબાદ વિરધવલને શુદ્ધિ આવતાં તેને લઈને મંત્રી અશ્વરાજ અને બીજાઓ પણ રવાના થઈ ગયા. પ્રકરણ ૫મું. સ્નેહલગ્ન. કૃષ્ણ પક્ષની ઘોર અંધારી રાત્રિ હોવાથી સર્વત્ર નિ સ્તબ્ધતાનું સામ્રાજ્ય જામી ગયું હતું. માત્ર કવચિત સંભળાતા ઘડાની ખરીઓના અવાજથી પથરાયેલી ગાઢ શાંતિને ભંગ થતો હતો. “ચાહડ!” એક ઘોડેસ્વારે સત્તાદર્થક સ્વરથી કહ્યું. " આપણે સૂચવેલા સ્થળે આવી પહોંચ્યા છીએ; કેમ ખરું કે નહિ ?" “જી, હા; આપનું ધારવું ખરું છે.”બીજા ઘોડેસ્વારે માનપૂર્વક ઉત્તર આપે. ત્યારે હવે આપણું ગોઠવણ પ્રમાણે તું બે ઘડેસ્વારો સાથે આ સ્થળે ઉભા રહે અને બીજા ઘોડેસ્વારને અંહીથી જરા દૂર ઉભા

Page #38
વિરશિરે મણિ વસ્તુપાલ. રહેવાનું કહી દેજે. હું ત્યાં જાઉં છું, પણ તમે બધા બરાબર તૈયાર રહેજે; જરા પણ ગફલતમાં રહેશે નહિ.” પહેલા ઘોડેસ્વારે તેની સાથેના ઘોડેસ્વારોને સૂચના આપતા આગળ એકલાએજ પ્રયાણ કર્યું. { “આપ એ બાબતમાં નચિંત રહેશે; પરંતુ મને આપની સાથે આવવા દીધો હોત, તો ઠીક હતું; કારણ કે આપની તબિયત હજુ બરાબર સુધારા ઉપર આવેલી નથી અને તેથી જે હું સાથે હોઉં તે આપને ઉપગને થઈ પડું.” બીજા ઘડેસ્વારે કહ્યું. આ પહેલા ઘેડેસ્વારે પિતાના ઘડાને જરા થંભાવીને કહ્યું. “તમારે મારી ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. ભગવાન સેમિનાથની કૃપાથી કામ સરળ કરીને હું હમણાં જ આવી પહોંચું છું.” ( 1 “જેવી આપની ઇચ્છા. ભગવાન સોમનાથ આપને સહાય કરે.” બીજાએ કહ્યું અને તે તથા તેના સાથીઓ આસપાસ ખૂલ્લી તલવારે પહેલા ઘોડેસ્વારના આગમનની રાહ જોતાં ત્યાંજ ઉભા રહ્યા. પહેલે ઘોડેસ્વાર કેટલેક દૂર ગયા પછી ઘોડા ઉપરથી નીચે ઉતરી ગયો અને તેને એક વૃક્ષની સાથે બાંધીને પગે ચાલતા જ આગળ જવા લાગ્યો. પિતાની સન્મુખ પણ થોડે દૂર બે તંબુઓ અને ચાર-પાંચ રાવટીઓ તારાના ઝાંખા પ્રકાશમાં તેની નજરે પડ્યાં, એટલે તે તરતજ ઉભો રહ્યો અને ઝીણું નજરે તથા એક ધ્યાને કાઈ જાગે છે કે કેમ તથા કેઈને સ્વર સંભળાય છે કે કેમ, તે વિષે તપાસ કરવા લાગ્યો. સારવારપર્યત એ પ્રમાણે તપાસ કરતાં તેને ખાતરી થઈ કે કોઇ જાગતું હોય, એમ જણાતું નથી, એટલે તે ધીમે ધીમે એક તંબુ પાસે ગયો અને ત્યાં જઈને તેનાં વસ્ત્રનાં દ્વારને દૂર કરીને અંદર ગયે. તંબૂની અંદર પ્રવેશતાં જ એક યુવાન બાળા જાણે તેના આગમનની રાહ જોતી બેઠી હોય નહિ ? એમ જાગતી બેઠેલી તેના જેવામાં આવી. તે જરા આગળ વધે, એટલે તે બાળાની નજર તેના ઉપર પડી અને તેથી તે એકદમ ઉઠીને તેની સામે આવી પહોંચી. એક બીજી તરૂણું પણ આ વખતે તંબુમાં હતી, તે પેલા પુરૂષને અંદર આવેલ જેઈને તંબુની બહાર ચાલી ગઈ. ત્યારે છેવટે તમે આવી પહોંચ્યા ખરા; પરંતુ તમારી તબીયત કેમ છે?” તે યુવાન બાળાએ સંતોષ દર્શાવતાં પૂછ્યું. તંબુમાં બળતાં ઝાંખા દીપકના પ્રકાશમાં તે બાળાના ઉજ્જવલ

Page #39
નેહલગ્ન. મુખચંદ્રને નેહપૂર્વક જોતાં જોતાં તે પુરૂષે કહ્યું. “ભગવાન સોમનાથની કૃપાથી મારી તબિયત હવે સારી છે.” “બહુ સારૂ, પણ હું તે એમ ધારતી હતી કે તમારી તબિયત હજુ બરોબર સુધરી નહિ હોય અને તેથી તમે અત્રે આવશે નહિ” બાળાએ કહ્યું. તું ગમે તે ધારતી હોય, પરંતુ હું તો આપણું ગોઠવણ મુજબ આવી પહોંચ્યો છું. તારી દાસીએ મને આજે સવારમાંજ તમારાં પ્રયાણની તથા તમે રાતવાસે ક્યાં રહેશો વગેરે ખબર આપેલી હેવાથી દશ ઘોડેસ્વારે સાથે ત્વરાથી મુસાફરી કરેતે આવીને હું તને મળ્યો છું. જયલતા ! બેલ, હવે તારી શી ઇચ્છા છે?” તે પુરૂષે એ પ્રમાણે કહીને તેની ઈચ્છા જાણવા માગી. “મારી બીજી શી ઈચ્છા ? જે તમારી ઈચ્છા, તે મારી ઈચ્છા. મેં તમને વચન આપ્યું છે, તેથી મારાથી કાંઈ આનાકાની થઈ શકે તેમ નથી. જો કે તમારી સાથે આ પ્રમાણે છાની રીતે આવતાં મને દિલગીરી થાય છે, તેમ છતાં હું તમારી સાથે આવવાને તૈયાર છું.” લતાએ પિતાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરતાં કહ્યું. તને દિલગીરી થાય, એ સ્વાભાવિક છે; પરંતુ આ સિવાય આપણા માટે અન્ય એક પણ ઉપાય નથી. " પુરૂષ વ્યક્તિએ કહ્યું. “હા અન્ય ઉપાય નથી, ત્યારે જ હું આ પ્રમાણે તમારી સાથે આવવાને તૈયાર થઈ છું ને ?" જલતાએ નિ:શ્વાસ નાંખતાં કહ્યું. ઠીક, પણ જયલતા! પાટણને છોડી તમારે અચાનક કેમ વમનસ્થલી જવું પડે છે ? " તે પુરૂષે પ્રશ્ન કર્યો. “મારા બાપુ માંદગીના બિછાને પડયા છે. તેથી અમારે ત્વરાથી જવું પડે છે, નહિ તે અમારે આમ જવાનું થાત નહિ; કારણ કે મારા ભાઈને વિચાર તે પાટણમાં રહેવાને હતો.”જયલતાએ દિલગીરીયુ સ્વરે જવાબ આપ્યો. એ પ્રમાણે વાત કરતાં જલતા તથા તે પુરૂષ તંબુની બહાર નીકળ્યા અને તે પુરૂષે જ્યાં પિતાનો ઘોડે બાંધ્યો હતો, ત્યાં આવી પહોંચ્યાં. ધાડાની પાસે આવતાજ ઘોડે પિતાના ધણીને જોઈને ખુશાલીથી બંખાર્યો અને તે જોઈને ત્યાં બાંધેલા બીજા ઘડા પણ

Page #40
વિરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. હણહણાટ કરવા લાગ્યા. ઘોડાના અચાનક હણહણાટથી તંબુના પહેરેગીરે જાગૃત થઈ ગયા અને આમતેમ ફરતાં નજીકના પહેરેગીરે મનુષ્યના ઓળા જેઈને હાકલ મારી. “કેણ છે?” .. જયલતાએ ધીમેથી તે પુરૂષના કાનમાં કહ્યું. “આપણે જલદી ચાલે; નહિ તે મારા ભાઈ જાગી ઉઠશે અને આપણને નાહક મુશ્કેલીમાં ઉતરવું પડશે.” કી તે પુરૂષે તેનું કથન શાંતિથી સાંભળીને પોતાના ઘોડાને વૃક્ષથી અને ત્યારપછી તેણે તેની ઉપર સ્વાર થઈને જયેલતાને પોતાની આગળ બેસારી દીઠી. " : તેમના ઘોડા ઉપર ચડવાના તથા બોલવાના અવાજથી પહેરેગીરને શશ્ચ થઈ. તેણે પુન: જેરથી પૂછયું. “કેણ છે એ ?" - તે પુરૂષે ચાલવાને માટે આતુર થઈ રહેલા ઘોને જરા થંભાવીને કહ્યું. “યુવરાજ વિરધવલ !". છે યુવરાજ વિરધવલે ! " જરા દરથી તિરસ્કારજન્ય અવાજ આવ્યો. તે જયેલતાએ વિરધવલને ધીમેથી કહ્યું. “મારા ભાઈને આપણું પલાયનની ખબર પડી ગઈ જાય છે, કારણકે એ અવાજ મારા ભાઈનો છે. આપણે જલદી ચાલીએ તે ઠીક.” - “જયલતા ! તું જરાએ ગભરાઈશ નહિ. હું અહીં આવ્યો છું અને તને લઈ જઉં છું એની ખબર તારા ભાઈને મારે કરવી જોઈએ; કારણકે ખરે ક્ષત્રિય વીર કદિ પણ ગુપચુપ શત્રુને જેઈને નાસવાનું કરતો નથી.”યેલતાને આશ્વાસન આપીને વીરધવલે જબાબ આપે. હા, સાંગણદેવ ! તમારી ધારણું સત્ય છે. હું વીરધવલજ છું અને તમારી બહેન જયલતા પણ મારી સાથે જ છે, સમજવા?” સાંગણે તેને કોઈપણ જવાબ આપે નહિ. વિરધવલે કલ્પના કરી છે તે તૈયાર થવાને માટેજ ગયા હશે અને તેની એ કલ્પના ખરી હતી; કારણકે થોડી જ ક્ષણમાં તંબુ તરફ દેડી આવતાં ઘેડાની ખરીઓને અવાજ તેના સાંભળવામાં આવ્યું. તે ઉપરથી વરધવલે પિતાના ઘડાને એડી મારી કે તરત જ સ્વામીભક્ત ઘડો પવનવેગે દેડવા લાગે. થોડી વારમાં વીરધવળ જયલતા સહિત તેના ઘોડેસ્વાર પાસે આવી પહોંચ્યા અને ક્ષણવાર ઘોડાને ભાવીને તેને ઉતાવળથી કહ્યું. “ચાહડ!”

Page #41
સ્નેહલગ્ન. 32, ચાહડે તરતજ જવાબ આપે. “જી; આપ આવી પહોંચ્યા ? કામ સફળ થયું ?" હા, ભગવાન સોમનાથની કૃપાથી મારું કામ સફળ થયું છે અને હવે હું ત્વરાથી પાટણ તરફ જઉં છું; પરંતુ પાછળ સાંગણ અને તેના ઘોડેસ્વારે આવે છે, માટે તમે તેને રોકી રાખવાનો પ્રયત્ન કરજે. “બહુ સારૂ; આપ જલ્દી ઘડાને દેડાવી જાઓ.” ચાહડે કહ્યું અને તે સાંભળતાં જ વિરધવળે તરતજ ઘડાને દેડાવી મૂકે. વિરધવલના ગ્રામન પછી બીજી જ પળે સાંગણ તેના ઘોડેસ્વારે સાથે ત્યાં આવી પહોંચ્યો. તેણે ગાઢ અંધકારમાં વિદ્યુતની પેઠે ચળકતી તલવારે જઈને પોતાના સાથીઓને કહ્યું. “નિશાચરે અહીંજ ઉભા છે; તેમને પકડે કિવા મારે; પરંતુ એક પણને છટકવા દેશે નહિ.” તરતજ તલવારોનો ખણખણાટ થયો અને ઝપાઝપી ચાલી રહી. તારાઓના આછા પ્રકાશમાં પિતાના સાથીઓને છેડા ઉપસ્થી પડતાં જેને સાંગણ કોધથી બેલી ઉઠશે. “પણ વિરધવલ કયાં છે ? તે કેમ મારી સામે આવીને ઉભો રહેતો નથી ? મારે તેનું જ કામ છે. મારી તલવારને સ્વાદ ચખાડે છે.” તે તે અત્યારે પાટણ પહોંચી જવા આવ્યા હશે, એટલે તમારી તલવારને સ્વાદ તેમને ચખાડો, તે પહેલાં તમે જ મારી તલવારને સ્વાદ ચાખી જુઓ.” એમ કહીને ચાહડે આવી સાંગણનાં મસ્તક ઉપર પોતાની તલવાર ઉગામી. સાંગણ સાવધજ હતો. તેણે ચાહડના ઘાને ઘણીજ કુશળતાથી ચુકાવ્યો અને ત્યારપછી તેના ઘડાને જરા આડે માર્ગે લઈ જઈને પાટણના માર્ગે વરાયો દેડાવી ગયે. થોડા સમયમાં જ તે પાટણના કિલ્લાના દરવાજે આવી પહોંચ્યા, પરંતુ દરવાજો અંદરથી બંધ હતો. તેણે દરવાનને જોરથી હાક મારી દરવાજો ઉઘાડવાની આજ્ઞા કરી. “દરવાજે અત્યારે ઉઘડી શકશે નહિ.” દરવાને બેદરકારીથી કહ્યું. પણ હું મહારાજા ભીમદેવને સામત છું. હું મહારાજાના - જરૂરી કાર્યને માટે બહાર ગયો હતો, ત્યાંથી પાછો આવ્યો છું અને મારે તેમને તત્કાળ મળવું છે માટે દરવાજાને જલ્દી ઉઘાડ” સાંગણે અસત્ય કહીને દરવાજો ઊઘાડવાનો પ્રયાસ કર્યો. તે

Page #42
વિરશિરોમણિ વસ્તુપાલ. “તમે મહારાજાના સામંત હો કે ગમે તે છે, તેમ તમારે મહારાજાને મળવાની ઉતાવળ હોય કે ન હોય, પરંતુ દરવાજો અત્યારે ઉઘાડી શકશે નહિ. મને તેવી આશા નથી.” દરવાને દઢતાથી કહ્યું. કાની તેવી આશા નથી ? મહારાજની ?" સાંગણે પુછયું. “ના યુવરાજની.” દરવાને જવાબ આપે. * યુવરાજની?” સાંગણ આશ્ચર્ય પામ્યો. “શું દરવાજો ઉઘાડ કે નહિ, તે બાબતમાં ચુવરાજની આજ્ઞા લેવી પડે છે? ના, હંમેશાં કાંઈ તેવી જરૂર રહેતી નથી, પરંતુ આજે તે. યુવરાજે ખાસ કરીને દરેક દરવાનને તેવી સખ્ત આજ્ઞા કરી છે.” દરવાને જવાબ આપે. - “ઠીક, પણ યુવરાજ તો હમણાંજ આ દરવાજેથી નગરમાં ગયા ખરું ને?” સાંગણે ધીમેથી પુછ્યું. એ જાણવાની તમારે શી જરૂર છે ?" દરવાને સામો પ્રશ્ન કર્યો. " - સાંગણે જાણ્યું કે, વરધવલે દરેક દરવાનને સમજાવી મુકયા જણાય છે અને તેથી નગરમાં અત્યારે પ્રવેશી શકાય તેમ નથી. તેમ તેના સંબંધમાં કાંઈ હકીકત પણ મળે તેમ નથી. તે ઘણેજ ક્રોધાતુર થઈ ગયો અને તેણે દરવાનને મહારાજ ભીમદેવના નામે ઘણે ભય દર્શાવ્યું, પરંતુ દરવાન કાંઈ કાચ પિચે નહોતો કે તે તેવા મહેડાના - ભયથી ડરી જાય. છેવટે નિરાશ બનીને સાંગણ પિતાના તંબુ તરફ પાછે. ચાલ્યો ગયે; પરંતુ ત્યાંથી જતાં પહેલાં તેણે વીરધવળ ઉપર સખ્ત વેર લેવાની પ્રતિજ્ઞા કરી. પાટણનાં રાજ્યમહાલયના એક ખંડમાં ચાર-પાંચ મનુષ્ય ધીમેથી વાત કરતાં બેઠેલાં હતાં. રાત્રિનો સમય હોવાથી ખંડમાં એક બાજુ દીપક બળી રહ્યો હતો અને તેના પ્રકાશથી તે ખંડ કેવળ સાદે પણ સ્વચ્છ જેવામાં આવતો હતો. - " સોમેશ્વરદેવ ?" ત્યાં બેઠેલા એક યુવાને પ્રૌઢ વયના અને ભવ્ય દેખાવના એક પુરૂષ તરફ જોઈને પૂછયું “યુવરાજ હજી સુધી કેમ આવી પહોંચ્યા નહિ હોય ? “ભાઈ! મને લાગે છે કે જે સમય જાય છે, તેમાં તે આવી પહોંચવા જેવીએ.

Page #43
સ્નેહલગ્ન. છે. 33 તે ભવ્ય દેખાવને પુરૂષ કે જેનું નામ સેમેશ્વર હતું, તેણે ઉત્તર આપે. “પણ પરોઢ થવા આવ્યું અને હજી સુધી તે આવ્યા નહિ, એટલે મને શંકા થાય છે કે તે કદાચ પિતાનાં કાર્યમાં નિષ્ફળ થયા હશે!” બીજા યુવાને શંકા કરી. સેમેશ્વરે ક્ષણવાર વિચારીને કહ્યું. “તમારે શંકા કરવાની કાંઈ જરૂર નથી; કારણકે મારી મનોદેવતા મને કહે છે કે યુવરાજ પોતાનું કાર્ય ફત્તેહ કરીને હમણાં જ આવી પહોંચવા જોઈએ.” ભગવાન સોમનાથની કૃપાથી આપની વાણી ખરી પડે, એમ ' અમે ઈચ્છીએ છીએ.” ત્રીજા યુવાને કહ્યું. પણ ગુરૂદેવ !" ચોથા યુવાને જીજ્ઞાસાથી પૂછ્યું. “મહામંડલેશ્વર લવણુપ્રસાદ અને મહારાજ ભીમદેવને યુવરાજના સાહસની અને અત્યારની આપણું તૈયારીની ખબર છે ખરી ?" હા, તેઓ ઉભય બધી વાતથી જાણીતા થયેલા છે. ગઈ કાલેં. સાંજે મેં જાતે જ તેમને બધી હકીકત કહી હતી અને તેથી તેઓ કદાચ પરિણામ જાણવાને અત્યારે જાગતા પણ હશેજ. " સોમેશ્વરે ઉત્તર આપે. પણ કદાચ જયલતા આવવાની આનાકાની કરશે તો ? કારણ કે ગમે તેવી તે પણ તે એક સ્ત્રી છે અને સ્ત્રીને વિશ્વાસ છે ?" પ્રથમના યુવાને શંકા કરીને પૂછ્યું. “ના, ના. તે આનાકાની કરે તેવી નથી. હું તેને સારી રીતે ઓળખું છું અને તેથી કહી શકું છું કે વચન આપ્યા પછી તે ફરવાની નથી.” સોમેશ્વરે તે યુવાનની શંકાનું નિરસન કરતાં ઉત્તર આપે. તો તે બહુ સારું; પરંતુ ગુરૂદેવ ! આપ જ્ઞાની છે અને વળી સંસારના અનુભવી પણ છો, તે કહે જોઈએ કે સ્ત્રીઓને વિશ્વાસ રાખે, એ યોગ્ય છે ?" તે યુવાને જીજ્ઞાસાથી પુનઃ પૂછ્યું. * ભાઈ નાગડ!” સેમેશ્વરે શાંતિથી જવાબ આપતાં કહ્યું. “તારી શંકા ઠીક છે. સંસારનો તને અનુભવ નથી, એટલે તું એ પ્રશ્ન કરે છે, તે યે ગ્ય છે; પરંતુ સ્ત્રીઓ વિશ્વાસને પાત્ર નથી અને તેનામાં વિશ્વાસ રાખ, એ ગ્ય નથી, એમ કહી નાંખવું, એ માત્ર ઉતાવળી બુદ્ધિનું પરિણામ છે. શાસ્ત્રકારોએ પ્રસંગે પાત્ત સ્ત્રીઓની નિંદા કરી છે ખરી; પરંતુ તે માત્ર તેમનામાં મેહ રાખીને કર્તવ્યયો

Page #44
34 વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. ભ્રષ્ટ થવાય નહિ, એટલાજ માટે કરી છે, એમ સમજવાનું છે; કારણ કે તેઓની નિંદા કરવામાં શાસ્ત્રકારોને હેતુ એ ન હોય, તો તેઓ તેમની-પતિવૃત્તા અને સતી નારીઓની તેમને દેવીની અનુપમ ઉપમા આપીને પ્રશંસા શા માટે કરત? માટે આ ઉપરથી સ્ત્રીઓ એ વિશ્વાસને પાત્રજ નથી, એવું એકાંત કથન કરી લેવાનું નથી.” નાગડ બીજી શંકા કરવા જતો હતો, પણ એટલામાં ખંડની બ- હાર કેઈને અવાજ સંભળાયો અને તેથી તે ચુપ રહ્યા. * “ગુરૂદેવ!” બહારથી અવાજ આવ્યું. " દ્વાર ઉઘાડે; હું ફતેહ કરીને આવી પહોંચે છું” એક યુવાને ઉઠીને તરતજ દ્વાર ઉઘાડ્યા અને તે જ ક્ષણે એક યુવાને તથા એક યુવતીએ ખંડમાં પ્રવેશ કર્યો. “યુવરાજ! તમે કાર્યને સફળ કરીને આવી પહોંચ્યા, તેથી મને ધણેજ આનંદ થાય છે.” સોમેશ્વરે આગંતુક યુવાનના ખભે હાથ મૂક્યો અને તે પછી તેની પાસે મર્યાદાથી ઉભેલી યુવતી તરફ જોઈને સ્નેહપૂર્વક કહ્યું. " અને જયલતા ! તમે પણ જબરી હિંમત બતાવી છે. મારે તમને આશીર્વાદ છે કે તમે અખંડ સૈભાગ્યવતી થાઓ અને ભવિષ્યમાં ગુજરાતની મહારાણું બનીને અક્ષય સુખને ભગવે.” ચુવરાજ વરધવલ તથા જયલતા ઉભયે સાથે જ રાજગુરૂસોમેશ્વર દેવને નમસ્કાર કર્યો. ચાલે ત્યારે, હું તમારું ઉભયનું અમિદેવની સાક્ષીએ લગ્ન કરાવી આપું; કારણકે મેં અહીં તે સંબંધની બધી તૈયારી કરી રાખી છે.” સામેશ્વરે કહ્યું. “અમે ઉભય તમારી આજ્ઞાને માન આપવાને તૈયારજ છીએ.” - વીરધવલ તથા જયલતાએ સાથે જ કહ્યું " તે પછી પાટણના રાજ્યગુર સેમેશ્વરદેવે યુવરાજ વિરધવલ તથા જયેલતાનું પરસ્પર વિધિ સહિત લગ્ન કરી આપ્યું. લગ્નની ક્રિયા સંપૂર્ણ થતાં રાજ્યગુરૂએ નવ દંપતીને આશીર્વાદ આપે. અને તેને મસ્તકે ચડાવી તે જે આનંદને પામ્યું. ક્ષણ વાર રહી સેમેશ્વરે કહ્યું. “યુવરાજ! હવે લગભગ પ્રાતઃકાળ થવા આવ્યો છે, તેથી તમે પ્રથમ મહારાજને અને ત્યારપછી મહામંડળવરને વંદન કરવાને જાઓ; કારણકે તેઓ તમારાં આગમનની રાહ જતાં હજી જાગતાંજ હશે.”

Page #45
ઈતિહાસ-દર્શન. “શું તેઓ હજી જાગતાંજ હશે ?" યુવરાજે આશ્ચર્યથી પૂછ્યું. “હા; કારણ કે મેં તેમને તેવી સલાહ ગઈ કાલે આપી હતી અને તેથી તેઓ અવશ્ય જાગતા હોવા જોઈએ.” સેમેશ્વરે ઉત્તર આપે. “બહુ સારૂ ત્યારે હું તેમની પાસે અત્યારેજ જઉં છું, પણ તમે પણ અમારી સાથે આ તો ? યુવરાજે કહ્યું. તમારી એવી ઈચ્છા હોય, તે હું પણ તમારી સાથે જ આવું છું.” એમ કહી સોમેશ્વર યુવરાજ વિરધવલની સાથે ગયે. પ્રથમ વરધવલ જલતાને પિતાનાં મહાલયમાં પહોંચાડી આવ્યા અને ત્યારબાદ તે તથા સેમેશ્વર મહારાજ ભીમદેવની પાસે ગયા. નાગડ તથા બીજા યુવાનો યુવરાજનાં આવા પ્રકારનાં લગ્નથી આશ્ચર્ય સાથે આનંદને પામતાં સ્વસ્થાનકે ગયા. - -- પ્રકરણ 6 ઠું. ઈતિહાસ-દર્શન પ્રસ્તુત નવલકથાના પ્રવાહમાં આપણે હવે આગળ વધીએ, તે પહેલાં તત્કાલિન ઈતિહાસને જાણવાની અગત્ય રહે છે. કારણકે તેના અભાવે તે સમયની વરતુસ્થિતિનું ભાન વાચકને બરાબર થઈ શકશે નહિ. અમે જે સમયની આ કથા લખીએ છીએ, તે સમયે ગુજરાત ઉપર ભેળા ભીમદેવનું આધિપત્ય હતું; પરંતુ જર, જમીન અને જે એ ત્રણ વિનાશક વસ્તુઓને માટે મહાન યુદ્ધો કરવાથી તેનો રાજમુકુટ ડગમગી રહ્યો હતો અને તે માત્ર નામને જ ગુજરાતને મહારાજા રહેવા પામે હતે. ચક્રવર્તી કુમારપાળે ગુજરાતનાં રાજ્યને સમૃદ્ધ અને આસપાસનાં બીજાં રાજ્યમાં શિરમણિ બનાવી દીધું હતું, પરંતુ તે પછી ગુજરાતનાં દુર્ભાગ્યે કહે કે કર્મની પ્રબળતાએ કહે–તેને પુત્ર નહિ હોવાથી તેના ભત્રીજા અજયપાળનાં હાથમાં ગુજરાતનું રાજ્ય ગયું હતું અને તેણે જેન ધર્મ ઉપરના દ્વેષને લઈને થોડા જ સમયમાં તેને નિર્બળ બનાવી મૂક્યું હતું. અજયપાળનાં મૃત્યુ પછી મૂળરાજ અને તેનાં મૃત્યુ પછી ઇ. સ. 118 માં ભીમદેવ બીજે ગુજરાતનો અધિપતિ થયો હતો. આ ભીમદેવ પણ પહેલે ભીમદેવ કે જે બાણા

Page #46
વીરશિરોમણ વસ્તુપાલ. વળીના ઉપનામથી જાણતો થઈ ગયો છે, તેના જેવોજ પરાક્રમી, રે, પ્રતાપી અને બળવાન હતા; તે પણ તેણે તે સમયના બળવાન રાજયકર્તાઓ ચૌહાણે અને પરમારની સાથે નિર્જીવ કારણ માટે મહાન યુદ્ધો કરવાની મૂર્ખાઈ કરવાથી તે ભોળા ભીમદેવનાં નામથી ઓળખાઈ ગ છે. આબુના પરમાર, અજમેર અને દિલ્હીના ચૌહાણે અને મુસલમાનની સાથે વારંવાર યુદ્ધો થવાથી તે તદન નિર્બળ બની ગયો હતો અને ગુજરાતના રાજદંડને માંડમાંડ ટકાવી રહ્યો હતો. આબુના રાજા જેતસી પરમારની પુત્રી સર્વાંગસુંદરી ઈચ્છનકુમારી માટે દિલ્હીના રાજા પૃથિવીરાજની સાથે ભોળા ભીમદેવને તુમુલ યુદ્ધ કરવું પડયું હતું અને તેમાં તેની સંખ હાર થઈ હતી. આ સમયે મુસંધ્યાનો ઉત્તર હિંદમાં ત્રાસ વર્તાવી રહ્યા હતા અને ગુજરાતીઓએ તેમની ક્રરતાને સ્વાદ ચાખ્યો હત; તે પણ તેઓ તેમનાથી બેદરકાર રહ્યા હતા અને તેથી તેનું પરિણામ તેમને કેવું ભોગવવું પડયું હતું, તે કુતુબુદીને ઇ. સ. ૧૧૯૪માં ગુજરાત ઉપર કરેલા હલાથી સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. આ સમય એવો હતો કે જે રાજા બેદરકાર અને અસાવધ રહે તે માર્યો જાય તેમ હતું, પરંતુ કર્મનાં નિર્માણને કે મિથ્યા કરી શકયું છે ? મુસલમાનોના ઉપરાઉપરી હલાથી માત્ર ગુજરાતીઓ જ નહિ, પણ ઉત્તર હિંદવાસીઓની પણ ઘણી જ ભયંકર દશા થઈ હતી, તે પૃથિવીરાજ, જયચંદ્ર વગેરે મહાન બળવાન રાજાઓની હાર અને તેમનાં મૃત્યુથી સમજી શકાય તેમ છે. - રાજપૂત રાજાઓ મહેમાંહેની લડાઈઓથી નિર્બળ અને સત્ત્વહિન બની ગયા હતા અને તેમાં ગુજરાતને રાજન ભોળા ભીમદેવ તે સર્વથી વધારે ખરાબ થઈ ગયું હતું. ચૌહાણેની સાથેના યુદ્ધમાં તેને પરાજ્ય થવાથી તે ધનમાં અને સૈન્યમાં ઘસાઈ ગયો હતો અને તેથી તેનાં સામતે, માંડલિક અને સરદારે પણ બેદિલ થઈ ગયા હતા. બરાબર આ સમયે મુસલ્માન સરદાર કુતુબુદ્દોને ગુજરાત ઉપર હલ્લે કર્યો હતો. ભીમદેવ જો કે નિર્બળ બની ગયો હતો તો પણ તે શેરો અને પ્રતાપી હતી અને તેથી તેણે પિતાના મિત્ર અને સેનાપતિ જીવનરાજની સહાયથી પોતાનાં સૈન્યને એકત્ર કર્યું અને મુસલમાનોની સામે લડવાને તૈયાર થઈ રહ્યો; પરંતુ દેવ ઈચ્છાથી આ વખતે તેણે એવી તે સખ હાર ખાધી કે તેને ઈચ્છીએ કે અનિચ્છાએ પાટણ ત્યાગ કરીને ચાલ્યા જવું પડયું, એટલું જ નહિ પણ તેને મિત્ર જીવનરાજ અને તેની પરમ પ્રિય રાણું લીલાદેવી મૃત્યુ પામ્યાં. મુસલમાનોએ

Page #47
ઇતિહાસ દર્શન. - 37 પાટણને કબજે કર્યું અને એ રીતે વનરાજે વસાવેલાં તથા સિદ્ધરાજ અને કુમારપાળે સમૃદ્ધ બનાવેલાં એ ઈતિહાસ પ્રસિદ્ધ શહેરની અવદશા શરૂ થઈ. આ રીતે મુસલ્માનોએ જો કે ગુજરાતના પાટનગરને કબજે કર્યું હતું; તો પણ ત્યાં રહીને રાજ્ય ચલાવવાને તેઓનો વિચાર થયો હાય, એમ જણાતું નથી. તેઓ તો માત્ર પ્રજાને લુંટીને પૈસાદાર થવાનેજ ઈછતા હતા અને તેથી તેમણે તે વખતે પોતાની જડને પાટણમાં મજબુત કરવાનો પ્રયાસ કર્યાનું ઇતિહાસનાં વાંચનથી જણાતું નથી. આ સમય દરમ્યાન પોતાની હારથી અને પોતાનાં પ્રિય નેહીઓનાં અકાળ મૃત્યુથી નિરૂત્સાહ થયેલે ભોળો ભીમદેવ સંન્યાસીના વેશે અજ્ઞાત સ્થળે ચાલ્યો ગયો હતો. આ પછી પાટણનો મુસલમાન સુબો રાજ્ય ચલાવવાને બદલે અને પિતાની જડ ઉંડી નાંખવાને બદલે માત્ર પ્રજાને લુંટવામાં અને કોને વિના કારણે ત્રાસ આપવામાં પિતાની સત્તાનો દોર ચલાવતો હતો, તેના આવા ત્રાસજનક રાજ્યઅમલથી પ્રજા તદન કંટાળી ગઈ હતી અને એટલી હદે આવી પહોંચી હતી કે જે કોઈ નાયક મળે, તે તેની આજ્ઞામાં રહી મુસભાની દરને તોડી પાડવાને તમર બની ગઇ હતી. આ સમયે પાટણના ઘણું સામંતો અને સરદાર તો પિતાનો સાથે સાધવામાં પડેલા હતા; માત્ર વાઘેલા સરદારેજ પાટણની અને તેની દુર્દશા જોઈને મનમાં બળતા હતા અને લાગ આવે તે મુસલાને ગુજરાતમાંથી હાંકી કહાડવાને આતુર થઈ રહ્યા હતા. વાઘેલા સોલંકીનો મુખ્ય સરદાર અર્ણોરાજ કિવા આના કરીને હતો. અણરાજ એ ચક્રવર્તી કુમારપાળના માસા ધવલકનો પુત્ર હતો અને તેણે તથા તેના પિતા ધવલકે કુમારપાળના દરબારમાં રહીને તેની સારી સેવા બજાવી હોવાથી કુમારપાળે તેમને સાબરમતી અને નર્મદા વચ્ચે પ્રદેશ તથા ધોળકા અને ધંધુકા પ્રગણું ઈનામમાં આપ્યાં હતાં. પ્રદેશ અને પ્રગણા ઉપરાંત વાઘેલ નામક સ્થળ પણ તેમના કબજે હતું અને તે ઉપરથી અર્ણરાજના વંશજ વાઘેલા કહેવાયા હતા અને હજી પણ કહેવાય છે. અર્ણોરાજને લવણપ્રસાદ કિંવા લુણછ કરીને પુત્ર હતો. આ બન્ને પિતા અને પુત્ર પાટણના રાજ્યના ખરેખરા હિતેચ્છું અને વિશ્વાસુ સામંત હતા અને તેમની જ સહાયથી નિરૂત્સાહ બનીને ચાલ્યો ગયેલ ભેળો ભીમદેવ ગુજરાતનાં રાજ્યને પુનઃ હસ્તગત કરી શક હતો.

Page #48
38 વીર શિરે મણી વસ્તુપાલ. - આ સમય ખરેખરી અંધાધુંધીને હતું, એ નવેસરથી કહેવાની કાંઈ અગત્ય નથી. પ્રથમ કહી ગયા પ્રમાણે ભેળો ભીમદેવ જે કે વાઘેલા સામંતની સહાયથી પાટણને પુનઃ પ્રાપ્ત કરી શક્યો હતો; તે. પણ તે એટલે બધે નિર્બળ બની ગયો હતો કે ઘણા સામંતિ, સરદારે અને માંડલિકે તેની આજ્ઞામાં નહિ રહેતાં સ્વત્રંત બની બેઠા હતા એટલું જ નહિ, પણ લાગ આવે, તે પાટણને પણ હસ્તગત કરી સ્વયં રાજા બની જવાને તમર થઈ રહ્યા હતા. આવા કટોકટીના સમયે અર્ણોરાજ વાઘેલાએ અને તેના પુત્ર લવણપ્રસાદે ભોળા ભીમદેવને અમૂલ્ય સહાય કરી હતી અને તે એટલે સુધી કે આ આંતર કલહમાં અરાજનું મૃત્યુ થયું હતું. વાઘેલા સામતે મૂળથી જ પાટણના રાજ્યકર્તાઓના હિતેચ્છુઓ હતા અને તેમાં અર્ણોરાજી મરણપર્વતની સેવાથી ભેળા ભીમદેવે લવણપ્રસાદને મહામંડલેશ્વર અને તેના પુત્ર વીરધવલને પિતાનો ઉત્તરાધિકારી યુવરાજ બનાવીને તેમની કે કદર કરી હતી, આ બધી ઘટના આપણે આગલા પ્રકરણમાં વાંચી ગયા છીએ. પ્રસ્તુત નવલકથાને સમયનો વિચાર કરીએ, તો અમારે કહેવું જોઈએ કે તે ખરેખર સંક્રાન્તીને યુગ હતા. ગુજરાતને પ્રબળ પ્રતાપી મહારાજા ભીમદેવ પિતાની મૂર્ખાઈ અને ભોળપણથી હતાશ અને નિબળ બની ગયો હતો, તેના સામત વગેરે તેની સામે કાવત્રાં કરી રહ્યા હતા અને ઉત્તરમાં મુસભાના પિતાને વિજયજ ફરકાવી રહ્યા હતા. ટંકામાં કહીએ તો આ અને બીજા અનેક કારણોથી પાટણને રાજ્યદંડ ડગમગી રહ્યો હતો અને સમય જતાં તદ્દન જમીનદોસ્ત થવાની તૈયારીમાં આવી રહ્યો હતો. ધર્મ, સમાજ, દેશ અને રાજ્યની જ્યારે જ્યારે પડતી દશા આવે છે, ત્યારે ત્યારે તેનો તેમાંથી ઉદ્ધાર કરવાને માટે યુગે યુગે હું અવતાર ધારણ કરું છું, એવું ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણ કહેલું છે અને એ પવિત્ર વાકયને દરેક હિ અવશ્ય જાણતો. હોય છે. આ પવિત્ર વચનને શ્રદ્ધાપૂર્વક માનભમાં આવે, તે આ સમયે ગુજરાતનાં રાજ્યને તેની પડતી દશામાંથી ઉદ્ધાર કરવાને કોઈ મહાન પુરૂષની અગત્ય હતી, એમ જણાયા વિના રહેશે નહિ. ખુદ ભેળા ભીમદેવમાં એવું સામર્થ્ય રહ્યું નહતું કે તે પાટણનાં રાજ્યને ઉદ્ધાર કરી શકે; કારણ કે એક તે તે નિર્બળ બની ગયો હતો અને બીજું તેના સામતિ વગેરે વિશ્વાસઘાતક બની ગયા હતા. મહામંડલેશ્વર લવણુપ્રસાદ અને યુવરાજ વીરધવલ એ સમયે પાટણનાં રાજ્યના

Page #49
ઇતિહાસ દર્શન. 39 રક્ષક હતા, તો પણ એ ક્ષત્રિયોચિત ઉદાર પણ ઉતાવળી બુદ્ધિયુક્ત વ્યક્તિઓની સાથે દક્ષતા અને કાર્ય કુશળતાના ગુણયુક્ત બીજી વ્યક્તિની પરમાવશ્યકતા હતી અને જે એવી કોઈ મહાન સત્વ ગુણવાળી વ્યક્તિનો વેગ મળી આવે નોજ પાટણનાં રાજ્યને પુનરૂદ્ધાર થઈ શકે તેમ હતું. ભળે ભીમદેવ આ વસ્તુસ્થિતિને સમજતો હતો, પરંતુ તે તે રાજ્યને બધો ભાર મહામંડલેશ્વર લવણુપ્રસાદ ઉપર નાંખીને લગભગ એકાંત જીવન ગુજારતા હતા અને તેથી ગુજરાતનાં રાજ્યને વધારે અવદશામાં લાવી મૂકવાની કે તેને પુનરૂદ્ધાર કરવાની બધી જવાબદારી લવણુપ્રસાદ ઉપજ રહેલી હતી. ભોળા ભીમદેવે જે કે લવણપ્રસાદના પુત્ર વીરધવલને પાટણની રાજ્યગાદીને ઉત્તરાધિકારી બનાવ્યો હતો; તો પણ તેની હયાતીમાં વરધવલથી રાજ્યની લગામ હાથમાં લઈ શકાય તેમ નહિ હોવાથી એ તથા તેને પિતા ઉભય ભવિષ્યમાં શી રીતે વર્તવું એ વિષયમાં મુંઝાતા હતા. કારણ કે જે તેઓ ભીમદેવની હયાતીમાં પાટણની રાજ્યલગામને પિતાના હાથમાં લઈ રાજ્યકારભાર ચલાવે, તો તે અયોગ્ય હતું અને જે તેમ નથી કરતા, તો ભોળા ભીમદેવની આજ્ઞાને કોઈ માનતું નહિ હોવાનાં કારણે રાજ્યસત્તા હ્નિપ્રતિદિન નબળી પડતી જતી હતી. આ તેમની મુંઝવણનું કારણ હતું અને તેમાંથી શી રીતે તરીને પાર ઉતરવું એ તેઓના માટે મહાન વિચારણીય પ્રશ્ન હતે. જ્યારે ગુજરાત દેશ, પાટણનું રાજ્ય અને જનસમાજની ઉપર પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ હતી, ત્યારે જૈન અને શૈવ ધર્મની સ્થિતિ પણ સંતોષકારક તે નહોતી જ. રાસમાળામાં લખ્યા પ્રમાણે આ બન્ને ધર્મના અનુયાયીઓ જ્યારે જેનો વારો આવે ત્યારે એક બીજાના ઉપર ઉપરીપણું મેળવતા આવેલા છે. જેન ધર્મ વનરાજ ચાવડાના સમયમાં પ્રબળ થઈ પડ્યો હતો, તે વિશેષ કરીને તે જ્યારે વનરાજ બાળક હતો અને તેની માને તેનાં પ્રસવ અને રક્ષણ માટે નાશી જઈને વનમાં વસવું પડયું હતું, ત્યારે તેમને જેન ધર્મનું રક્ષણ મળ્યું હતું. તેની સત્તાથી કદાપિ તેમ થયું હશે; તેમ છતાં વનરાજ અને તેના ક્રમાનુયાયીઓ શૈવ ધર્મને માનતા હતા. ત્યારપછી એટલે કે સિદ્ધરાજ અને કુમારપાળા સમયથી જૈન ધર્મ ઉન્નત સ્થિતિમાં આવેલ હતું. જૈન ધર્મમાં થઇ ગયેલા ચાંપે, વિમલ, મુંજાલ, સજજન અને ઉદયન ઇત્યાદિ મહાન પુરૂષોથી પાટણનું રાજ્ય વિશેષ વૃદ્ધિને પામ્યું હતું

Page #50
વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ. અને એ કાર્ય કુશળ વ્યક્તિઓની અમૂલ્ય સેવાથી બીજે રાજ્યમાં તે શિરોમણિ થઈ શક્યું હતું, એ ઇતિહાસ-પ્રસિદ્ધ વાત છે અને તેને લઈને જ એ સમયમાં જૈન ધર્મનું ગૌરવ સવિશેષ હતું. જેને પાટણનાં રાજ્યના સ્થંભરૂપ હતા, એમ કહેવામાં આવે, તે એમાં અતિશયોક્તિને દોષ નથી, કારણ કે વિમળ અને મુંજાલ જેવી બે અસાધારણ વિરવયુક્ત અને શામ, દામ, દંડ અને ભેદ, એ ચારે નીતિને જાણનારી વ્યક્તિઓએ મહાન યુદ્ધો કરીને પ્રબળતાપૂર્વક રાજ્યસર ચલાવીને પાટણને ગૌરવશાલી બનાવ્યું હતું અને તેથી જેનોને પાટણના સ્થંભરૂપ કહેવામાં કાંઈ અતિશકિત થતી નથી, એમ ઈતિહાસ-રસિકોને જણાયા વિના રહેશે નહિ. આ સમયે દાદર, કાક, વલ્લભ વગેરે રાજ્યનિપુણ વ્યકિતઓ પણ હતી અને તેઓ જે કે રાજ્યકાર્યકુશળ અને યુદ્ધપ્રિય હતી; તો પણ વિમલ, મુંજાલ અને ઉદયનનાં વ્યકિતત્વ આગળ તેમને હાર ખાવી પડતી હતી. આ કારણથી તથા શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્ય જેવા અસાધારણ મહાત્માના અસ્તિત્વથી પાટણનાં રાજ્યમાં જેનીઓનું સવિશેષ જોર હતું, એ સ્પષ્ટ કહેવાની અગત્ય રહેતી નથી. હિન્દુસ્તાનની અવનતિ ધર્મના કલેષથી થઈ છે, એવું કેટલાક વિદ્વાનોનું મંતવ્ય છે અને એ મંતવ્યની સાથે લેખક સર્વથા સંમત નથી, તે પણ તેવાં પ્રકારનાં કલેથી દેશની પ્રગતિને અસર થઈ છે, એમ તો કહ્યા સિવાય ચાલતું નથી. પાટણના રાજ્યને ધાર્મિક કલેષથી વિપરિત પરિણામ સહન કરવું પડયું છે કે નહિ, એ વિવાદનો વિષય છે; તો પણ તેનાથી તેની પ્રગતિને કેટલેક અંશે નુકશાન તો પહોંચ્યું જ છે, એમ સત્યની ખાતર કહેવું પડે છે. આ ધાર્મિક કલહથી જૈનધર્મને તે પછીથી ઘણું સહન કરવું પડયું હતું અને તેને લઈને જ તેની હાલની નિર્બળ દશા અનુભવાય છે, એ નિર્વિવાદ છે; પરંતુ એક ઐતિહાસિક નવલકથાજ હોવાથી એ સંબંધમાં વિશેષ લખવાનું ઉચિત નથી. આ ઉપરથી કહેવાનો ભાવાર્થ એટલેજ છે કે જે સમયની પ્રસ્તુત નવલકથા છે, તે સમયે 'દેશ, રાજ્ય અને સમાજની વસ્તુસ્થિતિની સાથે ધાર્મિક સ્થિતિ પણ સંતોષકારક નહોતી અને જેનીઓ તથા શૈવીઓ લાગ આગેથી પોતાનું સ્વામીત્વ સ્થાપવાનું ભૂલતાં નહેતાં અને પ્રસંગોપાત કોષને જન્મ આપી રાજકીય પ્રગતિને પણ અસર કરતાં હતાં. ઈતિહાસ-દર્શનનાં આટલાં વિવેચન ઉપરથી એ તે સ્પષ્ટ સમજુ શકાય તેમ છે કે પાટણની રાજકીય, સામાજીક અને ધાર્મિક પડતી

Page #51
દંપતી-કવન.. દશા હતી અને તેમાંથી પાટણની ચડતી દશા કરવાને માટે કઈ મહાન વ્યક્તિની અગત્ય હતી. આ સમયજ એ સંક્રાતીનો હતો કે જે તે સમયે જેવી જરૂર હતી, તેવી કોઈ વ્યક્તિનો જન્મ થયો ન હોત, તે પાટણનું ગારવશાલી રાજ્ય તેજ વખતે અવનતિના ઉંડા ગર્તમાં જઈને પડયું હોત; પરંતુ દૈવની તેવી ઈચ્છા નહોતી. તે હજી એટલું બધું પાટણને પ્રતિકૂળ થયેલું નહતું; કારણ કે તેને હજી કેટલાક ચડતીપડતીના રંગે અનુભવવાના હતા અને તેથી તે સમયે દાનવીર, ધર્મવીર, શરીર અને કર્મવીર ઇત્યાદિ વીરામાં શિરોમણિ સમાન વસ્તુપાળને જન્મ થયો હતો અને તેનાં અતુલનીય સામર્થ્ય અને અસાધારણ વ્યક્તિત્ત્વથી પાટણની પુનઃ પ્રગતિ થઈ શકી હતી. પ્રસ્તુત નવલકથામાં મુખ્યતઃ એજ મહાપુરૂષનાં પ્રશંસનીય કાર્યોનું ચિત્ર દોરવામાં આવ્યું છે અને તેને વાચક બંધુઓ અને બહેને નવલકથાના પ્રવાહમાં જેમ જેમ આગળ વધશે, તેમ તેમ જોઈ શકશે, એટલે અંહી તેનાં વિસ્તૃત વિવેચનની કાંઈ અગત્ય નથી. કથા સમયની આટલી સામાન્ય ઐતિહાસિક રૂપરેષા દેરીને હવે આપણે આગળ વધશું, તો કશી હરકત નથી પ્રકરણ 7 મું. દંપતી–જીવન. ગુજરાતના પ્રાચીન ઇતિહાસમાં જે કેટલાંક પુરૂષોત્તમ ઉત્પન્ન થઈ ગયા છે, તેમાં વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળનો સમાવેશ થઈ જાય છે, એમ તેનાં ચરિત્ર ઉપરથી જોઈ શકાય છે. ગત પ્રકરણમાં આપણે પાટણનાં રાજ્યનો, ગુજરાત દેશની અને જનસમાજની જે અવનત દશા જોઈ ગયા છીએ, તે દશામાંથી રાજ્ય, પ્રજા અને સમાજને ઉદ્ધાર કરનાર જે કઈ પુરૂષોત્તમ તે સમયે થયો હોય, તો તે વસ્તુપાળજ હતા, એવું ઈતિહાસનાં વાંચનથી સ્પષ્ટ સમજાય છે. પુરૂષોમાં સિંહ સમાન વસ્તુપાળે પોતાનાં સામર્થ્ય, બુદ્ધિબળ, કાર્ય-કુશળતા, દક્ષતા અને પ્રતાપથી ગુજરાતનાં રાજ્યને પડતીમાંથી ચડતીમાં લાવીને મૂકી દીધું હતું અને તેથી આજે પણ એ પુરૂષવરનાં ગુણગાન ગવાયા કરે છે. વીર વસ્તુપાળ પોરવાડ જાતિનો જેનધમી વણિક હતું. તે કાંઈ આજ

Page #52
વિરશિરોમણી વસ્તુપાલકાલના વણિક ભાઈઓ જેવો નિર્માલ્ય અને નાહિંમત નહોતે; પરંતુ શુદ્ધ ક્ષત્રિયને પણ લજાવે તે શુરવીર, પરાક્રમી અને પ્રતાપી હતો. વસ્તુપાળના દાદા દાદે ચંડપ ગુર્જર રાજાનો મંત્રી અને મહા દાનેશ્વરી હતા. તેનો પુત્ર ચંડપ્રસાદ જે સિદ્ધરાજનો કાષાધિકારી હતે, તેણે સત્કર્મો કરી કીર્તિ સંપાદન કરી હતી. તેનો પુત્ર સેમ પણ ગુણવાન હાઈ સિદ્ધરાજને કારભારી હતા. એમને સીતા નામક સ્ત્રી હતી અને તેનાથી તેને આશારાજ કિવા અશ્વરાજ નામક પુત્ર થયા હતો. આ અશ્વરાજ પણ ભોળા ભીમદેવને કારભારી હતા. આશારાજ કિંવા અર્ધરાજને અસાધારણ સૌભાગ્ય અને શીલને ધારણ કરનારી કુમારદેવી* નામે સ્ત્રી હતી. કુમારદેવીથી અશ્વરાજને લુણિગ, માલદેવ, વસ્તુપાળ અને તેજપાળ નામે ચાર પુત્ર અને જાહુ, માઉં, સાઉ, ધનદેવી, સેહગા, વયજુ અને પદમદેવી એમ સાત પુત્રીઓ થયાં હતાં. કુમારદેવી આભુશાહની પુત્રી હતી અને તેને પિતા પણ ઉંચા દરજજાને રાજ્યસેવક અને ઉચ્ચ કુળને હતા. લુણિગ અને માલદેવ સંબંધમાં વિશેષ હકીકત જાણવામાં આવતી નથી. માત્ર તેઓ ધર્મિષ્ટ, ચતુર અને યશસ્વી હતા, એટલું ઇતિહાસ ઉપરથી જણાય છે. વસ્તુપાળને લલિતાદેવી અને સે લતા નામની બે સ્ત્રીઓ હતી અને તેજપાળને અનુપમા નામે એક સ્ત્રી હતી. લલિતા, સૈાખલતા અને અનુપમા ત્રણે રૂપમાં રંભા સમાન અને શીલમાં સીતા સમાન હતી અને તેમના સુખકર સહવાસમાં રહીને બન્ને ભાઈઓ સત્કર્મો કરતાં કાળ નિર્ગમન કરતા હતા. - મધ્યાન્હને સમય હતો અને વર્ષારૂનું જે કે આગમન થઈ ગયું હતું; તે પણ જલવૃષ્ટિના અભાવથો સખ્ત ગરમી | * કેટલાક ઇતિહાસકારે કુમારદેવી બાળવિધવા હતી અને તેની સાથે અશ્વરાજે પુનર્લગ્ન કર્યું હતું; એમ કહે છે. જગડૂ ચરિત્ર ભાષાંતરની પૂરવણીમાં લેખકે, વસ્તુપાળનું ચરિત્ર લખનાર સામેશ્વર કવિએ એ વાતના આંખ આડા કાન કર્યા છે, પણ જેન ગ્રંથકારે પક્ષપાત કર્યો વગર ધરાર જણાવે છે કે તેમની મા કુમારદેવી બાળવિધવા હતી, એમ લખીને પ્રાચીન સમયમાં કેમ જાણે વિધવા-વિવાહ પ્રચલિત ન હોય ? એ ભાવ દર્શાવવાનો પ્રયાસ કરે છે, પરંતુ એ સંબંધના બીજા ઈતિહાસનાં પુસ્તક વાંચતાં કુમારદેવી બાળવિધવા હતી કિંવા તે સમયે

Page #53
દંપતી-જીવન. . થતી હતી. આકાશ આછા વાદળી રંગના અભથી સદૈવ ઘેરાયેલું રહેતું હતું અને તાપનું નામ નિશાન નહતુંપરંતુ કેણ જાણે શાથીએ હજી વૃષ્ટિ થઈ નહતી અને તેથી તથા પ્રાણદાયક પવનના અભાવથી લેકે આકુળ-વ્યાકુળ થઈ ગયાં હતાં. આ સમયે માંડલ નગરમાં આવેલા એક ભવ્ય મહાલયમાં સુશોભિત ઓરડાની - ધ્યમાં હિંબા ઉપર બે સ્ત્રીઓ અને તેમની વચ્ચે એક પુરૂષ, એ પ્રમાણે ત્રણ મનુષ્યો બેઠેલાં અને ધીમે ધીમે હિંચકા ખાતાં દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. આ ત્રણે મનુષ્યોનું વય લગભગ સમાનજ જણાય છે; તે પણ સાધારણ રીતે શરીરનાં કદમાં પુરૂષ કાંઈક ઉંચે અને સામર્થ્યસંપન્ન હતો. જ્યારે બન્ને સ્ત્રીઓ કાંઈક નીચી અને કમળાંગી હતી. આ ત્રણે મનુષ્યો યૌવનવય પસાર કરી ગયા હતાં; તે પણ યૌવનાવ. સ્થાનું માહારી તેજ તેમનાં સમસ્ત શરીરમાં હજીપણ ઝળકી રહ્યું હતું. બે સ્ત્રીઓની વચ્ચમાં બેઠેલે પુરૂષ શરીરે મજબુત અને ગૌરાંગ હતો અને તેની વિશાળ ચક્ષુઓ અને ભવ્ય વદન ઉપરથી તે કઈ ગૌરવશાળી પુરૂષ હોય, એમ જણાતું હતું. એ પુરૂષની બન્ને બાજુએ બેઠેલી સ્ત્રીઓ પદ્મના સૌરભયુક્ત શરીરવાળી અને મૃગીનાં જેવાં લેનવાળી જાણે સુંદરીઓ હોય નહિ? એમ તેમનાં અસાધારણ વણિક કામમાં વિધવા-વિવાહ પ્રચલિત હતા, એમ જણાતું નથી. વસ્તુપાળના સમકાલિન કીતિકૌમુદીના રચનાર ખુદ સોમેશ્વર કવિએ અને વસ્તુપાળનાં અવસાન પછી બેજ વર્ષે વસ્તુપાળ ચરિત્ર રચનાર શ્રી છનહર્ષગણિએ કુમારદેવી વિધવા હતી અને તેની સાથે અશ્વરાજે પુનર્લગ્ન કર્યું હતું, એવભાવ પોતાનાં કાવ્યોમાં કેાઈ સ્થળે દર્શાવ્યો નથી. ખરી હકીકત તો એવીજ હતી કે એક સમયે અશ્વરાજ અને કુમારદેવી ઉભય ઉપાશ્રયે આચાર્ય શ્રી હરિભવની ધર્મદેશના સાંભળવાને ગયાં હતાં. આચાર્યશ્રી કુમારદેવીનાં શરીરનાં શુભ લક્ષણે જોઈને . પ્રસંગોપાત્ત તેના તરફ જતા હતા, તે ઉપરથી ધર્મદેશના બંધ થયાં પછી અશ્વરાજે એકાંતમાં એમ કરવાનું કારણ પૂછ્યું. આચાર્યશ્રીએ જવાબ આપ્યો કે તેના શરીરનાં એવાં ચિન્હ છે કે તેનાં ઉદરથી ધર્મ ધુરંધર અને મહા પરાક્રમી પુરૂષોત્તમ ઉત્પન્ન થાય. આ ઉપરથી અધરાજે કુમારદેવીને પોતાની અધોગના બનાવી. આટલી હકીકત ઉપરથી કુમારદેવી બાળવિધવા હતી કે એ સમયે વણિક કેમમાં પુનલગ્નને પ્રચાર હતા, એમ માનવું એ કેવળ અગ્ય છે. –લેખક.

Page #54
વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ રૂ૫-લાવણ્યથી દેખાતું હતું. આ ત્રણેએ બારીક પણ કિંમતી અને સાદાં પણ સ્વચ્છ વસ્ત્રો અને અમૂલ્ય આભુષણે પરિધાન કરેલાં હતાં અને તે ઉપરથી તથા તેમની એકંદર ચર્ચાથી તેઓ ઉચ્ચ કુળનાં મનુષ્યો હશે, એમ સ્વાવિક રીતે જ અનુમાન થતું હતું. અમે હવે વાચક મહાશયોની જીજ્ઞાસા તૃપ્ત કરવાની ખાતર તેમનું ઓળખાણ આપીએ છીએ. હિંડોળની મધ્યમાં બે લે પુરૂષ તે વીર વસ્તુપાળ હતો અને તેની બંને બાજુએ બેંકેલી તેની બે સ્ત્રીઓ લલિતા અને સોખેલતા હતી. લલિતા અને સોખેલતા બંને સગી બહેન હતી, તે છતાં એકજ પતિને પરણું હતી અને શૌક્યના જરા પણ ઈર્ષ્યા-ભાવ વિના આનંદમાં સંપસંપીને રહેતી હતી.. વસ્તુપાળ અત્યારે કાંઈક ઉદાસ જણાતે હતો અને તેથી તેની પત્નીઓ તેને ઉદાસિનતાનું કારણ પૂછવાની સાથે શાંત્વન કરતી હતી. પ્રાણનાથ !" લલિતાએ પૂછયું. “આપનું સદૈવ પ્રફુલ રહેતું મુખકમળ કેમ અત્યારે ઉદાસ જણાય છે ? શું આપના હૃદયમાં કોઈ નવી ચિંતાએ જન્મ લીધો છે ?" - “બહેન! મને પણ પ્રાણનાથનું મુખ ચિંતા અને શેકના ભાથી કરમાઈ ગયેલું જણાય છે.”સૌ લતાએ લલિતાની કલ્પનાને અનુમોદન આપ્યું અને પછી વસ્તુપાળ પ્રતિ જોઈને કહ્યું. “આપની ચિંતાનું કારણ શું અમને નહિ જણાવે, વહાલા ? - વસ્તુપાળે ખિન્ન મુખાર્વિન્દને જરા પ્રફુલ બનાવીને ઉત્તર આપો. મારી પાસે એક એવી વાત નથી કે જેને હું તમારાથી ગુપ્ત રાખી શકું; કારણ કે તમે મારાં સુખ કિંવા દુ:ખમાં સહચારી છો અને તેથી મારા હૃદયની દરેક વાતને અને મારા સુખ-દુઃ૫નાં કારણને જાણવાને તમને સંપૂર્ણ અધિકાર છે. હાલી લલિતા અને સૌ લતા ? તમે એ તે જાણો જ છે કે પિતાનાં અતિ દુઃખદાયક સ્વર્ગગમનના શોકને દૂર કરવાને માટે અને તેમના વિયેગનાં દુઃખને ભૂલી જવાને માટે આપણે પાટણને ત્યાગ કરીને સહકુટુંબ અહીં માંડલમાં આવીને રહ્યા છીએ; પરંતુ અહીં પણ આપણી ઇચ્છા પૂરી થઈ નહિ; કારણ કે અહીં આવ્યા પછી થોડા જ સમયમાં વત્સલ માતાને પણ આપણે ગુમાવી બેઠા છીએ અને જે કે માતાના સ્વર્ગગમનને કેટલાક સમય થઈ ગયા છે; તે પણ તેમના તથા પિતાના સ્નેહનું મને અત્યારે અચાનક સ્મરણ

Page #55
" rછે. દંપતી-જીવન. થઈ આવતાં અને તેને લઈને હૃદયમાં શાક થતાં મારૂં મુખ તમને ચિંતાતુર જણાય છે તે સ્વાભાવિક જ છે. કહે જોઈએ માતા-પિતાના વિદ્યોગ -ચિર વિયોગનું દુઃખ ક્યા ધીરને પણ શકાતુર બનાવતું નથી ?" “સ્વામીનાથ!” લલિતાએ વસ્તુપાળનાં મનદુઃખની વાત સાંભળી લઈને કહેવા માંડયું. “આપે આપનાં હૃદયની પ્રત્યેક વાતને અને આપનાં સુખ-દુઃખના કારણને જાણવાને અમને અધિકાર છે, એમ જ તે માત્ર આપણું મહત્તાને જ સૂચવે છે કારણ કે પત્ની. પિતાના પતિનાં સુખ-દુઃખમાં સહચારી હોઈને તેનાં કારણને જાણવોને, તેને અધિકાર છે, તે પણ તેને પોતાના પતિનાં હૃદયની કઈ ગુપ્ત વાતને પણ જાણવાનો અધિકાર છે, એમ પત્નીએ માની લેવું જોઈએ નહિ. પતિને એ વિશ્વાસ મેળવવાને માટે તે પ્રથમ પત્નીએ લાયક બનવું જોઈએ; પરંતુ એ વાતને અત્યારે જવા દઈએ. પ્રિય પતિ ! હરકોઈ મનુષ્યને પિતાના માતા-પિતાના વિયોગનું દુઃખ થાયજ છે અને તેમ થવું એ સર્વથા સ્વાભાવિકજ છે; કારણ કે માતા પિતાનો વિયોગ ઘણેજ દુઃખદાયક છે; પરંતુ મારી નમ્ર મતિ પ્રમાણે આપ જેવા સુત અને ધર્મના જાણકાર પુરૂષવરે પોતાનાં સ્નેહીના વિયોગને વારંવાર સ્મરણમાં લાવીને શોકાતુર થવું જોઈએ નહિ. માતા-પિતાનાં સ્વર્ગ– ગમનથી આ૫ તથા બંધુશ્રી તેજપાળ ઘણી વાર દિલગીરીમાં ગરકાવ થઈ જાઓ છે, એ મારા ધ્યાન બહાર નથી; પરંતુ વાસ્તવિક રીતે તે માતા-પિતાના વિયેગનું સ્મરણ કરીને દિલગીર થવાને બદલે આપણે તેમનાં શ્રેય નિમિત્તે પુણ્યકાર્યોજ કરવાં જોઈએ કે જેથી કરીને તેમના આત્માને શાંતિ મળે. કેમ બહેન ! મારૂં કથન તને યોગ્ય જણાય છે કે નહિ ?" છેવટને પ્રશ્ન પિતાને પૂછાયેલે જાણીને સૌખ્યલતાએ કહ્યું. સ્વામીનાથ મારી બહેન લલિતાએ જે કહ્યું, તે કેવળ યોગ્ય જ છે. એ તે હું પણ સારી રીતે જાણું છું કે આપ તેમજ આપના બંધુ માત– પિતાના વિયોગથી વારંવાર દિલગીર થઈ જાઓ છે; પરંતુ આપના જેવા ધીર અને વીર પુરૂષવરને એમ કરવું, એ યોગ્ય નથી. આપણે તે માતા-પિતાનાં શ્રેય માટે મારી બહેન કહે છે, તેમ પુણ્યકાર્યો જ કરવા જોઈએ.” લલિતા તથા સૌખેલતાનાં મીઠાં અને ઉપદેશપૂર્ણ વચને સાંભળીને વસ્તુપાળને શેક વિલિન થઈ ગયું અને તેનું મુખકમળ પુનઃ આનંદથી ચમકવા લાગ્યું. તેણે સ્મિતપૂર્વક કહ્યું. “મારાં હૃદય

Page #56
વોશિરામણું વસ્તુપાલમંદિરની દેવીએ ! તમારાં મીઠાં અને ખરાં કર્તવ્યને દર્શાવનારાં વચને 'સાંભળીને મારો શેક ચાલ્યો ગયો છે અને મને હૃદયમાં આનંદનો અનુભવ થાય છે. માતા-પિતાના ચિર વિયોગનું દુઃખ તે ઘણું મોટું છે; પરંતુ મનમાં માત્ર તેનો જ વિચાર કરીને બેસી રહેવામાં ડહાપણ નથી; કિન્તુ તેમના શ્રેયને માટે સત્કાર્યો કરવા, એજ જરૂરનું છે, એવું તમારૂં કથન મને કેવળ યોગ્ય જણાય છે; પરંતુ કહે, મારે ક્યાં અને કેવાં સત્કાર્યમાં જોડાવું જોઈએ ?" - વસ્તુપાળના છેલ્લા પ્રશ્નથી લલિતા અને સૌખેલતા ક્ષણભર વિચારમાં પડી ગઈ. છેવટે લલિતાએજ બોલવાની શરૂઆત કરી અને કહ્યું. " જીવનનાથ ! આપ પોતેજ સુચતુર, દક્ષ અને કર્તવ્યકુશળ છો, તે છતાં અમને કર્તવ્યની દિશા પૂછીને અમારાં મહત્વને વધારો છે, એ આપનાં દિલની કાંઈ જેવી તેવી ઉદારતા નથી. વસ્તુતઃ તે અમે આપની દાસીઓજ હોવાથી અને આપને કર્તવ્યની દિશાને કેવી રીતે દર્શાવી શકીએ ?" ખરૂં છે; મારી બહેનનું કથન સત્ય છે, નાથ ! અમે આપને કર્તવ્યની દિશાને શી રીતે બતાવી શકીએ ?" સૌખ્યલતાએ તેની બહેનનાં કથનને અનુમોદન આપ્યું. - લલિતા અને સૌખ્યલતા !" વસ્તુપાળ ઉત્તર આપતાં કહ્યું. કર્તવ્યની દિશાને અમે શી રીતે દર્શાવીએ, એ તમારી વિનયશીલતા પ્રશંસનીય છે. તમે એ રીતે વિનયશીલતા જણાવીને તમારી લઘુતા બતાવો છે, એ હું જાણું છું; પરંતુ ખરી રીતે તમે ઉભય ચતુરા અને સંસ્કારી છે અને તેથી મને મારા કર્તવ્યનું ભાન કરાવવાને માટે સમર્થ છો માટે મારે કયા અને કેવાં સત્કાર્યમાં જોડાવુ, એ હું તમારી પાસેથી જાણવા માગું છું અને તે તમારી બન્નેની પાસેથી જૂદું જુદુ જાણવાનો મારી ઈચ્છા છે.” “બહુ સારૂ, નાથ ! જ્યારે આપની એવી ઈચ્છા છે, ત્યારે અમે અમારી શુદ્ધ મતિ અનુસાર આપે કયા અને કેવા સત્કાર્યમાં જોડાવું જોઈએ, એ વિષે યોગ્ય માર્ગને દર્શાવશું.” લલિતાએ પોતાના પતિની ઈચછાને સ્વીકાર કરીને સૌ લતા પ્રતિ જોઈને પૂછ્યું. “ઠીક, બહેન! પ્રથમ હું જ કહ્યું કે તું કહીશ?” “પ્રથમ તમે જ કહો; કારણ કે હું નાની હોવાથી મારી મતિ

Page #57
દંપતી-જીવન. ઓછી હોય અને તેથી મારાં માર્ગદર્શનમાં કાંઈ સાર હશે નહિ.” સૌખ્યલતાએ જવાબ આપ્યો. ઠીક, પ્રાણનાથ! આપે જાણવા માંગેલા ખુલાસાને પ્રથમ હુંજ ઉત્તર આપું છું.” એમ કહીને લલિતાએ આગળ ચલાવ્યું. મારી મતિ તે એમ જણાવે છે કે માતા-પિતાના આત્માનાં શ્રેય નિમિત્તે આપે આપણું ધર્મની આજ્ઞાનુસાર ધાર્મિક ક્રિયાઓ અને વૃત્ત-નિયમે કરવા તથા સ્વામીભાઈઓને ભોજન કરાવવું અને વિશેષમાં સંઘ સહિત યાત્રાને માટે જવું. આ પ્રમાણે પુણ્ય-કાર્યોમાં ધનને ઉપગ કરવાથી માતા-પિતાના આત્માનાં શ્રેયની સાથે આપણને પુણ્ય અને કિતિ ઉભય પ્રાપ્ત થશે. પછી તે જેવી આપની ઈચ્છા; કારણકે યોગ્ય સલાહ આપવી, એ અમારું સ્ત્રીઓનું કામ અને તે પ્રમાણે વર્તવું કે નહિ, તે આપનું કામ.” “બહુ સારૂ.” વસ્તુપાળે સ્મિતપૂર્વક કહ્યું અને પછી સોખ-- લસને પૂછયું. “હવે સાખેલતા ! મારા પૂછેલા પ્રશ્નને તું ઉત્તર આપ જોઈએ ?" સૌખ્યલતાએ ક્ષણ વાર વિચાર કરીને ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “વ્હાલા ! મારી બહેન લલિતાએ જે માર્ગ દર્શાવ્યા છે, તે યોગ્ય જ છે, કારણ કે સૂચનાનુસાર વર્તવાથી પુણ્યની સાથે કીતિ પણ સંપાદન થઈ શકે તેમ છે. તેમ છતાં આપ જ્યારે મારી પાસેથી પણ ઉત્તર મેળવવાની ઈચ્છા ધરાવે છે, ત્યારે આપની આજ્ઞાને માન આપવું એ મારી ફરજ છે અને એ ફરજને ધ્યાનમાં લઈ હું મારી મત્યાનુસાર જે કાંઈ કહું, તે સાંભળવાની કૃપા કરશો. પ્રિય પ્રાણપતિ ! આપ એક રાજ્યકાર્ય કુશળ પિતાના પુત્ર છે એટલે હાલની રાજકીય સ્થિતિ કેવા પ્રકારની છે, તે આપ સ્વાભાવતઃ જાણતા હોવા જોઈએ અને તેથી તે તરફ આપનું લક્ષ્ય ખેંચવું, એ મારા માટે યોગ્ય તે નથી; પરંતુ જ્યારે આપે આપને ક્યા અને કેવાં સત્કાર્યમાં જોડાવું, એ. પ્રશ્ન કરીને તેનો ઉત્તર મારો પાસેથી મેળવવાની ઈચ્છા દર્શાવી છે, ત્યારે મારે આપને વસ્તુસ્થિતિ દર્શાવી આપવી જોઈએ. એ તે આપ સારી રીત્યા જાણો છેજ કે હાલની રાજકીય સ્થિતિ ચિંતાજનક છે. મહારાજ ભીમદેવ રાજ્યકાર્યમાં બહુ લક્ષ આપતાં નથી, તેમના માંડલિકે, સામત અને સરદાર વિશ્વાસઘાતક બનીને સ્વતંત્ર બની બેઠા છે અને

Page #58
48 વિરમણ વસ્તુપાલ. જે થોડા ઘણા વિશ્વાસુ અને નિમકહલાલ રહ્યાં છે, તેઓ વર્તમાન સમયમાં શી રીતે વર્તવું, તે જાણતા નથી. પ્રજાજનેને ન્યાય બરાબર મળતો નથી, લુચ્ચા અને સબળ માણસો ગરીબ અને નિર્બળ મનુષ્યોને પીડી રહ્યાં છે, ધાર્મિક કલેષ દિનપ્રતિદિન વધતાં જાય છે અને ટુકામાં ફહું તે વર્તમાનમાં પાટણમાં જ નહિ, કિન્તુ સમસ્ત ગુજરાતમાં કેવળ અંધાધુંધી અને મારે તેની તલવારનો ન્યાય ચાલી રહ્યાં છે. રાજ્ય, પ્રજ, ધર્મ અને દેશની આવી સ્થિતિ જે લાંબો કાળ ચાલશે, તો ભવિષ્યમાં તેમની શી અવસ્થા થશે. તેની કલ્પનાનું ચિત્ર આપ સમક્ષ દરવાની અગત્ય નથી, કારણ કે આપ સર્વ હકીકતને જાણો છે. જ્યારે દેશ, સમાજ અને ધર્મની પડતી સ્થિતિ થયેલી હોય, ત્યારે તેમાંથી તેમનો ઉદ્ધાર કરવાને માટે ખરેખરા પુરૂષવરે બેસી નહિ રહેતાં યોગ્ય કર્તવ્યમાં જોડાવું જોઈએ અને હાલ તો હું આવાં કર્તવ્યનેજ સકાર્ય કહું છું. દેશ, સમાજ અને ધર્મની સેવા એ કાંઈ જેવું તેવું સત્કાર્ય નથી અને તેથી મારો શુદ્ર બુદ્ધિ અનુસાર તો આપે હાલમાં પાટણની સર્વ પ્રકારે થયેલી પડતીમાંથી તેની ચડતી કરવામાં સકામ જોડાવું જોઈએ. મારી બહેને જે સત્કાર્યો કરવાનું દર્શાવ્યું છે, તે છે કે યોગ્ય છે તે પણ વર્તમાન યુગને વિચાર કરતાં તે આજે દેશ, સમાજ અને ધર્મની જે રીતે ચડતી થાય, તે રીતે પ્રયાસ કરવાની અગત્ય છે અને એમ કરવાથી માતા-પિતાના આત્માનું પણ કયાણ થશે.” સૌ લતા એ પ્રમાણે કહીને પિતાનાં કથથી સ્વામીને કાંઈ અસર થઈ છે કે નહિ અથવા પિતાનું કથન તેમને અનુકુળ પડ્યું છે કે નહિ, તેની ખાતરી કરવાને તે તેના વદન કમળ પ્રતિ જોઈ રહી. આ વસ્તુપાળે જરા પણ આશ્ચર્યને ભાવ દર્શાવ્યા સિવાય પૂછ્યું. અને તું કહે છે, તે સત્કાર્યમાં મારે કેવી રીતે જોડાવું?” - સ્વામીને નિશ્ચળ ભાવ જોઈને ખેલતા જરા નિરાશ થઈ અને તે એટલા માટે કે પોતાનું કથન સ્વામીને અનુકૂળ પડયું હેય, એમ જણાતું નથી; તોપણ તેણે આત્મસંયમ કરીને ઉત્તર આપે. “મેં કહેલાં સત્કાર્યમાં જોડાવાને આપે રાજ્યના અધિકારી થવું, એવો મારો નમ્ર મત છે. " “રાજ્યને અધિકારી અધિકારના મદમાં અંધ બનીને સત્કાર્યને બદલે અકાર્ય કરવાને પ્રેરાય છે, એ શું તું નથી જાણતી કે મને રાજ્ય

Page #59
દંપતી-જીવન. ના અધિકારી બનવાને ઉપદેશ કરે છે? વસ્તુપાળે જરા ભાર દઈને સ્વાલ કર્યો. સૌખેલતા વયમાં નાની હતી, પણ તે વસ્તુપાળના પ્રશ્નથી ગભરાય તેવી નહોતી. તે કેળવાયેલી, સંસ્કારી અને ચતુરા હતી અને તેથી તેણે તુરતજ ઉત્તર આપે. “આપનું કથન કેટલેક અંશે સત્ય છે; કારણકે ઘણીવાર રાજ્યને અધિકારી અધિકારના મદમાં અંધ બનીને સત્કાર્યને બદલે અકાર્ય કરવા પ્રેરાય છે; પરંતુ અધિકારના મદને જે પુરૂષવર છતવા સમર્થ છે. તેણે એવા ભયને મનમાં સ્થાન આપવાની અગત્ય નથી અને તેથી મારી મતિ તે રાજ્યના અધિકારી બનવા તરફ વિશેષ દરાય છે અને તેનું સબળ કારણ પણ મારી પાસે છે. સ્વામીનાથ ! હું જે વાત કરી રહી છું, તે હાલના સમયનો વિચાર કરીને જ કરતી હોવાથી રાજ્યના અધિકારી બનવાનું હું શામાટે પસંદ કરું છું, તે આપને સમજાવવાની અગત્ય નથી; કારણકે હાલની સ્થિતિથી આપ કાંઈ અજ્ઞાત નથી. હાલમાં દેશ, સમાજ અને ધર્મની જે પડતી દશા અનુભવાય છે, તે માત્ર રાજકીય પડતીને જ આભારી હોવાથી હું આપને રાજ્યના અધિકારી બનવાનું સૂચન કરૂં છું; કારણકે રાજકીય ચડતી કરવાને વર્તમાનમાં રાજ્યના અધિકારી બનવાની જ અગત્ય છે. ભવિષ્યમાં જ્યારે રાજકીય ચડતી થઈ ગઈ હોય, ત્યારે ભલે આપ આપની ઇચ્છા મુજબ વર્તે છે પરંતુ હાલ મારી માન્યતા છે એવી છે કે દેશની જેવી રાજકીય ચડતી થઈ, તેવીજ સામાજીક અને ધાર્મિક ચડતી સ્વયં થઈ જવાનીજ અને તેથી રાજકીય વિષયમાં ભાગ લેવાને રાજ્યના અધિકારી બનવાની હાલના સમયમાં કેટલી અગત્ય છે, તે આપને સ્પષ્ટ સમજાશે.” સૌખ્યકતાનું ઉપર્યુક્ત કથન સાંભળીને વસ્તુપાળ આનંદિત થઈ ગયે. તેણે પ્રેમ વેશથી તેના ગુલાબી ગાલ ઉપર મધુરૂં ચુંબન ભર્યું અને તે પછી સહાસ્ય મુખે કહ્યું. “પ્રિયા ! તારી બુદ્ધિને ધન્ય છે ! માતાપિતાનાં કેય નિમિત્તે સત્કાર્યમાં જોડાવાના માર્ગનું તેં મને જે સૂચન કર્યું છે, તે તારી બુદ્ધિની અલૌકિકતાને જ સૂચવે છે. જો કે લલિતાનું કચન પણ કેટલેક અંશે સત્ય અને આદરણીય છે; તોપણ હાલના સમયને અને પાટણની રાજકીય, સામાજીક અને ધાર્મિક સ્થિતિને વિચાર કરતાં કર્તવ્યનાં તે સૂચવેલા માર્ગદર્શન પ્રમાણે વર્તવું, એ વિશેષ સત્ય અને વધારે આદરણીય છે અને તેથી હું આજથી અને અત્યારથી તારી સલાહ પ્રમાણે વર્તવાને મારાં મનથી દઢ નિશ્ચય કરું છું. વહાલી

Page #60
50 વીરશિરોમણું વસ્તુપાલસૌખલતા! તું વયમાં નાની છે, પરંતુ બુદ્ધિમાં મોટી છે. આજે તે મને મારાં કર્તવ્યનું ખરેખરૂં ભાન કરાવ્યું છે અને તેથી હું તારા ઉપર ઘણેજ પ્રસન્ન થયો છું; માટે તેના બદલામાં તું કાંઈક વસ્તુ મારી પાસેથી માગી લે, એવી મારી ઇચ્છા છે અને તેમ કરવાથી મને સંતોષ થશે.” “પ્રિય પ્રાણનાથ !" સ્વામીનાં પ્રેમભર્યા વર્તનથી પુલકિત બનતાં સો લતાએ કહ્યું. “આપ મારી મિથ્યા પ્રશંસા કરે છે. આપ કહે છે, તેવી બુદ્ધિ મારામાં નથી. હું તે માત્ર નિર્બોધ સ્ત્રી છું; તેમ છતાં મારામાં જે કાંઈ થોડી ઘણું બુદ્ધિ છે, એ આપના મારા પ્રત્યેના પ્રેમનું જ પરિણામ છે અને તેથી મારી કોઈપણ રીતે પ્રશંસા કરવાની અગત્ય નથી. આપ મારા ઉપર પ્રસન્ન થયા છે, એથી હું ઘણી જ ખુશી થઈ છું અને આપની પ્રસન્નતાને મારું અહોભાગ્ય સમજુ છું; પરંતુ તેના બદલામાં આપ મને આપની પાસેથી કોઈ વસ્તુ માગી લેવાની કહે છે, તે યોગ્ય નથી. આપે મને કઈ વસ્તુ આપી નથી કે હું આપની પાસેથી કોઈ નવી વસ્તુની ઈચ્છા રાખું ? આપે મને આપની સહધમિણી બનાવીને સર્વ કાંઈ આપી દીધું છે, તે છતાં આપની એવી જ ઈચ્છા હોય કે મારે આપની પાસેથી કઈ વસ્તુ માગી લેવી, તો હું માત્ર આપની પાસેથી માત્ર એક જ વસ્તુ માગું છું અને તે આપને નિર્મળ પ્રેમ” પ્રેમ?” વસ્તુપાળે આશ્રયથી કહ્યું. સૌ લતા ! તું બુદ્ધિમાન છે ખરી; પરંતુ તે સાથે સ્વાર્થી પણ જણાય છે. તું જાણે છે કે મારા પ્રેમની અધિકારીશું તું એકલી નથી; કિન્તુ તારી બહેન લલિતા પણ છે અને તેથી હું તને તેં માગેલી વસ્તુને સર્વથા શીરીતે આપ શકું?” - એ પ્રમાણે કહીને વસ્તુપાળ આશ્ચર્ય અને ગંભીરતાથી તેનાં મુખ પ્રત્યે એકી દ્રષ્ટિએ જોઈ રહ્યો અને હવે તે શે ઉત્તર આપે છે, તેની આતુ. રતા પૂર્વક રાહ જોવા લાગે. - પ્રથમ તો સૌમ્પલતા પિતાનો પતિ કયા રૂપમાં વાત કરે છે, તે બરાબર સમજી શકી નહિ અને તે ઘડીભર વિચારમાં પડી ગઈ; પરંતુ ત્યારપછી તેણે જરા ગંભીરતાને ધારણ કરીને કહ્યું, “નાથ ! આપ ધારે છે, તેવી હું સ્વાથી નથી. આપના પ્રેમની જેટલે દરજજે હું અને ધિકારીણું છું, તેનાથી વધારે દરજે આપના પ્રેમની અધિકારી બન E

Page #61
દંપતી-જીવન. વાનો હક મારી બહેન લલિતાન છે, એ હું સારી રીતે સમજું છું; કારણકે તે મારાથી વડિલ છે, તેમ છતાં હું આપના અર્ધ પ્રેમનો તે અધિકારીણું છું અને તેથી આપને અર્ધ પ્રેમ મેળવવાને અને ટકાવી રાખવાને હું સ્વાર્થી બનું, તે તે શું સર્વથા સ્વાભાવિક નથી ? પ્રત્યેક સ્ત્રી શું પિતાના પતિને પ્રેમ પ્રાપ્ત કરવાને સ્વાર્થી બનતી નથી કે આપ મને મારી તવિષયક સ્વાર્થપરાયણતાને માટે દોષિત ગણે છે ?" બહેન !" તેને પ્રશ્ન સાંભળીને લલિતાએજ વચ્ચમાં કહ્યું. “હરકોઈ સ્ત્રી પોતાના પતિને પ્રેમ પ્રાપ્ત કરવાને સ્વાથી બને, તો તે સર્વથા વ્યાજબીજ છે, એ જેમ તું જાણે છે, તેમ હું પણું જાણું છું; પરંતુ આપણા પતિ આપણા ઉભય ઉપર સરખો પ્રેમ રાખતાં હોવાથી મારે કે તારે તે માટે જરાપણ શંકાશીળ, ચિંતાતુર કે ગંભીર બનવાની અગત્ય નથી. આપણા પતિને આપણું ઉપર સરખેજ પ્રેમ છે, એ આપણું અહોભાગ્ય છે, એ તું ક્યાં નથી જાણતી કે પતિની સામાન્ય મને શ્કરીને માટે આટલી બધી ગંભીર બની જાય છે ?" " બહેન!” સૌખ્યલતાએ ગંભીરતાને દૂર કરી સરલતાથી ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “વાસ્તવિક રીતે હું ગંભીર બની ગઈ નહોતી, તેમ હાલ પણ નથી. માત્ર મેં એવો દેખાવ ધારણ કર્યો હતો અને તે એટલાજ માટે કે એમ કરવાથી પતિની સાથે વિવાદમય ચર્ચામાં ઉતરી શકાશે અને કાંઈક નવું જાણવાનું અને શિખવાનું મળશે. આપણું પતિને આપણું ઉપર સરખોજ પ્રેમ છે, એ હું સારી રીતે જાણું છું, તેમ છતાં આપણું પતિ જ્યારે પ્રસન્ન થઈને આપણને કાંઈ માગી લેવાનું કહે, ત્યારે આપણે માત્ર તેમના નિર્મળ પ્રેમની જ માગણું કરીએ, તે તે કાંઈ અસ્વાભાવિક નથી. કેમ, ખરું કે નહિ બહેન ?" તદન ખરૂં છે.” વસ્તુપાળે બન્નેની વાત સાંભળી લીધા પછી પ્રસન્ન મુખે કહ્યું. “પતિના પ્રેમને મેળવવાને સ્ત્રી હંમેશાં આતુર રહે, તે તે સર્વથા સ્વાભાવિકજ છે; પરંતુ પ્યારી લલિતા તથા સૌખ્યલતા! મારે પ્રેમ તમારા ઉભય ઉપર એક સરખોજ છે, એ તમે સારી રીતે જાણે છે અને તેથી તમને સત્સંબંધી ખાતરી આપવાની અગત્ય નથી, તે છતાં હું અંત:કરણ પૂર્વક કહું છું કે હું તમને ઉભયને એક સરખા પવિત્ર અને નિર્મળ પ્રેમથી ચાહું છું અને ભવિષ્યમાં પણ તેવાજ છેમથી ચાહતો રહીશ. ઉત્તમ પતિને પ્રાપ્ત થવું એ જેમ સ્ત્રીનું અહોભાગ્ય

Page #62
વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ. છે, તેમ ઉત્તમ સંસ્કારી, કેળવાયલી, સદાચારી અને પતિવ્રતા પત્નીને પ્રાપ્ત થવું, એ પુરૂષનું પણ અહોભાગ્ય જ છે. તમારા ઉભય જેવી સુશીલ અને સંસ્કારી સ્ત્રીઓ મળવાથી હું મોટે ભાગ્યશાળી છું અને વિશેષમાં તમારા સહવાસથી મારૂં ગૃહસ્થ-જીવન ઘણુંજ સુખમાં અને અનવધિ આનંદમાં વ્યતિત થાય છે, એ કહી દર્શાવવાની કાંઈ અગત્ય નથી. હાલી લલિતા અને સૌખેલતા ! પવિત્ર ગૃહસ્થાશ્રમનું સુખ આપણે જીવનપર્યતા અનુભવી શકીએ અને તેમાં રહ્યા છતાં તમારી બન્નેની ઈચ્છાનુસાર દેશ, સમાજ અને ધર્મની ઉન્નતિ કરવાની સાથે ધાર્મિક કાર્યો અને આત્મકલ્યાણ કરી શકીએ, એવા સંયોગ અને એવું આત્મબળ આપણને પ્રાપ્ત થાય, એ માટે ચાલે આપણે પરમ કૃપાળુ પરમાત્માની પ્રાર્થના કરીએ.” એમ કહીને વસ્તુપાળ સ્મિતહાસ્ય પૂર્વક લલિતા તથા સૌખ્યલતા પ્રત્યે પ્રેમાતુરતાથી જોઈ રહ્યો. પ્રત્યુત્તરમાં લલિતા અને સૌખલતા ઉભય પણ મંદ અને મીઠું હાસ્ય કરીને પોતાના પ્રાણનાથ પ્રત્યે પ્રેમભીની નજરે જોઈ રહી. તે જ ક્ષણે વસ્તુપાળે પિતાના વિશાળ બાહુને પસાર્યા કે તરતજ નાજુક વેલીઓ જેમ વૃક્ષને આલિગે છે, તેમ લલિતા અને સુભગા અત્યંત સ્નેહપૂર્વક પિતાના પતિને બન્ને બાજુથી આલિગન આપતી તેની બાથમાં સમાઈ ગઈ. આ સ્થિતિમાંજ તેઓ પરમાત્માની પ્રાર્થના કરવાને ગૃહમંદિર પ્રતિ રવાના થયાં. ધન્ય છે આવાં વિરલ દંપતીને અને ધન્ય છે તેમના દૈવી જીવનને ! આવાં પવિત્ર, પ્રેમી, સંસ્કારી અને દૈવી દંપતી-જીવનને ધન્યવાદ આપીને જ અમે સંતોષ માનીએ છીએ; કારણકે ધન્યવાદ સિવાય બીજું સાબ્દિક વર્ણન આલેખવાને અમારી લેખિની અશકત જ છે Gy પ્રકરણ 8 મું. બે બંધુઓ. સૂર્યનારાયણને ઉદય થયાને બહુ વાર નહતી, તેથી તેનાં કિરણો પ્રખરતાને પામ્યાં નહોતાં. પ્રભાતકાલિન મીઠે અને મંદ વાય હજી પણ વાઈ રહ્યો હતો અને તેના કેમળ સ્પર્શથી વૃક્ષોનાં પત્ર ધીમે ધીમે ડોલી રહ્યાં હતાં. આ ક્ષણે માંડલ નગરનાં ઉપવનમાં બે ઘોડેસ્વારો પિતાના

Page #63
બે બંધુઓ, - 53 અને ખેલાવતા ખેલાવતા ધીમે ધીમે માર્ગક્રમણ કરી રહ્યા હતા. આ બને અશ્વારોહીઓ અને વિવિધ પ્રકારે ખેલાવવાથી તથા આમતેમ દેડાવવાથી શ્રમિત થઈ ગયેલાં જણાતા હતા અને તે સાથે તેમના અને પણ પ્રસ્વેદથી ભીંજાઈ ગયેલાં જોવામાં આવતા હતા. આ કારણથી તે ઓ અને મંદગતિએ ચલાવતાં નગર પ્રતિ વળી રહ્યા હતા. વડીલ બધુ!” એક અશ્વારોહીએ બીજાને ઉદ્દેશીને કહ્યું. “કેટલાક સમયથી હું એક વાત તમને પૂછું પૂછું થઈ રહ્યો છું; પરંતુ આજપર્યત પૂછી શક્યો નથી. જે તમારી આજ્ઞા હોય, તે અત્યારે એ વાત હું તમને પૂછવા માગું છું.” બીજા ઘોડેસ્વારે તરત જ કહ્યું. " ભાઈ ! એમાં મારી આજ્ઞાની જરૂર નથી. તારે જે વાત પૂછવી હોય; તે ખુશીથી પૂછ, હું તેને સાંભળવાને તૈયારજ . મારે તમને એ વાત પૂછવી છે કે આપણે હવે આ નગરમાં સ્થિરવાસ કરીને રહેવું છે કે કે અન્ય સ્થળે જવું છે ? જે હમણાં અહીં રહેવું હોય, તે ક્યાં સુધી રહેવાનું છે અને જે કોઈ અન્ય સ્થળે જવું હોય તો કયાં જવાનું છે, તે સંબંધી તમે કોઈ નિર્ણય કર્યો છે?” પહેલા ઘોડેસ્વારે પૂછયું. ભાઈ ! ગઈકાલ પર્યત મેં તારા પ્રશ્ન સંબંધી કાંઈ નિર્ણય કર્યો નહોતો. કારણકે આપણું પૂજ્ય માતા-પિતાનાં સ્વર્ગ–ગમનથી મારૂં ચિત્ત શુન્ય બની ગયું હતું અને મારી બુદ્ધિ કુંઠિત થઈ ગઈ હતી અને તેથી મેં કોઈપણ પ્રકારનો નિશ્ચય કરવા સંબંધી તને જેમ પૂછ્યું નહતું, તેમ મારા મનથી પણ વિચાર કર્યો નહોતે; પરંતુ ગઈ કાલથી હું ચોક્કસ નિર્ણય ઉપર આવ્યો છું અને તત્સંબંધી તારી શી સલાહ છે. તે જાણવાનું માત્ર બાકી રહ્યું છે. જે તું પણ મારા વિચાર સાથે સંમત થતું હોય, તે આપણે થોડા જ સમયમાં માંડલનો ત્યાગ કરવો પડશે.” બીજા ઘોડેસ્વારે ઉત્તર આપ્યો. તમે જે નિશ્ચય કર્યો હોય, તેને માટે સંમતજ થવું જોઈએ; કારણકે તમે જે નિશ્ચય ઉપર આવ્યા હશો, તે પૂરો વિચાર કરીને જ આવ્યા હશે અને તેથી તે સંબંધમાં મારી સંમતિ લેવાની અગત્ય નથી. મને માત્ર એટલું જ જણાવો કે તમે કયા નિર્ણય ઉપર આવ્યા છે?” બીજા ઘોડેસ્વારે એમ કહીને સ્વાલ કર્યો. “ભાઈ ! હું જે નિર્ણય ઉપર આવ્યો છું, તે કાંઈ કેવળ નવીન

Page #64
વિરચિરમણી વસ્તુપાલ. નથી. આપણા પૂર્વજો જે પ્રમાણે વર્તતા આવ્યા છે, તે જ પ્રમાણે વર્તવું, એ નિશ્ચય મે કર્યો છે. આપણું પૂજ્ય માતા-પિતાનાં સ્વર્ગ–ગમનથી મારૂં ચિત્ત ઉદાસ થઈ ગયું હોવાથી હું આજપર્યંત કિંકર્તવ્યમૂઢ બની ગયા હતા અને શું કરવું તથા શું ન કરવું, તે સંબંધમાં મને કાંઈ સમજણ પડતી નહોતી; પરંતુ ગઈ કાલે તારી ભાભી લલિતા તથા ‘સે લતાની સાથે મારે એ વિષયમાં ચર્ચા થતાં તેમણે મને મારાં કર્તાવ્યનું યથેષ્ટ ભાન કરાવ્યું છે. તેમણે મને બે માર્ગ દર્શાવ્યા છે અને તે એ કે માતા-પિતાના મૃત્યુને શેક નિવારવા અને તેમના આત્માનાં શ્રેય નિમિત્તે કાંતે ધાર્મિક કાર્યો જેવાં કે જ્ઞાતિ-ભજન, સંધ, સ્વામી– વત્સલ તીર્થયાત્રા ઈત્યાદિ કરવા અને કાંતે હાલમાં પાટણની થયેલી રાજકીય, સામાજીક અને ધાર્મિક પડતી દશામાંથી તેને ચડતી દશામાં લાવવાને માટે પ્રયાસ કરો. આ ઉભય માર્ગમાંથી પ્રથમને માર્ગ લલિતાએ દર્શાવ્યો છે અને બીજો માર્ગ સખેલતાએ દર્શાવ્યો છે. આ ઉપરથી વિચાર કરતાં અને તેમની સાથે ચર્ચા કરતાં મને બીજે માર્ગ વધારે આવશ્યક જણાય છે. પ્રથમના માર્ગે તો આપણે ચાલીએ છીએ અને ભવિષ્યમાં પણ ચાલીશુંજ; પરંતુ ખરી રીતે તે આપણે બીજા માર્ગે ચાલવા ખાસ કરીને પ્રયાસ કરે જોઈએ છીએ. આપણું પૂર્વજોએ ગુજરાતનું ગૌરવ વધારવામાં અને પાટણની પ્રભુતાને સુપ્રમે સિદ્ધ કરવામાં અગત્યને ભાગ લીધે છે એ આપણે જાણતાં હોવાથી આપણે પણ તેમના જ પગલે ચાલવું જોઈએ, એવો મેં નિશ્ચય કર્યો છે. હવે સ્વાલ માત્ર એટલે જ રહે છે કે આ માર્ગે ચાલવા માં આપણે શો પ્રયાસ કરે, એ વિચારવાનું છે. એ સંબંધમાં તાર ને વિચાર છે?” પહેલા જોડેસ્વારે પિતાને નિશ્ચય કહી બતાવતા પૂછયું. “એ સંબંધમાં પણ તમે જે વિચાર ઉપર આવ્યા છે, તેને મારી સંમતિજ છે, તે છતાં તમે જ્યારે મારો વિચાર જાણવા માગે છે. ત્યારે મારે તેને તમને જણાવો જોઈએ જ. એ સબંધમાં મારે. વિચારતે અધિકારી બનવાનેજ છે; કારણકે રાજ્યના અધિકારી બનવાથી રાજ્ય તથા પ્રજા ઉભયની સેવા થઈ શકે છે અને વળી અધિકારના અંગે આપણે પાટણની ઉન્નતિ માટે જે કરી શકીશું, તે બીજા કઈ પ્રયાસથી સર્વાશ કરી શકશે નહીં. આપણા પૂર્વજોએ પણ રાજ્યના અધિકારી બનીને જ દેશની રાજકીય ઉન્નતિ સિદ્ધ કરી હતી, એ આપણે જાણતા હોવાથી તેમના પગલે ચાલવું, એ આપણે ધર્મ છે.

Page #65
બે બંધુઓ. આ ઉપરથી મારાં થનને ભાવાર્થ એવો છે કે હાલની રાજકીય અંધાધુંધીને વિચાર કરતાં જો આપણે ગુજરાતનાં ગોરવને અને પાટણની પ્રભુતાને અસલની સ્થિતિએ મૂકવા માગતા હોઈએ, તે આપણે રાજ્યના અધિકારી બનવાની વિશેષ અગત્ય છે, અને તે પછી મારા મોટી ભાભી લલિતાનાં કથનાનુસાર આપણે તીર્થયાત્રા વગેરે ધાર્મિક કાર્યો બહુજ ઉત્સાહ પૂર્વક કરશું.” બીજા જોડેસ્વારે પિતાને વિચાર વિસ્તારથી કરી દર્શાવ્યો. “તારા વિચારે ગ્યા છે. સૌ લતાએ પણ મને એજ પ્રમાણે સલાહ આપેલી છે અને તેથી બધી બાબતને ધ્યાનમાં લેતાં આપણે દેશની રાજકીય અવસ્થા સુધારવાને રાજ્યના અધિકારી બનવું જોઈએ, એવા નિશ્ચય ઉપર હું આવેલો છું અને વિશેષમાં મારા નિશ્ચયને તારા વિચારોથી પ્રેત્સાહન મળેલું હોવાથી હવે આપણે તેજ પ્રમાણે વર્તવાનું છે.” પહેલા ઘોડે સ્વારે કહ્યું. આ પ્રમાણે બન્ને અશ્વારોહીઓ વાર્તાલાપ કરતા કરતા નગરની અત્યંત નજીક આવી પહોંચ્યા અને ત્યારપછી અન્યોને જરા વધારે ધીમે ધીમે ચલાવતા તેઓ પિતાના આવાસે આવ્યા તેઓ અશ્વો ઉપરથી ઉતરીને આવાસમાં પેઠા કે તુરત જ સામે આવેલ નોકર અશ્વોને અશ્વશાળામાં લઈ ગયો અને સામાનને ઉતારી નાંખી તેમના ખોરાકની વ્યવસ્થા કરવામાં ગુંથાયે. આવાસમાં પેઠા પછી બન્ને ભાઈઓ કપડાં ઉતારીને સ્નાનાગારમાં ગયા અને ત્યાં સ્નાન કરીને તેઓ પૂજાનાં પવિત્ર અને કિંમતી વસ્ત્રો પહેરીને ગૃહમંદીરમાં પરમાત્માનું પૂજન કરવાને માટે ગયા. પરમાત્માનું વિધિપૂર્વક પૂજન કરીને તેઓ મંદીરમાંથી બહાર આવ્યા, તે ક્ષણે એક નોકરે તેમાંથી મોટા ભાઈને રાજ્યગુરૂ સોમેશ્વરદેવ આવ્યાનું વિનયથી નિવેદન કર્યું. એ ઉપરથી બન્ને ભાઈઓ વસ્ત્રગૃહમાં ગયા અને થોડી જ વારમાં ઉત્તમ વસ્ત્રો તથા આભુષણને પરિધાન કરીને બેઠકના ખંડમાં આવી પહોંચ્યા. આ બન્ને ભાઈઓ કોણ હતા, અ સંબંધી સ્પષ્ટીકરણ કરવાની લેખકને અગત્ય લાગતી નથી; કારણકે સુચતુર વાંચકે સ્વયં સમજી ગયા હશે કે તેઓ વસ્તુપાળ અને તેજપાળ હતા. આ બેઠકના ખંડમાં પ્રવેશીને વસ્તુપાળે રાજગુરૂ સોમેશ્વરદેવને વિનયપૂર્વક આવકાર આપ્યો અને તેના પ્રત્યુત્તર રૂપે રાજગુરૂએ બન્ને બંધુઓના કુશળ-સમાચાર પૂછયા. શિષ્ટાચારની વિધિ થઈ રહ્યા પછી વસ્તુપાળે સોમેશ્વરદેવને પૂછ્યું. “ગુરૂવર્ય! તમે અત્યારે કયાંથી આવી

Page #66
56 - વીરશિરોમણી વસ્તુપાલરહ્યા છો અને તમારાં આગમનનું શું કારણ છે, તે હરકત ન હોય, તે કહો.” વસ્તુપાળને પ્રશ્ન સાંભળીને સોમેશ્વરે જરા વિચારીને ઉત્તર આછે. “વસ્તુપાળજી! તમારા પિતાને અને મારે પરસ્પર કેવો સ્નેહ તથા સંબંધ હતો, એ તો તમે બન્ને બંધુઓ સારી રીતે જાણતા હોવાથી તેને અત્રે ઉલ્લેખ કરવાની અગત્ય નથી. તમારા પિતાનાં સ્વર્ગ–ગમન પછી તમે પણ મારી તરફ પૂજ્યભાવ અને સ્નેહ ધરાવે છે, એ હું જાણું છું અને તેથી તમારા હિતેચ્છુ તરીકે હું તમને તમારા લાભની વાત કહેવાને અત્યારે ધવલપુરથી આવેલું છું.” “તમારી અમારા પ્રત્યેની શુભેચ્છા અને લાગણી માટે અમે તમારો ઉપકાર માનીએ છીએ,” વસ્તુપાળે વિનય દર્શાવીને પૂછયું. " હવે કહો કે તમે શી અને કઈ વાત કહેવાને માટે આવેલા છે ?" વાત એવી છે કે ગુજરાતને નાથ અને પાટણનો પતિ મહારાજા ભીમદેવ જેકે હજી હયાત છે અને તે રાજ્યધુરાને ભાર વહન કરી રહ્યા છે; તોપણ પાટણના કેટલાક સામંતે તેનાથી વિરૂદ્ધ પડી ગયા હોવા થી સઘળે રાજ્યકારભાર અંધાધુંધીથી ભરેલો ચાલે છે અને તેથી કરીને પાટણની દરેક પ્રકારે પડતી દશા થયેલી છે. આ સ્થિતિ સુધારવાને માટે મહામંડલેશ્વર લવણુપ્રસાદજી અને યુવરાજ વિરધવલજી બહુજ આતુર થઈ રહ્યા છે, પરંતુ તેમની વિરુદ્ધમાં મહાસામંત ત્રીભુવનપાળ અને તેના સાથીઓ પડેલા હોવાથી તેઓ ફાવી શકતા નથી. આ કારણથી તેઓ એવા નિશ્ચય ઉપર આવ્યા છે કે યુવરાજે ધવલપુરને ગુજરાતનું કેન્દ્રસ્થળ બનાવીને ત્યાંથી સ્વતંત્રતાથી પણ મહારાજા ભીમદેવનાં નામથી બધે રાજ્યકારભાર ચલાવો અને મહામાંડલેશ્વરે પાટણમાં રહીને બની શકે તેટલા સામંતોને પોતાના પક્ષમાં રાખવાનો પ્રયાસ કરે તથા ધવલકપુરના કારભારની આડે કાઈને આવવા દેવા નહિ. આ પ્રમાણે ગોઠવણ કરવાથી તેમની તથા મારી પિતાની પણ ખાતરી છે કે પાટણની રાજકીય સ્થિતિમાં સુધારો થઈ શકશે અને તેને ચડતી દશામાં લાવી શકાશે; પરંતુ તેમ કરવામાં એટલે કે ધવલક્કપુરનો સ્વતંત્ર રાજ્યકારભાર ચલાવવામાં કાર્યકુશળ પ્રધાન અને સામર્થ્ય–સંપન્ન સેનાપતિ ની એવી રીતે બે વીર પુરૂષોની અગત્ય છે. પ્રધાન તથા સેનાપતિની જ યા ક્યા વીર પુરૂષોને આપવી; એ સંબંધમાં મહામંડલેશ્વર તથા યુવરાજ કશા નિર્ણય ઉપર આવેલા નથી, એ હકીકત મારા જાણવામાં છે તેમજ મારે

Page #67
બે બંધુઓ. પ૭ પિતાને પણ તે સંબંધમાં તેમની સાથે કાંઈ ચર્ચા થયેલી નથી, તેમ છતાં હું તમારી પાસે એટલાં જ કારણથી આવ્યો છું કે તમે બંને ભાઈઓ પ્રધાન તથા સેનાપતિની જગ્યા માટે તદ્દન લાયક છો અને તેથી તેમને એ અધિકાર મળે, એવી મારી તમારા સનેહી તરીકે ઈચછા છે.” પાટણની રાજકીય દુર્દશાની હકીકત હું જાણું છું અને તેથી તેમાં સુધારો કરવાને માટે મહામંડલેશ્વરે તથા યુવરાજે જે નિશ્ચય કર્યો છે, તે યોગ્ય છે તથા નો રાજ્યકારભાર સ્થાપવામાં અને ચાલવામાં મુત્સદી મંત્રી અને સમર્થ સેનાપતિની અગત્ય તેઓ સ્વીકારે છે, તે પણ તેટલું જ યોગ્ય છે.” વસ્તુપાળે સેમેશ્વરનાં એ કથનની પિગ્યતા જણાવીને પૂછ્યું “પણ ગુરૂજી ! મહામંડલેશ્વરે તથા ચુવરાજે અમારે બન્ને ભાઈઓએ મંત્રી અને સેનાપતિનું પદ સ્વીકારવું, એવું કહેવાને માટેજ તમને મે કહ્યા છે, જે માત્ર અમારાં હિતની ખાતર તે પદ માટે પ્રયાસ કરવાની અમને સૂચના કરવા આવ્યા છે, તે સ્પષ્ટતાથી કહેતો ઉપકાર થશે.” “વસ્તુપાળ ! એ તો હું તમને પહેલેથી જ કહી ચુક્યો છું કે પ્રધાન તથા સેનાપતિની જગ્યા ક્યા વીર પુરૂષોને આપવી, એ સંબંધમા મારે મહારાંડલેશ્વર કે યુવરાજની સાથે કશી ચર્ચા થયેલી નથી, તે છતાં જે હું તમારી બન્ને ભાઈઓની એ જગ્યાઓ માટે તેમને ભલામણ કરું, તો તેઓ તેને અસ્વીકાર કરે જ નહીં, એવી મારી ખાતરી છે. અને તેથી જો તમારી ઈચ્છા હોય તો તમારા માટે ભલામણ કરવાનો મારે વિચાર છે. એ વિચારથી જ હું અત્રે તમારી એ વિષયમાં શી ઈચ્છા છે, તે જાગવાને માટે આવ્યો છું વળી પ્રધાન તથા સેનાપતિનાં પદને માટે તમે બને બંધુઓ તદ્દન લાયક છો અને તેથી પાટણ તથા ગુજરાતની રાજકીય ઉન્નતિને માટે તમે બન્ને રાજ્યની સેવાનો સ્વીકાર કરવા તૈયાર થશો, એ મારે તમને આગ્રહ છે અને જે તમે મારા આગ્રહને માન્ય રાખશે તે મારી ખાતરી છે કે ગુજરાતની રાજકીય અવસ્થા થોડા જ સમયમાં ચડતી દશામાં આવી જશે.” સોમેશ્વરનું કથન સાંભળી લીધા પછી વસ્તુપાળે કહ્યું. " આતે તમારો આગ્રહ અમારા લાભને માટે છે, પણ કદાચ તે અમારા લાભને માટે ન હોય તો પણ અમે તેને માન્ય ન રાખીએ, એ કદિ પણ બનવા જોગ નથી. કારણકે અમારી ખાતરી છે કે તમે અમને જે કાંઈ આગ્રહ

Page #68
58 વીર શિરોમણી વસ્તુપાલ. અથવા સૂચના કરે, તે અમારાં લાભ અને હિતને માટેજ હોય અને તેથી અમે તેને કદિપણ અમાન્ય રાખીએ નહિ.” - “બહુ સારૂ.” સંમેશ્વરે કહ્યું. “તમારી એ વિષયમાં સંમતિ છે, ત્યારે હું આજેજ ધવલપુર જઈશ અને યુવરાજને તમારા માટે જેમ ચોગ્ય લાગશે, તેમ કહીશ.” ભલે, જવાની ઉતાવળ હોય, તે આજેજ જશે; પરંતુ જમ્યા પછી જવાનું છે.” વસ્તુપાળે આગ્રહ કર્યો. તમારા આગ્રહને મારાથી અસ્વીકાર થઈ શકે તેમ નથી.” સેમેશ્વરે વસ્તુપાળને આગ્રહ વિના વિલંબે સ્વીકારી લીધું. “ઠીક, ત્યારે તમે હવે રસોઈની તૈયારી કરે; હું જોઇતી વસ્તુઓ હમણુંજ મેકલાવી આપું છું.” એ પ્રમાણે કહીને વસ્તુપાળ ચાલ્યો ગયો અને તેની પાછળ તેજપાળ પણ ગયો. પાછળ રાજ્યગુરૂ સોમેશ્વર પિતાની ધારણા ફલિભૂત થવાથી ઉમંગથી રસોઈ કરવામાં ગુંથાયા.. પ્રકરણ ૯મું. अस्मिन्न्सारे संसारे सारं सारंग-लोचना / " ત્યારે તમારે આગ્રહ એવો છે કે ધવલપુરના રાજ્યકારભારના પ્રધાનનું પદ વસ્તુપાળને અને સેનાપતિનું પદ તેજપાળને આપવું, કેમ ખરુંને ?”વિરધવલે ભાર દઈને પૂછયું. ' હા મારો આગ્રહ એજ છે અને તે શા માટે, એ હું તમને જણાવું છું.” સેમેશ્વરે ઉત્તર આપે અને તે પછી ક્ષણવાર વિચાર કરીને આગળ ચલાવ્યું. “પાટણની તથા સમસ્ત ગુજરાત દેશની હાલમાં જે રાજકીય પડતી થઈ છે, તેમાંથી તેનો ઉદ્ધાર કરવાને માટે વર્તમાન માં એક ખરેખરા રાજ્યકાર્યકુશળ પુરૂષવરની અગત્ય છે, એમ આપણે માનીએ છીએ; કારણકે એવા પુરૂષોત્તમ વિના રાજકીય ઉન્નતિ થઈ શકે તેમ નથી. આ રાજ્યકાર્યપટું તથા સત્ત્વશાલી પુરૂષ જે હાલમાં કઈ હોય, તો તે પાટણના સદ્દગત મંત્રીશ્વર અધરાજનો પુત્ર વસ્તુપાળ જ છે, એવી મારી માન્યતા છે અને તેથી હું આપને તેનેજ મંત્રીપદે, નિયુક્ત કરવાનો આગ્રહ કરી રહ્યો છું. વિશેષમાં જે વસ્તુપાળ રાજ્ય

Page #69
સારંગલોચના. કાર્યનિષ્ણાત પુરૂષ છે, તે જ યુદ્ધકળા વિશારદ તેને ભાઈ તેજપાળ છે. અને તેથી તેને સેનાપતિના પદે નિયુક્ત કરવો એવો મારે આગ્રહ છે. આ બન્ને ભાઈઓને તેમની બાલ્યાવસ્થાથી જ ઓળખું છું અને તેમના દરેક ગુણથી પરિચિત છું; કારણ કે તેમના સ્વર્ગસ્થ પિતા મંત્રી અશ્વરાજ મારાં ખાસ મિત્ર હતા અને તે કારણથી તેમના આવાસે મારું ગમનાગમન ઘણી વાર થતું હોવાથી હું તે બન્ને ભાઈઓને સારી રીતે ઓળખતો હોઉં, એ સર્વથા સ્વાભાવિક છે. વળી આપ ૫ણ તે બન્ને બંધુઓને ક્યાં નથી ઓળખતા કે મારે તેમની વિશેષ ઓળખાણ કરવાની હોય ?" પણ પિતાશ્રીનો આ વિષયમાં શો અભિપ્રાય છે, તે તમે જાણો છે ? તમારે તેમની સાથે પ્રસ્તુત વિષયમાં કાંઈ ચર્ચા થઈ છે ખરી ?" વિરધવળે પૂછવું. હા.સેમેશ્વરે જવાબ આપ્યો. “આપ જાણે છે તેમ હું માંડલ ગયો હતો અને ત્યાંથી વળતાં પાટણ થઈને હું અત્રે આવેલ હોવાથી પાટણમાં મહા મંડલેશ્વરની સાથે મારે પ્રસ્તુત વિષયમાં ચર્ચા થઈ હતી અને છેવટે તેમણે પણ મારા આગ્રહને સ્વીકાર કર્યો છે.” છે જે પિતાશ્રીએ આપના આગ્રહને માન્ય રાખ્યો હોય, તો તે વિષે મારે વધારે ખાતરી નહિ કરતાં તેનો સ્વીકાર કરવો જ જોઈએ પરંતુ ગુરૂજી! તમને એનો તો સારી રીતે ખ્યાલ જ હશે કે આપણે લગભગ નવું જ રાજતંત્ર સ્થાપન કરતાં હોવાથી તેને કારભાર કેવા પુરૂષના હાથમાં સોંપીએ છીએ અને તેનું શું પરિણામ આવશે ?" વરધવલે ભાર દઈને પ્રશ્ન કર્યો. યુવરાજ ! કોઈ પણ કાર્યનું પરિણામ શું આવશે, એની મનુષ્ય પ્રાણીને ખબર હતી નથી, માત્ર કાર્યની શરૂઆત કરતાં પહેલાં મનુષ્ય બની શકે તેટલી સાવચેતી અને ઈશ્વર ઉપર શ્રદ્ધા રાખવી જોઈએ અને એ પ્રમાણે સાવચેતી અને શ્રદ્ધા રાખવામાં આવે, તે મારી ખાતરી છે કે મનુષ્ય તેનાં પ્રત્યેક કાર્યમાં સફળ મનોરથ થાય છે. આ નિયમાનુસાર જોતાં આપને પ્રશ્ન નિરર્થક છે અને વિશેષમાં મને એનો સારી રીતે ખ્યાલ છે કે આપણે કેવા પુરૂષના હાથમાં નવા રાજતંત્રનો ભાર અને તેની જવાબદારી સંપીએ છીએ.” સેમેશ્વરે કાર્યની સફલતાને મર્મ સમજાવતાં ઉત્તર આપે. બહુ સારું. તમારાં આગૃહ અને ભલામણને સ્વીકાર કરીને હું

Page #70
વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ. વસ્તુપાળને મુખ્ય મંત્રી કિંવા મહામાત્યનાં પદે અને તેના ભાઈ તેજપાળને મંત્રી અને સેનાનાયક કિંવા સેનાપતિનાં પદે નિયુક્ત કરવાને નિશ્ચય કરું છું, પરંતુ તે ઉભય બંધુઓ એ પદને સ્વીકાર કરવાને તૈયાર છે ખરો ?" “જી, હા, મેં તે વિષયમાં જાતે જઈને તથા તેમને મળીને પૂરતી ખાતરી કરી છે અને હવે આપે આપને નિશ્ચય જાહેર કર્યો હોવાથી તેમને અહીં તેડી લાવવાને માટે મારા વિશ્વાસુ માણસને, આપની આજ્ઞા હોય, તે અત્યારે જ માંડલ રવાના કરૂં.” સેમેશ્વરે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. ખુશીથી તમારા માણસને માંડલ મોકલે; તે વિષયમાં મારી આજ્ઞા છે.” વીરધવલે વસ્તુપાળ તથા તેજપાળને તેડી લાવવા માટે માણસને માંડલ મોકલવાની આજ્ઞા આપી. બહુ સારૂ, ત્યારે હુ રજા લઉં છું.” સેમેશ્વરે આસન ઉપરથી ઉઠીને કહ્યું. ભલે, પરંતુ માણસને માંડલ જેમ બને તેમ તરતજ મોકલવાની વ્યવસ્થા કરશે.” વીરધવલે ત્વરા દર્શાવીને કહ્યું. તે વિષયમાં આપ નિશ્ચિત રહે; કારણકે મારાં વિશ્વાસુ માણસોને આ ક્ષણેજ માંડલ રવાના કરું છું.” એ પ્રમાણે કહીને રાજ્યગુરૂ સેમેશ્વર ચાલ્યા ગયે. | ધવલક્કપુરનાં રાજયભૂવનના એક ખંડમાં પાટણની રાજ્યગાદીને. યુવરાજ વિરધવલ વિરામાસન ઉપર બેઠેલ હતો અને તેની તથા રાજ્યગુરૂ સેમેશ્વરદેવની વચ્ચે ઉપર્યુક્ત વાર્તાલાપ થયો હતો. રાજ્યગુરૂ સેમેશ્વર ગયે, તે પછી યુવરાજ વિરધવલ કેટલાક સમયપર્યત વિચારમગ્ન સ્થિતિમાં વિરામાસન ઉપર જેમને તેમ બેસી રહ્યો અને તેવી જ સ્થિતિમાં ડીવાર બેસી રહી, તે ત્યારપછી રાણીવાસમાં ગયા. ધવલપુરનું રાજ્ય ભૂવન ઘણું વિશાળ હતું અને તેમાં રાજ્યસભા, મસલત-ગૃહ, સ્નાનાગાર, શયનગૃહ, રાણુવાસ અને તે ઉપરાંત જુદા જુદા અનેક પ્રકારના ખડે આવેલાં હતાં. રાણીવાસ તરીકે ઓળખાતા આવાસ સગવડતાવાળા અને સુંદર હતા અને તેમાં પણ યુવરાજ વિરધવલનું શયનગૃહ તે બહુજ ઉત્તમ રીતે શણગારવામાં આવેલું હતું. સંધ્યા સમય પછી આ ખંડમાં જ્યારે સુગંધી અસંખ્ય દીપકે પ્રગટાવવામાં આવતા હતા અને તેના ઉજજવલ પ્રકાશમાં ચંપ--

Page #71
સારંગલોચના. કવણુંય દેહધારી સુંદરીઓ પરસ્પર હાસ્યક્રીડા કરતી હતી, ત્યારે એ શયનખંડ કેમ જાણે ઇંદ્રભૂવન ન હોય ? એ પ્રેક્ષકને આભાસ થતો હતા. વરધવલ જે સમયે રાણીવાસ પ્રતિ જવાને રવાને થયે, તે સમયે સંધ્યા વીતી ગઈ હતી અને રાત્રિનું સામ્રાજ્ય પ્રસરી ગયું હતું, પરંતુ શુક્લ પક્ષ હોવાથી નમંડલમાં ચંદ્રને ઉદય થઈ ગયા હતા અને તેના સ્નિગ્ધ અજવાળાથી સમસ્ત રાજ્યભૂવન રૂપેરી રંગથી રંગાઈ ગયું હતું. જ્યારે વિરધવળે શયનગૃહમાં પ્રવેશ કર્યો, ત્યારે તેની રાણી જલતા પેતાની સખીઓ, દાસીઓ અને પરિવારીકાઓ સાથે હાસ્યક્રીડા કરી રહી હતી. તેણે પિતાના પ્રિયતમને સહસા આવેલા જોઈને સખીઓ વગેરેને વિદાય કરી દીધી અને વીરધવલની સામે હસતે મુખડેજઈને તેને શયનગૃહની અંદર તેડી લાવી તથા બિછાવેલા પલંગ ઉપર પ્રેમપૂર્વક બેસારીને પોતે તેની સેડમાં ભરાઈને બેઠી. વિરધવલ વિચારમગ્ન સ્થિતિમાં આવેલ હોવાથી તથા હજી પણ તેનાં અંતરમાં નવાં રાજ્યસ્થાપનના વિચાર-તરંગે ઘોબાયા કરતા હોવાથી તે કાંઈ પણ નહિ બેલતાં મૌન બેસી રહ્યો; પરંતુ પ્રેમભીની જ્યતાને સ્વામીનું મૌન બેસી રહેવું પસંદ પડ્યું નહિ. તેણે તુરતજ આતુરતાપૂર્વક મધુર અવાજે પૂછ્યું " મારા નાથ, આજે શું મારાથી રીસાય છે કે આવીને કેવળ મૌન બેસી રહ્યા છે અને મારી સાથે કાંઈ વાર્તાલાપ કરતા નથી ? " લતાનું વ્યંગમાં બેલિવું સાંભળીને વીરધવલ વધારે વાર મૌન રહી શક્યો નહિ. તેણે સહાસ્ય મુખે તુરતજ ઉત્તર આપ્યો. “પારી જ્યલતા !તારાયો રીસાવાનું મને કાંઈપણ કાર નું નથી અને કદાચ હોય અથવા નવું ઉપન્ન થાય ; તે પણ મારી પ્રાણપ્યારીથી હું રીસાઉં, એ કેવળ અસંભવિત છે.” ત્યારે કયા કારણથી અત્યાર સુધી મૌન બેસી રહ્યા હતા? જે રીસાયા ન હ, તે કહે જોઈએ મૌન બેસી રહેવાનાં કારણને ? મને લાગે છે કે આપ હમણું મારા ઉપર પૂર્વવત પ્રેમ રાખતા નથી.” જ્યલતાએ પ્રશ્ન કરતાં કૃત્રિમ ગંભીરતાને ધારણ કરીને કહ્યું. જ્યલતાનાં એ પ્રશ્ન તથા કથનથી વિરધવલે તુરતજ તેનાં મુખ તરફ જોયું અને તે ઉપરથી તેને જણાવ્યું કે પિતાની પ્રિયા ગંભીર બની ગઈ છે, તેથી તેણે સહસા કહ્યું. “શું હું તારા ઉપર પૂર્વવત પ્રેમ રાખતા નથી, જ્યલતા ! તું શું કહે છે તે હું સમજી શક્તો નથી.”

Page #72
વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ. “શાના સમજે ? ચંચળ ચિત્તવાળા અને ભેગી ભ્રમરની ઉપમાને પામેલા પુરૂષોને કાંઇ વિશ્વાસ છે? એક પુષ્પથી બીજું અને બીજાથી ત્રીજું, એ પ્રમાણે અનેક પુના રસને ઉપભોગ કરનાર રસલુપ જમરના જેવા સ્વભાવવાળા પુરૂષને શું કદીપણ વિશ્વાસ રાખી શકાય ખરો? નહિજ ? શી ખબર કે આપ પણ અનેક પુષ્પના વિલાસી ભ્રમરની પેઠે બીજાં પુષ્પને રસ લેવાને મારાથી અધિક સૌદર્યશાલિની તરૂણનું હરણ કરવાને તૈયાર થયા નહિ હે? કારણ કે મુગ્ધા અને ભેળી તરૂણેઓનાં ચિત્તને અને છેવટે તેમનાં શરીરને હરણ કરવાની કળાને આપ સારી રીતે જાણે છો, એ કાંઈ મારા જ્ઞાન બહાર નથી.” જ્યલતાએ પૂર્વવત્ ગંભીરતાને કાયમ રાખીને વ્યંગમાં ઉત્તર આપતાં કહ્યું. વિરધવલ જ્યલતાના વિનોદી સ્વભાવને જાણતા હોવાથી આ પણ તેને વિનોદજ છે, એમ વિચારીને તેણે પ્રબળ પ્રેમાવેશથી પિતાની 5 ત્નીને બાહુપાસમાં લઈને હસતાં હસતાં કહ્યું.” પુરૂષોના સંબંધમાં તારો અનુભવ બરોબર છે, એને હું સ્વીકાર કરૂં છું; પરંતુ વસ્તુતઃ પુરૂષોને ભેગી ભ્રમરની કળાઓ શિખવનાર તે સ્ત્રીએજ છે, એનો તારાથી અસ્વીકાર થાય તેમ નથી; કારણ કે તારું હરણ કરવાની કળા તે તેં જ મને દર્શાવી હતી. હા, એ તો હું સારી રીતે જાણું છું કે પુરૂષો પિતાનો દોષ કદિ પણ કબુલ કરતા નથી અને તેનું આરોપણ સ્ત્રીઓ ઉપરજ કરે છે, કારણકે પુરૂષો સબળ છે અને સ્ત્રીઓ અબળા છે અને તેથી તેઓ પુરૂષોના દેષારોપણને સહન કરી લે છે; પરંતુ પુરૂષો જે સ્ત્રીઓનાં ચિત્તને હરણ કરતા ન હોય, તે સ્ત્રીઓ તેમને ભ્રમરની કળા શી રીતે શિખવવાની હતી, એનો ઉત્તર આપ આપશે ? મારી દ્રષ્ટિમાં તે પુરૂષોજ દેષવાનું જણાય છે.” લતાએ સ્વામીના બાહુપાશમાં રહ્યાં છેતે કહ્યું. . અને મારી દ્રષ્ટિમાં તે સ્ત્રીઓ જ દોષવાનું જણાય છે.” વિરધવલે સ્મિતપૂર્વક કહ્યું. - " પુરૂષોની સાથે વાદમાં સ્ત્રીઓ જીતી શક્તી નથી અને તેમાં આપની સાથે વાદમાં તે કઈ પણ સ્ત્રી જીતી શકે તેમ નથી એટલે હું હારી અને આપ જીત્યા એ કબુલ કરવામાં મને કાંઈ શરમ નથી.” જયલતાએ એ પ્રમાણે કહીને પતિના બાહુપાશમાંથી છુટતાં તથા ગંભીર અને વિદી સ્વભાવને ત્યાગ કરતાં પૂછ્યું.” પ્રાણનાથ! હવે એ વિનદી વાતને જવા દઈને મારા વિનોદને માટે હું આપની ક્ષમા માગું

Page #73
સારંગ-લેચના. છુ અને વિશેષમાં પૂછું છું કે આપ હમણું ચિંતાતુર જણાયા કરે છે, તેનું શું કારણ છે?” હાલી જવાતા ! તારા વિનોદી સ્વભાવને હું સારી રીતે જાહું છું એટલે તે માટે તારે મારી ક્ષમા માગવાની જરૂર નથી; કારણ કે તારા મીઠા વિદથી મને આનંદજ થતું હોવાથી તારા માટે ક્ષમા માગવાની અગત્ય રહેતી નથી.”વિરધવલે કહ્યું. “હમણા હું ચિં. તાતુર જણાયા કરું છું, એ તારી ધારણું બરાબર છે અને તેનું કારણ જાણવાને તું ખાતુરતા ધરાવે એ સ્વાભાવિક છે. તું જાણે છે કે મહારાજા ભીમદેવનાં પ્રતા૫, સત્તા અને ગૌરવ દિનપ્રતિદિન ઘટતાં જાય છે અને રામત, માંડલિકે તથા સરદારો એ સ્થિતિનો ખોટો લાભ લેવા માંડયા છે. આ કારણથી પાટણની રાજ્યસત્તા ભયમાં આવી પડેલી છે અને આવી સ્થિતિ લાંબો સમય ચલાવી લેવામાં આવે, તે ભવિષ્યમાં પાટણની શી દશા થાય, તે કહી શકાતું નથી. મારી ચિંતાનું આ કારણ છે. " પણ પાટણની હાલની સ્થિતિને સુધારવાને શું કેાઈ ઉપાય નથી?” જ્યલતાએ પૂછ્યું. “ઉપાય તે છે; પરંતુ એ પ્રમાણે વર્તવાથી લાભ થશે કે કેમ, એ વિચારવા જેવું છે અને તેને લઈને જ હું હમણા ચિંતાતુર રહ્યા કરૂં છું. આચિંતામાં મુક્ત થવાનો તું કાંઈ માર્ગ દર્શાવીશ” વરધવલે પૂછ્યું. નાથ! આપ જેવા બુદ્ધિસંપન્ન અને કાર્યકુશળ પુરૂષને મારા જેવી અજ્ઞાન અને સામાન્ય બુદ્ધિવાળી સ્ત્રી શો માર્ગ દર્શાવવાની હતી ? કારણકે રાજ્યકાર્ય જેવા ગહન કાર્યમાં માર્ગ દર્શાવવો, એ પગની પાનીએ બુદ્ધિવાળી સ્ત્રીઓનું કામ નથી. " જ્યલતાએ સ્ત્રીઓની બુદ્ધિની તુચ્છતા દર્શાવતાં જવાબ આપ્યો. વિરધવલે જરા ગંભીર બનીને કહેવા માંડયું. “વહાલી ! તું સ્ત્રીઓની બુદ્ધિની તુચ્છતાને દર્શાવે છે, એ બરાબર નથી. ઘણાં વિદ્વાન ગણતાં માણસોએ સ્ત્રીની બુદ્ધિ પાનીએ, એવી કહેવત કહીને તેમને હલકી પંક્તિમાં લાવી મૂકી છે, એ ખરૂં છે; પરંતુ બધી સ્ત્રીએ કાંઈ અજ્ઞાન અને બુદ્ધિહીના હોતી નથી, એ તારાં જ્ઞાન અને બુદ્ધિ ઉપરથી સાબિત થાય છે. તારા જેવી ચતુરા અને બુદ્ધિસંપન્ના સ્ત્રીઓને તે વિદ્વાનોએ ગરિમના સંસા, સત્તાવા, એ પ્રમાણે કહીને તેમનાં ગૌરવ વધાર્યું છે. હું પણ એ કથનાનુસાર તારા

Page #74
64 વિશિરમણ વસ્તુપાલ. જેવી સ્ત્રીને આ અસાર સંસારમાં સારંગબેચના ત્રીજ સારરૂપ છે, એમ માનનારે છું અને તેથી તું મને જે કાંઈ માર્ગ દર્શાવીશ, તે અવશ્ય ગ્રહણ કરવા લાયકજ હશે, એવી મારી દૃઢ માન્યતા છે.” નાથ !" જ્યલતાએ જરા હસીને કહ્યું. “આપ સ્ત્રીને અસાર સંસારમાં સારરૂપ જણાવીને તેના ગૌરવને બહુજ વધારો છે. ખરી રીતે સ્ત્રી એટલાં બધા ગૌરવને પાત્ર નથી.” - ' “જ્યલતા! હું કહું છું, તે સત્યજ છે કારણકે જેની કુક્ષીમાંથી ચહાન અવતારી પુરૂષો, ચક્રવર્તી રાજાઓ અને મહાવીર દ્ધાઓ ઉ. ત્પન્ન થાય છે, તે સ્ત્રીને આ અસાર સંસારમાં સારરૂપ કહેવામાં શી હરક્ત છે?”વિરધવલે કહ્યું. એવી સ્ત્રીઓને આ અસાર સંસારમાં સારરૂપ ગણવામાં કશી હરકત નથી, પરંતુ તે સિવાય ઘણે ભોગ તે અસારરૂપજ છે. ઠીક, પણ હવે સ્ત્રીઓનાં ગૌરવની વાતને જવા દે અને કહે કે આપ પાટણની પડતી દશાને સુધારવા માટે શો ઉપાય કરવા ઈચ્છા ધરાવે છે ?" જ્યલતાએ મૂળ વાત ઉપર આવતાં પૂછયું. “એ ઉપાયતને દર્શાવવાને માટે અને તત્સંબંધીતારી સલાહ લેવાને માટે અત્યારે મારું આગમન થયેલું છે. હું તથા પિતાશ્રી, કેટલાક રાજ્યકાર્યકુશળ પુરૂષોની સલાહથી ધવલકપુરમાં નવું રાજતંત્ર સ્થાપીને મહારાજા ભીમદેવના નામથી ગુજરાતની રાજ્યસત્તા હાથમાં લેવાનો નિશ્ચય ઉપર આવેલા છીએ અને રાજ્યગુરૂ સેમેશ્વરદેવની સૂચનાનુસાર બે-ત્રણ દિવસમાં જ એ નિશ્ચયને જાહેરમાં મૂકવાના છીએ. આ સંબંધમાં એવી ગોઠવણ કરવામાં આવેલી છે કે મારે વિશ્વાસુ મિત્રો અને સૈન્ય સાથે ધવલદ્ધપુરમાં અને પિતાશ્રીએ પાટણમાં મહારાજા ભીમદેવની પાસે રહેવાનું છે. અમારા આ નિશ્ચય સંબંધી તારી શી સલાહ છે અને નિશ્ચય પ્રમાણે વર્તવાથી પાટણની સ્થિતિ સુધરવાની સાથે ગુજરાતની સ્થિતિ સુધરશે કે નહિ, તે તું કહે કે જેથી મને કાંઈક જાણવાનું મળી શકે” વીરધવલે ઉપાય દર્શાવતાં તેની સલાહ માગી. - “પ્રાણનાથ! આ સંબંધમાં મારી સલાહ કાંઈ ઉપયોગની નથી. આપે તથા પિતાશ્રીએ જે નિશ્ચય કર્યો છે, તે યોગ્ય જ છે અને તેથી પાટણની તથા સમસ્ત ગુજરાતની સ્થિતિ સુધરી જશે, એમ મારી મનોદેવતા કહે છે. મેં પ્રથમ કહ્યું તેમ આ વિષયમાં હું કાંઈ સલાહ

Page #75
સારંગ-લેચના. 65 આપી શકું તેમ નથી, તે છતાં આપની આજ્ઞા હેય, તે એક નમ્ર સૂચના કરવાની હું હિમત કરું ? " જયલતાએ નમ્રતાથી પૂછયું. “મારી જલતા!” વિરધવલે કહ્યું. “તારે જે સૂચના કરવાની હોય, તે ખુશીથી કર; કારણકે તે જાણવાને માટે જ હું અત્યારે તારી પાસે આવેલું છું અને તેથી મારી આજ્ઞાની રાહ જોવાની અગત્ય નથી.” “બહુ સારૂ.” જયલતાએ કહ્યું. “નવું રાજતંત્ર સ્થાપવામાં કુશળ કારભારીની અને સમર્થ સેનાપતિની પસંદગી કરવામાં પૂરતું લક્ષ્ય આપવાની જરૂર છે. કારણકે રાજતંત્રને બધે આધાર એ બે વ્યક્તિઓ ઉપરજ રહેલ છે અને તેથી આપે મારી સલાહ માગતાં એજ સલાહ કિંવા સૂચના આપવાની મેં હિંમત કરી છે.” તારી એ સલાહ કિવા સૂચના તદ્દન વ્યાજબી છે અને તે માટે હું તારી બુદ્ધિની પ્રશંસા કરું છું. આપણું હિતેચ્છુઓએ પણ એવી જ સલાહ આપી હોવાથી અમે તે વિષયમાં સંપૂર્ણ કાળજી રાખીને જ એ બને વ્યક્તિઓની પસંદગી કરી છે. પાટણના સદ્દગત મંત્રીશ્વર અશ્વરાજના બે પુત્ર વસ્તુપાળ અને તેજપાળને તો તું જાણે છે ને ? એ બનેને જ અમે કારભારી તથા સેનાપતિ તરીકે પસંદ કરેલા છે.” એ પ્રમાણે કહીને વિરધવલે જયલતાના ખભે પિતાને હાથ મૂકીને આગળ ચલાવ્યું. “જયલતા ! તું કહેતી હતી ને કે મારી બુદ્ધિ રાજ્યકાર્યમાં કશા ઉપયોગની નથી? રાજ્યગુરૂ સોમેશ્વરદેવ જેવા વિદ્વાન પુરૂષે આ વિષયમાં જે ખાસ સલાહ આપી હતી, તેજ સલાહ પણ તેંજ આપી છે અને તેથી તું રાજ્યકાર્યમાં પણ કેવી ચતુરા અને બુદ્ધિમતી છે, તે સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. તારા જેવી બુદ્ધિશાલિની સ્ત્રીને કિનારે જે સt arોવના, એમ કહેવાને શી હરક્ત છે ?" એટલું કહીને વિરધવલે પિતાની પ્રિયાને દઢાલિંગન આપીને તેનાં સુકોમળ અને ગુલાબી ગાલ ઉપર ચુંબન ભર્યું. વાચક મહાશ! આ પ્રકરણની અહીં જ સમાપ્તિ થાય છે.

Page #76
વીરશિરોમણ વસ્તુપાલ. પ્રકરણું 10 મું નવું રાજ્યતંત્ર, ધવલપુરનાં રાજ્યભૂવનના સભા-ખંડમાં પાટણને યુવરાજ વિરધવલ, તેને પિતા મહામંડલેશ્વર લવણપ્રસાદ, વિરધવલનાં બે મિત્રો-ચાહડ અને નાગડ, નગરશેડ યશરાજ તથા બીજા નાના સામત અને સરદારો વગેરે સભાજને પિતાને ઉચિત એવા આસને ઉપર બેઠેલા હતા. યુવરાજ વિરધવલ ગંભીર મુખે મૌન બેસી રહ્યો હતો; પરંતુ તેનો પિતા મહામંડલેશ્વર લવણપ્રસાદ સભાજનોની સાથે નિર્ણિત વિષય ઉપર ચર્ચા કરી રહ્યો હતો. બરોબર આ સમયે પ્રતિહારીએ આવીને વિનયપૂર્વક રાજ્યગુરૂ સોમેશ્વરદેવ, માંડલના બે વણિક બંધુએની સાથે આવી પહોંચ્યાની ખબર આપી અને તેમના માટે શી આજ્ઞા છે, એમ પૂછયું. વિરધવલે તેમને સન્માનપૂર્વક સભાખંડમાં લાવવાની તુરતજ આજ્ઞા કરી, એટલે પ્રતિહારી નમીને ચાલ્યો ગયો અને થોડી જ વારમાં સોમેશ્વરદેવે વસ્તુપાલ તથા તેજપાલની સાથે સભાખંડમાં પ્રવેશ કર્યો. યુવરાજે તથા મહામંડલેશ્વરે તેમને આવકાર આપ્યો અને તે પછી રાજ્યગુરૂ આર્શીવાદ આપીને તથા વસ્તુપાલ અને તેજપાલ યુવરાજની સન્મુખ ઉત્તમ વસ્તુની ભેટ મૂકીને યુવરાજની આજ્ઞાથી તેમને નિર્દિષ્ટ કરેલાં આસન ઉપર બેઠા. ક્ષણવાર રાજ્યસભામાં નિસ્ત બ્ધતા પ્રસરી રહી. તે પછી મહામંડલેશ્વરે રાજ્યગુરૂ સોમેશ્વરને સાંકેતિક સૂચન કર્યું, એટલે તેણે બોલવાની શરૂઆત કરતાં કહ્યું. “યુવરાજ ! મહામંડલેશ્વર અને સભાજન આપણે પાટણની અને સમસ્ત ગુજરાતની ચડતીને માટે જે નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપન કરવાના નિશ્ચય ઉપર આવ્યા છીએ, તેને બધો આધાર ન્યાયમાં નિર્ણ, ગુણમાં ગરિષ્ઠ અને બુદ્ધિમાં વિશિષ્ટ એવા પ્રધાન ઉપરજ રહેલો છે; કારણ કે વનરાજ જેવા સમર્થ મહારાજા પણ ગુર્જરભૂમિને મહા અમાત્યનાં બળથી જ પ્રાપ્ત કરી શક્યા હતા. રાજ્યની સત્તા કુમંત્રીને સોંપવાથી જેમ રાજ્ય, રાજા અને પ્રજાનો નાશ થાય છે, તેમ સુમંત્રીને રાજયધુરા સેંપવાથી રાજ્ય, રાજા અને પ્રજાની ચડતી કળા થાય છે અને તેથી હું આપને નવાં રાજ્યતંત્રની શરૂઆતથી જ કઈ લાયક પુરૂષવરને મહામાત્યની પદવી આપવાની ભલામણ કરી રહ્યો છું. અત્યારે હું જે બે પુરૂષોને મારી સાથે તેડતો આવ્યો છું અને જેઓ મારી પાસે આ

Page #77
નવુંરાજ્ય તંત્ર રાજ્યસભામાં બેઠેલા છે, તેમને તમે સર્વ સારી રીતે ઓળખતા હશે. તે બન્ને ભાઈઓ-વસ્તુપાલ અને તેજપાલ–પાટણના સદ્દગત મંત્રીશ્વર અશ્વરાજના પુત્ર છે અને રાજ્યવ્યવહારને બહુ સારી રીતે ચલાવી શકે તેવા છે તથા તેઓ ખરેખરા પુરૂષોત્તમ છે, એવો મારે જાતિ અનુભવ હોવાથી મેં તેમને મહામાત્ય અને સેનાનાયક તરીકે નીમવાની ભલામણ કરેલી છે. યુવરાજ તથા મહામંડલેશ્વરે મારી એ ભલામણને સ્વીકાર કરે છે અને તેઓ આજેજ બને ભાઈઓને પદવીદાન કરવાના છે, પરંતુ તે પહેલાં તે સંબધમાં તમારે શું વિચાર છે, તે જાણવાને માટે તેઓ આતુર છે અને તેમની વતી હું તમને સર્વ સભાજનોને પિતાને અભિપ્રાય જાહેર કરવાનું કહું છું.” સેમેશ્વરનું ઉપર્યુક્ત કથન પૂરું થયું એટલે સભામાં પુનઃ નિસ્તબ્ધતા પ્રસરી ગઈ; પરંતુ ક્ષણવારમાં જ તેને ભંગ કરતાં નગરશેઠ યશરાજ બોલી ઉઠયા. " પુરોહિતજી ! અશ્વરાજ મંત્રીના આ બંને પુત્રોને હું પણ સારી રીતે ઓળખું છું અને તેઓ બન્ને મહામાત્ય તથા સેનાનાયકનાં પદને કેવળ લાયક છે, એવી મારી માન્યતા છે. મહામંડલેશ્વરે તથા યુવરાજશ્રીએ તેમને એ પદ આપવાનો નિશ્ચય કર્યો છે, તે યોગ્ય જ છે, અને સર્વ સભાજનો પણ તેઓશ્રીના નિશ્ચયને અનુકૂળ થશે, એવી મારી ખાતરી છે.” નગરશેઠ બોલી રહ્યા કે તુરતજ વિરધવલે સર્વ સમાજેનન સામે જોયું, પરંતુ તેમાંથી કોઈ કાંઈ બોલ્યું નહિ, એટલે તેણે પિતાના પિતાની આજ્ઞા લઈને સર્વ સભાજનને ઉદ્દેશી કહેવા માંડયું. “મં. ત્રીઓ ! સામંત ! સરદાર અને સભાજનો ! મહારાજા ભીમદેવ અને પાટણની રાજ્યસત્તાનો અંત લાવવાને નહિ, કિન્તુ તેને ટકાવી રાખવાને તથા મજબુત બનાવવાને માટે આપણે ધવલકપુરને ગુજરાતનું કેન્દ્રસ્થાન બનાવીને નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપવાના નિશ્ચય ઉપર આવેલા છીએ અને તે દ્વારાએ પાટણની જ નહિ; કિન્તુ સમસ્ત ગુજરાતની ચડતી દશા કરવાને આપણ વિચાર છે. આપણા આ નિશ્ચયને અને વિચારને પાર પાડવાને માટે આપણે કાર્ય કુશળ કારભારી અને સમર્થ સેનાનાયકની ખાસ કરીને અગત્ય છે. રાજ્યગુરૂ સોમેશ્વરદેવ, નગરશેઠ યશરાજ અને પારણના આ પશુ પક્ષના રાજ્યાધિકારીઓની સૂચના અને ભલામણથી સદ્દગત મંત્રીશ્વર અશ્વરોજના બે પુત્રો-વસ્તુપાળ અને તેજપાળ કે જેઓ મારે આમ ત્રણથી માંડલથી અત્રે આવેલા છે, તેઓને એ જગ્યાએ

Page #78
વિરશિરોમણી વસ્તુપાલ. નીમવાને અમારી ઈચ્છા થયેલી છે અને અમારી આ ઇચ્છાને તમે સ એ સંમતિ આપવાથી હું વસ્તુપાલન મુખ્ય પ્રધાન અને તેજપાલને મુખ્ય સેનાપતિનાં પદે નિયત કર્યાનું જાહેર કરૂં છું.” એ પ્રમાણે જાહેર કરીને તેણે વસ્તુપાલ તથા તેજપાલ તરફ જોઈને કહ્યું. “અને આ મે આશા રાખીએ છીએ કે તમે બને બંધુઓ રાજ્ય અને પ્રજાનું હિત વિચારીને તથા તથા તમારી જવાબદારીને ખ્યાલ કરીને સમસ્ત ગુજરાતની રાજકીય ઉન્નતિ કરવાને આપણે જે આશય છે, તેને ફલીભૂત કરી બતાવવા સદૈવ જાગૃત રહેશો.” - તે પછી વિરધવલે તેમના માટે લાવી રાખેલે પોશાક તેમને આ છે અને તેનો સહર્ષ સ્વીકાર કરીને વસ્તુપાલે કહ્યું “યુવરાજશ્રી અને મહામંડલેશ્વર! ધવલક્કપુરનાં નવા રાજ્યતંત્રનાં માનનીય પદે અમને નિયુક્ત કરવાની આપે અમારી ઉપર જે કૃપા કરી છે, તે માટે અમે બ ને બંધુઓ આપના અત્યંત આભારીએ છીએ. આપે અમારામાં જે વિશ્વાસ અને આશા દર્શાવ્યાં છે, તેને માટે અમે આપને મુખની નહિ; કિન્તુ વર્તનની ખાતરી કરી બતાવવાના હોવાથી તે સંબંધમાં હું કાંઈ વધારે બોલવાનું ઉચિત માનતો નથી, તે છતાં એટલું કહેવાનું હું યોગ્ય માનું છું કે આપના રાજ્યતંત્રનો અધિકાર પામીને અમારે રાજ્યભવનના ભંડારની સાથે પાટણની અને સમસ્ત ગુજરાતની પ્રજાની સર્વ પ્રકારે ઉન્નતિ કરવાની છે, અન્યાય દૂર કરવાનો છે, ન્યાયનું રાજ્ય જમાવવું છે અને જે રીતે રાજા અને પ્રજા ઉભયનું કલ્યાણ થાય એ રીતે વર્તવાનું છે. હવે અમે આપની કૃપાને સ્વીકાર કરીએ, તે પહેલાં આપે અમને એક વચન આપવું પડશે અને તે એ છે કે હાલ અમારી પાસે ત્રણ લાખ દ્રવ્ય છે, એ આપને જાહેર કરીએ છીએ, તે એટલા માટે કે જ્યારે કેઈ દુર્જન મનુષ્યનાં કથનથી આપનાં હૃદયમાં અમારી ઉપર વિપરિતભાવ પેદા થાય, ત્યારે આપની ઈચ્છા પ્રમાણે અમારી પાસે અત્યંત દુસહ શરત કરાવીને તે દ્રવ્ય અને અમારા પરિવાર સાથે અમને મુક્ત કરવા.” આ વસ્તુપાળનું કથન સંપૂર્ણ થયું કે તુરતજ વરધવલે સ્મિતપૂર્વક કહ્યું. “વસ્તુપાલજી! એ સંબંધમાં તમારે કોઈ પણ પ્રકારની ચિંતા રાખવાની નથી, એમ હું શુદ્ધ અંતઃકરણથી કહું છું અને તમારી માગણી પ્રમાણે વચન પણ આપું છું. હવે તો તમને સંતોષ થયે ને ? આપની કૃપાથી અમને સંતોષજ છે.”વસ્તુપાલે વિનયથી કહ્યું.

Page #79
નવું રાજ્યતંત્ર. એ પ્રમાણે કાર્યક્રમ ચાલ્યા પછી રાજ્યસભાને બરખાસ્ત કરવામાં આવી. વસ્તુપાલ અને તેજપાલ-બને બંધુઓ રાજ્યને અધિકાર પામીને સહર્ષ પિતાના આવાસે આવ્યા. વસ્તુપાલ તથા તેજપાલને રાજ્યના મુખ્ય અધિકારી થવાથી તેમના નિવાસને માટે રાજ્ય તરફથી ભવ્ય આવાસ આપવામાં આવ્યો હતા. રાજ્યસભામાંથી આવાસે આવ્યા પછી તેજપાલ સૈન્યની તપાસ કરવા માટે ચાલ્યો ગયો હતો અને વસ્તુપાલ પિતાને મળેલા મહાન અધિકારનો વિચાર કરતે બેઠકના ખંડમાં ગાદી ઉપર તકીઆને અઢેલીને જરા આડ્યો પડ્યો હતો. એ સમયે પહેરેગીરે આવીને તેને નમન કર્યું અને વિનયથી કહ્યું. “ખેડુતવર્ગની એક બાઈ આપની પાસે ફરિયાદે આવેલી છે અને આપની આજ્ઞાની રાહ જોતી બહાર ઉભી છે; માટે તે સંબંધમાં આપ આજ્ઞા કરે, તે પ્રમાણે અમલ કરું.” - “તેને અંહી મેકલ.”વસ્તુપાળે આજ્ઞા કરી. પહેરેગીર નમન કરીને ચાલ્યો ગયો અને થોડી જ વારમાં મલિન વાવાળી અને ઘુંઘટથી જેનું મુખ આચ્છાદિત થયેલું છે, એવી પ્રૌઢ વયની એક સ્ત્રીએ ખંડમાં પ્રવેશ કર્યો અને પિતાનું મસ્તક નમાવીને તે ઉભી રહી. મહામાત્યે તેને ક્ષણવાર નિહાળી લઈને પૂછ્યું. " તમારે શી ફરિયાદ કરવાની છે?” “હું ખેડુતવર્ગની ગરીબ વિધવા સ્ત્રી છું. મારા ધણુ ગયા વર્ષે ગુજરી ગયા હોવાથી હું એક નેકર રાખીને ખેતીનું કામ કરું છું અને માંડમાંડ ગુજરાન ચલાવું છું. મારી જમીન સારી નહિ હોવાથી ઉપજ થડી આવે છે અને વળી મારે ત્રણ-ચાર નાનાં છોકરાં હોવાથી ઉપજમાંથી અમારું પૂરું થતું નથી. આ કારણથી રાજ્યનું મારાં માથે કરજ થઈ ગયું છે અને તે હાલ તુરત ભરવાની મારી ત્રેવડ નથી, તે છતાં વહીવટ કરનાર અધિકારી કરજ ભરી દેવાની સમ તાકીદ કરે છે અને જો હું આઠ દિવસમાં કરજ ન ભરી શકું, તે મારી જમીન પડાવી લેવાની તેણે ધમકી પણ આપી છે. આ સંબંધમાં મેં તે અધિકારીને ઘણું આજીજી કરતાં છેવટે તેણે મારી પાસેથી લાંચ લેવાની ઈચ્છા

Page #80
વીરશિરોમણ વસ્તુપાલ. દર્શાવી છે અને જે હું તેણે માગેલી રકમ લાંચમાં આપું, તોજ રાજ્યનું કરજ મુcવી રાખવામાં આવશે, એમ તેણે કહેલું છે; માટે મારી વિનંતિ એવી છે કે રાજ્યનું કરજ ભરવાને માટે એ અધિકારી મને હેરાન ન કરે તેવી ગોઠવણ કરવા કૃપા કરશે.” તે સ્ત્રીએ ધીમે ધીમે કહ્યું. પણું તમારે રાજ્યનું કરજ તે મહેનત કરી સારી ઉપજ લાવીને નિયમિત ભરવું જોઈએ.” મંત્રીશ્વરે તેની હકીકત સાંભળીને કહ્યું. રાજ્યનું કરજ ભરવાની મારી ના નથી, પરંતુ મેં કહ્યું, એ કારણને લઈ હું હાલ ભરી શકું તેમ નથી એટલે મને રાહત આપવી જોઈએ. આવતા વર્ષે રાજ્યનું કરજ ભરવાને સારી મહેનત કરીશ; માટે આ વર્ષેજ ભરવાની તાકીદ નહિ કરવાની મારી વિનંતી છે.'' તે સ્ત્રીએ કહ્યું. - “તમારી સ્થિતિ ખરેખરી ગરીબ છે ?" વસ્તુપાલે પૂછયું. “જી, હા અને આપને મારા બેલવા ઉપર વિશ્વાસ ન આવતા હોય, તે ગામના પટેલને પૂછી જોશે એટલે ખાતરી થશે.” તે બાઈએ ઉત્તર આપ્યો. ઠીક, પણ વહીવટી અધિકારીએ તમારી પાસેથી લાંચ માગી, એ વાત ખરી છે?” વસ્તુપાલે પુનઃ પૂછયું. “જી, હા એ વાત કેવલ સત્ય છે. મારા દિકરાના સોગન ખાઈને કહું છું કે તેણે મારી પાસેથી લાંચ માગી હતી અને મેં આપવાની ના પાડવાથી તે મને વધુ હેરાન કરે છે. મંત્રીશ્વર ! આપને શી વાત કહું ? એ વહીવટી અધિકારી લાંચ ખાવામાં અગ્રેસર છે અને રાજાને કૃપાપાત્ર હોવાથી આખા ગામને પડી રહ્યો છે.” તે બાઈએ જરા ઉત્તેજીત બનીને જવાબ આપ્યો. આ “તમારું ગામ અહીંથી કેટલું દૂર છે? ”વસ્તુપાલે પ્રશ્ન કર્યો. ચાર કેશ.” બાઈએ કહ્યું. " ઠીક, તમે અત્યારે રાજ્યની ધર્મશાળામાં જાઓ અને ત્યાં - સાંજ સુધી રહે. તમારા ખાવાપીવાને માટે રાજ્ય તરફથી ગોઠવણ થશે, સાંજ પહેલાં તમારી ફરિયાદના નિકાલ આવી જશે. " વસ્તુપાલે એમ કહીને પહેરેગીરને બોલાવ્યો. - પહેરેગીર હાજર થતાં વસ્તુપાલે આજ્ઞા કરી. “આ બાઈને રાજ્યની ધર્મશાળામાં સાંજ પર્યત રહેવાનું હોવાથી તેના ખાવાપીવાને માટે

Page #81
- 71 નવું રાજ્યતંત્ર. રાજ્ય તરફથી વ્યવસ્થા કરવાની છે, માટે તે પ્રમાણે ગોઠવણ કરવાની ધર્મ શાળાના રક્ષકને સૂચના આપતાંની સાથે આ બાઈ જે ગામમાં રહે છે, તે ગામના વહીવટી અધિકારીને અંહી તેડી લાવવાને એક ઘોડેસ્વારને તુરતજ રવાના કરી મને ખબર આપ.” પહેરેગીર “જેવી આજ્ઞા” એમ કહીને બાઈને લઈ ત્વરાથી ચાલ્યો ગયો. તે પછી વસ્તુપાળ ધવલક્કપુરનાં દરેક રાજકીય ખાતાની તપાસ કરવામાં ગુંથયો અને જે ખાતામાં જે જે ખામીઓ જણાય, તેની નેધ કરતે ગયે. કેટલોક સમય આ કામમાં પસાર કર્યા પછી, તે જમવાને માટે ગયો. તેનો બંધુ તેજપાલ પણ સૈન્યની તપાસ કરીને આવી પહોંચ્યો હતો અને વસ્તુપાલ ની રાહ જોઈ રહ્યો હતો એટલે બને બંધુ એ સાથે બેસીને ભોજન કર્યું અને ત્યાર પછી બેઠકના ખંડમાં આવીને બેઠા અને ધવલક્કપુરને રાજ્ય વહીવટ અને તેનાં સૈન્ય સંબંધી ચર્ચા કરવા લાગ્યા. થોડીવાર વિશ્રાંતિ લઈને તેઓ રાજગઢમાં જવાની તૈયારી કરતા હતા, એટલામાં પહેરેગીરે આવીને જે વહીવટી અધિકારીને તેડી લાવવાને માટે ઘોડેસ્વાર મોકલ્યો હતો, તે આવી પહોંચ્યાની ખબર આપી. વસ્તુપાલે તેને અંદર આવવા દેવાની આજ્ઞા કરી એટલે સામંત ચાલ્યો ગયે અને વહીવટી અધિકારીએ ખંડમાં પ્રવેશ કર્યો. તે મંત્રીધરને નમન કરીને ઉભો રહ્યો કે તુરતજ વસ્તુપાલે પૂ છ્યું. “તમેજ વહીવટ અધિકારી કે” “જી, હા.” તેણે ટુંકે ઉત્તર આપો. બેસે.' મંત્રીશ્વરે તેને બેસવાનું કહેતાં પૂછયું. " તમારું નામ શું ?" મારૂં નામ સાગર.” તે અધિકારીએ આસન ઉપર બેસતા ઉત્તર આપ્યું. “તમે ખેડુત પાસેથી રાજ્યનું લેણું શી રીતે વસુલ કરે છે ?" મંત્રીશ્વરે પૂછયું. ખેડતની સ્થિતિનો વિચાર કરીને અને તેમની સગવડતા સાચવીને લેણું વસુલ કરવામાં આવે છે. આપણા રાજાની પણ એવી જ આજ્ઞા છે.” સાગરે જવાબ આપ્યો. રાજ્યનું લેણું વસુલ કરવા માટે ખેડુતો ઉપર કોઈ વાર તાકીદ કરવામાં આવે છે ખરી?”વસ્તુપાલે પ્રશ્નો પૂછવાનું શરૂ રાખ્યું.

Page #82
વીર શિરોમણી વસ્તુપાલ. ના, જરાપણ નહિ”સાગરે ઉત્તર આપે. મારા સમજવા પ્રમાણે વહીવટી અધિકારી તરીકે તમને વેતન સારૂં મળે છે એટલે તમને કઈવાર લાંચ લેવાની જરૂર પડતી નહિ હૈ ય.”વસ્તુપાલે માર્મિકતાથી કહ્યું. - “લાંચ!” સાગરે આશ્ચર્ય દર્શાવતાં કહ્યું. “આપ એ શી વાત કરે છો ? જે હું લાંચ લેતે હે, તે રાજાને કૃપાપાત્ર થાઉં ખરે કે ? આપ હજી નવાસવા છો એટલે મારી રીતભાતની આપને શી ખબર હોય?” સાગરનું ગર્વયુક્ત કથન સાંભળીને વસ્તુપાલન ક્રોધ કાબુમાં ન રહ્યો, પરંતુ તેણે શાંતિ રાખીને કહ્યું. “તમે રાજાના કૃપાપાત્ર છે, એ હું જાણું છું; પરંતુ રાજાને કૃપાપાત્ર માણસ લાંચ ન લે, એમ તમારે કહેવું છે ?" હા; નહિ તે રાજાની કૃપા શી રીતે મેળવી શકાય ? " સાગરે કહ્યું. , “રાજાની કૃપા મેળવવાનાં અનેક સાધને છે, પણ એ વાત જવા દઈએ અને મૂળ વાત ઉપર આવીએ. શું તમે કોઈ વાર લાંચ લીધી નથી અને કોઈને નિરર્થક દુઃખ આપ્યું નથી ?" વસ્તુપાળે મૂળ વિષય ઉપર આવીને પ્રશ્ન કર્યો. ના, કેઈ વાર પણ નહિ.” સાગરે બેદરકારીથી જવાબ આપે. " તમે ગરીબ પ્રજાને વિના કારણે દુઃખ દે છે અને લાંચ પણ લે છે, એ વાત સિદ્ધ છે, તે છતાં અસત્ય બોલવાનો ગુન્હ પણ શા માટે કરે છે ? શું તમે ગઈ કાલે એક ખેડુતવર્ગની બાઈને ધમકી આપીને તેની પાસેથી લાંચની માગણી કરી નહોતી ?" મંત્રીશ્વરે ગુસ્સાથી આંખોને લાલ કરીને પૂછયું. તે અધિકારી વસ્તુપાલના એ પ્રશ્નથી જરા ગભરાયે; પરંતુ તે કાંઈ એમ ડરી જાય તેવો નહે. તે વયે પ્રૌઢ હતું અને વળી રાજની ખટપટમાં પૂરો હતા; તેથી તેણે ગભરાટને દૂર કરી હિંમતથી ક. “ના, કઈ બાઈને ધમકી આપેલી નથી, તેમ તેની પાસેથી લાંચની માગણું પણ કરેલી નથી. હું કેઈની પાસેથી કદિ લાંચ લેતું નથી.” “બહુ સારું. તમે લાંચ લે છે કે નહિ, તે હમણુજ સિદ્ધ થશે.” વસ્તુપાલે એમ કહીને હાક મારી. “સામંત !"

Page #83
નવું રાજ્યતંત્ર, 73 સામંત તુરતજ હાજર થયો અને નમીને આસાની રાહ જેતે ઉભો રહ્યો. વસ્તુપાલે તેને આજ્ઞા કરી. “પેલી બાઈને અત્યારે અહિ હાજર રાખવાની મેં તને આજ્ઞા કરી હતી, તે હાજર છે કે?” જી, હા.” સામતે જવાબ આપે, તેને અહીં એકલ,”વસ્તુપાલે કહ્યું. સામંત ચાલે અને થોડી જ વારમાં તે બાઈએ ઓરડામાં પ્રવેશ કર્યો. બાઈને જોતાંજ વહીવટી અધિકારી ગભરાયે. તેણે તુરતજ કહ્યું. “આ સ્ત્રીને મેં ધમકી આપી હતી, પણ તે રાજ્યનું લેણું વસુલ કરવા માટેજ અને લાંચની માગણી મેં કરી જ નથી, તેમ છતાં આપને ખાતરી થતી ન હોય, તો તેને પૂછી જુઓ.” મંત્રીશ્વરે તેનું કથનનહિ સાંભળતાં તે સ્ત્રીને કહ્યું. “બોલે, જે સાચું હોય, તે કહે. આ અધિકારીએ તમારી પાસેથી લાંચની માગણું કરી હતી ?" જી, હા. તેમણે જ માગણી કરી હતી. મારા દિકરાના સોગન ખાઈને કહું છું કે હું જે બોલું છું, તે તદન સાચું છે,”તેણે ઉત્તર આપે. વસ્તુપાલે લાલ આંખ કરીને વહીવટી અધિકારીને કહ્યું. “બોલે, હવે તમે તમારા ગુન્હાને કબુલ કરે છે કે નહિ ? કે હજી પણ અસત્ય બેલીને તમારા ગુન્હાને દ્વિગુણિત કરવા ઇચ્છો છો ?" સ્ત્રીના પ્રત્યક્ષ પુરાવા આગળ એ અધિકારીનું કઈ વળે તેમ ન હતું, તે છતાં સમુદ્રમાં ડૂબતો માણસ જેમ કોઈ વસ્તુનું અવલંબન લેવાને ફાંફાં મારે છે, તેમ તેણે ગુન્હામાંથી છટકી જવાને અસત્યનું અવલંબન લઈને ઉત્તર આપે. " મંત્રીશ્વર ! મેં એ સ્ત્રીની પાસેથી લાંચની માગણું કરી જ નથી. તે કેવળ અસત્ય બેલે છે.” “સાગર: "વસ્તુપાલે ગંભીરતાથી કહેવા માંડયું. “આ સ્ત્રીએ જે કહ્યું છે, તે સત્ય છે અને તમે કહ્યું છે, તે અસત્ય છે, એ હું તમારા ઉભયનાં મુખ ઉપરથી જોઈ શકું છું. તમારે યાદ રાખવું જોઇએ કે હવે આ પાટણનું માંડલિક રાજ્ય નથી; કિન્તુ સમસ્ત ગુજરાતનું કેન્દ્રસ્થ રાજય છે અને જૂના રાજ્યમાં જે અન્યાય અને જેવું અંધેર ચાલતાં

Page #84
વીરશિરામણ વસ્તુપાલ. હતાં, તે અન્યાય અને તેવું અંધેર આ નવા રાજ્યતંત્રમાં ચાલવાનાં નથી. નવાં રાજ્યતંત્રમાં તે ગરીબ અને શ્રીમંત સર્વને એક સરખે ન્યાય મળવાને છે અને તેથી તમે તમારા ગુન્હામાંથી છટકી જઈ શકે તેમ નથી. હું તમને તમારાં હિતની ખાતર કહું છું કે તમે જે હકીકત હિય, તે સત્ય કહે અને નહિ તે તમારે તે માટે સહન કરવું પડશે.” “મારે સહન કરવું પડશે? સાગરે અભિમાનથી કહ્યું. “શામાટે? હું મંડલેશ્વરને કૃપાપાત્ર માણસ છું અને જે મારી ઉપર અકારણ - ષારોપણ થશે, તે હું તેમને ફરિયાદ કરીશ.” - “મંડલેશ્વરના કૃપાપાત્ર છે, એટલે શું થયું ? મંડલેશ્વરના તે શું પણ ખુદ યુવરાજ વિરધવલ કે જે હવે નવાં રાજ્યતંત્રના રાજા થયા છે, તેનાં કૃપાપાત્ર માણસને પણ જો તે દેષિત માલુમ પડે, તે અવશ્ય શિક્ષા થશે. સાગર ! તમે આ સ્ત્રીની પાસેથી લાંચની માગણું કરી છે, એ સિદ્ધ વાત છે, એટલું જ નહિ પણ તમે રાજ્યની કૃપાને દુરૂપયોગ કર્યો છે. તમે તમારા તાબાની પ્રજાને વિના કારણ દુઃખ દીધાનું પણ આ ઉપરથી સાબિત થાય છે અને તે કારણથી તમને અવશ્ય શિક્ષા થવી જ જોઈએ. આ વખતને માટે તમારે એકવીસે સુવર્ણ મુદ્રા દંડ કરવામાં આવે છે અને હવેથી જે તમારી રીતભાત સુધરશે નહિ અને તમારી વિરૂદ્ધ ફરિયાદ આવશે, તે તમારે કારાગ્રહનું સેવન કરવું પડશે. જાઓ, દંડની રકમ તુરત અહીંના કેષાધિકારીને ભરીને મને ખબર આપે. હવે યાદ રાખજો કે આ નવું રાજ્યતંત્ર છે અને તેમાં રાય અને રંક સર્વને એક સરખો ન્યાય મળે છે.” મંત્રીશ્વરે એ પ્રમાણે કહીને તે સ્ત્રી તરફ જોયું અને તેને ઉદ્દેશીને આગળ ચલાવ્યું. “તમે પણ હવે જાઓ અને આ વર્ષે સારી મહેનત કરીને રાજ્યનું લેણું આવતા વર્ષે ભરી દેજે.” - તે સ્ત્રી મંત્રીશ્વરને આશીર્વાદ આપીને ચાલી ગઈ અને તે પછી વહિવટી અધિકારી સાગર પણ નિસ્તેજ મુખે રવાના થઈ ગયે. , મહામાત્ય વસ્તુપાલ બની ગયેલી ઘટના વિષે વિચાર કરતા પિતાના બંધુ તેજપાલને સાથે લઈને સૈન્યનું વિશેષ નિરીક્ષણ કરવાને ચાલતો થયો.

Page #85
તને કે વર ગમે? 75 પ્રકરણ 11 મું. તને કે વર ગમે? સમય મધ્યાહન હતા અને તાપ સપ્ત પડતે હતા; તેથી ઘર કામથી પરવારી અને પ્રસ્વેદથી કંટાળી ચાર સમાન વયની કુમારીકાઓ વાર્તાલાપ કરતી એક ઓરડામાં બેઠેલી હતી. આ ચારે કન્યાઓ નજીકના પાડોશીઓની કન્યાઓ હોવાથી તથા એક બીજાની વચ્ચે સખીભાવ હોવાથી નવરાશના સમયે એકત્ર થતી હતી અને આનંદી વાતૉલાપ કરીને સમયને વ્યતિત કરતી હતી. આ ચારે કુમારીકાઓ વયમાં તે સમાન હતી, પરંતુ રૂપ, રંગ અને સ્વભાવમાં સમાન નહતી. તેમાંની એક સકલતનુ સુવેશા હતી, બીજી ગૌરાંગી હતી, ત્રીજી શ્યામા હતી અને ચોથી સુંદરી હતી. એકનાં નેત્ર કમળ સમાન હતાં, બીજીનાં ઓષ્ટય લાલ હતા, ત્રીજીનું મુખ લાવણ્યથી ભરપૂર હતું અને ચોથીને કઠપ્રદેશ અતિ ઉજ્જવલ હતું. આ પ્રમાણે જો કે એ ચારે કુમારીકાઓ રૂપસુંદરી કિવા લાવણ્યમયી હતી; તે પણ તેમાંથી પહેલી કે જે સકલતનુસુવેશા હતી, તે તેનાં કમળ સમાન નેત્રો, સુડોળ નાસિકા, અવિરલ કુ યુગ્મ, દીર્ધ કેશકલાપ, કૃશ શરીર અને પદ્મ સનાન સૌરભથી સર્વથી જુદી પડતી હતી. તેણે વસ્ત્રાલંકારો પણ બીજી કુમારી કાઓની સરખામણીમાં બહુ મૂલ્યવાન પહેરેલાં હતાં, તેથી તથા તેનાં અસાધારણ વ્યક્તિત્વથી તે સર્વથી જુદી પડે તો તેમાં કાંઈ અસ્વભાવિકતા નહોતી. આ તેમનાં રૂપ-રંગની પરિક્ષા થઈ; હવે તેમના સ્વભાવની પરિક્ષા કરવાનું રહે છે; પરંતુ તે તે તેમને વાર્તાલાપ સાંભળ્યા વિના કે તેમના વિશેષ પરિચયમાં આવ્યા વિના થઈ શકે તેમ નથી અને તેથી જે તેમના સ્વભાવની પરિક્ષા કરવી હોય, તે આપણે તેમને વાર્તાલાપ ધીરજથી સાંભળવો જોઈએ અને તે પછી જ તેમના સ્વભાવ વિષે આપણો મત ઉચ્ચાર જઈએ. સામાન્યતઃ સમાન વયની કુમારીકાઓ ભેગી થાય છે, ત્યારે તેમનો વચ્ચે વર સંબંધી જ વાર્તાલાપ થાય છે, એ સાધારણુ નીયમ છે અને આ નિયમાનુસાર ઉપર્યુક્ત ચાર કુમારીકાઓ વચ્ચે પણ તત્સંબંધી જ વાર્તાલાપ થત હતા. પદ્મા! બીજી કુમારીકાએ વાતની શરૂઆત કરી. “મેં સાંભળ્યું

Page #86
76 વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ. છે કે તારા ભાઈ તારું સગપણ નગરશેઠના પુત્ર જ્યદેવની સાથે કરવાના છે. શું આ વાત ખરી છે?” “પણ તે વાત સાંભળી છે અને તેથી મને લાગે છે કે એ વાત ખરી હેવી જોઈએ.” ત્રીજી કુમારીકાએ કહ્યું. મારા મોટા ભાઈ પણ આજ સવારે એવી વાત કરતા હતા; પરંતુ પન્ના હા કે ના કહે ત્યારે જ આપણે તેને નિર્ણય કરી શકીએને?” ચેથી કુમારીકાએ કહ્યું. પવા ન કહે તે ખરી કે અમે સાંભળેલી વાત ખરી છે કે ખરી?” બીજી કુમારીકાએ પૂછયું. ' ઉત્તરમાં પડ્યા મૌન રહી. એ ઉપરથી ત્રીજી કુમારીકાએ કહ્યું. “પવા! આજને માટેજ નહિ; કિંતુ જ્યારે જ્યારે વર સંબંધી વાત નીકળે છે, ત્યારે ત્યારે તું મૌનજ રહે છે, એ અમે સારી રીતે જાણીએ છીએ, પરંતુ એનાં કારણને અમે અત્યાર સુધી જાણી શક્યા નથી; માટે આજ તે તું પ્રથમ અમને એજ કહે કે તું વરની વાત નીકળતાં મૌન કેમ રહે છે? શું તારે આજન્મ કુમારીકા રહેવું છે કે સ્વયંવર રચીને વર પસંદ કરે છે? સખી ચંપા! પદ્માને ઠીક પ્રશ્ન કર્યો છે, કારણકે તે વિના તે સીધો ઉત્તર આપશે નહિ.” ચોથી કુમારીકાએ કહ્યું. - “સખી પડ્યા!હવે તારે અમારા પ્રશ્નનો ખરેખર ઉત્તર આપો પડશે; કારણ કે તે વિના અમને સંતોષ થશે નહિ. અમને તો એ વાત સાંભળીને ઘણી જ ખુશાલી ઉસન્ન થઇ છે અને અમે તને નગરશેઠને પુત્ર વર મળે, તે પરમ્ ભાગ્યશાલિની ગણીએ છીએ; માટે સખી! જે વાત અમે સાંભળી છે, તે ખરી છે કે નહિ, તે તું વિના સંકોચે અમને કહી બતાવ કે જેથી અમારી ઉત્કંઠા શમી જાય.” બીજી કુમારીકાએ આતુરતાપૂર્વક કહ્યું. પઘાએ જાયું કે હવે ઉત્તર આપ્યા સિવાય ચાલે તેમ નથી; તેથી તેણે કહ્યું, “તમે બધી મારી પાસેથી તમારા પ્રશ્નને ઉત્તર મેળવવાને આતુર થઈ રહી છે; પરંતુ ખરી રીતે કહું તો મને એ વાતની ચોક્કસ ખબર નથી. કુમારી કન્યાને માટે વરની જેમ તપાસ કરવામાં આવે છે, તેમ મારા વડિલ બંધું મારા માટે તેની તપાસ કોઈ સ્થળે કરતા હોય તો તે સ્વભાવિક છે, તેમાં તમે મને પૂછો છો શું?” “ઠીક, બહેન અમે તને એ વાત પૂછી, એ મોટી ભૂલ કરી; 5

Page #87
તને કેવો વર ગમે છે? રંતુ એ તે તું અમને કહીશ કે તને જયદેવ ગમે છે કે નહિ ?" બીજીએ જરા ગંભીર બનીને પ્રશ્ન કર્યો. “મને એ ગમે છે કે નહિ, એને ઉત્તર હું પાછળથી આપીશ; પરંતુ પ્રથમ તે તમે જ કહોને કે તમને એ ગમે છે કે નહિ ?" પડ્યાએ સામે પ્રશ્ન પૂછ્યો. ચંપાએ ઉતાવળે જવાબ આપતાં કહ્યું. “અમને તે એ બહુજ ગમે છે. નગરશેઠના પુત્ર જયદેવ જે વર કોને ન ગમે? આખા ધવલક્ક-. પુરમાં એના જે સર્વાંગ સુંદર બીજે ક યુવક છે? ચંપાનું કથન બરાબર છે. જયદેવ જે વર મળે, એ મોટાં ભાગ્યની વાત છે.” ચોથીએ ચંપાના કથનને અનુમોદન આપ્યું. “તમે બધી જયદેવની પ્રશંસા કરે છે; પરંતુ મને તે તેનામાં કાંઈ પ્રશંસા કરવા જેવું લાગતું નથી.” પદ્માએ ઉત્તર આપે. " “કેમ, તે પવાન નથી ? " બીજીએ પૂછ્યું. “રૂપવાન તે છે; પરંતુ રૂપ એ અગત્યની વસ્તુ નથી.” પડ્યાએ જવાબ આપે. “કેમ, તે શ્રીમંત નથી ? " ત્રીજી ચંપાએ પૂછ્યું. " શ્રીમંત તો છે; પરંતુ શ્રીમતતાની જરૂર નથી.” પદ્માએ પુનઃ જવાબ આપે. “કેમ તે કુળવાન નથી ? " ચોથીએ પૂછયું. “કુળવાન તે છે પરંતુ મારી પસંદગીમાં કુળની બહુ અગત્ય નથી 'પદ્માએ ઉત્તર આપે. “ત્યારે તારી પસંદગીમાં કઈ વસ્તુની અગત્ય છે ? તને કેવો વર ગમે છે ? બીજી કુમારીકાઓ અકળાઈને પૂછ્યું. મને કે વર ગમે છે, એ પછી વાત; પરંતુ પ્રથમ તો તું જ કહે, ગુલાબ !કે તને કે વર ગમે છે ?" પદ્માએ ઉત્તર નહિ આપતાં સામે પ્રશ્ન કર્યો. “તારા પ્રશ્નનો ઉત્તર હું આપીશ; પરંતુ તે એવી શરતે કે તારે મારા પ્રશ્નનો ઉત્તર પાછળથી આપવો પડશે.” ગુલાબે કહ્યું. “તારી શરત મારે કબુલ છે.”પઘાએ કહ્યું. ત્યારે સાંભળ. મને તે નવયુવાન, સર્વાંગસુંદર અને પરમ રૂપવાન,

Page #88
78 વિરશિરોમણ વસ્તુપાલ. વર ગમે છે અને મારા વરની પસંદગીમાં એ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા મારાં માતાપિતાને ચંપાઠારાએ સૂચના પણ કરાવી છે. તું ભલે રૂપને અગત્યની વસ્તુ ગણતી ન હોય, પરંતુ તો તેને જ અગત્યની ગણું છું. મારા મનથી રૂપવાન વરને પ્રાપ્ત કરે, એજ સૌભાગ્યની વાત છે.” ગુલાબે પિતાને કે વર ગમે છે, તેનું સ્પષ્ટીકરણ કરતાં કહ્યું. “હવે તું કહે, ચંપ! કે તને કે વેર ગમે છે?” પવાએ ત્રીજી કુમારીકાને પૂછયું. મને ?" ચંપાએ મિતપૂર્વક ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “મને તે શ્રીમંત વર ગમે છે. ગુલાબનાં મનથી રૂપવાન વર શ્રેષ્ઠ છે. પરંતુ પાસે ધન-સંપત્તિ ન હોય, તે રૂપ શું કામનું ? સુખને ઉપભોગ કરવાને માટે ધનની જ જરૂર છે અને તેથી હું તે શ્રીમંત વરતેજ પસંદ કરું છું.” અને કુમુદ! તું કેવા વરને પસંદ કરે છે?” પડ્યાએ થી કુમારીકાને પ્રશ્ન કર્યો. કુમુદે જરા શરમાઈને ઉત્તર આપ્યો. “હું તો કુળવાન વરને ૫સંદ કરું છું. ઉચ્ચ કુળ આગળ રૂપ અને ધનની કાંઈ કિંમત નથી; કારશુકે ઉચ્ચ કુળથી સમાજમાં જેવી પ્રતિષ્ઠા બંધાય છે અને માન-પાન મળે છે, તેવી પ્રતિષ્ઠા અને માન-પાન માત્ર રૂપવાન કે ધનવાન હોવાથી મળતાં નથી. ઉચ્ચ કળ એ સમાજમાં શ્રેષ્ઠ વસ્તુ છે અને તેથી મને તે કુળવાન વર ગમે છે. અમારી પાસેથી તે તે વર સંબંધી અભિપ્રાય જાણી લીધે; પરંતુ હવે તું જ કહે કે તને કે વર ગમે છે ?" પદ્યા જાણતી હતી કે પાછળથી વર સંબંધી અભિપ્રાય જણાવવાનો પોતાને વારે પણ આવશે અને તેથી તે ઉત્તર આપવાને તૈયારજ હતી. તે આવા પ્રકારની ચર્ચા કરવામાં લજજાને ધરતી હતીપણ તેની સખીઓના આગ્રહથી તેને ઉત્તર આપ્યા સિવાય ચાલે તેમ નહતું અને તેથી તેણે લજજાનાં આવરણને દૂર કરીને ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “તમે બધીએ વરની પસંદગીમાં જે વસ્તુઓને મુખ્ય માની છે, તેમને હું ગૌણ માનું છું. વરની પસંદગીમાં રૂપ, ધન અને કુળ એ છે કે કેવળ અનવશ્યક નથી; તોપણ મારા મતાનુસાર તે ગુણ એજ ખાસ કરીને આવશ્યક છે. રૂપવાન, ધનવાન કે કુળવાન પુરૂષ કરતાં ગુણવાન પુરૂષ સર્વોત્તમ છે અને તે કારણને લઈ હું તે ગુણવાન વરને પસંદ કરું છું. પુરૂષ રૂપવાન હય, ધનવાન હોય અને કુળવાન પણ હોય, પરંતુ જો તે ગુણવાન એટલે કે સુશીલ, નિડર, નિરાભિમાન, વિદ્વાન, દયાળુ, ઉચ્ચાશયી, ધર્મ

Page #89
તને કે વર ગમે છે? પ્રાણ અને દેશ અને સમાજની સેવા કરનાર ઇત્યાદિ ગુણોથી અલંકૃત ન હોય, તો તેની કાંઈ કિંમત નથી; સત્ય કહું તો તે પુરૂષ જેવાં ઉત્તમ નામ અને પદને લાયક નથી. રૂપવાન, ધનવાન અને કુળવાન થવું અથવા હોવું, એ બહુ મુશ્કેલ વાત નથી; કિન્તુ ગુણવાન થવું એજ મુશ્કેલ વાત છે અને તેથી મને તે ગુણવાન અને ખરેખર પુરૂષોત્તમ વર ગમે છે. વરની મારી પસંદગીમાં રૂ૫, ધન અને કુળ કરતાં વધારે અગત્યની વસ્તુ ગુણ છે. જે પુરૂષ ગુણવાન અને પુરૂષનાં ઉત્તમ નામને લાયક હોતો નથી, તેને, તે જેકે રૂપવાન, ધનવાન અને કુળવાન હોય; તો પણ વર તરીકે હું પસંદ કરું નહિ.” બહેન પવા " ગુલાબે તેનું કથન સાંભળીને પૂછ્યું “તારૂં કથન ઠીક છે, પરંતુ જયદેવ તું કહે છે, તે ગુણવાન નથી ?" તે હું બરોબર જાણતી નથી; કારણ કે મારે તેની સાથે વિશેષ પરિચય નથી; તેને માત્ર સામાન્ય રીતે હું જાણું છું એટલું જ.” પદ્માએ ઉત્તર આપે. ત્યારે કદાચ તારા ભાઈ તારું સગપણ તેની સાથે કરશે ?" ચંપાએ જાણવા માગ્યું. તો શું? મારા ભાઈએમ કરશે, તે હું તેની સાથે પરણીશ; પરંતુ મારા ભ ઈ મને પૂછ્યા સિવાય મારું સગપણ કરે નહિ; એવી મને ખાતરી છે અને તેથી તત્સંબંધમાં હું કેવળ નિશ્ચિત છું.” પદ્માએ ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “પણ ધારો કે જ્યદેવ રૂપવાન, ધનવાન અને કુળવાન હોવાની સાથે ગુણવાન પણ છે, તે તે તને ગમે કે નહિ ? " કુમુદે પ્રશ્ન કર્યો. લજજાશીલા પડ્યાએ એ પ્રશ્નનો જવાબ આપવાને જરા લજજાને પામી ખરી; પરંતુ તે પછી લજજાપટને જરા દૂર કરીને તેણે જવાબ આપે. “શામાટે ન ગમે? રૂપવાન, ધનવાન અને કુળવાન હોવાની સાથે જે પુરૂષ ગુણવાન પણ હોય, તો તે કાને ન ગમે ?" ત્યારે એમજ કહી દે ને કે મને જ્યદેવ સર્વ વાતે ગમે છે ખરો? પરંતુ લજજાને લઈ સ્પષ્ટ કહી શકાતું નથી.” ગુલાબે સ્મિત પૂર્વક કહ્યું. . સખી પડ્યા ! તારી ચાતુરી અગાધ છે, તારી પાસેથી કોઈ વાતને વરાથી મેળવી શકાય તેમ નથી.” ખરૂં છે. પદ્મા મહા ચતુરા અને ચાલાક છે, તે આપણે કયાં જાણતાં નથી !' ચંપાએ હસીને કહ્યું.

Page #90
વિરશિરોમણી વસ્તુપાલ. - “હા, હા. પદ્મા ચતુરા છે, ચાલાક છે અને વધારે કહું તો ગંભીર પણ છે; તે કઈ વાતને ત્વરાથી કદિ પણ સ્વીકાર કરતી નથી, એ આપણા અનુભવની વાત છે. આપણે તે સર્વ ભોળીએ છીએ અને જે પૂછે, તેને જે હેય, તેવો સત્વર ઉત્તર આપી દઈએ છીએ; પરંતુ પડ્યાનાં ઉદાહરણથી આપણે પણ ચતુરા અને ચાલાક થવાની અગત્ય છે. ઠીક, પણ આપણે આવ્યાને ઘણા સમય થઈ ગયો છે, માટે હવે જઈએ, તે ઠીક.” એમ કહીને કુમુદ ઉભી થઈ અને તે સાથે બીજી બન્ને કુમારીકાઓ પણ ઉઠી ગઈ. કુમુદે જતાં જતાં કહ્યું. “અને સખી પદ્મા! તું તારા મનગમતા વરની સાથે સુરતમાં પરણીને સુખી થા, એ અમારી પરમ ઇચ્છા છે.” કમુદનાં એ કથનથી પદ્યાનું ચંદ્રવદન મધુરાં સ્મિતથી ઝળકી ઉઠયું અને તે જોઈને તેની ત્રણે સખીઓ હાસ્ય કરતી કરતી સ્વસ્થાનકે ચાલી ગઈ. પ્રકરણ 12 મું. પદ્માની પ્રતિજ્ઞા. મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલને ત્રણ ભાઇઓ અને સાત બહેને હતી, એ આગળ લખાઈ ગયું છે. ચાર બંધુઓ અને સાત બહેનોમાં પદ્મા સર્વથી નાની હતી. તેનું વય લગભગ પંદરથી સોળ વર્ષનું હતું અને તે અવિવાહિત હોવાથી ધવલકકપુરના નગરશેઠના પુત્ર જ્યદેવની સાથે તેને સગપણુ–સંબંધ કરવાનો વિચાર વસ્તુપાલે કર્યો હતો. તેણે પોતાને વિચાર નગરશેઠને કહી દર્શાવ્યો હોવાથી નગરશેઠ દ્વારા એ સંબંધી વાત બહાર આવી હતી અને તે કારણથી જ પડ્યા અને તેની સખીઓ વચ્ચે ગત પ્રકરણમાં વર્ણવેલી ચર્ચા થઈ હતી. જ્યદેવ અને પવાને સગપણ સંબંધ હજી જાહેર થયે નહે; પરંતુ તેમનાં વડિલે એ સગપણ સંબંધથી તેઓ ખુશી છે કે નહિ, એ જાણી લેવાનો પ્રયાસ કરતાં હતાં. આ કારણથી વસ્તુપાલે જયદેવને પિતાના આવાસે ભેજનનું નિમંત્રણ ‘કર્યું હતું અને ગૃહના સ્ત્રી વર્ગે પડ્યા અને જયદેવનાં એકાંત મીલનને યોગ રચી આપ્યા હતા... ભોજન લીધા પછી વસ્તુપાલ અને તેજપાલ રાજ્યકાય માટે બ

Page #91
પદ્માની પ્રતિકા 81 હાર ગયા હતા અને જ્યદેવને પાછળ રેકી રાખવામાં આવ્યો હતો. થોડીવાર પછી જયદેવ જવાનું કરતો હતો, પરંતુ તેજપાળની સ્ત્રી અનુપમાના આગ્રહથી વધારે વાર રોકાય અને તાપ સખ્ત પડતા હેવાથી આરામને માટે વાડાનાં વિશ્રાંતિગૃહમાં ગયે. જ્યદેવ નગરશેઠ અને શ્રીમંત પિતાનો પુત્ર હોવાથી વિલક્ષણ અને અભિમાની હતે. યૌવન અને ધનના મદથી તે ઉડાઉ અને શોખીન બની ગયો હતે અને સ્વેચ્છા મુજબ ગમે તેવી છૂટથી વર્તતે હતો; પરંતુ તે નગરશેઠને પુત્ર હોવાથી તેનું ઘણું માન હતું અને લેકે તેને કાંઈ કહી શકતાં નહતાં. વળી તેના સ્વેચ્છાચારની વાત બહુ બહાર આવેલી નહેતી અને તેમાંએ વસ્તુપાલના જાણવામાં તે તે આવેલીજ નહોતી અને તેથી તે તેને સર્વ વાતે લાયક માનીને પદ્માનું સગપણ તેની સાથે કરવાને તૈયાર થયે હતો. પવાના કાને જ્યદેવના મેજી સ્વભાવની વાત આવી હતી, પરંતુ તેને તેનાં વિશેષ આચરણની ખબર નહોતી, એ આપણે ગત પ્રકારમાં તેણે જાહેર કરેલા વિચાર ઉપરથી જાણી શકીએ તેમ છીએ. વસ્તુપાલનાં મકાનની પાછળના ભાગમાં વાડી આવેલ હતો અને તેમાં વિવિધ પ્રકારનાં વૃક્ષની ઘન ઘટાથી સૂર્યના પ્રખર કિરણે પણ ભાગ્યે જ પ્રવેશી શકતાં હતાં. ઘરનાં મનુષ્યો આ વૃક્ષઘટાને વિશ્રાંતિ-ગ્રહ કહેતાં હતાં અને તાપ તથા ઉકળાટના સમયે આરામને માટે ત્યાં આવીને ઘડીભર બેસતાં હતાં. જ્યદેવ આ સ્થળે આવ્યા, તે પહેલાં પડ્યા ત્યાં આવીને એક વૃક્ષની નીચે ઓટા ઉપર બેઠેલી હતી. આ પ્રમાણે તે પતાની સ્વેચ્છાથી બેઠી નહતી; કિન્તુ લલિતા, અનુપમા વગેરે તરફથી તેને ત્યાં બેસવાની ફરજ પડેલી હોવાથી તે અનિચ્છાએ પણ ત્યાં આવીને બેઠી હતી. પદ્મા એક પગ ઓટા ઉપર અને એક પગ નીચે જમીન ઉપર રાખીને તથા પોતાના કોમળ કરને ગાલની સાથે ટેકાવીને વિચારનિદ્રામાં પડેલી હતી. આવી સ્થિતિમાં તે શા વિચાર કરતી હશે, એ જાણી શકાય તેમ નથી, પરંતુ તે જે સ્થિતિમાં બેઠેલી હતી, તે ઉપર થી સ્વર્ગભૂમિમાંથી ભૂલી પડેલી અને પાછું ત્યાં શી રીતે જઈ શકાશે, એ વિચાર કરતી દેવાંગના સમાન જણાતી હતી. જયદેવ રસિક હતા. તે પદ્માની મનોહારી સચેત પ્રતિમા જઈને મંત્રમુગ્ધ થઈ ગયા અને તેની આંખો તેનાં સેંદર્યને જેવાને અને તેના કર્ણ તેની મીઠી વાણી સાંભળવાને આતુર થઈ રહ્યાં. અત્યારે પહેલાં

Page #92
વીર શિરોમણી વસ્તુપાલ. પદ્માને તેણે નિહાળીને જોઈ નહતી; જોવાનો પ્રસંગ પણ મળ્યો નહોતે. પરંતુ જ્યારથી તેના જાણવામાં આવ્યું હતું કે પદ્માને સગપણ સંબંધ તેની સાથે થવાની ચર્ચા થઈ રહી છે, ત્યારથી તે તેને જોવાને તલપાપડ થઈ રહ્યો હતો, કારણ કે તેણે પદ્યાનાં રૂપ-ગુણની પ્રશંસા ઘણીવાર સાંભળી હતી. તે ત્વરાથી તેની સામે જઈને ઉભો રહ્યો. પરા વિચાર-નિદ્રામાંથી એકદમ જાગૃત થઈ ગઈ અને જ્યદેવને આમ અચાનક આવેલે નિહાળીને સંકેચથી ઉભી થતાં ઓટાને અઢેલીને તથા જરા દૂર ખસીને અવનત મુખ કરીને ઉભી રહી. મેજી જયદેવ યૌવનમાં આવેલી કોમળ લતિકાને ધડીભર તે અનિમિષ નયનોએ જોઈ રહ્યો. આ પ્રમાણે એ સકલતનુસુવેશા બાળાને જોતાં જોતાં ધરાઈ રહ્યો અને તેનાં નયનો શ્રમિત થઈ ગયાં, ત્યારે તેણે તેની સાથે વાર્તાલાપ કરવાનો અને તેનાં મુખની મીઠી વાણી સાંભળવાને વિચાર કર્યો. પડ્યા? તમે....... સ” વાર્તાલાપની શરૂઆત શી રીતે કરવી, તેની સમજણ નહિ પડતાં તે એટલું બેલીને અટકી ગયો. ક્ષણવાર વિચાર કરીને તેણે કહ્યું. “અત્યારે પહેલાં તમારા આવાસે હું બે-ત્રણ વાર આવ્યો હતો, તે વખતે તમે મારી સામે જેવાને શરમાતા નહતા અને અત્યારે શામાટે શરમાઓ છે, તે હું સમજી શકતો નથી.” પવા નિરૂત્તર રહી; તે કાંઇ બેલી નહિ. ' ' વળી આપણે સગપણ-સંબંધ થવાને છે, એ વાત તમે જાણતા હશે અને તેથી આપણને શરમને મૂકી દેવાની અને પરસ્પર ચાહતાં શિખવાની જરૂર છે.” જયદેવે કહ્યું. પડ્યા પૂર્વવત મૌનજ રહી. પવા ! તમે આમ મૌન કયાં સુધી રહેશે ? આપણો સગપણ સંબંધ થાય, તે પહેલાં આપણને આ પ્રમાણે વાર્તાલાપ કરવાની તક મળી છે, એ આનંદજનક છે અને તેને આપણે સદુપયોગ કરી લે જોઈએ.” જયદેવ છે . પવાએ કાંઈ પણું પ્રત્યુત્તર આપે નહિ. તમારા રૂપ-ગુણની પ્રશંસા મેં ઘણનાં મુખેથી સાંભળી છે, તેમાં તમારા રૂપની પ્રશંસા તે તમને જેવાથી ખરી કરે છે; પરંતુ તમારાં ગુણની પ્રશંસા ખરી ઠરતી નથી. તમે ખરેખરો ગુણ હો, તે

Page #93
પદ્યાની પ્રતિજ્ઞા. વિનય, વિવેક અને શિષ્ટાચારને કેમ ભૂલી ગયાં છે ? મને આવકાર કે સન્માન આપવાને બદલે તમે મૌન કેમ ઉભા છે?” જયદેવે પૂછયું. - પવાએ આ વખતે પણ કાંઈ જવાબ આપ્યો નહિ; તે જેમની તેમ નિરૂત્તરજ ઉભી રહી. | રસિક ભદેવથી તેનું મૌન સહન થઈ શક્યું નહિ. પવાનાં મૌનથી તેની આતુરતામાં એર વૃદ્ધિ થઈ. ચિત્તનાં ઉત્તેજનથી તે પવાની નજીક ગયો અને તેના કરને પિતાના હાથમાં લેવાને તેણે હાથ લંબાવ્યા. પડ્યા છે કે અવનત મુખે ઉભી હતી, પણ તે અસાવધ નહોતી. જયદેવને નજીક આવેલ જેઈને અને પિતાને કર પકડવા માટે તેની ધeતા જોઈને તે ત્વરાથી દૂર ખસી ગઈ અને તરત જ તેણે ગુસ્સાભર્યા નયનેએ તીવ્ર ટાક્ષ સહિત જયદેવની સામે જોયું. જયદેવે ના કટાક્ષ અને ગુસ્સાને જોયા; પણ તેથી તેને આશ્ચર્ય થયું નહિ. તેણે જરા હસીને કહ્યું. “પદ્મા ! તમે ગુસ્સે શા માટે થાઓ છે ? આપણો સગપણ સંબંધ થવાનો છે, એ વાત નિશ્ચિત છે તે પછી આપણે શરમને શા માટે નિભાવવી જોઈએ ?" જયદેવનું એ કથન પવાને રુચ્યું નહિ. તેણે ઇચ્છા નહિ છતાં પણ એ કથનને પ્રતિકાર કરવાને માટે કહ્યું. “સગપણ સંબંધ થાય, તે વખતની વાત જુદી અને અત્યારની વાત જુદી. અત્યારે આપણે મર્યાદામાં રહીં જ વર્તવું જોઈએ. વિનય, વિવેક અને શિષ્ટાચારની વાતો કરનારા તમે તે વાતને કેમ ભૂલી જાઓ છો ?" પદ્માની અધુર સંગિત સમાન કર્ણપ્રિય વાણી સાંભળીને જયદેવનાં હૃદયમાં કાંઈનું કાંઈ થવા લાગ્યું અને તેનું ચિત્ત વધુ ને વધુ પરવશ બનતું ગયું. તે હવે વાર્તાલાપને વિષયને બદલી નાંખ્યો અને વાણીની છૂટ લઈને પૂછયું. " પણ તમે–તું આપણું સગપણુ–સંબંધને ઇચ્છે છે ને ?" - અભિમાની બાલાએ કદ્ધ સ્વરે કહ્યું. “એ જાણવાની તમને શી અગત્ય છે ?' " મને રાગટ્ય કેમ ન હોય ? જે તું આપણા સગપણુ-સંબંધથી ખુશી છે, તે લગ્ન પછીનું આપણું જીવન સુખી નિવડી શકે અને જે તું તેથી ખુશી ન હો, તો બળાત્કારે કરેલાં લગ્નથી આપણું જીવન દુઃખી નિવડે અને તે જ તું આપણું સગપણ-સંબંધથી ખુશી છે કે નહિ, તે જાણવા હું જીજ્ઞાસુ છું.” જયદેવે જરા ગંભીરતાથી કહ્યું.

Page #94
વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ. " તમારું કથન બરાબર છે, પરંતુ તે સંબંધી મારી ખુશી કે નાખુશીને પ્રશ્ન બાજુએ રાખીને હું તમને એ કહેવા માગું છું કે પ્રથમ તે આપણે સગપણુ-સંબંધ થવાને છે, એ વાતને હું નિશ્ચયપૂર્વક જાણતી નથી.”પવાએ પણ ગંભીરતાથી જ કહ્યું - કેમ ? મંત્રીશ્વરેજ એ વાત મારા પિતાને કહી છે અને માત્ર મારા પિતા તેને સ્વીકાર કરે એટલીજ વાર છે, તે છતાં તું તે જાણતી નથી, એ આશ્ચર્યજનક છે.” જયદેવે આશ્ચર્યથી કહ્યું. a “હા, એ આશ્ચર્યજનક ખરું; પરંતુ જેમ તમારા પિતાએ તમને એ વાત કહી જણાય છે, તેમ મારા બંધુએ મને કહી નથી અને તેથી હું એ સંબંધી નિશ્ચયપૂર્વક ન જાણતી હેલું, તે તે કાંઈ અસ્વભાવિક નથી.”પવાએ સ્વાભાવિકતાથી કહ્યું. ઠીક, પણ તને તારા ભાઈ એ સંબંધમાં કાંઈ પૂછશે કે નહિ ? તારી સંમતિ લેશે કે નહિ?” જયદેવે પૂછયું. - " અલબત પૂછશેજ અને હું સંમતિ આપીશ, તો જ તે કાર્યને કરશે. તમે કહો છો કે તમારા પિતા એ વાતને સ્વીકાર કરે એટલી જ વાર છે; પરંતુ મને જણાય છે કે મારા ભાઈએ તમારા પિતાને માત્ર સામાન્યતઃ તે વાત કરેલી હોવી જોઈએ; નિશ્ચય ઉપર આવીને તેમણે સિંગપણ-સંબંધની માગણી કરેલી હોવી જોઈએ નહિ; કારણ કે મારી ઈચ્છને જાણ્યા વિના તે કદિ પણ નિશ્ચયાત્મક વાત કરે નહિ.” પાએ ઉત્તર આપતાં કહ્યું. પણ તું આપણું સગપણુ-સંબંધમાં સંમતિ આપીશ તો ખરી ને?” જયદેવે પુનઃ પૂછયું. પવા એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં મૌન રહી તે વિચારમાં પડી ગઈ. પઘા”! તેને મૌન રહેલી જોઈને જયદેવે આગ્રહથી કહ્યું. “એ પ્રશ્નનો ઉત્તર તે તારે આ જ પડશે; કારણકે તે સાંભળવાને હું બહુ જ આતુર છું.” - જયદેવના પ્રશ્નને શો ઉત્તર આપે, તેને વિચાર પઘા કરી રહી હતી. તેણે ગંભીર બનીને કહ્યું. “એ અને તમે મને શા માટે પૂછે છે? જો તમે મોજી, શેખીન, રસિક અને ઉડાઉન છે અને ઉધર, દયાળુ, ધર્મપ્રાણ અને સ્વકર્તવ્યાધિન છે, તે આપણા સગપણસંબંધને હું સંમતિ આપવાની જ. તેમાં મને પૂછવાની શી અગત્ય છે? કારણ કે તમારા પ્રશ્નનો ઉત્તર તમે પોતે જ આપી શકે તેમ છે.”

Page #95
પદ્યાની પ્રતિજ્ઞા. પદ્માના એ ઉત્તરથી જયદેવ નિસ્તેજ બની ગયું. તેણે વિચાર્યું કે પદ્મા પોતાના ગુપ્ત આચાર-વિચારને થોડે અંશે પણ જાણતી હોવી જોઈએ અને તેથી જ તે દ્વિધાભાવે ઉત્તર આપે છે. જયદેવ હતાશ થતાં બેલે. “પણ તું જાણે છે કે હું કેવો છું ?" “સર્વરે, તે કાંઈ જાણતી નથી, પરંતુ મારા સાંભળવામાં જે કાંઈ આવ્યું છે, ' ઉપરથી હું અનુમાન કરી શકું છું કે તમે તમારાં કર્તવ્યથી ભ્રષ્ટ થયેલા છે; તમે પુરૂષ નામને ગ્ય નથી.” પડ્યાએ નિડરતાથી જવાબ આપ્યો. ત્યારે તું આપણું સગપણ-સંબંધને સંમતિ આપવાની નહિજને ?" જયદેવે આત્મસંયમ કરીને ફરીથી પ્રશ્ન કર્યો. પણ તમે, મેં તમારા વિષે જે કાંઈ સાંભળ્યું છે, તેવા છો કે હું સંમતિ ન આ?” પદ્માએ ઉત્તર આપવાને બદલે સામો પ્રશ્ન કર્યો. ધાર કે હુ તેં સાંભળ્યું તેજ છું; તે પછી તું સંમતિ આપીશ કે નહિ ?" જયદેવે વળી પૂછ્યું. એનો ઉત્તર તમારા અંતઃકરણને જ પૂછી જુઓ કે હું સંમતિ આપીશ કે નહિ ?' પદ્માએ સીધો ઉત્તર નહિ આપતા કહ્યું. પાનાં કથન થી જયદેવને પીત્તો ઉછળી આવ્યો. તેની આંખોમાંથી ક્રોધના અંગારા વર્ષવા લાગ્યા. અભિમાનથી તેનું મસ્તક ઉંચું થયું. પણ પવાનાં સૈદ તેનાં અંત:કરણ ઉપર એવી અસર કરી હતી કે તે પદ્મા જેવી રૂ સુંદરીને, તેને તિરસ્કાર કરીને હાથમાંથી જવા દેવાને રાજી નહોતો. તે ગમે તે ઉપાયે પદ્માને-સૈોંદર્યની પ્રતિમાને-પો. તાની બનાવવાને આતુર બની ગયો હતો અને તેથી તેણે પોતાના ક્રોધને, અપમાનને અને અભિમાનને સમાવી દીધાં. તેણે મહેડાં ઉપર કૃત્રિમ હાસ્યની 2 આણુને મૃદુ સ્વરે પૂછયું. “ઠીક, પણ તું કેવા પુરૂષને પુરૂષનાં નામને લાય ગણે છે ? તું કેવા પુરૂષની સાથે સગપણ-સંબંધ કરવાને ઇચ્છે છે ?' એ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવાને હું ખુશી નથી; પરંતુ તમારા માનની ખાતર તેનો ઉતર હું આપીશ.”પદ્મા એમ કહીને ઘડીવાર થોભી. તેની આંખ વિલક્ષણ પ્રકારનાં તેજથી ચમકવા લાગી, તેનું વદન પ્રફુલ્લ બન્યું, તેનું અંગ પુલકિત થયું અને તેનાં સર્વ રેમ ઉત્તેજીત

Page #96
વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ. બન્યાં, પરંતુ જયદેવ પુનઃ નિસ્તેજ બની ગયો. અપમાનથી તેનું મુખ શ્યામ બની ગયું; તે પણ તે ધીરજ ધરીને પવાનું કથન સાંભળવાને નિશ્રય ભાવે ઉભે રહે; કારણકે પદ્માનાં અલૌકિક રૂપથી તેને વિકાર થયે હતો અને તેથી તેણે ગમે તે ભેગે તેને પિતાની કરવાનો નિશ્ચય કર્યો હતે. પવાએ કહેવા માંડયું “જે પુરૂષ રસિક હેય પણ મોજી ન હોય જે પુરૂષ ઉદાર હેય, પણ ઉડાઉ ન હોય, જે પુરૂષ ધર્મ પ્રાણ હોય, પણ અંધશ્રદ્ધાળુ ન હોય; જે પુરૂષ દયાળુ હોય, પણ નિર્બળ ન હોય; જે પુરૂષ સબળ હોય, પણ નિર્બળનું દમન કરનાર ન હોય, જે પુરૂષ ઉગ્રાશયી હોય, પણ હવાઈ કિલ્લા બાંધનાર ન હોય અને જે પુરૂષ દેશ અને સમાજનો સેવક હોય, પણ દીન વૃત્તિવાળ ન હોય-એવા વીર પુરુષની સાથેજ હું સગપણ કરવાને અને એવા પુરૂષોત્તમની અગના થવાને ઇચ્છું છું. આ મારી પ્રતિજ્ઞા છે અને એ પ્રતિજ્ઞાને પુરૂષોત્તમ વરને વરવાની પ્રતિજ્ઞાને ગમે તે ભોગે વળગી રહેવાને મારો નિશ્ચય છે.” છે એ પ્રમાણે કહીને પડ્યા જ્યદેવના વિષાદપૂર્ણ વદન પ્રતિ જોઇ રહી. પવાની પ્રતિજ્ઞાથી દેવને છેડે ઘણે ક્રોધ ઉપન્ન થયો નહિ અને તેના સ્થળે બીજે કઈ માની પુરૂષ હેત, તે તેની પ્રતિજ્ઞા સાંભળીને ત્યાંથી ત્વરાથી ચાલ્યો ગયો હત; પરંતુ જ્યદેવે ચાલ્યા જવાનું પસંદ કર્યું નહિ. તેના મસ્તકમાં જુદા જ પ્રકારને વિચાર ઉદ્દભવ્યો. તેણે નિશ્ચય કર્યો કે આ વાચાળ છોકરીને મદ ગમે તે ભોગે ઉતારવા જોઇએ અને તેને પરણીને પગ તળે છુંદી નાખવી જોઈએ. આ વિચારથી તેણે પિતાના ક્રોધને કાબુમાં રાખે અને આત્મસંયમ કરીને કહ્યું. “પવા ! તારી પ્રતિજ્ઞા યોગ્ય છે. તારા જેવી ગુણી બાળાએ ગુણવાન વરતેજ વરવું જોઈએ. ઠીક, પણ તે મારા વિષે ગમે તેવી હકીક્ત સાંભળી તે ઉપર તારી સાથે વાદ વિવાદ કરવાનું મૂકી દઈને હું તને પૂછું છું કે હું તું કહે છે, તેવા પુરૂષ હોઉં અથવા તેને પુરૂષ થવાને પ્રયાસ કરે, તે તું મને વરશે કે નહિ ? આપણા સગપણ–સંબંધને સંમતિ આપીશ કે નહિ?” “અલબત.” ભેળી પડ્યાએ જવાબ આપે. “જે તમે ખરેખર કર્તવ્યનિષ્ઠ પુરૂષ થવાને પ્રયાસ કરે અને છેવટે તેવા થશો, તે હું આપણું સગપણ સંબંધને જરૂર સંમતિ આપીશ.” “બહુ સારૂ આજથી જ હું કર્તવ્યપરાયણ પુરૂષ થવાનો પ્રયાસ કરૂં છું; પરંતુ તું. હું કર્તવ્યપરાયણ પુરૂપ થઈને તારી પરિક્ષામાં પસાર ચાઉ, ત્યાં સુધી રાહ જોઈશ ખરી ને ?" જ્યદેવે જરા હસીને પૂછ્યું. .

Page #97
વધાની પ્રતિજ્ઞા. “જફર.” પદ્માએ ઉત્સાહથી ઉત્તર આપે. પઘાનું ઉત્સાહભર્યું વદન નિહાળીને જ્યદેવ ઉન્મત બને, તેની આંખોમાં વિકાર ભરાઈ ગયે; પરંતુ તેણે આત્મ સંયમ કરતાં કહ્યું. “ડીક, હવે હું રજા લઉં છું.” ભલે.” પદ્માએ હસીને સરલતાથી જવાબ આપે. પાનાં એ કાર્યથી તેનું મુખર્મલ વિકસિત થયું અને એ અપૂર્વ, અલૌકિક અને અસાધારણ સુંદર દશ્યને વારંવાર જેતે જાતે જયદેવ ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો. તે ગયા પછી પદ્મા પણ ત્યાંથી હંસગતિએ પ્રયાણ કરી ગઈ. પ્રકરણ 13 મું. પાટણની પરિસ્થિતિ. “ગુજરાત નાથ મહારાજા ભીમદેવ હયાત છતાં વીરધવલ ધવલપુરમાં નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપીને ગુજરાતનો રાજા બની બેઠે છે, એ હકીકત છે તમારા જાણવામાં આવી છે ને?” તરૂણ વયના એક પુરૂષે પ્રૌઢ વયના એક પુરૂષને વાતની શરૂઆત કરતાં પૂછયું. - જે ઓરડામાં આ બે પુરૂષો બેઠા હતા. તેમાં કેવળ શાંતિ પથરાયેલી હતી, પરંતુ તરૂણ વયના પુરૂષે ઉપર્યુક્ત પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કરીને પથરાયેલી શાંતિનો ભંગ કર્યો. જયંતસિંહ !" પ્રૌઢ વયના પુરૂષે પ્રશ્ન કરનાર તરૂણને તેનાં નામથી સંબોધીને જવાબ આપતાં કહ્યું. “એ હકીક્ત મારા જાણવામાં કેટલાય વખતથી આવી છે અને જ્યારથી આવી છે, ત્યારથી મારૂં સમસ્ત શરીર ફોધાગ્નિથી બળી રહ્યું છે. એક રાજાની હયાતીમાં બીજાએ રાજા થવું અને નવાં રાજ્યતંત્રને સ્થાપન કરવું, એ કાંઈ જેવું તેવું સાહસ નથી. વીર વલે ખરેખર મહાન સાહસ કર્યું છે અને હવે તેનું શું પરિણામ આવે છે, તે જોવાનું છે; પરંતુ જયંતસિંહ ! વીરધવલ માત્ર ગુજરાતના યુવરાજ તરીકે મહારાજા ભીમદેવના નામથોજ રાજ્યકારોબાર ચલાવે છે, એમ મેં સાંભળ્યું છે, એ શું સત્ય છે ?" " એ સત્ય હૈ, કિવા અસત્ય છે; એ સાથે આપણને કોઈ લેવા

Page #98
વોરારે મણ વસ્તુપાલ. દેવા નથી. માનો કે એ વાત સત્ય છે; પરંતુ ગુજરાતના મહારાજા અને તેના ખરેખરા ઉત્તરાધિકારીની હયાતીમાં કઈપણ સરદાર નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપન કરીને સ્વતંત્રતાથી રાજ્ય કારેબાર ચલાવે, એ યોગ્ય છે? એ આપણાથી જોઈ શકાશે ? " જયંતસિહે જુસ્સાથી પૂછ્યું નહિ, એ એગ્ય નથી તેમજ આપણાથી જોઈ શકાય તેમ પણ નથી; પરંતુ આ સ્થિતિમાં આપણે શું કરવું, એ સ્વાલ આવીને ખડે થાય છે.” પ્રૌઢ પુરૂષે કાંઈક ચિંતાતુરતાથી જવાબ આપ્યો. ' “શું કરવું, એ વિચાર કરીને બેસી રહેવાથી કાંઈ અર્થ સરે તેમ છે ? નથી, તે પછી શા માટે આપણે કોઈ ઉપાયને શોધી કહાડવો ન જોઈએ?” તરૂણે આગ્રહથી પૂછયું. અવશ્ય શોધી કહાડ જોઈએ પરંતુ તું જ કહે કે આપણે કેવા ઉપાય અજમાવવા તૈયાર થવું ? મહારાજે પોતે વીરધવલનાં સાહસને જાણતાં છતાં કાંઈ કરતાં નથી અને સંન્યા તી જેવું જીવન ગુજારે છે, તો પછી આપણે શું કરી શકીએ તેમ છીએ?” પ્રોઢ પુરુષે ઉત્તર આપતાં પૂછયું. ત્રિભુવનપાળજી ! તમે પાટણની રાજ્યગાદીના ખરેખરા ઉત્તરાધિકારી અને ગુજરાતના મહાસામંત થઇને આવાં નિર્માલ્ય વચનો લે છે, એ મારાથી સાંભળી શકાતાં નથી. ગમે તે ઉપાય કરે અને ચાહે તે યુદ્ધ કરે; પરંતુ તમે ગુજરાતના શાસક બને, એ મારે ખાસ કરીને તમને આગ્રહ છે.” જયંતસિંહે અત્યંત પાગ્રહથી કહ્યું. “ઠીક છે તારા આગૃહનો હું સ્વીકાર કરૂં છે, પરંતુ કંઇ પણ કરતાં પહેલાં આપણા પક્ષના આગેવાન સરદારની ઉલાહ લેવાની અગત્ય છે અને તેથી મેં તેમને અત્રે બોલાવ્યા પણ છે. તેમની સાથેની ચર્ચાના અંતે જે નિર્ણય થશે, તે પ્રમાણે આપણે વત્ત શું.” તે પ્રૌઢ - પુરૂષ કે જે મહાસામંત ત્રિભુવપાલ સોલંકી હતો, તેણે જયસિંહના આગ્રહને સ્વીકાર કરતાં કહ્યું. ભલે, જેથી તમારી ઈચ્છા;” જયંતસિંહે કાંઈક ઉદાસીન ભાવે કહ્યું. ત્રિભુવનપાલ તેની ઉદાસીનતાની દરકાર નહિ કરતાં મૌન બેસી રહ્યો અને જયંતસિંહ વિચારના વમળમાં તણુતા ઉભા થઈને એરમાં આમ તેમ આંટા મારવા લાગ્યા. કેટલોક સમય આ સ્થિતિમાં પસાર થઈ ગયો અને તે પછી

Page #99
પાટણની પરિસ્થિતિ. મૂર્તિ પૂજક, 89 ત્રણ ચાર સરદારો ત્યાં આવી પહોંચ્યા. ત્રિભુદ્ધનમ્પલિમનું યોગ્ય સન્માન કર્યું અને સર્વગ્ય સ્થળે બેસી ગયા કે તુરતજ જયસિંહ કહ્યું. “આપણે અત્રે શામાટે મળ્યા છીએ, એ તે મારા સમજવા પ્રમાણે તમને જણાવવાની કાંઈ અગત્ય નથી. મહારાજા ભીમદેવ અને તેને ઉત્તરાધિકારી મહાસામંત ત્રિભુવનપાલ હયાત છતાં વિરધવલે ધવલકપુરને ગુજરાતનું કેન્દ્રસ્થળ બનાવીને નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપન કર્યું છે, એ અસહ્ય છે-એ ગુજરાતની ગાદીના હિતેચ્છુઓથી જોઈ શકાય તેવું નથી. આ માટે આપણે શો ઉપાય કરે, એ નક્કી કરવામાં આપણાં મીલન નો હેતુ છે.” સામે જયંતસિંહનું કથન બરાબર છે. આપણાથી વીરધવલનું સાહસ સહન થઈ શકે તેમ નથી અને તે માટે મહાસામંત ત્રિભુવનપાલની જે ઇચ્છા હોય અથવા તે જે ઉપાય દર્શાવે, તે પ્રમાણે વર્તવાને અમે તૈયાર છીએ.” સરદાર વીરસિંહે સર્વ તરફ પિતાની દષ્ટિ કે વીને કહ્યું. સામ બંધુઓ?” ત્રિભુવનપાલે સર્વેને ઉદ્દેશીને કહ્યું. વિરધવલનાં સાહસની હકીકત જાણતાં મારાં હૃદયમાં ક્રોધાગ્નિ સળગી ઉઠે છે અને મારું મસ્તક ક્રોધથી ભ્રમિત બની ગયું છે અને તેથી આ સંબંધમાં શો ઉપાય જ અને શી રીતે વર્તવું, તેની મને સમજણ પડતી નથી. હવે તમે બધા ચર્ચા કરીને જે કાર્યક્રમ નક્કી કરે તે પ્રમાણે વર્તવાને તૈયાર છું.” વિરધવલે નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપન કર્યું છે, તે કાંઈ વગર વિચારો અને વગર સલાહે સ્થાપન કર્યું નથી. તેણે આપણા વિરોધને ખ્યાલ અગાઉથ જ કરી રાખ્યું હશે અને તેને પહોંચી વળવા માટે તે. તૈયાર પણ હશે. સદ્દગત મંત્રીશ્વર અધ્ધરાજના બે પુત્ર વસ્તુપાળ અને તેજપાળને તેણે મંત્રીઓ બનાવ્યા છે અને તેમની સહાય અને સલાહથી ધવલકપુરના જૂના અધિકારીઓ અને સ્વતંત્ર ગરાસીઆઓને શામ, દામ, દંડ અને ભેદથી પિતાને વશ કરી લીધા છે. મારા સાંભળવા પ્રમાણે હાલ તે તે મહારાજા ભીમદેવનાં નામથી જ સઘળો રાજ્યકારભાર ચલાવે છે. પરંતુ ભવિષ્યમાં તે અથવા તેના વંશજ સમસ્ત ગુજરાતના મહારાજા બની જશે, એ નિઃસંશય છે. ધવલક્કપુરનું નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપન થયાને થોડા જ સમય થયો છે, એટલામાં તો વીરધવળ અને વસ્તુપાલની હાક સમસ્ત ગુજરાતમાં વાગી રહી છે અને પાટણના માંડલિક રાજાઓ પણ તેથી વિચારમાં પડી ગયા છે. આ

Page #100
વિરશિરોમણી વસ્તુપાલ. કારણથી મારા કહેવાનો આશય એ છે કે આપણે જે કાંઈ ઉપાય ચોજ, એ પૂરતા વિચારપૂર્વક જ જ, એવી મારી તમને સલાહ છે.” મંત્રી: ચાંચિંગે હકીકતને વિરતારથી કહીને પિતાની સલાહને વ્યક્ત કરી. મંત્રીશ્વર ! તમારી સલાહ બરાબર છે અને તે માટેજ મેં તમને તથા સરદાર વીરસિંહને ખાસ કરીને બોલાવ્યા છે. હવે તમે કહે કે શામ, દામ, દંડ અને ભેદ એ ચાર રાજ્યનિતિમાંથી કઈ નીતિ પ્રમાણે વર્તવાની હાલના સમયમાં જરૂર છે?” ત્રિભુવનપાળે પૂછ્યું. બધી બાજુને વિચાર કરતાં મારી સલાહ એવી છે કે પાટગુના સામતે, સરદાર અને માંડલિક રાજાઓમાંથી આ પણ પક્ષમાં કોણ ઉભા રહેવાને તૈયાર છે, તેનો પ્રથમ નિર્ણય કરવાની જરૂર છે; કારણ કે હાલના સમય એવો છે કે વગર વિચાર્યું કામ કરવામાં સાર નથી અને તેથી પહેલાં આપણે તેજ નક્કી કરવું જોઈએ. તે પછી સર્વાનુમતે આપણને જેમ ઠીક લાગશે, તેમ કરશું " સરદાર વીરસિંહે કહ્યું. - “અને મારો અભિપ્રાય એ છે કે વિરસિંહજીની સલાહ પ્રમાણે વર્તવાની સાથે મહારાજા ભીમદેવને મહાસામતે મળવું અને તેમના શા વિચારો છે, તે જાણી લેવાનો પ્રયાસ કરે; કારણકે મહારાજાના વિચારે જાણ્યા પછી આપણું કાર્ય ઘણું જ સરલ થઈ જશે. અને તેથી મારે અભિપ્રાય મહારાજાને મળી તેમના વિચારે જણી લેવાને છે.” મંત્રી ચાચિંગે કહ્યું. , “તમારી સલાહ અને તમારા અભિપ્રાયમાં કાંઈ સારભૂત નથી.” સરદાર વીરસિંહ અને મંત્રી ચાચિંગનું કથન સાંભળીને જયંતસિંહે ગુસ્સાથી કહ્યું. “આપણું પક્ષના જે સામતિ, સરદાર અને માંડલિકે છે તે આપણે ગમે તે કાર્ય કરશું, પણ આપણું પક્ષમાં જ રહેવાના અને જે આપણા પક્ષમાં નથી તે આપણે ગમે તેમ કરીશું તો પણ આપણા પક્ષમાં આવવાના નથી, માટે તે સંબંધી નિર્ણય કરવામાં વખતને ગુમાવ, એ કેવળ :મૂર્ખતા છે. તેમજ મહારાજા ભીમદેવને મળવા જવું અને તેમના વિચારો જાણવા, એ પણ મૂખતાજ છે. મહારાજા ભીમદેવ માત્ર નામનાજ મહારાજા છે. ખરી રીતે તે તે સં. ન્યાસી છે અને તેથી તેમને મળવાની કે તેમના વિચારે જાણવાની મારા મતાનુસાર જરા પણ અગત્ય નથી. આપણે જેમ જેમ વખતને નાહક ગુમાવીએ છીએ, તેમ તેમ વીરધવલની સત્તા પ્રબળતાને પામતી

Page #101
પાટણની પરિસ્થિતિ. જાય છે. માટે હવે વખતને નહિ ગુમાવતાં જે કરવું હોય, તે તત્કાળ કરવાની જરૂર છે.” જે કરવું હોય, તે તત્કાળ કરવાની જરૂર છે, એ ઠીક છે; પરંતુ શું કરવાની જરૂર છે, તે કેમ કહેતાં નથી !" મંત્રી ચાચિંગે જયંતસિં. હનાં છેલ્લાં વાક્યને પકડીને પૂછ્યું, " શું કરવાની જરૂર છે, એ પ્રશ્ન શા માટે પૂછો છે? સમય અને સ્થિતિનો વિચાર કરતાં વિરધવલની સાથે યુદ્ધ કરવાની જરૂર છે, એ શું તમે જાણતા નથી ? " જયંતસિંહે તુરતજ ઉત્તર આપતાં કહ્યું. " સામત જયંતસિંહ! તમે હાલનાં સમય અને સ્થિતિને વિચાર કરતાં યુદ્ધ કરવાની જરૂર દર્શાવે છે, એ જો કે ઠીક છે; તોપણ મારા મતાનુસાર તેવી ઉતાવળ કરવાની તત્કાળ અગત્ય નથી. હાલને સમય એવો બારીક છે કે બહુજ વિચાર પૂર્વક વર્તવામાં લાભ છે. તમે એક વખત 5 ટણનાં રાજ્યકોષ અને રાજ્યગાદીને કબજે કરી શક્યા હતા, તે ઉપર થી તમે જે યુદ્ધ કરવાનું કહેતા હે, તો તે તમારું એ કથન અર્થહિન છે. તે સમય અને હાલના સમયમાં મટે ફેરફાર થઈ ગયો છે. મહારાજા ભીમદેવ નામનાજ મહારાજા હોય તો પણ તેમના વિચારે જાણવાની જરુર છે કારણકે તે વીરધવલનાં કાર્યથી નારાજ થયા છે કે નહિ તે જે આપણે સમજવામાં આવી જાય, તે આપણું કાર્ય ઘણુંજ સરલ થઈ જાય તેમ છે. આ કારણથી જ મહારાજા ભીમદેવને મળવાને અને તેમના વિચારો જાણી લેવાને હું અનુરોધ કરી રહ્યો છું.” મંત્રી ચાચિંગે ગંભીરતા પૂર્વક કહ્યું. તમારો અભિપ્રાય મને ચોગ્ય જણાય છે. મહા સામંત ત્રિભુવનેપાલજી અત્યારે જ મહારાજાને મળવા જાય, એ ઠીક છે.” સરકાર વીરસિંહને મંત્રી ચાચિંગનાં કથનને અનુમોદન આપતાં કહ્યું. બહુ સારૂ. મહારાજાની પાસે હું અત્યારે જ જાઉં છું.” ત્રિ ભુવનપાલે ઉભા થતાં સર્વ તરફ જઈને કહ્યું. અને અમે હવે જઈએ છીએ; રાતે પાછાં મળશું.” એમ કહીને ચાચિંગ, વીરસિંહ અને બીજા સામંત ચાલ્યા ગયા. જયંતસિંહ એકલે રહ્યો. તેનાથી બહાર જઈ શકાય તેમ નહોતું; કારણ કે તે ૨.જ્યવિરૂદ્ધ બળવો જગાડવાને ગુહેનાર હતા. તે પીંજરામાં પૂરાયેલા સિંહની માફક ઓરડામાં આમતેમ આંટા મારવા લાગ્યો. ક્ષણવાર એ પ્રમાણે આંટા માર્યા પછી તેના મગજમાં કાંઈક વિચાર

Page #102
વીર શિરોમણી વસ્તુપાલ. આવતાં તે બીજા ઓરડામાં ચાલ્યો ગયો. તે પછી થોડીવારે એક તરૂણ સંન્યાસી ત્રિભુવનપાલના આવાસમાંથી બહાર પડે અને પાટણના મનુષ્યોથી ઉભરાઈ જતાં રાજમાર્ગમાં અદશ્ય થઈ ગયે. X X X X - મહાસામંત ત્રિભુવનપાલ પિતાના આવાસેથી સીધે રાજ્યમહાલય તરફ ગયો અને થોડી જ વારમાં ભીમદેવનાં નિવાસસ્થાને આવી પહં. તેને ભીમદેવની પાસે ગમે તે વખતે અને ગમે ત્યારે જવાની છૂટ હતી; તેથી તેને અંદર જવા માટે આજ્ઞા મેળવવાની અગત્ય નહોતી; તેમ છતાં તે દ્વાર પાસે જરા વાર ઉભો રહ્યો અને ઓરડાની અંદર કોઈ છે કે નહિ, તે દ્વારપાલ પાસેથી જાણ્યા પછી જ અંદર ગયે. ગુજરાતને નાથ અને પાટણનો પતિ મહારાજા ભીમદેવ વિરામાસન ઉપર વિચારગ્રસ્ત અવસ્થામાં આડો પડેલે હતો. તેનું ભવ્ય મુખ જે કે ચિંતાનાં સેવનથી કરમાઈ ગયું હતું, તો પણ તેની ઉપરનું રાજતેજ આછું આછું. પણું ચળકતું હતું. ભીમદેવે વચ્ચે સાદાં અને સફેદ પહેરેલાં હોવાથી તેને એકંદર દેખાવ રાજ કરતાં સંસાર ત્યાગી સંન્યાસીને વધારે મળતું આવતું હતું. ત્રિભુવનપાલે ઓરડામાં પ્રવેશ કર્યો એટલે તેના પગરવટને અવાજ થયો અને તે સાંભળીને ભીમદેવે તેની સામે જોયું. ત્રિભુવનપાલે નમન કર્યું અને આજ્ઞાની રાહ જે તે ઉભો રહ્યો. ક્ષણવાર વિચાર કરી ભીમદેવે ગંભીર અવાજે કહ્યું. “મહાસામંત ! બેસો. તમે મારી પાસે અત્યારે શા કારણથી આવ્યા છે, તે હું જાણું છું.” - ત્રિભુવનપાલે આશ્ચર્ય પામી આસન ઉપર બેસતાં કહ્યું, “મહારાજ! આટલું બધું માન મને શા માટે આપે છે ? મારો કાંઈ અપરાધ થયે છે કે આપ મને માનથી બેલાવો છો ?" | “ના, ત્રિભુવનપાલ ! તારે અપરાધ તે કાંઈ થયું નથી, પરંતુ આજે મારા મુખમાંથી તારા માટે માનના શબ્દ અચાનક નીકળી ગયા છે. વળી તું મહાસામંત હોવાથી તેને માનથી લાવવામાં શી હરકત છે ?" ' હરકત બધી છે જે આપ મને માનથી લાવશે તે હું સમજીશ કે આપની મારા ઉપર અવકૃપા થયેલી છે. મને આપનું માન નથી જોઈતું, પણ આપનાં નેહ અને કૃપા જઈએ છીએ.” ત્રિભુવનપાલે કહ્યું. “ઠીક; તારી એવી ઈચ્છા છે, તે હું તને પ્રથમની જેમજ - બોલાવીશ અને તારી ઉપર સ્નેહ અને કૃપા રાખશ; પરંતુ તું મારા

Page #103
પાટણની પરિસ્થિતિ. સ્નેહ અને કૃપાને લાયક રહ્યો છે ખરો ? તારી મારા પ્રત્યેની માન. ' બુદ્ધિમાં ફેરફાર થઈ ગયે નથી ? તું મારા વિરૂદ્ધ કાવત્રામાં સામેલ થયે નથી?” બને તુ પાટણની રાજ્યગાદીને હસ્તગત કરવાને આતુર થઈ રહ્યો નથી ?" ભીમદેવે ઉપરાસાપરી પ્રશ્નો પૂછીને તેને ગભરાવી મૂકો. ત્રિભુવનપાલ ચૂપ રહ્યો; તે કાંઈ બેલી શકયો નહિ. બેલવા જેટલી તેનામાં હિંમત પણ રહી નહોતી. ભીમદેવે તેની તરફ વધારે તીવ્રતાથી જોઈને કહેવા માંડયું. ત્રિભુવનપાલ ? તારા આવાસે વિશ્વાસઘાતક સામંતને એકત્ર કરીને તું કાવત્રને ઉત્તેજન આપતું નથી કે? ભયંકર અંધાધુંધીમાં મારાં પડખે ઉભા રહેવાના બદલે તું કાવત્રાંબાજ સામંતોને ઉશ્કેરવામાં આનંદ અને વાર્થ માનતે હતો અને હજી પણ માને છે, એ શું સત્ય નથી કે? કેમ જવા આપતો નથી ? શા માટે શરમાય છે ? મેં તને તારી યોગ્યતા નહિ છતાં મહાસામંતનાં પદે ચડાવ્યો અને તેને મારો આત્મીય માણસ ગ, તેનું આજ ફળ કે? બેલ, તારે શું જોઈએ છીએ? તું શા માટે કાવત્રાંબાજ સામંતોને પક્ષમાં લઈ ધાંધલ કરી રહ્યો છે? તારે પાટણની રાજ્યગાદી જઇએ છે શું ? જોઈતી હોય, તે હા પાડ; પતાથી મારી સન્મુખ કબુલ કર અને હું તને ગમે તે ભોગે પણ પાટણના રાજ્યગાદી અત્યારથીજ-આ ક્ષણથીજ આપી દેવાને તૈયાર છું. હું જ્યગાદી ઉપર બેસી બેસીને કંટાળી ગયો છું; મને તેની જરૂર નથી.” ભીમદેવનું ઉપર્યુક્ત કથન સાંભળીને ત્રિભુવનપાલ અવાકુ થઈ ગયો. તે શરમનો માર્યો કેવળ નીચું જોઈને બેસી રહ્યો. ' - ભીમદેવે આગળ ચલાવ્યું. " ત્રિભુવનપાલ! તને તારા દોષો જણાતા નહિ હોય, પરંતુ તને તે કહી બતાવું છું, તે ધ્યાનપૂર્વક સાંભળ અને તેથી તું શા કારણથી પાટણની રાજ્યગાદીના ઉત્તરાધિકાર ગુમાવી શકે છે, તેનું તને ભાન થશે; કારણ કે તારાં મનમાં એ વાત ખટકતી હોવાથી જ મેં અત્યારે એ વાતનો ખુલાસે કરવાનું ગ્ય ધાર્યું છે. દિલ્હીના રાજા સોમેશ્વર અને પૃથિવીરાજ તથા મુસલ્માનોની સાથેના યુદ વખતે તું મારાં પડખે ને પડખે રહ્યો હતો અને તે યુધ્ધમાં તેં બહાદુરી પણ દર્શાવી હતી. ત્યાંસુધી બધું ઠીક હતું અને હું તને મારા ઉત્તરાધિકારી તરીકે માન હતું અને તેથી મનમાં આનંદ પામતે હતે; પરંતુ કુતુબુદ્દીનના હલ્લામાં મારે પરાજય થયો અને ત્યાર પછી જે ભયંકર અંધાધુંધી ચાલી રહી, તેને લાભ લઇને કેટલાક વિશ્વાસઘાતક

Page #104
વિરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. સામંતે પાટણની રાજગાદીને હસ્તગત કરવાને કાવત્રા કરવા લાગ્યા. આ સમયે હું સન્યાસી બનીને દૂર દેશમાં ચાલ્યા ગયે હતો; તોપણ પાટણની બધી હકીકત મારા જાણવામાં આવતી હતી. મારા પછી પાટણની રાજ્યગાદી તનેજ મળવાની હતી, પરંતુ તું એ વાત ભૂલી ગયો અને કાવત્રાંબાજ સામંતોના પક્ષમાં ભળીને રાજ્યગાદીને એકદમ હસ્તગત કરવાને તૈયાર થઈ ગયે. આ સમયે મને મારાં કર્તવ્યનું ભાન કરાવીને પાટણને કાવત્રાંબાજ સામે તેના હાથમાંથી કેઈએ બચાવ્યું હોય, તે તે અર્ણોરાજ અને લવણપ્રસાદ હતા. તેમણે પાટણની રાજ્યગાદીને * સુરક્ષિત રાખવાને અને કાવત્રાખોર સામંતને મહાત કરવાને અથાગ પરિશ્રમ કર્યો હતો અને તેમાં વીર અર્ણરાજનું મૃત્યુ થયાનું પણ જાણીતું છે. મુસલ્માનોને હરાવવાને અને તેમને ગુજરાતમાંથી હાંકી કહાડ, વાને જ્યારે હું વાઘેલા સરદારોની સાથે તેઓની પાછળ પડે તે, ત્યારે પાછળથી મારી ગેરહાજરીનો લાભ લઈ જયંતસિંહે પાટણને કબજે કરી લી હ; પરંતુ અમારાં આગમન પછી તેને હાર પામીને કેવી રીતે નાશી જવું પડયું હતું, તે પણ જાણીતું છે. સદ્દગત અરાજે અને લવણુપ્રસાદે તે સમયે પાટણની જે સેવા કરી હતી, તે ઘણી જ પ્રશંસનીય હોવાથી મેં તેના પુત્ર વીરધવલને પાટણને યુવરાજ બનાવીને તેમની યોગ્ય કદર કરી છે. વીરધવલને હું સારી રીત્યા - ળખું છું. તે ઘણોજ બહાદુર, વીર અને સુયોગ્ય યુવક છે અને વળી યુ. વરાજપદને સર્વથા લાયક છે. વિરધવલને યુવરાજ જાહેર કર્યા પછી પણ તેં ખટપટ કરવામાં બાકી રાખી નથી. તારા આવાસે વાડીમાં પાટણના સામતિને એકત્ર કરી મારા કાર્યને વડી કહાડ તેં પ્રયાસ કર્યો હતો અને તે વખતે તારે અને વરધવલને ઝપાપપી થઈ હતી, એ ઘટના મારી જાણ બહાર નથી. ટુંકમાં કહું તે તમારા દરેક કાવત્રથી હું જાણીતું છું; પરંતુ રાજ્યખટપટનો મેં ત્યાગ કરેલ હોવાથી અને આ રાજ્યમહાલયમાં વસતાં છતાં હું કેવળ સાધુ-જીવનજર જારતો હોવાથી હું કાંઈ લક્ષ્યમાં લેતા નથી અને જે નવી નવી ઘટનાઓ બન્યા કરે છે, તેને ઉદાસીનતાથી જોઈ રહું છું. મારું ચિત્ત મારો જીવનમાં બની ગયેલી ઘટનાઓથી તથા મારાં કેટલાંક અવિચારી કાર્યોથી એટલું બધું શાંત અને ઉદાસ થઈ ગયું છે કે મને હવે કોઈ પણ કાર્યમાં રસ પડતો નથી અને તેથી સન્યાસીની જેમ ભગવાન સોમનાથની ઉપાસના કરતો કરતે જીવનને વ્યતિત કરું છું. ત્રિભુવનપાલ ! હવે તું વિચાર કર કે પાટણની રાજ્યગાદીના ઉત્તરાધિકારને તું શા કારણથી ગુમાવી બેઠે છે ?"

Page #105
પાટણની પરીસ્થિતિ. ત્રિભુવનપાલ મહારાજ ભીમદેવનું ઉપાલંભરૂપ લાંબું કથન સાંભળીને કે વળે ઝંખવાણો પડી ગયો અને હવે શું બોલવું અને શું ન બોલવું, તે વિષે વિચાર કરવા લાગ્યું. તે અંહી શા કારણથી આવ્યા હત અને ભીમદેવની સાથે શી વાતચિત્ત કરવાની હતી, તે ભૂલી ગ. ક્ષણવાર રહી તેણે કાંઈક યાદ આવતા પૂછવાની હિંમત કરી. “મહારાજ ! આપે વિરધવલને પાટણને યુવરાજ અને આપને ઉત્તરાધિ- કારી બનાવ્યો, એ તો ઠીક, પણ તેને ગુજરાતને મહારાજા તે બનાવી દીધો નથી ને ?" “ના, હાલ તુરત તો તે યુવરાજ છે પણ યુવરાજ એ ભવિષ્યને મહારાજ, એ તું કયાં નથી જાણતો કે મારી પાસેથી જાણવા માગે છે ?" ભીમદેવે જવાબ આપવાને બદલે સામો પ્રશ્ન કર્યો. “ભવિષ્યની વાત ભવિષ્યમાં જોઈ લેવાશે, પણ હાલ તે તે ગુજરાતને મહારાજ નથી ને ? ત્રિભુવનપાલે વધારે હિંમત લાવીને પૂછ્યું. ત્રિભુવનપાલ ! તું આ પ્રશ્ન મને શા માટે પૂછે છે, એ હું જાણું છું. વિરધવલે વરતુપાલ તથા તેજપાલ એ બન્ને વણિક બંધુંએને મંત્રીપદે સ્થાપીને ધવલપુરમાં નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપન કર્યું છે અને તેમ કરીને તે ગુજરાતને મહારાજા બની બેઠે છે, એમ ધારીને તું એ પ્રશ્ન મને પૂછે છે, એ મારી જાણ બહાર નથી. અલબત તેણે નવું રાજ્યત - રથાપન કર્યું છે, પરંતુ ત્રિભુવનપાલ ! તે મારી ઈચ્છાથીજ. મંડલેશ્વર લવણુપ્રસાદે અને યુવરાજ વીરધવલે મારી ઈચ્છા જાણ્યા પછી તે સાહસ કરેલું છે અને વળી તે માત્ર પાટણને યુવરાજ રહીને મારાં નામથી બધી સત્તા ચલાવે છે. બેલ, હવે તારે કાંઈ કહેવાનું કે પૂછવાનું છે ? " ભીમદેવે ઉત્તર આપતાં પુનઃ પ્રશ્ન કર્યો. " ઠીક, પણ પાટણનું રાજ્યતંત્ર અને તેને ચલાવનારા આ૫ હોવા છતાં તેને નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપન કરવાની શી જરૂર પડી? શું પાટણનું રાજ્યતંત્ર અને તેને ચલાવનારા શાસકે નિર્બળ બની. ગયા છે કે વીરધવલ નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપીને સમસ્ત ગુજરાતનું સ્વામીત્વ ભોગવે ? આ તેને અન્યાય નથી શું ?" ત્રિભુવનપાળની હીંમત વધવા લાગી “ત્રિભુવનપાળ ! પાટણનું પૂર્વનું રાજ્યતંત્ર અને તેને પૂર્વને નાથ મહારાજા ભીમદેવ અત્યારે નથી. પાટણ છે, પણ તેનું ગૌરવ નથી. ભીમદેવ છે, પણ ગુજરાતનો નાથ નથી. પૂર્વની અને અત્યારની

Page #106
96 વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ. સ્થિતિમાં ઘણું સ્થિત્યંતર થઈ ગયું છે, અને તેનું કારણ તારા જેવા સામંતે તથા માંડલિક રાજાઓને વિશ્વાસઘાત છે. જે ભીમદેવની વીર હાકથી દિલ્હીના ચૌહાણ અને આબુના પરમાર તથા મુસલ્માને સુદ્ધાંત ધ્રુજતા હતા અને જેનો આણમાં રહેવાને પાટણના સામત અને માંડલિકો ગારવ સમજતા હતા, તે ભીમદે. અત્યારે નથી. હું કબુલ કરું છું કે મારી મૂર્ખાઈથી અને મારા ભેળપણથી જ આ સ્થિતિ ઉત્પન થઈ છે અને તેને સુધારવી હોય, તે સુધારી શકાય તેમ પણ છે, પરંતુ રાજ્યનાં વિકટ કાર્યોમાં ભાગ લેવા જેટલું મારામાં હવે સામર્થ્ય રહ્યું નથી. આ ઉપરથી તું એમ માનીરી નહિ કે ભીમદેવ કેવળ નિર્બળ બની ગયો છે અને સામંત અને માંડલિકાથી ડરે છે. ખરી હકીકત તો એવી છે કે હું હવે રાજ્યકાર્ય માં ભાગ લેવાને ઇચ્છતા નથી. મને તેના ઉપર સખ્ત અભાવ આવી ગયો છે. ચૌહાણ અને પરમારની સાથે વેર કરી ને મુસલ્માનોના હાથે હાર ખાવાથી તથા મારી પ્રાણધિક રાણી લીલાવતીનાં અકાળ સ્વર્ગગમ નથી મારે ઉત્સાહ ચાલ્યો ગયે છે. આસપાસનાં રજપુત રાજ્યોની સાથે વિના કારણે વેર કરીને મેં જે મુર્ખાઈ કરી છે અને ભોળપથથી તેમની સાથે યુધ્ધ કરી ગુજરાતી સૈનિકોને જે નિરર્થક નાશ કરાવ્યો છે, તેથી મને ઘણો જ પશ્ચાતાપ થાય છે. એક તરફથી આ પશ્ચાતાપરૂપી સૅથી અને બીજા તરફથી રાણીના વિયોગરૂપી શકાગ્નિથી મારું સમસ્ત શરીર બળી રહ્યું હોવાથી તેની શાંતિને માટે મારે પ્રથમ ઉપાય કરવાનો છે અને આ ઉપાય કયારે થઈ શકે કે જ્યારે હું રાજ્ય કાર્યોથી અલગ રહું, ત્યારેજ ત્રિભુવનપાલ! આ કારણથી હું ગુજરાતનું રાજ્યતંત્ર વીરધવલને સોંપી રાયધુરાથી મુક્ત થયો છું. મને અને ર જ્યને કાંઈ લેવા દેવા નથી. હું તો હવે ભગવાન સોમનાથનાં પવિત્ર નામનું સ્મરણ કરીને સાધુ-જીવન ગુજારવાને ઇચ્છું છું પરંતુ તે છ aaN તારા પિતાનાં, આપણું ચે કય વંશના પાટણની રાજગાદીનાં, ગુજરાત ભૂમિનાં અને સર્વ સામાન્યનાં હિતની ખાતર મને કહ્યા સિવાય ચાલતું નથી કે દેશ અને સમાજની લગામ જે પુરૂષોના હાથમાં રહેલી છે અને જે પુરૂષો દેશ કે સમાજના આગેવાન ગણાય છે, તેઓ જે એક સંપથી, અંગત દેષભાવને ભૂલી જઈને, પિતાના સ્વાર્થને તિલાંજલી આપીને અને સર્વ સામાન્યનાં હિતને માટે આત્મભોગથી વર્તશે નહિ, શ્રેષ્ઠતમ ચૌલુકયવંશની, ગૌરવશાલી ગુજરાતની, પ્રભુતાયુક્ત પાટણની અને અખિલ આર્યાવર્તની ભવિષ્યમાં શી દશા થશે, તેની કલ્પના મારાથી થઈ શકતી નથી, પરંતુ ત્રિભુવન પાળ! મારું આ સત્ય કથન તને રચશે નહિ. તને જ

Page #107
પાટણની પરિસ્થિતિ. માત્ર નહિ, પણ હરકોઈ મનુષ્યને સત્ય કથન પ્રથમ રચતું નથી. જ્યારે માણસને ઠેકર વાગે છે, ત્યારે જ તેને સત્ય વસ્તુનું જ્ઞાન થાય છે. મારા સંબંધમાં આ પ્રમાણે થયું છે અને મારું અંતઃકરણ કહે છે કે તારા અને તારા જેવા બીજા મનુષ્યોના સંબંધમાં પણ તેમજ થશે. આપણે હિન્દુઓ અને આપણા દેશમાં હમણુંજ આવેલા મુસલ્માને-એ ઉભય જાતિઓ પરસ્પર લડીને નિર્બળ બની જશે અને તે પછી એ જ કે બેની લડાઇ લીજે ફાવે છે, તે પ્રમાણે આ દેશ ઉપર ત્રીજી જાતિનું આધિપમ ચો, " , " . ભીમદેવ એટલું બેલીને ચુપ રહ્યો અને પિતાનાં કથનની ત્રિભુવનપાલ ઉપર શી અસર થઈ છે, તે જેવાને તેણે તેના મુખ ઉપર પિતાની દૃષ્ટિ સ્થાપી; પરંતુ ત્રિભુવનપાલ ઉપર કોઈ અસર થઈ હોય, એમ તેને જાણ્યું નહિ. તે નિરાશ થયો અને નિરાશાથી તેણે પિતાની આંખ બંધ કરી દીધી. ત્રિભુવનપાલ આ સમય દરમ્યાન મનમાં જુદા જુદા પ્રકારના તરંગે રચતે હતો. તે ઘડીમાં ઉશ્કેરાઈ જતો હતો અને ઘડીમાં શાંત બનતો હતો. એકંદર રીતે ભીમદેવનું કથન તેને રૂમ્યું નહોતું. તેણે થોડાક જુસ્સાથી કહ્યું. “આપના કથન ઉપરથી જણાય છે કે વરધવલે જે કર્યું છે, તે વ્યાજબી કર્યું છે અને અમે જે કાંઇ કરીએ છીએ તે ગેરવ્યાજબી કરીએ છીએ, પરંતુ મહારાજા ! આપની ધારણું ભૂલભરેલી છે. પાટણને ઘણે માનવસમુહ અને માંડલિક રાજાએ આપે મારે હક્ક ડૂબાવીને વીરધવલને યુવરાજ બનાવ્યો, તેથી અને વીરધવલે નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપ્યું, તેથી નારાજ થયા છે અને તેનું પરિણામ સારું આવશે નહિ. હું આપને વખતસર ચેતાવું છું કે આપનાં તથા વરધવલના અવિચારી કાર્યથી લેહીની નદીઓ વહેશે અને અત્યારે આપને જે પશ્ચાતાપ થાય છે, તેથી અનેકગુણે વધારે પશ્ચાતાપ ભવિષ્યમાં થશે. ભીમદેવે પોતાનાં નેત્રો ઉઘાડ્યાં. તેણે સ્થિર દષ્ટિથી ત્રિભુવનપાલ તરફ જોયું અને શાંતિથી કહ્યું. " ત્રિભુવનપાલ! પાટણને ઘણો માનવસમુહ તથા માંડલિકો મારાં કાર્યથી નારાજ થયા છે કે રાજી થયા છે, તેની તારા કરતાં મને વધારે ખબર છે. પાટણના અને પાટણની રાજ્યગાદીના હિતેચ્છુઓનો અભિપ્રાય લઈને જ મેં વીરધવલને યુવરાજ

Page #108
98 વીરશિરોમણ વસ્તુપાલ. બનાવ્યો છે, એટલે પાટણની પ્રજા તરફથી અને વિશ્વાસુ સામતે તરફથી કેઈપણ પ્રકારને ભય રાખવાનો નથી. સ્વાલ માત્ર તારો, જયંતસિંહનો અને તારા પક્ષના કેટલાક સામતિને છે; પરંતુ તમને પહોંચી વળવા જેટલી શક્તિ વીરધવલમાં છે, એવી મારી ખાતરી હોવાથી મારાં કાર્યને માટે મને પશ્ચાતાપ થવાને નથી.” ભીમદેવનાં ઉપર્યુક્ત કથનથી ત્રિભુવનપાલ મનમાં ઉશ્કેરાઈ ગયો. તેણે આસન ઉપરથી ઉઠીને કહ્યું. બહુસારૂ. હું હવે રજા લઉં છું.” ભીમદેવ કાંઈ બોલ્યો નહિ અને ત્રિભુવનપાલ ત્યાંથી ઝપાટાબંધ ચાલે ગયે. પ્રકરણ 14 મું. મંત્રી શ્રીધર. ગુજરાતના અધિપતિ મહારાજ ભીમદેવને મુખ્ય મંત્રી શ્રીધર હતો. શ્રીધર વડનગરી નાગર, શાંડિલગેત્રી અને વસ્ત્રાકુલવંશી હતે. તેના પિતાનું નામ વલ્લભ અને માતાનું નામ રહિણી હતાં અને તેના પૂર્વજો ચાલુક્ય રાજાઓના મંત્રીઓ હોવાથી શ્રીધર કુળવાન, ગર્ભશ્રીમંત અને મુત્તસદી હતા. પાટણનું રાજ્યતંત્ર તેણે ઘણી કુશળતાપૂર્વક ચલાવ્યું હતુંપરંતુ ભીમદેવનાં અવિચારી કાર્યોથી છેવટે તેને જશ મળી શકો નહ. ભીમદેવે તેને પ્રભાસપાટણને અધિકાર આપેલ હોવાથી તે ઘણા ભાગે ત્યાં જ રહેતા હતા અને હવે તો વૃદ્ધાવસ્થામાં પ્રવેશી ચુકેલ હોવાથી ભગવાન સેમનાથની સેવા અને ભક્તિમાં પિતાનું શેષ જીવન વ્યતિત કરતા હતા. મહારાજ ભીમદેવ અને મંત્રી શ્રીધર ઉભય ખરૂં કહીએ તે સંસારમાં રવા છતાં ત્યાગીજ હતા અને સર્વ રાજ્યકાર્યથી અલગ રહીને પિતાનું જીવન ગુજારતા હતા.. મંત્રી શ્રીધરને આટલો પરિચય વાંચક મહાશયને કરાવ્યા પછી કથામાં આગળ વધશું, તો વિશેષ સરલતા થશે. કેટલાક દિવસ થયા શ્રીધર પ્રભાસપાટણથી અણહિલપુર પાટણમાં આવેલ હતું અને જ્યારે જ્યારે તે પાટણમાં આવતા હતા, ત્યારે ત્યારે પિતાના ભવ્ય આવાસમાં ઉતરતે હતે. પ્રભાતકાળને સમય હતે.

Page #109
મંત્રી શ્રીધર. શ્રીધર સેવા-પૂજન ઈત્યાદિ કાર્યથી પરવારીને બેઠકના ખંડમાં બેઠે હતા; તે વખતે તેના દ્વારપાળે આવી નમન કરીને એક સન્યાસીનાં આગમનની વાત જાહેર કરી. શ્રીધરે સંન્યાસીને સન્માનપૂર્વક પિતાની પાસે તેડી લાવવાની કારપાળને આજ્ઞા કરી. આજ્ઞા મળતાંજ દ્વારપાળ ચાલ્યો ગયો અને થોડી જ વારમાં એક સન્યાસીએ બેઠકના ખંડમાં પ્રવેશ કર્યો. સન્યાસીને જોઈને શ્રીધરે ઉઠીને નમસ્કાર કર્યા અને પ્રત્યુત્તરમાં સન્યાસીએ જય સોમનાથની ઉદ્દઘોષણા કરી. શ્રીધર સન્યાસીને આસન ઉપર બેસાડીને પોતે પોતાની જગ્યાએ બેસી ગયે. ક્ષણવાર બને ચૂપ રહ્યા અને ત્યારપછી શ્રીધરે વાતની શરૂઆત કરતાં પૂછયું. “મહારાજ ! આપ કયાંથી આવો છે અને આપનાં આગમનનું શું કારણ છે, તે કહે. આપનાં ભજનને માટે કોઈ વ્યવસ્થા કરાવું?” મંત્રીશ્વર ! ભોજનના સમયને હજી ઘણે સમય છે અને તેટલા સમય સુધી અત્રે રોકાવાન મારે વિચાર નથી એટલે તે સંબંધી વ્યવસ્થા કરાવવાની અગત્ય નથી. વખત થતાં મારા ભોજનને માટે હું મારી જાતે જ કઈ સ્થળેથી ભીક્ષા લઈ આવીને સુધાને શાંત કરી લઈશ. સન્યાસી માટે ભોજનની ખાસ વ્યવસ્થા હેયજ નહિ; અમારે તે જે મળે, તેથી સંતોષ માનીને પેટની પૂજા કરી લેવી જોઈએ.” એ પ્રમાણે કહીને સન્યાસીએ આગળ ચલાવ્યું. “હું અત્યારે તે ગુજરાતમાં ફરતા ફરતે આવું છું; પરંતુ મારું નિવાસસ્થાન ખાસ કરીને સોમનાથ હેવાથી ત્યાંથી આવ્યો છું, એમ કહું તે પણ ચાલશે અને અહીં આવવાનું કારણ તે તમને ખાસ મળવાનું અને તમારી સાથે થોડી વાતચિત કરવાનું છે. તમને અત્યારે ફુરસદ તે છે ને ?" “રાજ્યકાર્યમાં હું બહુ ભાગ લેતા નહિ હોવાથી મને ફુરસદ છે અને તેમાંએવળી સાધુ-સન્યાસીની વાત સાંભળવાને તે મને ઘણું જ પુરસદ છે; કારણ કે સાધુ-સન્યાસીનાં મુખેથી ધર્મ અને આત્મકલ્યા ની વાત સાંભળતા મને ઘણેજ આનંદ થાય છે અને તેથી હું તમારી વાતચિત સાંભળીને ઘણોજ ખુશી થઈશ.” શ્રીધરે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. શ્રીધરના ઉત્તરથી મહેડાંની વિકૃતિ કરીને સન્યાસીએ કહ્યું “હું તમને ધર્મની વાત સંભળાવવાને આવ્યું નથી. મારો અહીં આવવાનો હેતુ ધાર્મિક નહિ, પણ રાજકીય છે.” “રાજકીય !" શ્રીધરે સહજ આશ્ચર્ય દર્શાવીને કહ્યું. “સંસારત્યાગી સન્યાસીને રાજકીય વિષય સાથે શો સંબંધ ? મેં જાણ્યું કે

Page #110
100. વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. સન્યાસીને ધર્મની વાતે વિના બીજી શી વાતચિત કરવાની હોય ? અને તેથી જ મેં તમારી વાતચિત સાંભળવાની ખુશી દર્શાવી છે.” " " હા, રાજકીય વિષય ઉપરજ મારે તમારી સાથે વાતચિત કરવાની છે. તમે મારા કથનને સાંભળશો ખરાને ?" સન્યાસીએ ભાર દઈને પૂછયું. : “રાજકીય બાબતોની સાથે હવે હું બહુ સંબંધ ધરાવતા નથી અને તેથી મિથ્યા ખટપટમાં પડવાની મારી ઇચ્છા નથી, પરંતુ તમે સન્યાસી હોવાથી સન્યાસી પ્રત્યેની મારી માનબુદ્ધિને લઈ હું તમારું કથન સાંભળવાની ના પાડી શકતા નથી. તમારે જે કહેવું હોય, તે કહે; હું ખુશીથી સાંભળીશ.” શ્રીધરે ઠંડે પેટે જવાબ આપ્યો. ' સન્યાસી, શ્રીધરનાં મુત્સદી કથનથી જરા નિરાશ થય; પરંતુ હૃદયમાં આશાનાં આછાં કિરણને પ્રકટાવીને તેણે કહેવા માંડયું. “મંત્રીશ્વર ! તમે રાજકીય બાબતોની સાથે હવે બહુ સંબંધ ધરાવતા નથી, એ જાણીને મને ખેદ થાય છે. હાલમાં પાટણની જે અવદશા થયેલી છે, તે જોઈને હરકેઈ માણસ દિલગીર થાય તેમ છે અને એ સ્થિતિમાં સુધારો કરવાને પ્રયત્નશીલ રહે તેમ છે, તે છતાં તમે પાટણના મંત્રીશ્વર થઈને પાટણની અવદશાની ઉપેક્ષા કરે છે, એ ખરેખર આશ્ચર્યજનક છે. મહારાજ ભીમદેવે મહાસામંત ત્રિભુવનપાલ સેલંકીના હક્કને ડૂબાવીને વિરધવલને યુવરાજ બનાવ્યો છે એટલું જ નહિ, પણ વિરધવલે ધવલપુરમાં નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપીને સ્વતંત્ર કારભાર કરવા માંડ છે, તે તરફ તમે કે મહારાજ ધ્યાન નહિ આપતાં શાંતિથી જોયા કરો છે, એ વિશેષ આશ્ચર્યકારક છે. તમારી તથા મહારાજની આ નીતિથી પાટણના સામતે, સરદાર, મંત્રીઓ અને માંડલિકો ઉશ્કેરાઈ ગયા છે અને ભવિષ્યમાં તેનું કેવું અને શું પરિણામ આવશે એની કલ્પના થઈ શકતી નથી. મને લાગે છે–અરે નહિ હું ભવિષ્ય ભાંખું છું–કે પાટણમાં આ કારણથી લેહીની નદીઓ ચાલશે અને એવી ભયંકર અંધાધુંધી પ્રસરી જશે કે જેનાં કટુ ફળો પાટણની બધી પ્રજાને ચાખવાં પડશે. પાટણની સ્થિતિ આવી હોવા છતાં તમે માન બેસી રહ્યા છો અને મહારાજને મન બેસી રહેવા દે છે, એ તમને શોભાસ્પદ નથી. આવાં મૌનથી તમારા ગૌરવને, પ્રતિષ્ઠાને કીતિને અને મુત્સદગીરીને કલંક લાગશે અને તેથી હું તમને વખતસર ચેતાવું છું કે તમારે મૌનને ત્યાગ કરીને કાંતો મહારાજ ભીમદેવને જાગૃત કરી પાટણના રાજ્યતંત્રને હાથમાં લેવું અને કાંતો

Page #111
મંત્રી શ્રીધર. 101 પાટણની રાજ્યગાદીના ખરા હકદાર મહાસામંત ત્રિભુવનપાલન મહારાજ ભીમદેવના ઉત્તરાધિકારી ઠરાવીને રાજ્યતંત્ર સેંપી દેવું આ પ્રમાણે કરવાથીજ પાટણની પ્રભુતા અને ગુજરાતનું ગૌરવ જળવાઈ રહેશે અને નહિ તે મેં કહ્યું તેવું પરિણામ આવશે; પાટણ પાયમાલ થશે-ગુજરાતને ગર્વ ગળી જશે.” સન્યાસી એ પ્રમાણે કહીને પિતાનાં કથનની મંત્રીશ્વર ઉપર શી અસર થઈ છે, એ જેવાને તેના મુખ પ્રતિ જોઈ રહ્યો. શ્રીધરે અન્યાસીનું કથન સાંભળી લીધું. તે તેનાં કથનથી જરાપણું ઉશ્કેરાયો નહિ. તેણે ક્ષણવાર વિચાર કરીને શાંતિથી કહ્યું. “પાટણ પાયમાલ થશે; ગુજરાતને ગર્વ ગળી જશે, એ તમારૂં કથન વિચારવા ગ્ય છે; પરંતુ તે પ્રમાણે ક્યારે થશે કે જ્યારે કાંતે પાટણમાં રાજ્યદ્રોહીઓ ઉત્પન્ન થઈ વિદેશીઓને તેડી લાવશે ત્યારે અને કાંતે પાટણના રાજા પ્રજા ઉપર અઘટિત જુલમ ગુજારશે ત્યારે. આ સિવાય તમારું કથન ખરૂં પડવાને ભય રાખવાની જરૂર નથી. મહારાજ ભીમદેવ શું કારણથી મૌન બેસી રહ્યા છે અને વિરધવલે સ્થાપેલાં નવાં રાજ્યતંત્રની શા માટે ઉપેક્ષા કરે છે, એની તમને ખરી ખબર નથી એટલે જ તમે ઉશ્કેરાઈ ગયા છે અને લેહીની નદીઓ તથા ભયંકર અંધાધુધીનું ભવિષ્ય ભાખવા બેઠા છો. પાટણના પ્રજાજને, સામતિ, સરદારે, મંત્રીઓ અને માંડલીકે, મહારાજ ભીમદેવે વીરધવળને યુવરાજ બનાવ્યું તેથી ઉશ્કેરાઈ ગયા છે, એ તમારું કથન કેવળ ખોટું છે. કદાચ ડાં સ્વાર્થધાધુઓને તેથી નારાજ થવાનું કારણ મળ્યું હશે, પરંતુ તેથી બધા ઉશ્કેરાઈ ગયા છે, એમ કહેવું એ કેવળ એકતરફી કથન છે અને તેથી તે વિશ્વાસ જન્ય નથી. પાટણની પ્રજાને અને પાટણના અધિકારીઓને મહારાજ ભીમદેવ અને હું સારી રીયા જાણીએ છીએ. તેઓ મહારાજ ભીમદેવનાં કાયથી ઉશ્કેરાઈ જાય તે સંભવ નથી. વિરધવલે ધવલપુરમાં નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપન કર્યું છે, એ મહારાજ ભીમદેવની જાણ બહાર નથી; પરંતુ તેણે જે કાંઈ કર્યું છે, તે મહારાજની સલાહ વિના કર્યું નથી અને તેથી તે સંબંધમાં તમારે શંકાશીલ થવાની અગત્ય નથી. વળી ધવલક્કપુરનું રાજ્યતંત્ર સ્થાપન મહારાજ ભીમદેવના નામથી જ ચાલવાનું છે અને ચાલે પણ છે અને તમારે ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે રાજકીય બાબતોમાં હાથ નહિ નાંખવાને મેં નિશ્ચય કર્યો હોવાથી મારી કીર્તિને કલંક લાગે કે ન લાગે, એ સાથે મારે કોઈ સંબંધ નથી. સન્યાસી મહારાજ ! જે અર્થે તમે સંસારનો ત્યાગ કરીને સાધુધર્મ સ્વી

Page #112
102 વિરશિરોમણી વસ્તુપાલ. કાર્યો છે, તે અર્થને માટે તમારે રાજ્યકાર્યમાં ભાગ લેવાને અગત્ય હોય, એમ હું માનતા નથી. તમારે તે અજ્ઞાન મનુષ્યને ધર્મને ઉપદેશ આ પવાની સાથે તપશ્ચરણ કરીને આત્મકલ્યાણજ કરવાનું છે. તમે જે ખરેખર સન્યાસ-માર્ગ ગૃહણ કર્યો હોય, તો આ ઉપાધિમાં શામાટે પડે છે ? જગતના આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિથી મુક્ત રહીને તમારે એ. કાંતમાં ભગવાન સોમનાથનાં પવિત્ર નામનું સ્મરણ કરવાનું છે અને જે તમારાથી તેમ ન થઈ શકતું હોય, તે ભગવા વસ્ત્રને ત્યાગ કરે અને સંસાર-સંગ્રામમાં યાહામ કરીને પડે; કારણકે જેવા વિચાર તેવું વર્ત. ન રાખવું, એ સુજ્ઞ માણસનું કર્તવ્ય છે.” - શ્રીધરના ઉપર્યુક્ત કથનથી સંન્યાસી નિરૂત્તર થઈ ગયા. હવે શી રીતે વાત આગળ ચલાવવી, તેને વિચાર કરવા લાગે. કેટલાક સમય પછી તેણે વિચાર કરીને કહ્યું. “રાજકીય બાબતોમાં તમે હાથ નહિ નાંખવાનો નિશ્ચય કર્યો છે, એ ઠીક છે; પરંતુ ધાર્મીક બાબતમાં તે હાથ નહિ નાંખવાને તમે નિશ્ચય કર્યો નથી ને ?" શ્રીધરે તુરતજ જવાબ આપે. “તમે જરા સ્પષ્ટતાથી વાત કરે એટલે હું તેને સ્પષ્ટજ ઉત્તર આપીશ.” મારૂં કથન એવું છે કે પાટણનું રાજ્ય સ્થપાયું ત્યારથી જૈન આગળ પડતા થયા છે અને મહારાજ જયસિંહ અને કુમારપાલના સમયથી તો તેઓ રાજકીય દ્રષ્ટિએ બહુ આગળ વધી ગયાં છે, તે એટલે સુધી કે રાજ્યતંત્રને પણ પિતાના હાથમાં રાખવા લાગ્યા છે. આ કારણથી આપણું શૈવ ધર્મને કાંઈ થોડું ઘણું સહન કરવું પડયું નથી. સેનાપતિ વિમલ, મહામંત્રી મુંજાલ અને ઉદયને પાટણની રાજ્યસત્તાને કેવળ પિતાના હાથમાં રાખી હતી અને તેથી જૈન ધર્મની કેવી અને કેટલી ઉન્નતિ થઈ ગયેલી છે, એ તમારી જાણ બહાર નથી. હજી પણ જેનોમાં જોર નરમ પડ્યું નથી અને તેમાં વળી વરધવલે વસ્તુપાલ અને તેજપાળને ધવલપુરના રાજ્યતંત્રના મંત્રીઓ નિયુક્ત કર્યાથી તેઓનું જોર વધી ગયું છે અને ભવિષ્યમાં હજીપણ વધી જશે અને તેથી શૈવ ધર્મને ઘણુંજ સહન કરવું પડશે. આ કારણને તમારે ખરા શિવભક્ત તરીકે ખાસ વિચાર કરવાનું છે અને તે માટે તમારે પૂરતી સહાય કરવાની છે. મંડલેશ્વર લવણુપ્રસાદ અને વીરધવલ જૈનધર્મના પક્ષપાતી છે. અને તેથી તેમના હાથમાં જે ગુજરાતનું રાજ્ય રહેશે, તે શૈવ ધર્મને ઘણું જ નુકશાન થશે, એ નિઃસંશય છે અને તેથી ધામક દ્રષ્ટિએ પણ તમારે પાટણનું રાજ્યતંત્ર શૈવધર્મીના હાથમાં રહે, એવો પ્રયાસ

Page #113
મંત્રી શ્રીધર. 103 કરવો જોઈએ. મહાસામંત ત્રિભુવનપાળ ચુસ્ત શૈવભક્ત છે અને તેમના હાથમાં જે પાટણની રાજ્યસત્તા રહે, તે આપણા ધર્મને કશી પણ હરકત આવવાની નથી અને નહિ તે આપણું ધર્મની તથા અમારા સંન્યાસીઓની દશા બહુજ ખરાબ થશે, એ નિશ્ચયપૂર્વક માનજે.” સન્યાસીએ ધર્મવાત આગળ કરીને મંત્રી શ્રીધરને લલચાવવાને પ્રયાસ કર્યો. શ્રીધર, સન્યાસીનાં ધાર્મિક દુર્દશાનાં લલચાવનારાં કથનથી ચ• લિત થયા નહિ. તેણે પૂર્વવત શાંતિથી સન્યાસીનું કથન સાંભળ્યાં કર્યું. સન્યાસી બોલતો બંધ થયે, એટલે શ્રીધરે ગંભીરતાથી કહ્યું. “સન્યાસી મહારાજ ! તમારું ધાર્મિક અભિમાન પ્રશંસનીય છે; પરંતુ તેને રાજકીય વિષયની સાથે જોડી દેવામાં તે તમારી અંધશ્રદ્ધાને પૂરવાર કરે છે. ધમની તકરારે રાજકીય ક્ષેત્રમાં લાવવાને તમારા પ્રયાસ મિથ્યા છે. ગુજરાતમાં જ નહિ પણ સમસ્ત આર્યાવર્તમાં અનેક ધર્મો અને તેનો પેટાપંથે છે. તે બધાના અનુયાયીઓ જે રાજકીય દૃષ્ટિએ પિતાનું સર્વોત્તમપણું સિદ્ધ કરવા જાય, તે આ દેશની દુર્દશા મોડી થવાની હોય, તો તુરતજ થાય. તમે સન્યાસી છે. રાજકીય વિષયનું તમને જ્ઞાન ન હોય, એ સ્વાભાવિક છે; તેથી ધર્મની અંધશ્રદ્ધાથી તમે શૈવધર્મનું રાજકીય ક્ષેત્રમાં વર્ચસ્વ સ્થાપવાને માટે મને લલચાવો છો, એ કેવળ તમારી ઉતાવળી બુદ્ધિનું પરિણામ છે. રાજ્યતંત્રમાં શૈ કે જૈને પોતાનું વર્ચસ્વ સ્થાપવા માગશે, તો મારી ખાતરી છે કે તેમને પાછળથી બહુ સહન કરવું પડશે; કારણકે કેઈપણ રાજ્યતંત્ર ગમે તેવું મજબુત, દઢ અને સબળ હોવા છતાં કાળબળે કાયમ એકજ સ્થિતિમાં રહી શકતું નથી; કાળે કરીને તેની ચડતીમાંથી પડતી થાય છે જ અને એ વખતે કોઈ પણ ધર્મના અનુયાયીઓએ અંધશ્રદ્ધાથી પોતાના ધર્મને રાજકીય ક્ષેત્રમાં સ્થાન આપ્યું હશે; તે તેની પણ રાજ્યતંત્રની સાથે જ પડતી થશે, એ ચોક્કસ છે. મને અનુભવ છે કે પાટણનાં રાજ્યતંત્રને જૈનો અને શવો ઉભય ઘણા કાળથી પોતાના હાથમાં રાખવાને પ્રયાસ કરતા આવ્યા છે; પરંતુ છેવટે તેઓ તેમાં ફાવશે નહિ અને પિતાના ધર્મને વિના કારણે અવનત સ્થિતિમાં લાવી મૂકશે. સન્યાસી મહારાજ ! આ કારણથી હું રાજકીય ક્ષેત્રમાં ધર્મનું વર્ચસ્વ સ્થાપવાની વિરૂદ્ધ છું. રાજ્યતંત્રની દષ્ટિએ જૈન, શિવ અને ગમે તે ધર્મના અનુયાયીઓ સમાનજ છે અને જે રાજ્યતંત્ર આ ખરેખરી મુત્સદ્દીગીરીને ભૂલી જઈને કોઈ ચોકસ ધર્મને મહત્તા આપશે, તે તેની પતી સુરતમાં જ થશે. મહારાજ ! તમે સંસારને

Page #114
104 વિરશિરોમણી વસ્તુપાલ. ત્યાગ કરીને સન્યાસધર્મને સ્વીકાર કર્યો છે, તે માટે મને માન છે; ૫રંતુ મારે કહેવું પડે છે કે તમને સંસારને, પ્રકૃત્તિને, રાજકીય કાર્યને, માનવ સ્વભાવને અને કાળબળને અનુભવ નથી અને તેથી જ તમે મને ધર્મના બહાને લલચાવવાને આવ્યા છે. એટલું ખરું છે કે હાલમાં જૈને અને શિવે ગુજરાતના રાજ્યતંત્રને પિતાના હાથમાં રાખવાને મથી રહ્યા છે; પરંતુ હું પોતે એ મતને નથી. હું તે ધર્મને રાજક્ષેત્રમાં મહત્તા આપવાને ઇચ્છતા જ નથી. ધર્મની મહત્તા તે સમાજમાં અને મનુષ્યનાં વર્તનમાં રહેવી જોઈએ અને તે જ ધર્મની ઉન્નતિ થઈ શકે. ધર્મને રાજકીય ક્ષેત્રમાં હથિયાર તરીકે વાપરવાથી અત્યાચાર થાય છે અને અત્યાચારથી ગમે તેવું સુદઢ રાજ્યતંત્ર પણ પાયમાલ થઈ જાય છે, માટે તમે ધર્મને રાજકીય ક્ષેત્રમાં મહત્તા આપવાના પ્રયાસને મૂકી દઈને તેને સમાજમાં મહત્તા આપવાનો પ્રયાસ કરે અને મને ખાતરી છે કે એમ કરવાથી શૈવ ધર્મની વિશેષ ઉન્નતિ થશે. રાજકીય ક્ષેત્રમાં ધર્મને ઘુસાડવાનો જેઓ પ્રયાસ કરે છે અને ભવિષ્યમાં કરશે, તેઓ કદિપણ પિતાના મનોરથમાં ફલિભૂત થવાના નથી; એ ખાતરીથી માની લેજે.” - ત્યારે તમે શૈવ ધર્મની પડતીને ઇચ્છે છે?” સન્યાસીએ ભ્રકુટી ચડાવીને પૂછયું. ના, બીલકુલ નહિ. ખરું કહું તો તમારા કરતાં હું શૈવ ધર્મની વધારે ચડતી ઇચ્છું છું; પણ તેને રાજકીય ક્ષેત્રમાં સ્થાન આપીને તે નહિ જ.” મંત્રીશ્વરે તુરતજ જવાબ આપે. . “જે ધર્મને તમે રાજકીય ક્ષેત્રમાં સ્થાન આપવા માગતા નથી, તો શૈવ ધર્મની ઉન્નતિ તમે શી રીતે ઈચ્છે છે, એ હું સમજી શકતો નથી. શૈવ ધર્મને રાજકીય ક્ષેત્રમાંથી દૂર કરવાથી જૈન ધર્મ પિતાનું સ્વામીત્વ સ્થાપન કરી વાળશે અને જો તેમ થયું, તે આપણું અને આપણું ધર્મની અવનતિ જ છે.” સન્યાસીએ કહ્યું. - “મારા આશયને તમે ન સમજી શકે, તે તે સર્વથા સ્વાભાવિકજ છે. હું ગર્વ કરતા નથી, પરંતુ મુત્સદીનાં કથનનો આશય સમજવાને માટે મુત્સદી થવાની અગત્ય છે. રાજકીય ક્ષેત્રમાંથી શૈવ ધર્મને દૂર રાખવાથી જૈન ધર્મ પિતાનું સ્વામીત્વ જમાવશે અને તેથી આપણી અવનતિ થશે, એ તમારે ભય બેટે છે. જેને રાજકીય ક્ષેત્રમાં આગળ આવવાથી આપણને કોઈ નુકશાન થવાનું નથી, એવી મારી માન્યતા છે અને કદાચ ધર્મની અંધશ્રદ્ધાથી તેમના તરફથી તેમ થશે, તે તેમાં

Page #115
મંત્રી શ્રીધર. 105 તેઓનેજ નુકશાન થશે; તેઓ જ પોતાના હાથે પિતાની અવનતિને વહેરી લેશે.” શ્રીધરે બહુજ ગંભીરતાથી કહ્યું. “ઠીક છે. હું હવે રજા લઈશ.” એમ કહીને સન્યાસી આસન ઉપરથી ઉડ્યો અને જતાં જતાં “મંત્રીશ્વર ! તમને તમારા મુત્સદીપણનું અભિમાન છે અને તેને લઈને મારી વાતને તમે માન્ય રાખતા નથી, એ યોગ્ય કરતા નથી. યાદ રાખજો કે તમારા આ મુત્સદ્દીપણાથી પાટણમાંજ નહિ કિન્તુ સમસ્ત ગુજરાતમાં ભયંકર અવ્યવસ્થા થશે અને ત્યારેજ તમને ખબર પડશે કે તમારી મુત્સદ્દીગીરીનાં મિથ્યાભિમાનનું કેવું પરિણામ આવ્યું છે.” એ પ્રમાણે ક્રોધાવેશથી કહીને તે ત્વરાથી ચાલ્યો ગયો. શ્રીધર તેનાં ક્રોધનાં વચનો સાંભળીને ગુસ્સે થવાને બદલે સહજ હસ્યો. તેણે ચાલ્યા જતા સન્યાસી તરફ નજર રાખીને કહ્યું. " જયંતસિંહ ! સન્યાસીના વેશે તું મને ઠગવા તે આવ્યા; પરંતુ તેને એટલું સ્મરણ ન રહ્યું કે હું કોને ઠગવા જાઉં છું. શ્રીધર વૃદ્ધ થયો છે, પરંતુ તેની સ્મરણુશક્તિ અને તેની ચક્ષએનું તેજ હજી જેવાં ને તેવાં જ છે તથા તે ગમે તેવો વેશ લઈને આવેલા માણસને તુરતજ ઓળખી શકે છે, એ વસ્તુસ્થિતિને તું ભૂલી ગયા જણાય છે અને તેથી જ મને ઠગવા આવવાનું તે સાહસ કર્યું છે. પણ જયંતસિંહ ! તેમાં તારે દોષ નથી. ચિંતાના ચક્રમાં પડેલા માણસની વિવેકશક્તિનો લેપ થઈ જાય છે અને તેથી તેં કરેલા સાહસને માટે તેને દોષ દેવા કરતાં તારી માનસિક અવસ્થાનેજ દેષ દે, એ વધુ યોગ્ય છે.” સન્યાસીએ મંત્રીશ્વરનાં ઉપર્યુક્ત વચન સાંભળ્યાં કે નહિ તે અમે કહી શક્તા નથી; કારણકે મંત્રીશ્વર પિતાનું કથન પૂરૂં કરે, તે પહેલાં તે તે તેની નજરમાંથી ઘણે દૂર ચાલ્યો ગયે હતે. પ્રકરણ 15 મું. યુદ્ધનો નિશ્ચય મંડલેશ્વર લવણપ્રસાદ, યુવરાજ વોરધવલ, મહામાત્ય વસ્તુપાલ અને તેજપાલ, મંત્રી ચાહડ અને નાગડ, સામંત જેહુલ અને સરદાર

Page #116
106 વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ. સેમવર્મા તથા ક્ષેત્રવર્મા વગેરે રાજસભાના ખાનગી ખંડમાં એકત્ર મળ્યા હતા. મહામાત્ય વસ્તુપાલ ધવલક્કપુરના રાજ્યતંત્રની બધી યોજના કરીને તેનો અમલ પણ ધીમે ધીમે કરવા માંડ્યો હતો. તેણે સ્તંભતીર્થ અને ધવલપુરની પ્રભુતા પોતાના હાથમાં રાખી હતી અને તેજપાલને મંત્રીપદની સાથે સૈન્યની દેખરેખનું કામ પણ સોંપ્યું હતુ. તેણે બીજા મંત્રીઓને રાજ્યનાં જુદાં જુદાં ખાતાં સેપી દીધાં હતાં અને સામંતો તથા સરદારોના અધિકારોને મર્યાદિત બનાવવામાં આવ્યા હતા. સજજનને સત્કાર કરવો, દુજનેને દંડ આપવો, ધન અને ધર્મની વૃદ્ધિ કરવી અને સર્વ લેકોપર ઉપકાર કરો, એ રાજ્યવ્યાપારનું ફળ છે, એ હેતુથી મહામાત્ય વસ્તુપાલે એ પ્રમાણેજ રાજ્યની વ્યવસ્થા કરેલી હતી. લાંચ અને પ્રપંચથો લેમી મેળવનારા, દુષ્ટ અને ચાડીયામાં અગ્રેસર એવા અધિકારીઓને તથા ધન અને સત્તાથી મદેન્મત્ત બનેલા નાનાં ગામના ઠાકરે, પટેલે અને સરદારને શામ, દામ, દંડ અને ભેદથી દંડીને બધાને તેણે ધવલક્કપુરનાં રાજ્યતંત્રને આજ્ઞાધારી બનાવી દીધા હતા. ટુંકામાં કહેવામાં આવે, તો તેણે સ્વતંત્ર બની ગયેલા ગામના મુખીઓ વગેરેને જૂદાં જુદાં બાને દંડીને રાજ્યને ખજાને ભરી દીધો હતો અને ધનનાં બળથી મેટું વિશાળ સૈન્ય પણ તૈયાર કરી દીધું હતું. તેણે ધવલપુરને પાટણના મંડળ માંહેના નાનાં મંડળને બદલે સમસ્ત ગુજરાતનું પાટનગર બનાવી દીધું હતું અને તેની સત્તા તથા કાર્યની પ્રણાલિકાથી નાનાં ગામના ઠાકોર તેના તાબામાં સ્વતઃ આવી ગયા હતા. હવે પાટણના સ્વતંત્ર બની ગયેલા માંડલિકે અને સૌરાષ્ટ્રના કેટલાક ઉદ્ધત ઠાકરેને શી રીતે વશ કરવા, એ સ્વાલ રહેલું હતું અને તે માટે એક નિશ્ચય ઉપર આવવા વસ્તુપાલે ધવલwપુરના અધિકારીઓને એકત્ર કર્યા હતા. બધા અધિકારીઓ આવી ગયા પછી વસ્તુપાલે સર્વની તરફ જોઈને બોલવાની શરૂઆત કરી. “મંત્રીઓ ! સામાઁ ! અને સરદાર! પરમાત્માની કૃપાથી આપણે આપણું કાર્યમાં ધીમે ધીમે ફતેહમંદ થતા જઈએ છીએ, એ આપણા માટે હર્ષને વિષય છે. શામ, દામ, દંડ અને ભેદ એ ચાર પ્રકારની રાજનીતિથી દુષ્ટ અધિકારીઓને અને આસપાસના ઉદ્ધત ઠાકરેને આપણે યોગ્ય દંડ આપીને વશ કરી શકયા છીએ. રાજ્યકેષમાં ધનની વૃદ્ધિ થતાં સૈન્ય વધારવામાં આવ્યું છે અને રાજ્યતંત્રના બધાં ખાતાંને વ્યવસ્થા સર કરવામાં આવ્યાં છે. આ પ્રમાણે આપણે ધવલપુરના રાજ્યતંત્રને સુવ્યવસ્થિત કરીને ગુજરાતનાં

Page #117
યુદ્ધનો નિશ્ચય. 17 બીજાં પ્રતિસ્પર્ધિ રાજ્યોની કક્ષામાં લાવી શક્યા છીએ, તે પરમાત્માની કૃપાનું તથા આપણું ઉદાર રાજાની કાર્ય કુશળતાનું પરિણામ છે. આપણા રાજા એ પાટણના યુવરાજ છે અને મહારાજ ભીમદેવની હયાતી સુધી તેઓ પાટણના યુવરાજજ રહેશે; પરંતુ ધવલપુરના તો તે રાજાજ છે અને તેથી હવેથી આપણે તેમને રાણાશ્રીનાં પદથી ઓળખશું, એવી મારી ઇચ્છા છે.” વસ્તુપાલનું કથન સાંભળીને સામંત જેહુલે તેને અનુમોદન આપતાં કહ્યું. " તમારી ઇચછા પેશ્ય છે અને તે સાથે અમે બધા મળતા થઇએ છીએ. યુવરાજ વિરધવલજીને હવેથી આપણે રાણુશ્રીનાં નામથીજ સંબોધીશું. મહારાજા ભીમદેવની હયાતી હોવાથી આપણે જો કે તેમને મહારાજા કે મહારાણનાં નામથી સંબોધી શકતા નથી; તે પણ તે તો આપણે મહારાજાજ છે, એમ અંત:કરણથી આપણે માનવું જોઈએ.” અમારી પણ આ વિષયમાં સંમતિજ છે.” મંત્રો નાગડે કહ્યું.. “હવે બીજે વિચાર આપણે પાટણના માંડલિકે અને સૈારાષ્ટ્રના શિકારે વિષે કરવાનું છે.” વસ્તુપાલે પિતાનું કથન આગળ ચલાવ્યું. પાટણની અંદર હાલ શું બને છે, એ તરફ આપણે બહુ ધ્યાન આપવાનું નથી. જો કે ત્યાં બનતી ઘટનાઓને આપણે ધ્યાનમાં તો રાખવાની જ છે, પરંતુ જ્યાં સુધી મહારાજ ભીમદેવ હયાત છે, ત્યાં સુધી પાટણની અંદરના કારભારમાં આપણે માથું મારવાનું નથી, એ સ્મરશમાં રાખવાની અગત્ય છે. પાટણની અંદર કારભાર હાલ જે ધોરણે ચાલે છે, તેને આપણે નભાવી લેવાની આવશ્યકતા છે, પરંતુ પાટણની બહારના કારભારને આપણે ગમે તે રીતે ચાલવા દેશું નહિ. ગુજરાતનાં રાજ્યને સુવ્યવસ્થિત રાખવાને માટે પાટણના માંડલિકને ઠાકરેને તથા વાધિન પ્રાંતના અધિકારીઓને ધવલપુરનાં રાજ્યતંત્રની સત્તા નીચે લાવવાના છે. આ માટે આપણે કેવી રીતે કામ લેવું અને શી રીતે વર્તવું, એ સંબંધમાં તમારે સર્વને અભિપ્રાય જાણવાને માટે મહામંડલેશ્વર , તથા રાણશ્રીની ઇચ્છાથી તમને બધાને એકત્ર કરવામાં આવ્યા છે. આસપાસનાં નાનાં ગામના ઠાકોરોને તથા આપણું અધિકારીઓને તે આપણે સહજમાં વશ કરી શક્યા છીએ; પરંતુ માંડલિકે અને સૈારાષ્ટ્રના મોટા ઠાકોરને યુદ્ધ કર્યા વિના આપણે નમાવી શકશું નહિ. આ કારણથી મહામંડલેશ્વર તથા રાણાશ્રીને વિચાર, જે માંડલિ અને ઠાકોરો આપણું સત્તા કબુલ રાખવાની ના પાડે, તેમની

Page #118
108 વિશિરોમણી વસ્તુપાલસાથે યુદ્ધ કરવું અને એ રીતે તેમને આપણા તાબેદાર બનાવવા, એવે છે. બધી પરિસ્થિતિને વિચાર કરતાં મને પણ તેમનો વિચાર યોગ્ય લાગે છે અને તેથી હું પણ તેમના વિચારની સાથે મળતો થયો. છું; કારણ કે એમ કર્યા વિના આપણે જે હેતુથી ધવલપુરનું રાજ્યતંત્ર સ્થાપ્યું છે, તે પરિપૂર્ણ થઇ શકશે નહિ. મહારાજ ભીમદેવની છેલ્લી હાર પછી પાટણની અને સમસ્ત ગુજરાતની જે પડતી દશા થઈ છે, તેમાં પાટણને બધા માંડલિકે અને ઉદ્ધત ઠાકરેને તાબે કરીને ગુજરાતનાં રાજ્યને સુવ્યવસ્થિત કર્યા વિના સુધારે થઈ શકશે નહિ. હવે આ સંબંધમાં તમારે શે વિચાર છે, એ જાણવાની અગત્ય છે; કારણ કે જે તમે આ વિચાર સાથે મળતા થતા હે, તે કાર્યને તુરતજ હાથમાં લેવામાં આવે.” વસ્તુપાળ બોલી રહ્યો કે તુરતજ સામંત જેહુલે સર્વની સામે જોયું અને બધાનાં મુખને ભાવ કળી જઈને તેણે કહ્યું. “મંત્રીશ્વર! મહા મંડલેશ્વર અને રાણાશ્રોને જે વિચાર તમે જણવ્યો, તે સર્વથા એચજ છે. ગુજરાતનાં ગૌરવને માટે અને પાટણની પડતીમાંથી ચડતી કરવાને માટે સ્વતંત્ર બની બેઠેલા માંડલિકો અને ઠાકોરોને વિના વિલંબે તાબે કરવાની અગત્ય છે. અમે એ વિચારની સાથે સર્વથા સંમતજ છીએ. આ સંબંધમાં તમે અમારે વિચાર જાણવાને માગ્યો, એ રાણાશ્રીની તથા તમારી પોતાની કાર્ય કુશળતાની ખુબી છે; પરંતુ કદાચ અમારે વિચાર જાણ્યા વિના પણ રાણાશ્રીએ અમને યુદ્ધમાં જવાની આજ્ઞા કરી હોત, તે અમે વિના વિલંબે તેને સહર્ષ સ્વીકાર કરત. માતૃભૂમિની સેવા અને સ્વદેશની ઉન્નતિ કરવાનાં કાર્યો કેને ન ગમે? અમે તે એવાં કાર્યો બજાવવાને અમને તક મળે છે, એ માટે ઘણુંજ ખુશી છીએ અને તે કારણથી અમે રાણાશ્રીના વિચારની સાથે મળતા થઈએ છીએ અને યુદ્ધમાં ભાગ લેવાને અમને પ્રસંગ આપશેજ, એ આગ્રહ પણ કરીએ છીએ.” - જેહુલનું કથન પૂરું થયું એટલે વસ્તુપાળ નાગડ તરફ જોયું અને તેણે પણ એ વિષયમાં અનુમોદન આપ્યું, એટલે મંત્રીએ વીરધવલની સામે એક વખત જોઈને કહ્યું. “મંત્રીઓ! સામત ! અને સરદાર! કેઇપણ વિષયમાં તમારો અભિપ્રાય જાણ્યા વિના તમને ચોકસ આજ્ઞા આપવામાં આવે, તો તે પ્રમાણે વર્તવાને તમે બધા તૈયાર છે, એવી રાણાશ્રીને તમારી સંપૂર્ણ ખાતરી છે; પરંતુ ડાલા માતે ધર્યકુ * 1 .

Page #119
યુદ્ધને નિશ્ચય. 100 શળ રાજનું તો એ કર્તવ્ય છે કે તેણે પિતાના અધિકારીઓને મત મેળવીનેજ કોઈપણ કાર્ય કરવું. આ પ્રમાણે કરવાથી દરેકનો મત જાણું શકાય છે અને કરેલા નિશ્ચયમાં કાંઈ ખામી હોય તો તે સુધારી શકાય છે. વળી બધાની સલાહથી જે કાર્ય થાય છે, તે એકત્ર વિચાર અને એક સંપથી થતું હોઈને તેમાં સફલતા પણ અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. આ કારણથી આપણું રાજ હંમેશા કોઈપણ કાર્ય કરતાં પહેલાં દરેકનો મત લેવાનું પસંદ કરે છે અને તેથીજ તમને બધાને અત્યારે એકત્ર કરીને તમારે મત લેવામાં આવ્યો છે. જ્યારે તમે બધા અમારા નિશ્ચયની સાથે મળતા થાઓ છે, ત્યારે કાર્યને તુરતજ શરૂ કરવું એ વધારે ઉત્તમ છે.” એટલું બોલીને વસ્તુપાલે મહામંડલેશ્વર અને રાણાશ્રીની અમુક વિષયમાં આજ્ઞા લઈને પિતાનું બેલડું આગળ ચલાવ્યું. “હવે પ્રથમ કાર્ય આપણે સૌરાષ્ટ્રના ઠાકરેને સ્વાધીનમાં લેવાનું કરવાનું છે. આ કાર્યમાં રાણાશ્રી વરધવલજી જાતેજ ભાગ લેવા માગતા હોવાથી તેમની સાથે તેજપાલ અને સામંત જેહુલે જવાનું છે. આ ચડાઈમાં તેજપાલને સેનાનો નાયક ઠરાવવામાં આવે છે અને સામંત જેહુલે ઉપસેનાપતિ તરીકે કામ કરવાનું છે. આ ચડાછ દરમ્યાન ધળ તથા ખંભાતમાં સૈન્ય બહુજ ડું રહેશે, એટલે એ બને શહેરને સુરક્ષિત રાખવાને માટે મહા મંડલેશ્વર તથા હું ધોળકામાં રહેવાન છીએ અને મંત્રી નાગડે તથા સરદાર સેમવર્મા અને ક્ષેત્રવર્માએ ખંભાતમાં રહેવાનું છે. હાલની ગોઠવણ આ પ્રમાણે છે. આ વખતની ચડાઈમાં જેમને જવાને લાભ મળતું નથી તેમને હવે પછીની ચડાઇ માં ભાગ લેવા દેવામાં આવશે અને તેથી કોઈએ નિરાશ થવાની અગત્ય નશો. બસ, આ આપણે છેવટનો નિશ્ચય છે. સૌરાષ્ટ્રમાં ચડાઈ લઈને તુરત જ જવાની અગત્ય છે; કારણકે ત્યાંના કેટલાક રાજાઓ યાત્રાળ લોકને બઉજ હેરાન કરે છે અને તેમની પાસેથી અસહ્ય કર લે છે અને તેથી તેમના જુલ્મનો અંત લાવવાની તત્કાળ અગત્ય છે. આ ચડાઈ જેમ બને તેમ જલ્દીથી લઈ જવાની છે, એ ધ્યાનમાં રાખજે અને તૈયારી પણ વાચો કરી લેશે, એવી રાણુત્રીની ખાસ ઈચ્છા છે.” વસ્તુપાળનું કથન સંપૂર્ણ થતાં મહામંડલેશ્વર અને વિરધવલ ઉભા થયા અને તે સાથેજ સર્વ સભાજનો પણ ઉભા થઈ ગયા. વિરધવલે જતાં જતાં તેજપાળને આજ્ઞા કરી “આજ સંધ્યા સમયે સૈન્યની તપાસ કરવાને માટે હું આવીશ; માટે તમે બધી 10.

Page #120
110 વિશિરોમણી વસ્તુપાલ. વ્યવસ્થા કરી રાખજે.” એટલું કહી વરધવલ વસ્તુપાલને પિતાની સાથે લઈ બીજા ખંડમાં ચાલ્યો ગયો અને લવણુપ્રસાદ તથા બીજા અધિકારીઓ સ્વસ્થાનકે ગયા. બીજા ખંડના દ્વારમાં પ્રવેશ કરતાં જ વીરધવલે વસ્તુપાલને ઉદેશીને કહ્યું. “મંત્રીશ્વર! તમારી કાર્યકુશળતાથી આપણે દરેક કાર્યમાં વિજયને વરતા જઈએ છીએ, એ માટે હું તમને ધન્યવાદ આપ્યા વિના રહી શકતું નથી. જો કે તમે માત્ર તમારી ફરજને જબજા છો અને તેથી તે માટે તમને ધન્યવાદ આપવાની અગત્ય નથી; પરંતુ તમારી કાર્ય કરવાની રીતિજ એવી પ્રશંસનીય છે કે તમારા માટે મારા હૃદયમાં જે લાગણી ઉદ્દભવે છે, તેને સ્પષ્ટ કર્યા વિના મને સંતોષ થતું નથી.” મહારાજ ! આપ મને જે ધન્યવાદ આપે છે તે યોગ્ય નથી. મારે આપનું કામ બને તેટલી દક્ષતાપૂર્વક કરવું, એ મારી ફરજજ છે અને તેથી તે માટે આપે મારી પ્રશંસા કરવાની કે મને ધન્યવાદ આપવાની જરૂર નથી. પાટણની તથા ગુજરાતની હાલમાં જે પડતી દશા થયેલી છે, તે રાજકીય અંધાધુંધીના પ્રતાપને લઇનેજ છે અને તેથી દેશ. સ. માજ અને ધર્મની ઉન્નતિ કરવાને માટે પ્રત્યેક દેશસેવકે તૈયાર થવું જોઈએ અને રાજકીય અંધાધુંધીને નાશ કરવાને કમર કસવી જોઈએ. આપના અને મારા પૂર્વજોએ ગુજરાતના ગૌરવને અને પાટણની પ્રભુ 'તાને પ્રાપ્ત કરવાને અને વધારવાને જે વીરતાજન્ય કાર્યો કર્યા છે, તે ધ્યાનમાં લઈએ તો આપણો ' અત્યારને પ્રયાસ બહુજ ક્ષુલ્લક છે. આ ક્ષુલ્લક પણ દેશસેવાના પ્રયાસમાં હું જે કાંઈ ભાગ લઉં છું, તે કેવળ પરમાર્થને માટેજ લેતા નથી, પરંતુ તેમાં મારે સ્વાર્થ પણ રહે છે. અને તે કારણથી આપને મને ધન્યવાદ આપવાની જરૂર નથી. ધન્યવાદ તે જે કેવળ ૫રમાર્થને માટે કાર્ય કરતો હોય, તેને જ આપી શકાય.” વસ્તુપાલે એ પ્રમાણે કહીને રાજાના મુખની સામે જોયું. વીરધવલની પ્રસન્ન મુદ્રા જોઈને તેણે વાતને બદલીને કહ્યું. “હવે એ વાતને જતી કરીને આપણે મૂળ વાત ઉપર આવીએ.” કે “હું જાણું છું કે સુજ્ઞ જનો પોતાની પ્રશંસા સહન કરી શકતા નથી. તેઓ તો નિંદાથીજ વધુ પ્રકાશે છે.” વીરધવલે એમ કહીને મંદ હાસ્ય કર્યું અને તે પછી મૂળ વિષય ઉપર આવતાં તેણે પૂછ્યું. પ્રથમ સૌરાષ્ટ્રમાં ચડાઈ લઈ જવાના મારા આશયને તે તમે સમજ્યા છે ને ?"

Page #121
યુદ્ધને નિશ્ચય ' 111 વરતુપાલ એ પ્રશ્નથી જરા ગંભીર બની ગયો. તેણે ઘડીભર તે એ પ્રશ્નનો કાંઈ ઉત્તર આપે નહિ. વરધવલે પુનઃ પૂછ્યું. “કેમ, તમે મારા આશયને સમજી શક્યા નથી કે શું ?" આપના આશયને સમજી ન શકું, એ જે હું મુખ હોઉં, તે મારાથી કારભાર થઈ શકે નહિ.” વસ્તુપાળે તુરતજ જવાબ આપે. ૌરાષ્ટ્રમાં ચડાઈ લઈ જવાને આપને આશય તો આપના સાળાને મહાત કરવાને છે.” " બરોબર છે. વિરધવલે જરા આશ્ચર્યને ભાવ મુખ ઉપર લાવીને કહ્યું " બીજાના આશયને સમજી લેવાની તમારી શક્તિ અગાધ છે. ઠીક, પણ મારી એ ધારણ ઉચિત તે છે ને ?" " ઉચિત જ છે. એમ કરવાથી બે હેતુને એકજ વખતે સાધી શકાય તેમ છે.” વસ્તુપાલે ઉત્તર આપો. અને તે બે હેતુ કયા?”વિરધવલે પુનઃ પૂછયું. * વેરની વસુલાત અને શત્રુ ઉપરની છત. "વસ્તુપાલે જવાબ આપે. ' " શત્રુ ઉપરની છત તો બરોબર; પરંતુ વેરની વસુલાત શી રીતે ?" વીરધરલે પોતાના મનોભાવને દબાવીને પૂછયું. શું આપને આપના સાળાની સાથે વેર નથી ? શું તેઓએ આપની વિરૂદ્ધમાં પાટણમાં રહીને કાવત્રાં કર્યા નથી અને આપનાં રાણીશ્રી જયલતાની સાથેનાં લગ્નનાં તેઓ વિરોધી નહતા ? વસ્તુપાલે સામે પૂછયું. વસ્તુપાલના પ્રકથી વીરધવલને વધારે આશ્ચર્ય થયું. તેણે તુરત જ કહ્યું. “પણ તમે મારાં લગ્નની ઘટનાને શી રીતે જાણું શકયા, એનું જ મને આશ્ચર્ય થાય છે. " રાજાછ! એમાં આશ્ચર્ય પામવાની જરૂર નથી. કારભારીએ રાજ્ય અને રાકળના સંબંધમાં બની ગયેલી, બનતી અને બનવાની દરેક ઘટનાથી જાણીતાં રહેવું જોઈએ અને તેજ તેનાથી કારભાર થઈ શકે છે.” વસ્તુપાલે ગંભીરતાથી જવાબ આપ્યો. બરોબર છે. તમે ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળના જાણકાર છે, ત્યારેજ તમે મંત્રી બનાયે ને ?" શું બોલવું એ બરાબર યાદ નહિ આવતાં વરધવલે હસતાં હસતાં એ પ્રમાણે કહ્યું.

Page #122
112 , વિરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. વસ્તુપાલ ચૂપ રહ્યો. - એ પછી વરધવલે રાણીવાસ તરફ જતાં જતાં કહ્યું “ઠીક; હવે હું જાઉં છું. ચડાઇની બીજી જે વ્યવસ્થા કરવાની હોય, તેની દરેકને સૂચના આપી દેજો.” વિરધવલ એમ કહીને રાષ્ટ્રવાસ તરફ ગયે અને વસ્તુપાલ " બહુ સારૂ. " એમ વિરધવલનાં કથનને સ્વીકાર કરીને પિતાના આવાસે જવાને ચાલે. તે આવ્યા ત્યારે તેજપાલ તેની રાહ જોતો બેઠે હતો. તે પછી બંને બંધુઓ ચડાઈની વાતે વળગ્યા. પ્રકરણ 16 મું. બંધુ-ભગિની. રાત્રિને પ્રથમ પ્રહર ચાલતું હતું. વામનસ્થલીનું રાજભૂવન અસંખ્ય દીપકોના પ્રકાશથી ઝળઝળી રહ્યું હતું. રાજભૂવનના એક ખંડમાં બે પુરૂષો અને એક સ્ત્રી એમ ત્રણ મનુષ્પાં વિચારગ્રસ્ત અવસ્થામાં બેઠાં હતાં. બન્ને પુરૂષે લગભગ સમાન વયના હતા તેમના ચહેરા ભવ્ય હતા; તેમની આંખો લાલચોળ હતી અને તેમાંથી અગ્નિના તણખાં ખરતાં હોય, એમ જોનારને જણાતું હતું. તેમની સામે બેઠેલી સ્ત્રી યુવતી અને કામ લાગી હતી; તેનું રૂપ અલૌકિક હતું અને તેનું સુંદર મુખ ચિંતાને લીધે ઉદાસ દેખાતું હતું. ખંડમાં બળતા દીપકાના ' પ્રકાશથી એકજ આસન ઉપર પાસે પાસે બેઠેલા બન્ને પુરૂષનાં મુખ ઉપર ક્ષણે ક્ષણે જે જૂદા જૂદા ભાવ પ્રકટ થતા હતા, તે તેમની સામેનાં આસન ઉપર બેઠેલી કોમલાંગી યુવતી સ્પષ્ટ જોઈ શકતી હતી અને તે ભાવોને ઉકેલવાને પિતાનાં મનથી પ્રયાસ પણ કરતી હતી. ખંડમાં પ્રસરેલી શાંતિનો ભંગ કરીને યુવતીઓ અને પુરૂષોને ઉદ્દેશીને કહ્યું. “વડિલ બંધુ સાંગણદેવ તથા ચામુંડરાજ ! હું તમને સત્યજ કહું છું. ગુજરાતના મહારાજાની સામે થવામાં તમે ફળ કહાડશે નહિ. ગુજરાતનું વિયી સૈન્ય સૌરાષ્ટ્રના ઘણા રાજાઓને મહાત કરતું આવ્યું છે અને જો તમે તેની સાથે બાથ ભીડશે, તે તમે પણ અવશ્ય મહાત થશે; માટે મારું કથન માન્ય કરો અને ગુજરાતના મહારાજાને ખંડણી આપીને તેની તાબેદારી સ્વીકારે. આપણું સદ્ગત

Page #123
બધુ-ભગિની. * 113 બાપુ શે નિદેવ ગુજરાતના નાથના ખંડિયા રાજા હતા, એ યાદ લાવો અને તેના પગલે ચાલીને તમે પણ પાટણની પ્રભુતાને સ્વીકાર કરે.” યુવતીનું કથન સાંભળીને વામનસ્થલી રાજા સાંગણ અને તેનો ભાઈ ચામુંડ વધારે ગુસ્સે થયા. તેમની આંખોમાંથી ક્રોધના અંગારા વર્ષવા લાગ્યા અને તેમના હાથ કમરે લટકતી તલવારો તરફ વળ્યા. સાંગણે કહ્યું “બહેન જલતા ! તું અમને સત્ય કહેતી નથી, પણ અસત્યજ કહે છે. ગુજરાતના મહારાજાની સામે થવામાં અમે ફળ કહાડશું કે નહિ એ સમજવાની તારામાં શકિત નથી. પ્રથમ તો ગુજરાતને મહારાજા કોણ છે, એજ અમે જાણુતા નથી. શું વીરધવલ એક સામાન્ય સદારને પુત્ર-ગુજરાતને મહારાજા બનીને આવ્યો છે ? શું નિર્મળ ગુજરાતીમાં પ્રચંડ સૌરાષ્ટ્રવાસીઓને હરાવશે?” ' સાંગના જુસ્સાભર્યા પ્રશ્નોથી જયલતા ગભરાણું નહિ. તેણે પૂર્વવત શાંતિથી જવાબ આપતાં કહ્યું. “હા; નિર્બળ ગુજરાતીઓ પ્રચંડ સૌરાષ્ટ્રવાસીઓને હરાવશે અને એમાં કાંઈ આશ્ચર્યજનક પણ નથી. ગુજરાતીઓ નિર્બળ અને સૌરાષ્ટ્રવાસીઓ સબળ, એ તમારી તૂલના ડીક છે; પરંતુ પ્રસંગોપાત્ત નિર્બળ મનુષ્ય સબળ મનેષ્યોને પણ હોઈ શકે છે, એ તમારે યાદ રાખવું જોઈએ. વડિલ ભાઈ ! અવિનય થાય, તો ક્ષમા કરજે; પરંતુ જ્યારે કહેવાની તક મળી છે, ત્યારે હું તમને ખરૂં જ કહીશ; પછી ભલે તેથી તમને નારાજ થવાનું કે ક્રોધાતુર થવાનું કારણું મળે. તમારા કથનાનુસાર ગુજરાતીઓ નિર્બળ છે; તે પણ તેમની હાક સર્વત્ર વાગી રહી છે અને સૈરાષ્ટ્રવાસીઓ સબળ છે; તે પણ તેમની હાક કઈ પણ સ્થળે વાગતી નથી, એનું શું કારણ? ગુજરાતીઓ ગમે તેવા છે; તે પણ આજ કેટલાએ વર્ષોથી તેઓ એક મહાન રાજતંત્રને ચલાવી રહ્યા છે અને સૌરાષ્ટ્ર, માળવા, કચછ વગેરે રાજ્યના ગર્વને તેમણે ઘણુએ વાર તોડી નાંખે છે. સૌરાષ્ટ્રવાસીઓ સબળ છે, એ હું જાણું છું. મારી જન્મભૂમિ સૈારાષ્ટ્ર છે અને હું સૌરાષ્ટ્રની પુત્રી છું. એ માટે મને અભિમાન છે; પરંતુ, અભિમાનની સાથે મને દિલગીરી થાય છે કે, તમારી શી દશા છે ? તમે સબળ અને પ્રચંડ ગણાતા કેટલાક રાઓ પોતાની પ્રજાનાં દ્રવ્યથી શ્રીમંત બનીને ઉદ્ધત બની ગયા છે, પિતાના રાજધર્મને ભૂલી ગયા છે અને યાત્રાળુઓની પાસે અસહ્ય કર લેવામાં તથા તેમને વિના કારણે હેરાન કરવામાં આનંદ માને છે. મોટા રાજાઓ નાના રાજાઓને વિના કારણે પીડવામાં અને નાના રાજાઓ તથા ઠાકેરો પ્રજાજનોને

Page #124
114 વિરશિરોમણું વસ્તુપાલ. લુંટીને દ્રવ્યવાન બનવામાં રસ લે છે. કેટલાકે તે યાત્રાળુઓ તથા મુસાફરોને લુંટવાને ધંધાજ લઈને બેઠા છે. તમારી આ દશા શું શોચનીય નથી? યાત્રાળુઓ તથા મુસાફરોને સગવડતા કરી આપવી, એ રાજાને ધર્મ છે, તેના બદલે તેમની પાસેથી ભારે કર લે, તેમને હેરાન કરવા અને બને તેમને લૂંટી લેવા વગેરે પ્રકારને નિંદનીય વ્યવસાય તેઓ કરી રહ્યા છે. આ શું તમને એગ્ય છે ! સબળ માણસો જે આ પ્રમાણે નિર્બળ માણસને પડતા હોય, તે વખત આવ્યે સબળ માણસોને નિર્બળ માણસેથી મહાત થવું પડે છે. મારા પતિ ગુજરાતના મહારાજા નથી; તે એક સામાન્ય સરદારના પુત્ર છે, એ તમારું કથન ઠીક છે, પણ તેઓ ગુજરાતનાં રાજ્યતંત્રના ચાલક અને શાસક છે અને તેથી તમારે તેમની તાબેદારી સ્વીકારવામાં કશી પણ અડચણ નથી અને જો તમે તેમ નહિ કરે, તો નિર્મળ ગુજરાતીઓ સબળ સૌરાષ્ટ્રવાસીઓને હરાવશે, એ નિશ્ચિત છે.” જયલતાનાં આ લાંબા વિવેચનથી સાંગણ અને ચામુંડ અત્યંત ક્રોધાતુર થઈ ગયા. ક્રોધના અતિરેકથી તેમનાં ચહેરા ભયાનક જવા લાગ્યા. સાંગણે બેવડા સાથી કહ્યું “તારી જીભને બંધ કર, જયેલતા ! અમારી નિંદા કરવામાં તું ડહાપણની હદ ઓળંગી જાય છે. સૌરાષ્ટ્રવાસીઓ ગમે તેવા છે, તો પણ તેઓના બાહુમાં જે અગાધ શકિત રહેલી છે, તેથી તેઓ ગુજરાતીઓને જરૂર મહાત કરશે, એ તું ચોકસ માનજે. તું અમારી બહેન થઈને અમને બીજાની તાબેદારી સ્વીકારવા માટે શિખામણ દેવા આવી છે, એથી અમને બેહદ દિલગીરી ) થાય છે. શું તું તારા ભાઈઓનાં અતુલ સામર્થ્યને જાણતી નથી કે તું અમને વીરધવલને તાબે થવાની સલાહ આપે છે. વીરધવલ કેણ છે? એક સામાન્ય ગામને ઠાકોર અને ભીમદેવને શુદ્ધ સેવક શું ! અમે તેના તાબેદાર બનીએ ? શું એ સંભવિત છે ? જલતા ! તને ભેળવીને લઈ જનાર એ ચાર વીરધવલ કે જે ખરી રીતે તે અમારે શત્રુ છે, તેને ખંડણી આપવાનું અને તેના તાબે થવાનું શું તું અમને કહેવા આવી છે ?" - કોમલાંગી જયલતા સાંગણના ક્રોધનાં વચન સાંભળીને ઉત્તેજીત બની ગઈ. તેણે વિના વિલંબે કહેવા માંડયું. “હા, એજ પુરૂષની તાબેદારી સ્વીકારવાનું તમને કહેવાને આવી છું અને તે તમારાં હિતને માટેજ. હું તમારી બહેન છું અને તમે મારા વડિલ બંધુઓ છો, બહેન હિમેશાં ભાઇનું હિતજ કરતી આવી છે એ ન્યાયે હું તમારું હિત

Page #125
બંધુ-ભગિની. 115 કરવાને માટે જ તમારી પાસે આવી છું. હું જાણું છું કે તમારે મારા પતિની સાથે વેર છે; તમે તેમને ગુજરાતના યુવરાજ માનતા નથી અને બની શકે તે તમે તેમને નાશ કરવાને પણ ઈચ્છો છો અને તેથી તમે તેના તાબે થવાનું પસંદ કરે નહિ; પરંતુ તમે મારા ભાઈઓ હોવાથી તમારું અહિત ન થવા દેવું, એ હેતુથી હું તમને સમજાવવાને આવી છું કે તમે કાંઈ નહિ તે તમારી બહેનનાં વચનની ખાતર પણ પાટણની પ્રભુતાને સ્વીકાર કરે. તમે મારા પતિને નિંદે છે, તેમને તમારા શત્રુ ગણે છો અને તેમની સાથેનાં વેરની વસુલાત કરવાને ઇચ્છે છે; પરંતુ વડિલ બંધુઓ ! જરા વિચાર કરે. ગમે તેવા તે પણ તેઓ તમારી બહેનના પતિ છે, તમારા બનેવી છે અને ગુજરાતનાં રાજ્યતંત્રના ચાલક શાસક છે. તેમની પાસે અસંખ્ય સૈન્ય છે અને તમારા જેવા દશ રાજાઓને મહાત કરવાની તેનામાં શક્તિ છે; માટે ઉદ્ધતપણાનો ત્યાગ કરે. અને તમારી બહેનનાં વચનને માન્ય કરો; નહિ તો પાછળથી પસ્તાશો; જરૂર પરતાશે.” જયલતાનું આ કથન સાંભળીને ચામુંડ એકદમ ઓલી ઉઠે. “જયલના ! તારા પતિમાં કેટલી શક્તિ છે, એ અમારી જાણ બહાર નથી. વસ્તુપાલ અને તેજપાલ નામના બે નિર્માલ્ય વણિકનાં બળથી મદોન્મત થયેલા તારા પતિના બળને અમે સારી રીતે જાણીએ છીએ. નિર્બળ જનોને દંડીને તથા કપટથી પાટણનો યુવરાજ બનીને તે બહુજ ઉદ્ધત બની ગયા છેપરંતુ અમે તેની ઉદ્ધતાઈને ઠેકાણે લાવી મૂકશું. વીરધવલ તારે પતિ હય, તે ભલે હોય, પરંતુ અમે તેને અમારે બનેવી માનતા નથી. અમે તેની સાથે તારું પાણિગ્રહણ કરાવ્યું નથી; તો પછી એ અમારા બનેવી શાથી થાય ? અમે ગમે તેવા તે પણ શુદ્ધ ક્ષત્રિય છીએ અને એ તો ભીમદેવને નિર્માલ્ય અને શુદ્ધ સેવક છે. શું અમે તેને નમશું–તેની તાબેદારી સ્વીકારશું ? અમે શુદ્ધ ક્ષત્રિય | હાઈને રણભૂમિની રજમાં આળેટીશું; પરંતુ એ અધમની તાબેદારી તે કદિ પણ સ્વીકારીશું નહિજ, એ તું તારા મનથી ચોક્કસ માનજે. હજી પણ અમે તને વખતસર ચેતવણી આપીએ છીએ કે તું જઈને તારા પતિને અહીંથી વિના વિલંબે ચાલ્યા જવાનું કહે અને નહિ તે ઘનઘોર યુદ્ધ થશે અને વિના કારણે અમારે ગુજરાતીઓના લેહીથી આ ભૂમિને તૃપ્ત કરવી પડશે.” જ લતા સ્ત્રી હતી, પણ તે સામાન્ય સ્ત્રી નહોતી. તે વીરતનયા અને વીરાંગના હતી. તે ચામુંડનાં જુસ્સા ભરેલાં કથનથી ડરી નહિ.

Page #126
116 વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ. તેણે પૂર્વવત શાંતથી કહ્યું. “હું પ્રથમથી જ જાણતી હતી કે તમે મારાં કથનને માન્ય કરો નહિ અને તેથી હું તમને સમજાવવા આવવાને ખુશી નહોતી; પરંતુ તમે મારા ભાઈઓ અને હું તમારી બહેન હોવાથી કેવળ તમારાં હિ તે માટે જ મેં તમારી પાસે આવવાનું પસંદ કર્યું હતું. બહેનનું હદય ભાઈનાં હિતને માટે કેટલું આતુર હોય છે, તે સમજવાની તમારા માં શક્તિ નથી; નહિ તે તમે મારે તિરસ્કાર કરત નહિ. ઠીક, ત્યારે હું તમારી રજા લઉં છું, પરંતુ અહીંથી જતાં પહેલાં તમને છેલ્લીવાર એક પ્રશ્ન પૂછી લઉં છું કે તમે પાટણની પ્રભુતાને સ્વીકાર કરવા કે ગુજરાતી સૈન્યની સાથે યુદ્ધમાં ઉતરવા રાજી છો? બોલે, તમારે શે વિચાર છે ?" અમારો વિચાર તને કહી દર્શાવ્યો છે, એટલે ફરીથી કહી દર્શાવવાની કાંઈ અગત્ય નથી.” સાંગણે તુરતજ જવાબ આપ્યો. ત્યારે શું તમે તમારા બનેવીની સાથે યુદ્ધ કરવા ઈચ્છો છો?” જયલતાએ પુનઃ પૂછ્યું. “અલબત.” ચામુંડે ઉત્તર આપે. . “પણ એનું પરિણામ સારું આવવાનું નથી, એ યાદ રાખજે.” જયલતાએ ભાર દઈને કહ્યું. " પરિણામની અમને દરકાર નથી. " સાંગણે ક્રોધથી કહ્યું. શુદ્ધ ક્ષત્રિય યુદ્ધનાં પરિણામથી ડરીને કદિ પણ યુદ્ધ કરવાને નારાજ થતા નથી, પરંતુ મને એક પ્રશ્ન પૂછવા દે. તું પરિણામથી આટલી બધી શા માટે કરે છે? શું તને વિધવા થવાનો ભય છે ? જે એ ભય તારા મનમાં હેય, તે તું કહાડી નાંખજે; કારણ કે તું વિધવા થયા પછી તારું ભરણપોષણ કરનારા અમે છીએ. તું તે અમારા વિશ્વાસને ઘાત કરીને વિરધવલની સાથે નાશી ગઈ હતી; તે પણ સંગ્રામમાં જે તારા પતિનું મૃત્યુ થશે, તે તને આશ્રય આપવામાં અમે તારા વિશ્વાસઘાતને ભૂલી જઈશું. વળી તારી ઈચ્છા હશે, તે સમાજ કે ધર્મના ભયને તિલાંજલી આપી અમે બીજે યોગ્ય સ્થળે તારું પુનર્લગ્ન પણ કરી આપશું; માટે તું યુદ્ધનાં પરિણામથી કિચિત માત્ર પણ ડરીશ નહિ. તે છતાં જે તું તેથી ડરતી હોય, તે તારાં અને તારા પતિનાં હિતને માટે તું અહીંથી એકદમ ચાલ્યા જવાનો તારા પતિને આગ્રહ કરજે.”

Page #127
બંધુ-ભગિની. 117 જયલતા, સાંગણુંનું ઉપરનું કથન સાંભળીને અત્યંત ગુસ્સે થઈ ગઈ. ગુસ્સાથી તેનું સુંદર મુખ આરક્ત થઈ ગયું અને તેનું સમસ્ત અંગ ધ્રુજવા લાગ્યું. તેણે જુસ્સાથી કહ્યું. “યુદ્ધનાં પરિણામે હું વિધવા થવાના ભયથી ડરતી નથી. એવો ભય મને છેજ નહિ; કારણ કે મારા પતિને ઘાત કરવાનું સામર્થ્ય તમારામાં નથી. પ્રૌઢ પ્રતાપી અને પ્રબળ પુરૂષોત્તમ પાટણના યુવરાજના અતુલનીય બળ આગળ તમારું બળ તુચ્છ છે. તમે તેમને મહાત કરી શકે જ નહિ, એવી મને શ્રદ્ધા છે : એટલે તમે કહો છો, તેવા ભયથી હું ડરતી નથી, પરંતુ બીજાજ ભયથી ડરું છું. સંગ્રામમાં તમે કદાચ સ્વર્ગવાસી થાઓ અને મારી ભાભીઓ વિધવા થવાથી તમારી પાછળ સતી થાય, તે હું બંધુ અને ભાભીના સ્નેહથી વંચિત થઈ જાઉં. બંધુઓ ! હું આ ભયથીજ યુદ્ધનાં પરિણામથી ડરું છું. તે સિવાય મને બીજે કશે ભય નથી. તમે મને વિધવા થયેલી જેવાને ઇચ્છો છો, એ તમારી અધમતા છે; પરંતુ તમે મારું પુનર્લગ્ન કરવામાં પણુ રાજી છે, એ તે તમારી અધમતાને અવધિ છે. હવે હું તમારી સાથે વધારે વાર્તાલાપ કરવાને ઈચ્છતી નથી. તમે મદમાં ઉદ્ધત બની ગયા છે એટલે તમને વધારે સમજાવવાની અગત્ય નથી. કર્મના ઉદયથી અંધ બનેલો માણસ જેમ પોતાના શરીરના અવયવોને પણ જોઈ શકતું નથી, તેમ ક્રોધથી અંધ બનેલા તમે તમારાં પિતાનાં હિતને જોઈ શક્તા નથી. વધારે શું કહે ? રણભૂમિમાં આવવાને માટે અને તમે જેને નિર્માલ્ય અને શુદ્ધ ગણો છો, તેનાં બાહુબળનો અનુભવ કરવાને માટે તૈયાર થઈ રહેજે.” એ પ્રમાણે કહીને જયલના વરાથી ત્યાંથી ચાલી ગઈ. તે ગયા પછી સાંગણ અને ચામુંડ પણ ક્રોધાતુર સ્થિતિમાં અને ગુસ્સામાં મત્ત બનીને પિતાના સૈન્યની તૈયારી કરવાને રવાના થઈ ગયા. જયલતા ખંડમાંથી બહાર નીકળી કે તુરતજ તેની ભાભીઓ કે જેઓ બંધુ-ભગિનીને વિવાદ સાંભળવાને પાસેના ખંડમાંજ બેઠી હતી, તેમણે તેને બેલાવી; પરંતુ તે માનની તેમનાં આમંત્રણને તિરસ્કાર કરીને સત્વર સ્વસ્થાનકે ચાલી ગઈ.

Page #128
118 વિરશિરામણી વસ્તુપાલ. પ્રકરણ ૧૭મું. - સૌરાષ્ટ્ર ઉપર સ્વારી. સૌરાષ્ટ્રના રાજાઓને તથા આસપાસનાં ગામોના મમ્મત ઠાકરેને શામ, દામ, દંડ અને ભેદથી તાબે કરવાને વિરધવલે વસ્તુપાલની સલાહથી જે નિશ્ચય કર્યો હતો, તે નિશ્ચયને તેણે તરતજ અમલમાં પણ મૂક્યો હતે.પ્રકરણ 15 માં આપણે વાંચી ગયા, તે પ્રમાણે વિરધવલપિત મંત્રી તેજપાલ અને સામંત જેહુલની સાથે ગુજરાતી સૈન્યને લઈ પ્રયાણ કરી ચૂક્યો હતો. પ્રથમ પશ્ચિમ દિશા તરફ ચાલતા સૌરાષ્ટ્રના વર્ધમાનપુરનો માની રાજાને તેણે તાબે કર્યો અને ત્યાંથી આગળ જતા ગેહીલવાડના રાજાઓ અને ઠાકરેને કાઈને સજાવીને, તે કોઈની સાથે યુદ્ધ કરીને–પિતાના ખંડીયા રાજા બનાવી દીધા તથા દરેકની પાસેથી ખંડણી અને દંડ તરીકે ઘણું ધન પડાવી લીધું. આ પ્રમાણે વિજયને વરતો અને સર્વત્ર પાટણની પ્રભુતાને સ્વીકાર કરાવતે વીરધવલ સેરઠમાં આવી પહોંચે. સેરઠમાં આવવાને તે તે ખાસ આતુરજ હતા કારણ કે વામનસ્થલીના રાજા અને તેના સાળા સાંગણ અને ચામુંડને મહાત કરવાની અગત્ય હતી અને તેથી જ તે સૈન્ય સહિત અનેક અગવડોને સહન કરતે સેરઠમાં આવી પહોંચ્યો હતે. વાચક મહાશયે જાણે છે કે વીરધવલને તેના શાળાની સાથે વેર હતું. સારંગ છૂપા વેશે પાટણમાં આવીને રહેતા હતા. અને ત્રિભુવનપાલ સોલંકીના પક્ષમાં રહીને મહારાજ ભીમદેવ તથા વિરધવલની વિરૂદ્ધમાં કાવત્રાં કરતા હતા. એક પ્રસંગે વિરધવલ સાંગણ ચામુંડની બહેન જયલતાની છૂપી મુલાકાત લઈને પાછો ફરતો હતો, તે વખતે તેને સાંગણને ભેટ થઈ ગયા હતા અને તેને મની વચ્ચે તલવારને ખણખણાટ થયો હતો. આ પ્રસંગ પછી વીરધવલ જલતાને મળી શકશે નહોત; કારણકે જયલતા વીરધવલને ચાહે છે અને વીરધવલ જયલતાને ચાહે છે તથા તેઓ વારંવાર પી રીતે મળે છે, એમ સાંગણને ખબર પડતા તેણે જયલાને સખ્ત ઠપકે આપ્યો હતો અને નીરધવલની સાથે સંબંધ નહિ રાખવાની તાકીદ આપી હતી. આ કારણથી તેઓ એક બીજાને મળી શકતાં નહોતાં; પરંતુ તેમનો પ્રેમ એટલે બધે દઢ હતો કે જયલતાની ઈચ્છા તથા સલાહથી વામનસ્થલી જતી વારે વીરધવલે તેનું હરણ કર્યું અને તેઓનું

Page #129
સૌરાષ્ટ ઉપર સ્વારી. 119 પરસ્પર લગ્ન થયું. આ ઘટનાથી વીરધવલને તેના સાળાની સાથે સપ્ત વેર બંધાયું હતું અને તેની વસુલાતને માટે તેઓ પરસ્પર ભયંકર યુદ્ધમાં ઉતરવાને તૈયાર થઈ ગયા હતા. વીરધવલની સૌરાષ્ટ્ર ઉપરની ચડાઈનો ગુપ્ત આશય તે મદોન્મત સાંગણ અને ચામુંડને વશ કરવાનેજ હતું અને તેથી તે સારાષ્ટ્રના રાજાઓ તથા ઠાકોરોને તાબે કરીને સત્વર સોરઠમાં આવી પહોંચ્યો હતો. ગુજરાતના નાથ સિદ્ધરાજ જયસિંહે સોરઠને તાબે કરીને તેને પાટણનાં મંડલમાં જેડી દીધેલ હતા, તે સમયથી સેરઠના રાજા ગુજરાતના મહારાજાના તાબે રહીને ખંડણી ભરતા હ. જો કે તેને સ્વતંત્ર બનવાનો પ્રયાસ તે શરૂજ હતે; પરંતુ સિદ્ધરાજ અને કુમારપાલ જેવા પ્રબળ મહારાજાઓના સમયમાં તેમનાથી તેમના પ્રયાસમાં ફલિભૂત થઈ શકાણું નહોતું. છેવટે ભીમદેવના સમયની અંધાધુંધીને લાભ લઈ તેઓ સ્વતંત્ર બની બેઠા હતા અને પાટણની પ્રભુતાને ફરીથી સ્વીકારવાને તૈયાર નહતા. આ વખતે સોરઠમાં મુખ્ય વામનસ્થલીને રાજા શાશનદેવ હતો અને તે જે કે પાટણનાં મંડલમાં રહેવાને ખુશી હત; પરંતુ તેના બે પુત્ર સાંગણ અને ચામુંડ એ વિષયમાં તેનાથી સખ્ત વિરૂદ્ધ હતા; તેઓ પાટણના રાજાના તાબામાં રહેવામાં જરા પણ ખુશી નહતા. શનિદેવ થોડા સમયથી સ્વર્ગવાસી થયા હોવાથી વામનસ્થલીની રાજ્યસત્તા સાંગણના હાથમાં આવી હતી. પોતાના નાના ભાઈ ચામુંડને તેણે સૈન્યની સરદારી આપી હતી. આ બન્ને ભાઈઓ બાહુબળમાં શ્રેષ્ઠ હતા; પરંતુ જુવાનીના મદમાં ઉદ્ધત બની ગયા હતા અને પ્રજાને પીડવામાં તથા સોરઠમાં આવતાં યાત્રાળુ લેકેની પાસેથી અસહ્ય કર લેવામાં અને તેમને હેરાન કરી લુંટી લેવામાં મજા માનતા હતા. ગુજરાતના મંત્રી વસ્તુપાલના જાણવામાં જ્યારે આ હકીકત આવી, ત્યારે તે યાત્રાળુ લોકો ઉપરના જુલ્મથી બહુજ ક્રોધાયમાન થયું અને તેણે. સૌરાષ્ટ ઉપર સ્વારી લઈ જવાની ગોઠવણ કરી. વિરધવલ પણ તેના મતની સાથે તુરતજ સંમત થયો; કારણ કે તે પિતાના સાળાની સાથેનાં વેરની વસુલાત કરવાને ઈન્તજાર હતે. રાત્રિને પ્રથમ પ્રહર હજી વ્યતિત થઈ ગયું નહોતું. પૃથિવી ઉપર રાત્રિજન્ય શાંતિનું સ્થાપન થયું નહોતું. લેકસમુહ સૂર્યાસ્ત થઈ ગયા છતાં પણ જીવનની દડધામમાં મશગુલ હતા. વામનસ્થલીથી અર્ધ કેસનાં અંતરે ધવલપુરને રાજા વીરધવલ પિતાનાં સૈન્ય સહિત છાવણું નાંખીને રહ્યો હતો. છાવણીમાં સ્થળે સ્થળે અસંખ્ય દીપકે.

Page #130
120 વીરશિરામણી વસ્તુપાલ. બળતા હતા, તેના પ્રકાશથી તથા સૈનિકેની જૂદી જૂદી રાવટીઓથી છાવણીને એકંદર દેખાવ નાનાં ગામ જેવો દેખાતું હતું. રાત્રિને પ્રથમ પ્રહરજ ચાલતું હોવાથી સૈનિકે જાગતાજ હતા અને ઠેકાણે ઠેકાણે એકત્ર થઈને પિતાના પૂર્વજોનાં પરાક્રમની કથા ભાટચારણોનાં મુખેથી સાંભળતા હતા. " રાજા વીરધવલ તેના તંબુના અંદરના ભાગમાં વિચારગ્રત અવ સ્થામાં બેઠે હતો. તે શા વિચાર કરતો હશે, એ તો આપણે જાણું શકીએ નહિ, પરંતુ તેની એકંદર ચર્ચા ઉપરથી તે કોઈ ગંભીર પ્રકારના વિચારમાં નિમગ્ન થયેલે હેય, એમ અવશ્ય જણાતું હતું. થોડીવાર એ સ્થિતિમાં રહ્યા પછી તે એકદમ વિચારનિદ્રામાંથી જાગૃત, થઈ ગયો અને સામેથી ચાલી આવતી તરૂણી તરફ સ્મિત હાસ્યપૂર્વક જોઈ રહ્યો. આ તરૂણી બીજી કોઈ નહિ પણ તેની રાણી જયેલતા હતી. જયલતાનું સુંદર મુખ ક્રોધથી આરકત બની ગયેલું હતું અને તેની વિશાળ ચક્ષુઓમાંથી તેજની ધારા છુટતી હતી. તે પોતાના પતિની અત્યંત નજીક આવીને ઉભી રહી અને ક્ષણવાર ઉભી રહીને પછી વિરધવલ બેઠો હતો, તેજ આસન ઉપર તેની અડોઅડ બેસી ગઈ. - ક્ષણવાર એ સ્થિતિમાં પસાર થઈ ગઈ અને જ્યારે જયલતા કાંઈ પણ બેલી નહિ, ત્યારે વિરધવલે તેને મૃદુ વચનથી પૂછયું. “ખારી! શા હકીક્ત બની છે ? તું આટલી બધી ક્રોધાતુર કેમ જણાય છે ?" જયલતાએ પોતાના સ્વામીના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તેની સામે માત્ર જોયું, પરંતુ મુખથી કાંઈ પણ ઉત્તર આપો નહિ. વિરધવલે જલતાને ક્રોધ શા કરવાના હેતુથી તેનાં મુખ, મસ્તક અને વાંસા ઉપર પ્રેમપૂર્વક ફેરવ્યો અને તે પછી પૂછ્યું “જયલતા ! તારા બંધુની સાં મારે કાંઈ બોલાચાલી થઈ છે કે શું ? કેમકે તારા ક્રોધ ઉપરથી એવું અનુમાન થઈ શકે છે.” બેલાચાલી !" જલતા રે', 'ક બેલી ઉઠી. “તે બનેની સાથે મારે માત્ર બેલાચાલી જ નહિ; કિ મોટી તકરાર થઈ છે. મારા ભાઈઓએ મારું અપમાન-સન્ત અમન કર્યું છે, એટલું જ નહિ પણ તેઓએ મને કટુ વચને કહેવામાં પણ કણ મૂકી નથી.” “એ તે હું પ્રથમથી જ જાણું તો કે તેઓ નારૂં કથન માન્ય રાખશે નહિ. ઠીક, પણ તેમણે તારું શું પમાન કર્યું છે તેને કેવાં કટુ વચને કહ્યાં છે?” વિરધવલે જરા ર બનીને પૂછ્યું.

Page #131
સૌરાષ્ટ્ર ઉપર સ્વારી. ૧ર૧ આ “શું અપમાન!કેવાં કટુ વચનો!” જ્યલતાએ જુસ્સાથી કર્યું. “એ અપમાન અને એ વચનોને સંભારતાં મારાં અંગમાં અગ્નિ પ્રગટે છે, અપમાનને હું બહુ સંભારતી નથી, બહેન ભાઈનું અપમાન સહન કરતી આવી છે. સંસારની એ રૂઢી છે; પરંતુ તેમણે મને જે વચન કહ્યાં છે, તે અસહ્ય છે.” એ વચન તું મને કહી બતાવ એટલે તેનું વેર કેવી રીતે લેવું, - તેનો નિશ્ચય થઈ શકે.” વરધવલે આગ્રહથી કહ્યું. એ વચનો સાંભળીને નાહક તમને વ્યથા થશે. તમને દુઃખ થાય, એ હું જોઈ શકીશ નહિ; માટે એ વચન સાંભળવાનું મૂકી દઈને સુખે નિદ્રા લે અને પ્રભાતે યુદ્ધમાં તમારું બાહુબળ દર્શાવીને એ મદન્મત બનેલા તમારા સાળાઓને મહાત કરે.” જયલતાએ કાંઈક શાંત બનીને કહ્યું. * “ભલે એ વચને કહેવાની તારી ઈચ્છા ન હોય, તો તે માટે મારો આગ્રહ નથી. એ તો તારી મુખચર્યા ઉપરથી જ જાણી શકાય તેમ છે કે એ નરપશુઓએ તારું અપમાન કરવામાં અને તને વામ્બાણે મારવામાં જરા પણ કચાશ રાખેલી નથી.” વીરધવલે એ પ્રમાણે કહીને જયલતાના ક્રોધને શાંત કરવાના આશયથી આગળ ચલાવ્યું. પણ વહાલી ! તું તે માટે દિલગીર થઈશ નહિ. તે જ્યારે તારા બંધુઓને સમજાવવાની હિંમત કરી, ત્યારથી જ હું જાણતો હતો કે તેઓ તારાં કથનને માન્ય રાખશે નહિ, એટલું જ નહિ પણ તારું અપમાન કરવાને પણ ચૂકશે નહિ. કારણકે તેઓ ધન અને સત્તાના મદથી મત્ત બની ગયા છે અને તેથી જો તેઓ સારાસારના વિવેકને ભૂલી જાય, તો તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય પામવાનું નથી. ધવલક્કપુરથી અંહી સુધી ચડાઈમાં મારી સાથે આવવાનો તારો આશય તારા બંધુઓને સમજાવી તેમનું હિતજ કરવાનો હતો, એ પણ હું જાણું છું; પરંતુ જ્યારે તેઓ પોતાનું હિત જોઈ શકતા નથી, ત્યારે આપણે બીજું શું કરી શકીએ ? તેઓએ તારૂં જે અપમાન કર્યું છે–તને જે જે કટુ વેણો સંભળાવ્યા છે, તે માટે તને અવશ્ય ક્રોધ ઉત્પન્ન થયો હશે, પરંતુ તું તારા ક્રોધને શાંત કર; કારણકે નિરર્થક ક્રોધથી ક્રોધ કરનારને જ નુકશાન થાય છે. પહો ફાટતાંજ યુદ્ધ થશે અને યુદ્ધમાં હું એ નરાધમને બતાવી આપીશ કે વીરધવલની પ્રાણપ્યારીનું અપમાન કરવાનું કેવું ભયંકર પરિણામ આવે છે.” T

Page #132
122 વીરાશિમણ વસ્તુપાલ. પિતાના પ્રિયતમનાં આશ્વાસનનાં વચન સાંભળીને જલતાને ક્રોધ શાંત થઈ ગયું. તેણે સ્મિતપૂર્વક પિતાના પતિની તરફ જોયું. વીરધવલે પણ તેની તરફ સ્મિતપૂર્વકજ જોયું અને કહ્યું. “હું હવે સેનાપતિ તથા સામે તેની સાથે યુદ્ધની ચર્ચા કરવાને બહારના ભાગમાં જઉં છું. રણુજીની આજ્ઞા છે ને?” - વિરધવલનાં છેવટનાં વચનો સાંભળીને યેલતાએ તેની સામે જોયું અને તેને વેલીની જેમ વળગી પડીને કૃત્રિમ ક્રોધથી કાંઈ બલવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ વિરધવલ તેના બાહુપાશને બળપૂર્વક છોડાવીને હસતો હસતો ચાલ્યો ગયો. યુદ્ધ માટે તૈયારીની આજ્ઞા મળી ગયેલી હોવાથી પ્રાતઃકાળ થતાં પૂર્વેજ ગુજરાતી સૈનિકે સર્વ પ્રકારની તૈયારી કરવાના કાર્યોમાં ગુંથાઈ ગયા હતા. કઈ સૈનિકે વિનની શાંતિને માટે યાચકોને દાન કરતા હતા તો કોઈ મનમાં ને મનમાં પિતાના ઈષ્ટ દેવનું ધ્યાન ધરતા હતા. કેટલાક દેવને નમસ્કાર, વંદન અને પૂજન પણ કરતા હતા. પિતાનાં બાહુબળનું અભિમાન રાખનારા સુભટે કાંઈ પણ નહિ કરતાં માત્ર યુદ્ધની જ રાહ જોતા હતા. અશ્વારોહીઓ પિતાના અંધોને શણગારવામાં મશગુલ બની ગયા હતા. કેટલાક વિરે યુદ્ધમાં વિજય મળે, એ આશયથી આયુધોનું પૂજન કરતા હતા અને કઈ કઈ સૈનિકે બખ્તરોને બરાબર રીતે ધારણ કરતા હતા. આ રીતે ગુજરાતી સુભટો યુદ્ધની તૈયારી કરવામાં ગુંથાઈ ગયા હતા. તેમને ઉત્તેજીત તથા ઉત્સાહિત કરવાને માટે ત્રિવિધ વાજિ વાગી રહ્યાં હતાં અને ભાટ-ચારણે વીરરસનાં કાવ્યો મોટેથી સંભળાવી રહ્યા હતા. પ્રભાતકાળ થતાં જ ગુજરાતી સૈનિકે સુસજજ બનીને સેનાપતિની આજ્ઞાની રાહ જોતાં ક્રમાનુસાર ઉભા રહ્યા. તેજપાલે તેમને યોગ્ય વ્યુહમાં ગોઠવી દીધા અને ત્યારપછી તેમને વામનસ્થલી તરફ પ્રયાણ કરવાની સૂચના આપી દીધી. સામંત જેહુલ પિતાના સુભટોની સાથે સર્વની મોખરે હતો અને બીજા સામે તો તેની પાછળ હતા. તેજપાળ તથા વીરધવલપિતાના ઘોડેસ્વારોની સાથે ડાબી તથા જમણી બાજુએ રહ્યા હતા. આ પ્રમાણે વ્યુહમાં ગાવાચલું ગુજરાતી સૈન્ય ડીજવારમાં વામનસ્થલીની લગભગ નજીકમાં આવી પહોંચ્યું અને તેજપાલની આજ્ઞાથી ત્યાં જ અટકી ગયું; કારણકે સામેથી સેરડી સૈન્ય જોશભેર ચાલ્યું આવતું હતું અને તેથી ગુજરાતી સૈન્યને ત્યાંજ અટકવાની ફરજ પડી. થોડા સમયમાં બને સૈન્યોને ભેટો થયે અને સેનાપતિ

Page #133
સારાષ્ટ્ર ઉપર સ્વારી. 123 એની આજ્ઞા મળતાંજ ઉભય બાજુના સૈનિકે યુદ્ધમાં પ્રવૃત્ત થઈ ગયાં. બન્ને બાજુએથી બાણનો વરસાદ વરસવા લાગ્યું અને તેની અસહ્ય મારથી સેંકડે યોદ્ધાઓ જમીનદોસ્ત થવા લાગ્યા. તલવારના ખણખણાટથી, ભાલાઓનાં ઘર્ષણથી, બાણોના વરસાદથી કાઈનાં મસ્તકે, કેઇના બાહુઓ, કેાઇની જાગે અને કેાઈના બીજા અવયે શારીરથી જૂદાં પડતાં હતાં અને તેથી શરીરમાંથી નિકળતા લેહી વડે પૃથિવી લાલચોળ બની ગઈ હતી. ઘાયલ થયેલા ચોદ્ધાઓના ચિત્કારથી રણભૂમિ ભયંકર લાગતી હતી અને સુભટોના છિન્નભિન્ન થયેલા અવયવોથી તેની ભયંકરતામાં એર વૃદ્ધિ થતી હતી. - ગુજરાતી સૈન્યના સખ્ત મારાથી સરકી સૈન્યને દીન બની ગયેલું જોઈને સાંગણ અત્યંત ક્રોધાતુર થઈ ગયો. તે પોતાના ભાઈ ચામુંડની સાથે રણભૂમિમાં એકદમ ધસી આવ્યો. સાંગણને રણભૂમિમાં લડત જોઈને તેના સુભટો ઉત્સાહમાં આવી ગયા અને બમણું જોરથી શત્રુઓ ઉપર તુટી પડ્યા. સોરઠીઓના અસહ્ય ધસારાથી ગુજરાતીઓ પાછી , હઠવા લાગ્યા અને થોડી જ વારમાં તેઓમાં નાસભાગ પણ થઈ રહી. સામત જેહુલ ગુજરાતી સૈનિકોને ઘણું સમજાવતો હતો અને તેમને ઉત્સાહમાં લાવવાનો પ્રશ્વાસ કરતો હતો, પરંતુ તેથી ગુજરાતીઓ ઉપર કાંઈપણ અસર થવા પામી નહિ. અને તેઓ જેમ ફાવે તેમ પોતાના પ્રાણ બચાવવાને નાસી જવા લાગ્યા. પોતાનાં સૈન્યની આ સ્થિતિ વીરધવલ અને તેજપાલના જાણવામાં આવી ગઈ. તેઓ અત્યારસુધી પિતાના ઘોડેસ્વારે સાથે એક બાજુ તટસ્થ ઉભા હતા અને યુદ્ધનો કેવો રંગ જામે છે, તે એક ધ્યાને જોઈ રહ્યા હતા. તેઓને ખાતરી હતી કે ગુજરાતી સૈનિકો સોરઠી સુભટોને અવશ્ય હરાવશે; પરંતુ જ્યારે તેમના જાણવામાં આવ્યું કે ગુજરાતીઓ તો હતાશ અને નિર્બળ બનીને રણભૂમિમાંથી પલાયન કરી જાય છે, ત્યારે તેઓ બન્ને બાજુએથી પિતાના ચુનંદા અધરોહી વીરેની સાથે ત્વરાથી રણભૂમિમાં દોડી આવ્યા અને પ્રબળ વેગથી ધસ્યા આવતા સેઠીઆઓને પલમાત્રમાં અટકાવી દીધા. પોતાના રાજા અને સેનાપતિને યુદ્ધક્ષેત્રમાં આવેલા જોઈને ગુજરાતી સુભટો નાશી જતા અટકી ગયા અને ઉત્સાહથી યુદ્ધમાં પ્રવૃત્ત થવા લાગ્યા. વીરધવલને મેદાનમાં આવેલ નિહાળીને સાંગણ એકદમ તેના ઉપર ધસી આવ્યો અને તેને અનેક કટુ વચન સંભળાવીને તેની સાથે પ્રચંડ યુદ્ધ કરવા લાગી ગયો. ચામુંડ પણ વિરધવલ ઉપર ધસી આવ્ય; પરંતુ તેજપાલે તેને અટકાવીને પોતાની સાથે લડવામાં રોકી દીધો. વિરધવલ લડવાને

Page #134
124 વિરશિરોમણ વસ્તુપાલ. માટે તૈયાર જ હતું. તે પિતાના ઉપરવટ નામક અંધ ઉપર સ્વાર થયેલ હતો અને ઘણીજ કુશળતાથી સાંગણના ઘાને ચુકાવતા હતા. તેજપાલ પણ અશ્વારોહી હતી અને તે ચામુંડને ઉપરાછાપરી ઘા કરીને સતાવી રહ્યો હતો. વીરધવલની પાસે જ એક યુવાન ગુજરાતી ઘોડેસ્વાર હતા અને તે સાંગણ ઉપર વારંવાર ઘા કરીને તેને હેરાન કરી રહ્યો હતે. વિરધવલ તેની બહાદુરી જોઈને મનમાંને મનમાં જ તેને ધન્યવાદ આપતો હતા. આ પ્રમાણે સાળા અને બનેવી વચ્ચે ઘણીવાર સુધી યુદ્ધ ચાલ્યું; પરંતુ તેમાંથી એકે હતાશ થાય તેમ નહોતું. વિરધવલ સામો ઘા કરવાને બદલે સાંગણના ઘાને ઝીલીને તથા ચુકાવીને તેને નિરૂત્સાહ કરી નાંખવા પ્રયાસ કરી રહ્યો હતો અને તેજપાલ ચામુંડને સામો ઘા કરવાનો વખતજ આવવા દેતો નહતો. વીરધવલની કુશળતાથી સાંગણ ઘણેજ ગુસ્સે થઈ ગયે. તે જીવ ઊપર આવીને લડવા લાગ્યો; પરંતુ વિરધવલની પડખે ઉભેલે યુવાન ગુજરાતી જોડેસ્વાર તેને મચક આપતો નહતો. આ ઉપરથી ક્રોધે ભરાઈને તેણે પ્રથમ એ ઘડેસ્વારને હણ ન ખવાનો વિચાર કર્યો. આ વિચાર આવતાં જ તેણે પોતાના ભાલાને ઉગામ્યું અને જે તે એ ઘોડેસ્વાર ઉપર ઘા કરવા જાય છે, તેવોજ તે ઘેડેસ્વાર ઘણી જ છેકુશળતાથી એક બાજુ ખસી ગયો અને સાંગણનો ઘા ખાલી ગયા. આ તકનો લાભ લઈ વીરધવલ ત્વરાથી તેના ઉપર ધસી ગયો અને ભાલાના એકજ ઘાથી તેના વક્ષસ્થલને ભેદી નાંખ્યું. સાંગણને મૃત દેહ ઘોડા, ઉપરથી નીચે પડી ગયો અને તેનો આત્મા અન્યત્ર ચાલ્યો ગયો. ચામુંઅને તેના બંધુનાં મૃત્યુની જાણ થતાં તે અત્યંત ક્રોધાતુર થઈ ગયો અને તેજપાલને છોડી દઈને વિરધવલના ઉપર ધસી આવ્યો. વીરધવલ કાંઈ અસાવધ નહોતો. તે તેનું સ્વાગત કરવાને તૈયાર જ હતો. બન્ને વચ્ચે તુમુલ યુદ્ધ મચ્યું. આસપાસ લડતાં સેનાનીઓ પણ તેમની વચ્ચે ચાલતાં યુદ્ધથી દિમૂઢ બની ગયા અને યુદ્ધવ્યવસાયને ત્યજીને બન્ને વિરેની લડવાની, ઘા કરવાની અને ઘા ઝીલવાની કુશળતાને જોઈ રહ્યા. તેજપાલ અને યુવાન અશ્વારોહી બને વીરધવલનાં બન્ને પડખે ઉભા હતા; પરંતુ વિરધવલે તેમને શાંત ઊભા રહેવાની સૂચના કરેલી હોવાથી તેઓ તેને કાંઈ પણ મદદ કર્યા વિના તેમનાં યુદ્ધકાને જોઈ રહ્યા હતા. સેરડી સેનાનીઓ પિતાના રાજા સાંગણને મૃત્યુ પામેલ અને ચામુંડને અત્યંત ઉત્સાહથી લડતો જોઈને મરણઆ બન્યા હતા અને એક મરણીઓ સોને ભારે, એ કહેવત પ્રમાણે અસંખ્ય ગુજરાતી સેનાનીઓને ડા પણ મરણીઆ બનેલા સોરઠી સેનાનીઓ ભારે થઈ પડ્યા હતા. તેઓ

Page #135
સૌરાષ્ટ્ર 6 સ્વારી. 125 સેનાનીઓ સાથેના યુદ્ધને પડતું મૂકીને વીધવલની આસપાસ ફરી વળવા લા અને તેને ઘેરામાં લઈને મહાત કરવાના પ્રયાસ માટે મથન કરવા લાગે છે. આ રીતે યુદ્ધની દિશા બદલાયેલી જોઈને તેજપાલ શાંત રહી શકયે હિ અને તેનાથી શાંત રદ્ધ શકાય એમ પણ નહોતું. કારણ કે જે તે સંત હી જોયા કરે, તો વિરધવલ સોરઠી સૈનિકોની વચ્ચે ઘેરાઈ જાય મ હતું અને તેથી તે પિતાના અશ્વારોહીઓની સાથે તેમને જાદા પાડે ખવાને ત્વરાથી દોડી ગયા. તેજપાલના અશ્વારોહીઓના પ્રબળ ધસ થી સોરઠી સેનાની ત્રાહી ત્રાહી પિકારી ગયા અને જીવ લઈને નાસવ લ ચા. ચામુંડ પોતાનાં સૈન્યની આ રિથતિને કળી ગયો અને પિતાને અવશ્ય હારજ થશે, એમ તેના જાણવામાં તુરતજ આવી ગયું પરંતુ પોતાના પ્રાણને બચાવી લેવા માટે રણભૂમિમાંથી પલાયન કરી જાય, હવે તે નિર્બળ નહોતો. તે વીર યોદ્ધો અને કુશળ સેનાપતિ હતું. તેણે રાકથી પિતાના સૈનિકોને નાશી જતાં અટકાવી દીધા અને કેશરી કરીને વીરધવલ ઉપર દોડી જવાની આજ્ઞા કરી. પિતે પણ બમણાં જોર અને ઉત્સાહથી વીરધવલ ઉપર તુટી પડય; પરંતુ તેજપાલના ચુનંદા ઘોડેસ્વારોએ સોરઠીઆઓના ઉત્સાહને મંદ પડી દીધો અને તેમનામાં પુનઃ નાશભાગ થવા લાગી. ચામુંડ સૈનિકોનાં પલાયનની દરકાર નહિ કરતાં પૂર જેસથી લડી રહ્યો હતો. તે ગાડતર બની ગયો હતો. તે એટલા તો વેગથી પોતાના ભાલાને સપાટ ચલાવી રહ્યો હતો કે એક પણ ડેસ્વાર કે સેનાની તેની પાસે જવાની હિંમત કરી શક્તો નહેતા અને જે કાઈ કરવા જત, તે તુરતજ તેને ભાલાની અણુથી વિધાઇને પરલેકમાં પ્રયાણ કરી જતો હતો. આ પ્રમાણે લાંબો સમય ચાલ્યા કરે, તો ઘણું ગુજરાતી સેનાનીઓ અને ઘોડાસ્વારે કામમાં આવી જાય તેમ હતું એટલે તેજપાલ એકદમ વીરધવલની પાસે ગયો અને તેના કાનમાં કાંઈક ગુપ્ત વાર્તા કરી. વિરધવલે પ્રથમતો થોડી વાર આનાકાની કરી: પરંતુ વખત એવું બારીક હતો કે વધુ વાર આનાકાની કે વાદવિવાદમાં વ્યતિત કરવાથી નુકશાન થવાનો પૂરતો સંભવ હતોતેથી વીરધવલ અને તેજપાલ બને એક સાથે અને એકજ વખતે બને બાજુથી અચાનક ચામુંડ ઉપર ધસી ગયા અને બન્ને બાજુથી ભાલાથી તેને વિંધી નાંખ્યો. વીર ચામુંડ તરતજ ઘોડા ઉપરથી પડી ગયો અને તેને પડતે જોઈને સેરડીઆએ એકદમ નાસવા લાગ્યા. વિરધવલે તુરતજ યુદ્ધ બંધ કરાવ્યું અને નાસી જતા નાનીઓને સુખે નાસી જવા દીધા. ગુજરાતી સૈન્યની જીત થઈ. ગુજરાતી છાવણીમાં વિજયના વાજિંત્ર જોર શોરથી વાગવા લાગ્યા અને સનિકે “જય સોમનાથની ગગનભેદી ગર્જના કરવા મંડી ગયા.

Page #136
126 વિરશિરામણુ વસ્તુપાલતે પછી રાજા વિરધવલે તથા સેનાનાયક મંત્રી તેજપાલે રણભૂ-- મિમાં શોધ કરાવી અને સંભાળ કરવા લાયક બધા સુભટોની સાર સંભાળ કરવાનો, જલપાન અને ભોજનનો તથા નાના પ્રકારનો ઉપચારનો બંદેબસ્ત કરાવ્યું તેમજ જેમના સ્વામી યુદ્ધમાં મૃત્યુવશ થયા હતા, તેવી સ્ત્રીએને આજીવિકા પણ કરી આપી. દયાળુ માણસ ગમે તેવા સંગમાં પણ પિતાની યાને ત્યાગ કરતા નથી. તે આ પ્રમાણે સુભટ માટે વ્યવસ્થા કરીને રાજા વિરધવલે તેજપાલ તથા મુખ્ય સામત સહિત વામનસ્થલીમાં પ્રવેશ કર્યો અને રાજભૂવનમાં દ્રવ્ય, મણિ, માણિક્ય, દિવ્ય વસ્ત્રો, અસ્ત્રો, મુક્તાફળ, અશ્વો, હસ્તીઓ વગેરે સારી સારી વસ્તુઓને ગૃહ કરીને પિતાની છાવણીમાં મોકલાવી આપી. ત્યારબાદ તેણે રાજકુટુંબ તથા નગરજનોને દિલાસો આપવાને માટે નગરમાં શાંતિની ઉદ્દઘોષણા કરાવી અને વામનસ્થલીને પોતાના સ્વાધિનમાં નહિ લેતાં અતિ ઉદારતાથી સાંગણના પુત્રને તેની રાજયગાદી અર્પણ કરી. મંત્રી તેજપાલેવામનસ્થલીમાં પરમાત્મા મહાવીરનું ચૈત્ય કરાવવાની ગોઠવણ કરી અને આ ઉદાર રાજા અને દક્ષ મંત્રી કેટલાક સમય વામનથસ્લી રહી સૈન્ય સહિત ગીરનાર અને પ્રભાસ પાટણની યાત્રા માટે રવાના થયા. પ્રકરણ 18 મું. પંચગ્રામનું યુદ્ધ - મંત્રીશ્વર ! વિરધવલે કહ્યું. “રાજ્યમાં બુદ્ધિશાળી અને વીર પુરૂષોને વધારે પ્રમાણમાં રાખવાની અગત્ય છે, એ તમારું કથન સત્ય છે. હું પોતે પણ તેવાજ મતને છું; પરંતુ એવા પુરૂષોને રાખવા માટે રાજ્યને હદબારનું ખર્ચ કરવું પડે, એ વ્યાજબી નથી. આપણે ગુજરાતની અવ્યવસ્થા અને પાટણની પડતીને દૂર કરવાનું જે મહાન કાર્ય માથે લીધું છે, તે માટે જેમ બુદ્ધિશાલી અને બળવાન પુરૂષની અગત્ય છે, તેમ ધનની પણ તેટલી જ કિવા તેથી વધારે અગત્ય છે. જે રાજાના રાજકેષમાં ધનને વિપુલ સંગૃહ હોય છે તેજ રાજા વિજયને વરી શકે છે; માટે સેવકની ખાતર એટલાં બધાં દ્રવ્યનો વ્યય

Page #137
પંચગ્રામનું યુદ્ધ. 127 કરવાની અગત્ય નથી. ચહાણ સરદારે ભલે બીજાં રાજ્યમાં જઈને સેવા કરે; આપણે તેમને રાખી શકીએ તેમ નથી.” મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલે રાજાનું કથન શાંતિથી સાંભળી લીધું. અને પછી ગંભીરતા ધારણ કરીને કહ્યું. " રાજ્યમાં બુદ્ધિશાળી અને વીર પુરૂષોને વધારે પ્રમાણમાં રાખવાની અગત્યની જેમ આપ સ્વીકાર કરે છે, તેમ રાજકોષમાં ધનના વિપુલ સંગ્રહની અગત્યને પણ હું સ્વીકાર કરું છું. રાજ્યની ચડતી માટે બન્નેની આવશ્યકતા છે, એ ખરું છે; પરંતુ વધારે આવશ્યક્તા તે બુદ્ધિ અને બળમાં શ્રેષ્ઠ પુરૂષોત્તમોનીજ છે. જે રાજ્યમાં તેવા પુરૂષો હોય છે, તે રાજ્યની ચડતી થવાને જરા પણ વાર લાગતી નથી. વીર પુરુષો એ ધનથી પણ અધિક છે. યુદ્ધમાં પાછા નહિ પડતાં તેઓ રાજ્ય કિવા રાજાને માટે પોતાનાં પ્રાણ આપવાનું પણ ચુકતા નથી અને પોતાનાં પ્રબળ પરાક્રમથી સમરાંગણમાં વિજયને વરાવે છે. માટે મારી ઈચ્છા તો ત્રણે ચહાણ સરદારે તે ગમે તેટલાં દ્રવ્યથી પણ આપણું રાજ્યમાં રાખી લેવાની છે. આપણે જે મહાન કાર્ય નો આરંભ કર્યો છે, તેમાં લાભને સ્થાન આપવાની જરૂર નથી.” વસ્તુપાલનાં કથનની વરધવલનાં હય ઊપર કાંઈ અસર થઈ નહિ. તે બધી વાતે ગુણ હતું, પરંતુ તેનામાં એક મહાન દુર્ગણ હતું. તે ઘણેજ પણ હતા. કૃપણ માણસોને કૃપણુતાને લઈ પિતાનાં હિતની વાત પણ ઘણા સમયે સુજતી નથી. વીરધવલના સંબંધમાં પણ તેમજ થયું. તેણે જરા સ્મિત કરીને કહ્યું. “તમારું કથન એગ્ય નથી. આ ચર્ચામાં લેભને સ્વાલ નથી. અકેક સરદારને બે બે લાખ દામ આપીને રાખવા તે કરતાં એટલા દમથી એટલે કે છ લાખ દામથી ઘણા સુભટો રાખવામાં આવે, તો શી હરકત છે? માત્ર ત્રણ જ માણસોને માટે એટલું બધું ખર્ચ કરવું મને યોગ્ય લાગતું નથી. છ લાખ દામ, એ કેવડી મોટી રકમ છે ? એટલાં દ્રવ્યથી તો આપણે સેંકડો સુભટોને રાખી શકીશું; માટે તેમને જવા દેવા એજ વધારે ઉત્તમ છે. કેમ, મંત્રી નાગડ! તમારે આ વિષયમાં શે અભિપ્રાય છે?” નાગડ પણ પાસેજ બેઠો હતો. તેણે પિતાને પૂછેલે પ્રશ્ન સાંભળીને તુરતજ કહ્યું. “મારો અભિપ્રાય આપના અભિપ્રાયને મળતેજ છે. માત્ર ત્રણ સરદારોને માટે દર વર્ષે બે લાખ દામને વ્યય કરે, એ મને પણ યોગ્ય લાગતું નથી. એટલાં દ્રવ્યથી અનેક શુરવીર સુભટોને આપણે રાખી શકશું માટે મારે અભિપ્રાય તેઓને નહિ રોકતાં જવાદેવાનેજ છે.”

Page #138
વિરશિરોમણું વસ્તુપાલ. સેનાનાયક તેજપાલ પણ ત્યાં હાજર હતો. તેણે ભાર દઈને કહ્યું, “મહારાજ ! ચાહાણ સરદારને રાખવા કે ન રાખવા, એ આપની ઈચ્છાની વાત છે. અમે તે અમને જે યોગ્ય લાગે, તે આપને કહેવાને બંધાયેલા છીએ, પરંતુ તે પ્રમાણે વર્તવું કે ન વર્તવું એ આપને જોવાનું છે. આ સરદારે કોઈ સામાન્ય સુભટો નથી. તેઓ મારવાડના જાલેરના રાજા ઉદયસિંહના ભાઈઓ છે. તેઓ રાજકુળના હેવાથી પરાક્રમી કળાવાન, અને પંડિત જનોને માન્ય છે. તેમને તેમના ભાઈની સાથે ગરાસ સંબંધમાં તકરાર થતાં પિતાની જન્મભૂમિનો ત્યાગ કરી આ તરફ આવેલા છે. તેમણે આપનાં ગુણગાનને સાંભળ્યા હોવાથી ખાસ આપની સેવા કરવાનેજ આવેલા છે અને તેથી એવા નરરત્નોને રાખી લેવામાં જ લાભ છે. પછી તે આપની મરજી.” તેજપાલ! તમારું કથન બરાબર છે. તેઓ પરાક્રમી, બુદ્ધિશાલી અને બળવાન હશે અને તેથી તમે તેમને રાખી લેવાને આગ્રહ કરે છે, એ હું જાણું છું, પરંતુ તેઓ આજીવિકા માટે જે માગણી કરે છે, તે ઘણી જ મોટી છે. એટલી મોટી આજીવિકા આપી શકીએ તેમ નહિ હોવાથીજ આપણે તેમને રાખી શકતા નથી. એ સિવાય તેમને નહિ રાખવાનું બીજું કાંઈ કારણ નથી.” વીરધવલે પિતાના આગ્રહને નહિ છોડતાં કહ્યું. વસ્તુપાલ આ ચર્ચાથી કંટાળી ગયે; પરંતુ તેણે પિતાને મનભાવ પ્રગટ નહિ કરતાં કહ્યું. “બહુ સારું. આપ તેમને રાખવાને ખુશી ન હો, તે પછી તે માટે અમારે વિશેષ આગ્રહ નથી. આજે રાજસભામાં બોલાવી તેમને આપને ઉત્તર સંભળાવી દેશું.” હમણાંજ રાજસભામાં આવું છું. તેમને તે પહેલાં બેલાવી રાખજે.”વરધવલ એમ કહીને રાજભૂવનના બીજા ખંડમાં ચાલ્યો ગયો અને વસ્તુપાલ-તેજપાલ તથા નાગડ રાજસભા તરફ જવાને રવાના થયા.. .: ?' અમે જે સમયની આ નવલક્થા લખીએ છીએ, તે સમયે કચ્છમાં વેલાકુલ પ્રદેશમાં ધનાઢય લેકેથી શોભતું અને કચ્છદેશનાં તિલક સમાન ભદ્રેશ્વર નામક નગર હતું. ત્યાં ભીમસિંહ પ્રતિહાર (પડિયાર) નામનો રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તે પરાક્રમી, બળવાન અને સાથે કળાવાન પણ હતો. લક્ષ્મી અને સૈન્યનાં બળે તે કોઈ પણ રાજાને નમણું આપતે

Page #139
પંચગ્રામનું યુદ્ધ. 129 નહોતો અને ઉતમાં તો તે શિરોમણિ હતો. વિરધવલે દ્રવ્યના લેભથી જાલેરના સરદાર સામતપાલ, અનંગપાલ અને ત્રિલોકસિંહને પિતાની સેવામાં નહિ રાખતાં રજા આપી હતી, તે ઉપરના સંવાદથી જાણી શકાય છે. આ સરદારે તે પછી ભદ્રેશ્વરના રાજા ભીમસિંહ પાસે ગયા હતા અને ભીમસિંહે તેમને પોતાની સેવામાં તુરતજ રાખી લીધા હતા. ભીમસિંહ પ્રથમથીજ વીરધવલને નમણું આપવાને ખુશી નહોતો અને તેમાં ચૈહાણ સરદારે જેવા બળવાન અને કળાવાન ત્રણ વીર. મળવાથી તે વધારે જોરમાં આવી ગયો અને લાગ મળે તો વીરધવલની સાથે યુદ્ધ કરવાને પણ તૈયાર થઈ રહ્યો હતો. ચહાણ સરદારેએ ભીમસિંહને વિરધવલની કૃપણતાની વાત કહેલી હોવાથી તે પિતાના શત્રુની લોભવૃત્તિને માટે અંતરમાં ઘણી જ ખુશી થઈ ગયું હતું. તેણે ચૈહાણુ સરદારેની સલાહ અને ઉશ્કેરણીથી વીરધવલ રાજાને તાબે થવાનું અથવા તે યુદ્ધમાં ઉતરવાનું કહેણ મોકલ્યું અને પોતે પિતાનાં સૈન્યની તૈયારી કરી વીરવવલનાં આગમનની રાહ જોવા લાગ્યો. વિરધવલને ભીમસિંહનાં કહેણથી પગથી તે માથા સુધી જવાળા લાગી. તેણે ભીમસિંહના ભાટને રજા આપી દીધી અને સેનાને તૈયાર કરવાની આજ્ઞા ફરમાવી. ગુજરાતી સૈન્ય રાજાની આજ્ઞા મળતાંજ તુરતજ તૈયાર થઈ ગયું અને સમરાંગણમાં ઉતરવાને માટે સૈનિકે આનંદમાં મસ્ત બનીને ડોલવા લાગ્યા. આ યુદ્ધમાં પણ વિરધવલ જાતે જવાનો હતો અને તેની સાથે મહામાત્ય વસ્તુપાલ, મંત્રી તેજપાલ, સામંત જેહુલ અને સરદાર સેમવર્મા તથા ક્ષેત્રવર્મા જવાના હતા. ગુજરાતી સૈન્યની સરદારી આ વખતે વસ્તુપાલને આપવામાં આવી હતી અને જેહુલ, સેમવર્મા તથા ક્ષેત્રવર્માને ઉપસેનાપતિઓ ઠરાવવામાં આવ્યા હતા. સૈરાષ્ટ ઉપરની ચડાઈ વખત બીજા જે જે સામંતૌ અને સરદારને યુદ્ધમાં જવાનો લાભ મળ્યો નહોતો તે બધાને આ યુદ્ધમાં આવવાની તક મળી હતી અને તેથી ગુજરાતી સૈન્યનો વિસ્તાર આ સમયે ઘણે વધી ગયે હતો. સેનાની બધી તૈયારી થઈ જતાં વીરધવલ રાજ્યપાનીમાંથી યોગ્ય વખતે કચ્છ તરફ રવાના થયા અને મજલ દર મજલ કરતો ત્વરાથી પંચગ્રામ પાસે આવી પહોંચે. પંચગ્રામનું મેદાન રણભૂમિને લાયક જોઈને તેણે તેજ સ્થળે છાવણી નાંખી અને ભીમસિં. હને પિતાના આગમનના સમાચાર ભાટદ્વારા મોકલાવી દીધાં. ભીમસિંહને એ ખબર મળતાં જ તે પણ પિતાનાં કચ્છી સૈન્યની સાથે ભદ્રેશ્વરમાંથી રવાના થયો અને ઉતાવળથી પંચગ્રામ નજીક આવી

Page #140
130 વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. પહોંચ્યો. તેણે પણ તેજ સ્થળે અનુકૂળ જગ્યા પસંદ કરીને પોતાની છાવણી નાંખી અને વીરધવલને યુદ્ધની તૈયારીનું કહેણ મોકલ્યું. - બીજે દિવસે જગત્કર્મના સાક્ષીરૂપ સૂર્ય ઉદય પામ્યો એટલે બને સૈન્યમાં રણુદુંદુભિ વાગવા લાગ્યાં અને તે સાંભળીને સુભટ યુદ્ધમાં ઉતરવા માટે તૈયાર થઈ ગયા. સામંત જેહુલે રાજા તથા મહામાત્યની આજ્ઞા પ્રમાણે સૈન્યને ગેરવી દીધું. મેખરે સેમવર્મા તથા ક્ષેત્રવર્મા પિતાનાં સૈન્યની સાથે હતા. તેની પાછળ તેજપાલ તથા જેહુલનું સૈન્ય હતું અને બન્ને બાજુએ વીધવલ તથા વસ્તુપાળના ચુનંદા અશ્વહીઓ હતા. સામી બાજુએથી ભીમસિંહ પણ પોતાનાં સૈન્ય સાથે નજીક આવી પહોંચ્યો. તેના મારવાડી ત્રણ સરદાર સૈન્યની મોખરે હતા અને તેમાના સામતપાલને સેનાપતિ નિમવામાં આવ્યો હતો. આ સમયે રણવાદ્યો, હાથીઓના નાદ, અશ્વોના હેકારવ, બંદીજની બિરદાવલી અને સુભટના હુંકારાથી સમસ્ત રણભૂમિ બધિર બની ગઈ હતી અને આકાશ શબ્દમય થઈ ગયું હતું. થોડી જ વારમાં બન્ને બાજુએથી સેનાપતિઓની આજ્ઞા થતાંજ યુદ્ધનો આરંભ થયો. શસ્ત્રોને સખ્ત મારે ચાલવા લાગે અને તેની ભીડ એટલી બધી જામી ગઈ કે આકાશ કેમ જાણે ચોગરદમ મેઘથી આચ્છાદિત થઈ ગયું હોય નહિ, એમ જણાવા લાગ્યું. સુભટોની તલવારે વિજળીની માફક ચમકારા મારતી હતી; શસ્ત્રોનો ખણખણુટ અને હાથીઓનો ભયંકર ચિત્કાર મેઘગર્જના સમાન જણાતો હતા અને બાણે વરસાદના પ્રબળ ધારાની પેઠે પડતા હતા. સૈનિકો ક્રોધથી અંધ બની ગયા હતા અને કુરતાથી પરસ્પર પ્રહાર કરતા હતા. તેમનાં શરીરે કેમ જાણે લાલ રંગથી રંગાઈ ગયાં હોય નહિ, એમ તેમાંથી નીકળતી રૂધિરની ધારાઓથી જણાતું હતું. સૂર્ય ગગનના મધ્ય ભાગમાં આવી ગયો હતો અને તે દરમ્યાન બન્ને બાજુના અસંખ્ય સેનાનીઓ ઘાયલ થઈને રણભૂમિ ઉપર આલોટતા હતા. ગુજરાતી સૈન્ય સામી બાજુનાં સૈન્યના પ્રબળ પ્રહારથી પાછું હઠતું હતું, તે જોઈને વીરધવલ તથા વસ્તુપાલ સાવધાન બનીને સેનાનીઓને પાછળ નહિ હડવાની અને જોરશોરથી લડવાની સૂચના આપતા હતા. આ પ્રમાણે યુદ્ધની સ્થિતિ ચાલતી હતી, ત્યારે ત્રણે મારવાડી સરદારો ગુજરાતી સૈન્યની હારને ભેદીને વિરધવલની પાસે આવી પહોંચ્યા. વિરધવલ બાજુએથી ખસીને મધ્યમાં આવી ગયો હોવાથી તેઓને તેની પાસે આવવાનું સુગમ થઈ પડયું હતું. સામતપાલે આવીને વિરધવલને ઉદ્દેશીને તુરતજ રહ્યું. " રાજા! અમારામાં કેટલું અને કેવું

Page #141
પંચગ્રામનું યુદ્ધ. 1 સામર્થ્ય છે, એ દર્શાવવાની તક હવે આવી પહોંચી છે. તમે અમારી કદર કરી શકયા નહોતા; પરંતુ અમારે તમારી પાસે અમારી કદર કરાવવી છે; માટે તમે સાવધાન બનીને અમારી સાથે યુદ્ધમાં ઊતરજે અને છ લાખ દામથી જે કોઈ ભાડુતી સુભટો રાખ્યા હોય, તો તેઓને પણ તમારું રક્ષણ કરવાનું કહી દેજે.” વિરધવલે મંદ હાસ્ય કરતાં ઉત્તર આપ્યો. " સામતપાલ ! વીર પુરૂષ શબ્દમાત્રથી વૃથા બડાઈમારતા નચી; કારણ કે તેઓ પિતાનું બાહુબળ ક્રિયાથીજ પ્રકાશિત કરવાનું પસંદ કરે છે અને તેથી શબ્દચીજ બડાઈ મારે છે, તે કાયર પુરૂષજ છે.” ' વિરધવલનાં એ વચનોથી સામતપાલ તથા તેના ભાઈઓ ગુસ્સે થઈ ગયા અને ત્રણે બંધુઓ એજ સાથે અત્યંત જેરથી તેની ઊપર ધસી આવ્યા. વિરધવલ કાંઈ અસાવધ નહોતો. તે પણ તેમની સાથે અતૂલ પરાક્રમથી યુદ્ધ કરવા લાગ્યો. વસ્તુપાલ તથા તેજપાલ બને બાજુથી તેનું રક્ષણ કરતા હતા અને સામંત જેહુલ તેની પડખે ઉભે રહીને તેને મદદ કરતો હતો. ગુજરાતી વરે જે કે પ્રતાપી હતા; તો પણ મારવાડી સરદારના પ્રતાપ આગળ તેઓ નિસ્તેજ જવા લાગ્યા. પ્રબળ પ્રયાસ કરવા છતાં તેઓ તેમના ધસારાને રોકી શકયા નહિ. સામંતપાલે પ્રથમ જેહુલને જમીન પર પાડી નાંખ્યો અને ત્યારપછી વીરધવલના અશ્વને જોરથી ભાલે માર્યો. ઉપરવટ અશ્વ પ્રહારની વેદનાથી ઘણુજ જેરથી ઊછળે અને વીરધવલને અનંગપાલ તથા વિકસિંહે ભાલાના પ્રહારથી અશ્વની પીઠ ઉપરથી નીચે પાડી દીધો. સ્વામીભક્ત અધ પિતાના સ્વામીને પ્રહાર મારનાર સરદારે તરફ તેમના પ્રહારો ઝીલવાને સામો દેડી ગયો. પરંતુ તેઓ તેને પ્રહાર કરવાને બદલે રણભૂમિમાંથી લઈને ચાલતા થઈ ગયા. વીરધવલ અશ્વ ઊપરથી પડી જતાં ગુજરાતી સૈન્યમાં હાહાકાર થઈ ગયો અને સુભટો યુદ્ધકાર્યને ત્યજીને પિતાના સ્વામીની આસપાસ ટોળે વળવા લાગ્યા. આ વખતે સંધ્યાકાળ થઈ ગયા હોવાથી લડાઈ બંધ પડી અને મંત્રીશ્વર વગેરે વિરધવલને ઉપાડીને છાવણીમાં લઈ ગયા. ' વીરધવલ ચૌહાણ સરદારના પ્રહારથી ઘવાયો હતો; તોપણ તેથી તે નિર્બળ થઈ ગયો નહતો. કુશળ વૈદ્યોની ચિકિત્સાથી તેને વાગેલે પ્રહાર રૂઝાઈ ગયે અને પ્રાતઃકાળ થતાં તે પુનઃ યુદ્ધમાં ઉતરવાને તૈયાર થઈગયો. ઉપરવટ અશ્વને સ્વાધિન કરવાથી અને વીરધવલને રણભૂમિમાં અશ્વની પીઠ ઉપરથી પાડી નાંખવાથી ભીમસિંહ ચૌહાણ સરદારે ઉપર,

Page #142
૧૩ર વીરશિરોમણું વસ્તુપાલ. ઘણાજ ખુશી થઈ ગયો અને તેમનાં કથનથી વીરધવલ પ્રહારની વેદનાથી કાંતો મૃત્યુ પામ્યો હશે અને કાંતો પામવાની તૈયારીમાં હશે, એવા નિશ્ચય ઉપર આવીને તે ગર્વોન્મત બની ગયો પરંતુ તેના હેરકેએ તેને સમાચાર આપ્યા કે વીરધવલને આપ મરી ગયેલે સમજો છો, પણ તે તે તદ્દન સાજે તાજો બની ગયેલ છે અને યુદ્ધમાં ઊતરવાની તૈયારી કરી રહ્યો છે, ત્યારે તેનો ગર્વ શમી ગયું અને નિરાશાથી તે હતોત્સાહ બની ગયો. આ પ્રમાણે તેને નિરૂત્સાહ બની ગયેલ જેમાં તેના મંત્રીઓએ તેને સલાહ આપી કે “રાજન ! આપને હતાશ બનવાનું કાંઈ કારણ નથી; કારણ કે જે આપની ઈચ્છા ગુજરાતી સૈન્યની સાથે પુનઃ યુદ્ધમાં ઉતરવાની હોય તો આપણું સૈન્ય કાંઇ નિર્બળ નથી કે તે લડવાની આનાકાની કરે. વળી અમે પણ યુદ્ધમાં મળેલા વિજયને કીર્તિની પરિસીમા માનીએ છીએ, પરંતુ રાજા વીરધવલ કાંઈ જેવો તેવું નથી. તેની પાસે કુશળ સેનાનીઓ અને વિશાળ સૈન્ય છે અને તેથી તેની સાથે વિરોધ કરવા કરતાં સંધિ કરવામાં જ આપણને લાભ છે. આપણે તેને આપણો બાહુ બળને સ્વાદ ચખાડેલું હોવાથી તે આપણી સાથે સંધિ કરવાની ના પાડશે નહિ; માટે બધી વાતને વિચાર કરતાં અમારી સલાહ તે તેની સાથે સંધિ કરવાની છે. સંપત્તિશાલી અને બાહુબલી રાજાની સાથે વિરોધ કરતાં પરિણામે મધુર ફલ મળવાનું નથી. નીતિ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે-અનુચિત કાર્યનો પ્રારંભ, સ્વજનોની સાથે વિરોધ, બલવંતની સાથે સ્પર્ધા અને ત્રીજનને વિશ્વાસ એ ચાર મૃત્યુનાં દ્વાર છે; માટે હે દેવ ! ગુજરાતના રાજા વીરધવલની સાથે સંધિ કરવી એજ ઊત્તમ છે.” ભીમસિંહને પિતાના મંત્રીઓની સલાહ ગળે ઉતરી અને તેણે વિરધવલની સાથે સંધિ કરવાની વાત કબુલ કરી, તે છતાં પણ યુદ્ધની તૈયારી તે ચાલતી જ રાખી સેનાપતિઓની આજ્ઞા થતાં બન્ને બાજુનાં સૈ રણભૂમિમાં તૈયાર થઈને આવી પહોંચ્યા અને લડવાની શરૂઆત કરે, તે પહેલાં તો ભીમસિંહ અને વિરધવલે પરસ્પર સંધિ કરી દીધી. આ સમાધાનથી વિરધવલને ઉપરવટ અશ્વ પાછો મળ્યો અને ભીમસિંહે પિતાનાં નગર ભદ્રેશ્વરથી સંતોષ માની પોતાની બિરૂદાવલી કયાંઈ પણ ભદ્રેશ્વરના રાજા ભીમસિંહની સાથે ઉપર પ્રમાણે સમાધાન થઈ જતાં રાજા વિરધવલે પિતાની છાવણી ઉઠાવી લઇને આગળ ચાલતાં કર્કરા (કાકર) નગરીમાં આવી પહોંચે. વસ્તુપાલની સલાહથી ત્યાં તે

Page #143
પ્રતિજ્ઞાની પૂર્તિ. 133 કેટલેક સમય રહ્યો અને પોતાના દેશની સીમાને ત્રાસરૂપ થઇ પડેલા ચોરને પકડીને એગ્ય શિક્ષાએ પહોંચાડ્યા. ધર્મ પ્રાણ વસ્તુપાલે કર્ક. રામાં ભગવાન આદિનાથનું મંદિર, ભીમપલ્લીમાં શ્રીમાન પાર્શ્વનાથ ભગવંતનું મંદિર તથા મહાદેવ શંકર અને મહાદેવી પાર્વતીયુક્ત રણકેશ્વર નામક શિવાલય, આદિત્યપાટકમાં તથા ઝેરંડપુરમાં વિવિધ ચૈ, વાયડ ગામમાં વીરપ્રભુના ચૈત્યનો ઉદ્ધાર, સૂર્યપુરમાં સૂર્યનાં મંદિરને ઉદ્ધાર, વેદપાઠના નિમિત્તે બ્રહ્મશાળા અને દાનશાળાઓ અઢળક ધનને વ્યય કરીને કરાવ્યાં. ત્યાંથી મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલ રાજાની આજ્ઞા લઈને સાચોરની યાત્રાએ તથા મારવાડના કેટલાક રાજાઓને વશ કરવાને મારવાડ તરફ પિતાનાં સૈન્યની સાથે રવાના થશે. સાચેર પહોંચતાં દરમ્યાન માર્ગમાં તેણે દાન, કેળવણુ, ચેત્ય અને તીર્થના ઉદ્ધારમાં પિતાનાં ધનનો સદુપયોગ કરવામાં કચાશ રાખી નહિ, તેમજ નાનાં ગામેના ઠાકોરો તથા રાજાઓને વશ કરવામાં પણ પાછી પાની કરી નહિ. માર્ગમાં થરાદ ગ્રામમાં તેણે ધર્મકાર્યમ તથા ચૈત્ય કરાવવામાં પુષ્કળ ધનનો ઉપયોગ કર્યો અને પછી સાચેર પહોંચતાં એ તીર્થની ઘણી જ ભક્તિપૂર્વક યાત્રા કરી. સાચોરમાં કેટલાક સમય કાયા પછી મંત્રીશ્વર કરામાં પુનઃ પાછો આવ્યો અને મારવાડના ઠાકોરો પાસેથી જે ધન મેળવ્યું હતું, તે પોતાના રાજા વીરધવલને ભેટ ધરી વિજયની તથા યાત્રાની વાત કહીને તેને ખુશ બનાવી દીધું. રાજા વીરધવલ મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલનાં વીરત્વથી અત્યંત આનંદને પામ્યા અને તે પછી ધીમે ધીમે પ્રયાણ કરતાં તે પિતાના સકળ સૈન્યની સાથે રાજધાનીમાં આવ્યો. : -99- પ્રકરણ ૧૯મું. પ્રતિજ્ઞાની પૂર્તિ. જયદેવના હર્ષની આજે સીમા નહોતી. લડાઈમાં બહાદુરી અને પરાક્રમ દર્શાવવાનાં કાર્ય માટે રાજા વિરધવલ તેના ઉપર પ્રસન્ન થયે હતો. તેણે આજની રાજસભામાં જયદેવની સ્વમુખે પ્રશંસા કરીને તેને ઉત્તમ પોષાક, યોગ્ય ઈનામ અને યુદ્ધખાતામાં સારો અધિકાર આપીને તેની યોગ્ય કદર કરી હતી, આ પ્રમાણે પોતાને માન મળવાથી જયદેવ 12

Page #144
134 વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ. અત્યંત આનંદને પામ્યું હતું અને રાજસભામાંથી નીકળીને તે ત્વરાથી મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલના આવાસે જતો હતો. પદ્માનાં રૂપલાવણ્યને જેવાથી તે દિવાન બની ગયું હતું અને ગમે તે ભેગે તેને પિતાની કરવાને તેણે નિશ્ચય કર્યો હતો, એ વાચક બંધુએ આગળ વાંચી ગયા છે. આ નિશ્ચય પછી જયદેવે પોતાના આચાર-વિચારને બદલી નાંખ્યા હતા. પ્રથમ તે. તેણે પિતાના મોજી સ્વભાવને ત્યાગ કર્યો હતો અને તેના બદલે વિવેક, ગંભીરતા અને સદાચારને સ્વીકાર કર્યો હતો. પ્રભાતે વહેલો ઉઠી આવએક ક્રિયાઓથી પરવારીને તે મંદિર અને ઉપાશ્રયે જતો હતો અને હંમેશાં પ્રભુની પૂજા અને સાધુની સેવા કરવાનું પણ તેણે શરૂ કરી દીધું હતું. આ ઉપરાંત યુદ્ધવિદ્યાનું શિક્ષણ મેળવવાને માટે તે રાજની તત્સબધી શાળામાં જતા હતા અને ત્યાં યુદ્ધકળા વિશારદસેનાનીઓના સહવાસમાં રહીને યુદ્ધવિદ્યાનું શિક્ષણ પણ મેળવતા હતે. વળી તે નગરના પ્રતિષ્ઠિત અને વિદ્વાન પુરૂષોની મુલાકાત લેવામાં અને ગરીબ તથા અશક્ત મનુષ્યોને એગ્ય સહાય આપવામાં સમયને વ્યતીત કરતો હતો. વીરધવલે જ્યારે સૌરાષ્ટ્ર ઉપર ચડાઈ કરી હતી, ત્યારે જયદેવ તે ચડાઈમાં ગયો હતો અને વામનસ્થલીના યુદ્ધમાં વીરધવલની બાજુમાં રહીને તેણે ઠીક બહાદુરી બતાવી હતી. ટુંકામાં કહેવામાં આવે તે જયદેવનું જીવન બધા પ્રકારે ફરી ગયું હતું અને તેથી સમાજમાં, રાજમાં અને લેકસમુહમાં તેની અત્યંત પ્રશંસા થતી હતી. પવાએ જયદેવની પ્રશંસા સાંભળી હતી. તે પિતાની પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરવાને તૈયાર થઈ રહી હતી. તેણે પોતાના મનભાવને તેની ભાભી તેજપાળની સ્ત્રી અનુપમાને જણાવ્યું હતું, તે ઉપરથી વસ્તુપાલ તેનો સગપણુ–સંબંધ જયદેવની સાથે કરવાને અનુકૂળ પ્રસંગની રાહ જોઈ રહ્યો હતો, પરંતુ તેને ભદ્રશ્વરની ચડાઈમાં વારધવલની સાથે જવાનું થતાં ત્યાંથી પાછા આવવા ઉપર સગપણની વાત મુલતવી રાખવામાં આવી હતી. ભેશ્વરની ચડાઇમાં જયદેવ ખાસ કરીને ગયે નહે; કારણકે તેને છાવણીમાં ગમે તે સ્થિતિમાં રહેવાનું, ઘોડા ઉપર મુસાફરી કરવાનું અને યુદ્ધ જેવા ભયકર વ્યવસાયમાં ઉતરવાનું પસંદ નહોતું અને તેથી તથા પદ્માના સહવાસમાં વારંવાર આવવાના ઉદ્દેશથી તે નાદુરસ્ત તબિયત લેવાનું બહાનું બતાવીને ઘેર જ રહ્યો હતે. ભદ્રેશ્વરની ચડાઈમાંથી વસ્તુપાલને પાછા ફરતાં ઘણો સમય થયો હતો. આ સમય દરમ્યાન તે પદ્માની વારવાર મુલાકાત લેતે હતો અને પિતાનાં વર્તનની તેને ખાતરી કરાવવાને માગતા હતા, પરંતુ પવાએ તેને સગપણ-સંબંધી કાંઇપણ ચેકસ ઉત્તર

Page #145
પ્રતિજ્ઞાની પૂતિ. 135 આ નહે. તે જયદેવનું જાહેરમાં સન્માન થાય અને ત્યારપછી જ તેની સાથે લગ્નથી જોડાવું, એવી ઇચ્છા ધરાવતી હોવાથી અત્યાર સુધી મૌનજ રહી હતી, પરંતુ જ્યારે વસ્તુપાલ ભદ્રેશ્વરની ચડાઈમાંથી પાછો આવ્યો અને વીરધવલે રાજસભામાં જાહેર રીતે જયદેવની પ્રશંસા કેરીને તેને અધિકાર, ઇનામ અને પોષાક આપવાનો નિશ્ચય કર્યાનું તેના જાણવામાં આવ્યું, ત્યારે તે ધીરજ ધરી શકી નહિ. તેણે તુરતજ પિતાની બહાલી નાભી અનુપમાને પિતાનું સગપણ જયદેવની સાથે જેમ બને તેમ જલદીથી કરવાની વ્યવસ્થા કરવાને આગ્રહ કર્યો અને અનુપમાની વ્યવસ્થાથી છેવટે જયદેવને જે દિવસે રાજસભામાં માન મળે તે પછી અનુકૃળ શુભ દિવસે પડ્યા તથા જયદેવનો પરસ્પર સંબંધ અને લગ્ન કરી નાંખવાને સર્વની સંમતિથી વસ્તુપાલે પિતાને વિચાર જાહેર કર્યો. આ પ્રમાણે નિશ્ચય થવાથી પદ્યાની ખુશાલીને પાર નહેત; કેમકે વારંવારના સહવાસથી તેના હૃદયમાં જ્યદેવને માટે અનુરાગ ઉન્ન થયો હતો. તે ભળી બાળાને પિતાનું લગ્ન તેની સાથેજ થાય, તે જીવનની એક અનેરી અભિલાષા પરિપૂર્ણ થાય, એવા વિચારથી અપાર ખુશાલી થાય, તો તેમાં અસ્વાભાવિકતા શી હતી ? રાજ્યસભામાંથી નીકળીને જ્યદેવ સ્વગૃહે નહિ જતાં બારેબાર પવાના આવાસે આવી પહોંચ્યા. વસ્તુપાલના ગૃહે તે વારંવાર આવતો જતો હોવાથી તેને તેમાં પ્રવેશતાં સંકોચ ધરવાનું કોઈ કારણ નહોતું. તે સીધે આવાસમાં ચાલ્યો ગયો અને પઘા જે ઓરડામાં બેસતી ઉઠતી હતી, ત્યાં વિના સંકોચે જઈ પહોંચ્યો. ઓરડાના દ્વારમાં પ્રવેશીને તેણે અંદર નજર કરી તો સકલતનુસુવેશા પદ્ધિની પદ્યા દિવાલે ટાંગેલાં પરમાત્માનાં ચિત્રને હસ્તદ્વય જોડીને પ્રાર્થના કરતી જોવામાં આવી. પવાએ આ વખતે લીલું વસ્ત્ર પરિધાન કરેલું હોવાથી તેના અંબારથી તેનું સૌદર્ય સુમધુર પુષ્પની કળી સમાન ખીલી ઉઠયું હતું. તેનાં મસ્તકના અત્યંત કાળા, ચળક્તા અને નિબિડ વાળ ઓળેલા પણ શ્યા હતા અને નિતંબ પર્યત લંબાતા હતા. આખો ઓરડો, તેની ચારે દિવાલે, દિવાલ ઉપર લટકાવેલાં ચિત્રો, વિવિધ આસનો અને બીજા શણગારના પદાર્થો-એ સર્વે નિર્જીવ હતા, પરંતુ ઓરડાની મધ્યમાં ઉભેલી. સૌંદર્ય અને લાવણ્યની સચેતન પ્રતીમાથી બધા પદાર્થોમાં પણ કેમ જાણે ચેતન આવ્યું હેય નહિ, એ આભાસ થતા હતા. સ્વેચ્છાચારી પણ પદ્માની પ્રાપ્તિ માટે સદાચારી બનેલો જયદેવ આ દશ્ય જોઈને કેવળ મંત્રમુગ્ધ થઈ ગયે. ઇચ્છા છતાં પણ તે આગળ જઈ શકો નહિ કે કોઈ

Page #146
136 વીરશિરોમણ વસ્તુપાલ. બેલી શકાય પણ નહિ. મદારીની મેરલીના સુરે જેમ વિષધર નાગ ડોલે છે, તેમ જયદેવ પવાનાં સૌંદર્યની સુવાસથી મસ્ત બની ડોલવા લાગ્યો. આવી સ્થિતિમાં તે કેટલે સમય ઉભો રહ્યો, તેનું ભાન રહ્યું નહિ; પરંતુ પ્રાર્થના પૂરી થતાં પડ્યા જ્યારે ચિત્રની સામેથી પાછી ફરી અને તેની દ્રષ્ટિ દ્વારા પ્રતિ ગઈ ત્યારે તેને ભાન આવ્યું અને આત્મસંયમ કરીને તે પવાની નજીક જઈને ઉભો રહ્યો. પવા જ્યદેવને જોઈને શરમાઈ ગઈ અને લજજાથી અવનત મુખ કરીને જરા દૂર ખસીને ઉભી રહી તે ત્યાંથી નાસી છૂટવાનો વિચાર કરવા લાગી; પરંતુ ત્યાંથી ચાલ્યા જવાની શક્તિ તેના ચરણમાં નહોતી અને તેથી તે સંકોચાઈને તથા મસ્તકેથી ખસી ગયેલાં વસ્ત્રને સુવ્યવસ્થિત કરીને જેમની તેમ ઉભી રહી. આ લેખકને વ્યવસાય લેખનકાર્યને હવાથી આવાં ચિત્રો તેને વારંવાર આલેખવાં પડે છે અને આલેખનકાર્યમાં પિતાની બધી શક્તીને ઉપયોગ કરવાનું તે ચુક્તો નથી; તો પણ તેને પિતાની કળાથી આત્મસંતોષ થતો નથી. લેખકનો આ અંતરનો એકરાર છે; પરંતુ તેમ થવાનું આત્મસતિષ નહિ થવાનું શું કારણ છે, એ સાહજિક પ્રશ્ન વાચા ઉપસ્થિત કરશે અને તેથી તેના ઉત્તરરૂપે પ્રસંગોપાત્ત બે શબ્દો લખી નાંખવાની લેખકે તક લીધી છે. પ્રિયતમ અને પ્રેયસીનું મીલન એ એક એવો તે અસાધારણ પ્રસંગ છે કે જેનું યથાર્થ ચિત્ર દોરવાને મસ્તકમાં ઉપજતાં વિચારબળની આજ્ઞાને અમલ લેખિની બરબર કરી શકતી નથી. તત્વવિદ્ પુરૂષ પરમાત્મપદનાં સુખનું ચિત્ર દોરવામાં જેમ કલ્પનાનો આશ્રય લે છે, તેવી જ રીતે નવલકથાને કઈ પણ લેખક પ્રેમીઓનાં મિલનનું ચિત્ર દોરવામાં પણ કપનાને આશ્રય ગ્રહણ કરે છે; કારણ કે એવા પ્રસંગનો ચિતાર સાક્ષાત અનુભવ વિના નથી તે લેખક દેરી શકો કે નથી તે વાચકે તેનો મર્મ સમજી શકતા. આ પ્રસંગે પ્રેમીઓનાં મસ્તકમાં જે વિચારે, હૃદયમાં જે ભાવે, આંખોમાં જે રંગે, અંતરમાં જે તાલાવેલી અને શરીરમાં જે ઝણઝણાટ ઉપન્ન થાય છે, તેને ચિતાર તાદસ્ય અનુભવ વિના શી રીતે દોરી શકાય કે સ્વાનુભવ વિના શી રીતે સમજી શકાય ? આ લખતી વારે લેખક જરૂર માને છે કે પ્રેમને મર્મ નહિ સમજનારાં મનુષ્ય પ્રસ્તુત પ્રસંગને મહત્ત્વ આપવાને માટે તેને દેષિત ગણશે અને મનમાંને મનમાં બે-ચાર કટુ વચનો પણ સાંભળાવી દેશે, પરંતુ લેખક એવી માન્યતાના વિચારથી ગુસ્સે થવાને બદલે ખુશી જ થાય છે, કારણ કે તે સમજે છે કે વિલાસ

Page #147
137 પ્રતિજ્ઞાની પૂર્તિ. મોજશેખ, માયામંદિની, આડંબરી પ્રેમ અને રાગદ્વેષની પ્રબળ પ્રધાનતાના આ યુગમાં યથાર્થ પ્રેમનાં રહસ્ય અને તેના શુદ્ધ મર્મને સમજાવવાનું કાર્ય બહુ મુશ્કેલ છે. - પડ્યા અને જ્યદેવ ઉભય કેવા પ્રકારના પ્રેમીઓ છે, એ વાચકે સારી રીતે જાણી શક્યા હશે. જયદેવ સ્વાર્થ પૂરતો પ્રેમ દર્શાવે છે, જ્યારે પદ્મા નિઃસ્વાર્થ ભાવથી જયદેવ પ્રતિ પ્રેમ દર્શાવે છે. સ્વાર્થ અને નિઃસ્વાર્થ મય પ્રેમનાં મિશ્રણનું શું પરિણામ આવે છે, એ જોવાનું છે અને ત્યારપછી જ આપણે તેમના માટે મત ઉચ્ચારવો જોઈએ એ લેખક સમજે છે, તે છતાં તેણે પ્રેમીઓનાં મીલનના પ્રસંગને જે મહત્ત્વ આપ્યું છે, તે અસ્થાને નથી; કારણ કે પ્રેમ સ્વાથી હે કે નિઃ સ્વાથી હે–ગમે તે હે; પરંતુ તેને પ્રેમીઓનાં પ્રથમ મીલનના પ્રસંગેજ કસોટીએ ચડાવવાનું નથી. તેની કસોટી આગળ ઉપરજ– ગ્ય સમય વ્યતીત થતાં જ થાય છે અને તેથી પ્રેમીઓનાં મીલનના પ્રસંગને મહત્વ આપવા માટે ખુલાસા રૂપે ઉપર્યુક્ત વિવેચન કરવાની તક લેખકે લીધી છે. જયદેવ પદ્યાને ચાહે છે, પદ્મા જયદેવને ચાહે છે; ઉભય પ્રેમીઓ બન્યાં છે. અને આ પ્રસંગ પહેલાં વારંવાર એકાંતમાં મળ્યાં છે, પરંતુ આજના જેવા સંકેચ, આજના જેવી લજજા અને આજના જે અનુભવ તેમને અગાઉ મળ્યાં નહોતાં. એનું કારણ એ જ હતું કે તેઓ હવે લગ્નની ગાંથી પરસ્પર જોડાશે, એમ ઉભય માનતાં હતાં. આ માન્યતાથીજ તેઓ લજજાને વશ થયાં હતાં. સામાન્ય રીતે સ્ત્રી કરતાં પુરૂષને શરમ ઓછી હોય છે. આવા પ્રસંગમાં પ્રથમ પુરૂષજ શરમનો ત્યાગ કરે છે. આ પ્રસંગે પણ તેમજ થયું. “પડ્યા ! બહાલી પઘા !" જયદેવે આનંદથી ઉભરાઈ જતાં અંતઃકરણે કહ્યું. “આજપર્યંત તું મારાં વર્તન સંબંધી મત ઉચ્ચારવામાં મૌન રહેલી છે; પરંતુ આજે તારે તત્સંબંધમાં તારે યોગ્ય મત આપવો પડશે. તારે સ્વીકારવું પડશે કે હું તારા મનોરથ પ્રમાણેને પુરૂષોત્તમ બન્યો છું. તું જુએ છે તેમ મેં મારાં વર્તનને કેવળ બદલી નાંખ્યું છે. હું ધાર્મિક કાર્યો કરૂં છું, વિદ્વાનોના સહવાસમાં આવું છું, દુઃખી અને ગરીબ મનુષ્યોને સહાય આપું છું અને યુદ્ધમાં જઈને શત્રુઓની સાથે યુદ્ધ પણ કરું છું. સૌરાષ્ટ્રની ચડાઇમાં મેં મહારાજની બાજુમાં જ ઉભા રહીને જે વીરત્ત્વ દર્શાવ્યું હતું, તેને માટે તેમણે આજે રાજસભામાં મારી પ્રશંસા કરી છે. મને ઇનામ, પિશાક તથા ગ્ય

Page #148
138 વીરશિરમણ વસ્તુપાલ. અધિકાર પણ આપ્યાં છે. જોકે મારી પ્રશંસા કરે છે અને મને સુયોગ્ય પુરૂષ ગણીને યોગ્ય માન પણ આપે છે. બેલ, હવે મારામાં કાંઈ ખામી છે ? અને જો હોય, તે સ્પષ્ટ કહી નાખ કે તેને દૂર કરવાને માટે હજુ પણ હું પ્રયાસ કરું, તારા જેવી સુરસુંદરીને માટે હું ગમે તે કરવાને–ગમે તે ભોગ આપવાને તૈયાર છું.” ' પડ્યા જયદેવનાં વચન સાંભળીને અંતરમાં ઘણી જ ખુશી થઈ ગઈ. તેને જયદેવે પિતાનું વર્તન સુધારવાની શરૂઆત કરી, ત્યારથી જ ખાતરી થઈ ચુકી હતી કે તે તેના મનોરથ પ્રમાણેને પુરૂષ બની જશે અને છેવટે થયું પણ તેમજ. જયદેવે પોતાનું વર્તન કેવળ બદલી નાંખ્યું હતું, તે પદ્યાના જાણવામાં આવ્યું હતું પરંતુ જયદેવનું જાહેરમાં સમાન થાય અને તેનું આગવું વર્તન કે ભૂલી જાય, તે પછી જ તેની સાથે લગ્ન કરવું, એ નિશ્ચય તેણે કરેલ હતો અને તેથી તે આજપર્યત જયદેવના માટે પિતાનો મત ઉચ્ચારવાને અને સગપણ વિષે સંમતિ આપવાને મૌન રહી હતી. પણ હવે તેને મૌન રહેવાનું કાંઈ કારણ નહતું. હવે તે તેજયદેવની સાથે લગ્નથી જોડાવાને અને પ્રેમને લહાવો લેવાને આતુર થઈ રહી હતી અને તેથી તેણે આજે જયદેવની સાથે હૃદયપૂર્વક વાત કરવાના પિતાના મનથી નિશ્ચય કર્યો. પરંતુ લજજાના અનિવાર્ય આવરણને લઈ તે જયદેવના પ્રશ્નને તાત્કાલિક ઉત્તર આપી શકી નહિ. આનંદ અને શરમથી તેનું મુખકમળ પ્રફુલ્લિત થયું અને તે ઉપર મંદ હાસ્યની અનુપમ છટા વિલસી રહી. મેહાન્ડ જયદેવ આ સમયે પદ્યાનાં મુખનું લલિત લાવણ્ય જોઈને વિવેહલ બની ગયું. તેને વિચાર થે કે પદ્માનાં મુખ ઉપરનાં લાવણ્યને ચુંબી લઉં, પરંતુ બળાત્કારે તેણે પિતાના એ વિચારને રોકી રાખીને ઉત્તેજીત સ્વરે કહ્યું. " પ્રિયતમા પદ્મા! હવે શા માટે વિના કારણ મને તલસાવે છે ? જલદી કહી નાખ કે હું તમને ચાહું છું, મારા હદયમાં તમારા માટે પ્રેમનો જન્મ થયો છે અને તમારી સાથે લગ્ન સંબંધથી જોડાવાને તૈયાર છું. બોલ, મધુરી ! એટલા શબ્દ બોલ અને મારાં બળતાં જીગરને તારી અમૃતવાણુથી શાંત કર.” પવાનાં હૃદયમાં જયદેવને માટે પ્રેમને જન્મ થયો હતે; તેનું 'હદય પરવશ બન્યું હતું અને તેથી તે વધારે વાર માન રહી શકી નહિ. તેણે મીઠા મેહક સ્વરે કહ્યું. “તમે તમારું વર્તન સુધાર્યું છે, એ હું જાણું છું અને તેથી મારી પ્રતિજ્ઞા ને મારો મનોરથ પૂર્ણ થયાં છે.” તે પછી આપણા લગ્ન સંબંધમાં તારી સંમતિ છે ને?' જયદેવે પુનઃ પૂછ્યું.

Page #149
પ્રતિજ્ઞાની પૂર્તિ. 13 પઘાએ તેને મુખથી ઉત્તર આપે નહિ, પરંતુ પ્રત્યુત્તરમાં તે જરા હસી. તેનું હાસ્ય એજ જયદેવના પ્રશ્નનો ઉત્તર હતે. ચતુર જયદેવ તે સમજ્ય અને પદ્યાનું હાસ્યથી ભરેલું મુખ જોઇને મોહવશ બને. તેણે વિવેકને બાજુએ મૂક્યો અને ત્વરાથી પદાની પાસે જઈ તેના દેહને પિતાના બાહુમાં પકડી લેતાંની સાથે તેના મુખ ઉપર બે-ત્રણ ચુંબને ભરી લીધાં. જયદેવના આ અવિવેકી વર્તનથી પડ્યા ગુસ્સે થઈ ગઈ. તે બળપૂર્વક તેની બાથમાંથી શ્રી થઈને દૂર જઈને ઉભી રહી.. ક્રોધથી તેનું સમસ્ત શરીર ધ્રુજવા લાગ્યું. આ રકત નેત્રે તે જયદેવની સામે જોઈ રહી. જયદેવ મોહાંધ બનીને ભૂલી ગયો કે પદ્મા કુલિન બાળા છે અને જ્યાં સુધી તેની સાથે લગ્ન સંબંધ થયો નથી, ત્યાં સુધી તેના શરીરને સર્વ કરી શકાય નહિ. તે પોતાનાં સાહસને માટે પશ્ચાતાપ કરવા લાગ્યો. ક્ષણવાર તે તે મૌન રહ્યો, તે એવી આશાથી કે પડ્યા કાંઈ બોલશે, પરંતુ જ્યારે તે કાંઈ બેલી નહિ, ત્યારે તેણે બોલવાનેતેની ક્ષમા માગવાનો વિચાર કર્યો. આ વિચારથી તેણે ધીમા અને દિલગીરી દર્શક સ્વરથી કહ્યું. “પવા ! મારી ગંભીર ભૂલ થઈ છે. આપણે લમસંબંધ થયા પૂર્વે તારાં શરીરને સ્પર્શ કરવાનું કે જે સાહસ કયુ. તે માટે મને હવે અત્યંત પશ્ચાતાપ થાય છે; પરંતુ થયું તે ન થયું બનવાનું નથી, એમ જાણીને તું" ક્રોધનો ત્યાગ કર અને મારી ભૂલને માટે મને ક્ષમા આપ." જયદેવનાં નમ્ર વચન સાંભળીને ભોળી પડ્યાને ક્રોધ ચાલ્યા ગયા અને તેનાં મુખ ઉપર પૂર્વવત્ હાસ્યની અપૂર્વ શ્રા વિલમી રહી.. એ જઈને જયદેવને સંતોષ થયો. તેણે આનંદપૂર્વક કહ્યું. “પદ્મા ! તારાં હાસ્યથી ભરેલાં મુખને જેવાથી મને લાગે છે કે તેં મને ક્ષમા આપી છે. મારી ધારણામાં હું છેતરાતા નથી ને ?" પડ્યાએ જવાબ આપ્યો. " ના.” ' ' જયદેવે તુરતજ મૂળ વાત ઉપર આવતાં પૂછયું. " આપણા લગ્નસંબંધમાં તારી સંમતિ છે, એ તે હું આજનાં તારાં વર્તન ઉપરથી જાણું શક છું; પરંતુ આપણું લગ્ન કયારે થશે, તે વિષે તું મને કાંઈ . ચોકસ કહી શકીશ ?" ના; કારણ કે એ વાત મારા વડિલ બંધુના હાથમાં છે. અને તેથી એ વિષે હું તમને સ્પષ્ટ કહી શકીશ નહિ; પરંતુ તમને એટલું કહી શકીશ કે જેમ બને તેમ જલ્દીથી આપણું લગ્ન થશે.”પવાએ કહ્યું. જયદેવ એથી ખુશી થયું. તે પોતાની કળામાં ફાવ્યો છે અને

Page #150
10. વિરશિરામણું વસ્તુપાલ. પા જેવી અભિમાની બાળાને વશ કરી શકે છે, એ વિચારથી જયદેવને અભિમાન ઉત્પન્ન થયું. પા હવે તેનીજ છેમાત્ર લગ્નસંબંધનીજ વાર છે અને તે પછી તે અભિમાની અને માનિની બાળાએ તેનાં વર્તન વિષે ટીકા કરીને તેનું જે અપમાન કર્યું હતું, તેને બદલ–તેનું વેર સુખે લઈ શકાશે. એવા વિચારથી તેણે પદ્યાની સામે એકવાર જોયું અને ત્યારપછી તે વિજેતા સેનાપતિની જેમ દઢતાથી પગલાં ભારતે ચાલે ગયે. - પશ્ચિની પડ્યા જયદેવ ગયો તે પછી હર્ષાયમાન થતી થતી પિતાની વહાલી ભાભી અનુપમાની પાસે ત્વરાથી દેડી ગઈ. ભોળી બાળાએ જયદેવનાં મીલનની બધી વાત અનુપમાને ઘણજ હોંશથી કહી દર્શાવી અને તે સાંભળીને અનુપમા તેની મશ્કરી કરવા લાગી. વાચક મહાશયોને સખીઓની વસંબંધી વાતોમાં વારંવાર રસ નહિ પડે, એ આશયથી અમે તેને ઉલ્લેખ કરવાનું ગ્ય વિચાર્યું નથી. પ્રકરણ 20 મું. વેરની વસુલાત. જીવનને અમૂલ્ય પ્રસંગ ! ગૃહસ્થાશ્રમને પ્રથમ પ્રવેશ! તે કરે ? કુમાર અને કન્યાને પવિત્ર લગ્નસંબંધ ! શરીર, મન અને આત્માનું એકીકરણ ! ઘણા દિવસે આ અમૂલ્ય પ્રસંગ જયદેવને પ્રાપ્ત થશે. પવાની પ્રતિજ્ઞા કિંવા તેના મનોરથની પૂતિ થઈ. અનુપમાનાં કથનથી પવાની સંમતિ જાણું વસ્તુપાલે તેનો સગપણ સંબંધ જયદેવની સાથે તેને જાહેર માન મળ્યું, તેના બીજે દિવસેજ કરી નાંખ્યો અને લગ્ન પણ ચેડા જ સમયમાં કરી નાંખવાનું કર્યું. મહીનાના મહિનાઓ અને વર્ષોનાં વર્ષો જતાં વાર લાગતી નથી, તે પછી માત્ર અમુક દિવસોને જતાં શી વાર? જયદેવ અને પવાનાં લગ્નને નિર્ણિત દિવસ આવી 5 અને તે દિવસે ઘણજ ઉત્સાહથી, મોટા આડંબરથી અને અનુપમ ધામધુમથી તેમનું લગ્ન થઈ ગયું. પદ્મા પરણીને સાસરે ગઈ. સ્વામીને મળવાની, લગ્નને હા લેવાની અને જીવનનાં એક સામયિક મુખને અનુભવ કરવાની પ્રથમજ રાત્રી હતી. પદ્મા નગરશે’ના આવાસે જયદેવનાં શયનગૃહમાં સ્વામીના આગમનની રાહ જોતી વિચારગ્રસ્ત સ્થિતિમાં

Page #151
વેરની વસુલાત. 141 બેઠેલી હતી. તેનાં મસ્તકમાં અવનવી કલ્પનાઓ ઉદ્દભવતી હતી. સ્વામીને પ્રેમ શી રીતે મેળવ, મેળવ્યા પછી તેને શી રીતે ટકાવી રાખ, તેમને કયા ઉપાયોથી પ્રસન્ન રાખવા, તેમનાં હૃદયમાં કેવી રીતે સ્થાન પ્રાપ્ત કરવું અને તેમની પાસેથી કેવાં કેવાં સુખોની આશા કરવી ઇત્યાદિ. અનેક પ્રકારના વિચારો અને તરંગોને તે સેવી રહી હતી. જયદેવનું શયનગૃહ કિંમતી અને આકર્ષક સાધનોથી શણગારવામાં આવેલું હતું અને વ્યવસ્થા તથા સ્વચ્છતાથી તે એટલું બધું દીપાયમાન લાગતું હતું કે આવું શયનગૃહ રાજા વીરધવલને હશે કે કેમ, એ શંકાજનક હતું. દીપકેના પ્રકાશથી અને તેમાં બેઠેલી નેવયૌવના પાનાં અપૂર્વ સૌદWથી તે સ્વર્ગનાં વિમાન સદશ્ય જણાતું હતું. આ પદ્મા અનેક વિચાર-તરંગ કરીને થાકી ગઈપરંતુ જયદેવ આવ્યો નહિ. તે ચિંતવવા લાગી કે સ્વામીને આવતાં આટલી બધી વાર કેમ થઈ ? પલંગ ઉપર બેસી બેસીને તે કંટાળી ગઈ એટલે ત્યાંથી તે ઉઠી અને એકાદ ગ્રંથને પસંદ કરીને સમયને વ્યતિત કરવાને વાંચવા માટે હિંડોળા ઉપર બેઠી. સદાચાર એ સુખનું મૂળ છે, એ વિષયનું તે એક ધ્યાને વાંચન કરતી હતી, એટલામાં જયદેવ આવી પહોંચ્યો. શયનગૃહનાં કારમાં આવીને તે ક્ષણવાર ઉભે રહ્યો. સુરસુંદરી પદ્માને હિંડોળા ઉપર બેઠેલી અને એક ધ્યાને વાંચતી જોઈને તે ઘડીભર પોતાના નિશ્ચયને ભૂલી ગયે. તે ત્વરાથી એરડાની અં. દર ચાલ્યો ગયો અને પદ્યાની પાસે જઈને ઉભો રહ્યો. પદ્મા સ્વામીને આવેલા જોઈને એકદમ હિંડોળા ઉપરથી ઉઠી ગઈ અને ગ્રંથને તેના ઉપર ઉઘાડે મૂકીને શરમથી નીચું જોઈને ઉભી રહી. જયદેવ આ દેવીસ્વરૂપા સુંદરીને––નહિ તેના અલૌકિક રૂપ-લાવણ્યને જોઈને દિમૂઢ બની ગયે. માનિની પદ્યાનાં માનનું ખંડન કરવાને તેણે જે નિશ્ચય કર્યો હત, તે પલાયન થઈ ગયા. તેને પદ્મિની પવા ઉપર અનુરાગ તેનાં રૂપ ઉપર મોહ ઉત્પન થયો. તેણે તુરતજ પદ્યાને દઢાવલિંગન કર્યું. પવા સ્વામીના વ્યવહારથી શરમાઈ ગઈ અને તેના આલિંગનમાંથી છૂટવાને પ્રયાસ કરવા લાગી. જયદેવે હસતાં હસતાં કહ્યું. “પ્રિયતમા ! તારા આલિંગન– સુખમાંથી મને શા માટે મુક્ત કરે છે ? હવે તે આપણા શરીર-સંબંધ બંધાઈ ગયો છે અને તેથી મારે આ વ્યવહાર દોષપાત્ર નથી.” પડ્યાએ તેના જવાબમાં સ્વામીનાં મુખ સામે ભેદક દ્રષ્ટિએ જોયું. જયદેવ તેને અર્થ સમજી ગયા. પવાને આલિંગનમાંથી મુક્ત કરીને તે

Page #152
૧૪ર વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. પલંગ ઉપર જઇને બેઠો અને પિતાની પ્રિયાને પિતાના પડખામાં બેસાડિીને ચુંબનાદિ વ્યવહારથી પજવવા લાગ્યો. સાણ વાર રહી જયદેવે ગર્વમિશ્રિત સ્વરે કહ્યું.” પડ્યા ! અંતે તું મારી થઈનહિ હું તને મારી કરી શકવાને વિજયી થયો.” હા”પવાએ સરલતાથી કહ્યું. અને તે માટે પરમાત્માને હું ઉપકાર માનું છું.” ઠીક, પણ તું અત્યારે કયે ગ્રંથ વાંચતી હતી જયદેવની નજર હિંડોળા ઉપર પડેલા ગ્રંથ તરફ જતાં તેણે પ્રશ્ન કર્યો. “નાથ ! એ ગ્રંથ ધાર્મિક વિષયને છે અને આપનાં આગમનને વિલંબ થયો એટલે સમયને વ્યતિત કરવાને માટે હું તે વાંચતી હતી.” પડ્યાએ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “તેમાં સદાચાર એ સુખનું મૂળ છે, એ વિષય પિતાનું વર્તન કેવું રાખવું જોઈએ, એ સંબંધમાં ઘણેજ ઉપયોગી છે. આપ તેને નવરાશના સમયે વાંચશો, તે આપને તેમાંથી ઘણુંજ જાણવાનું મળશે.' - જે સદાચાર એ સુખનું મૂળ છે, એ વિષય તેને ઘણો પ્રિય લાગે છે, ખરું ને?” જયદેવે ગંભીરતાથી પ્રશ્ન કર્યો. હા અને તેથી જ હું આપને એ વિષય વાંચવાને ખાસ આગ્રહ કરૂં છું.” પડ્યાએ ઉત્તર આપે. પણ એ વિષય વાંચવા માટે મને ખાસ આગ્રહ કરવાનું શું કારણ છે ?" જયદેવે પુનઃ પ્રશ્ન કર્યો. “કારણ તે એજ કે સદાચારી થવા ઈચ્છનાર પ્રત્યેક મનુષ્ય તેને વાંચે જઈએ અને તેનું મનન પણ કરવું જોઈએ. એ સિવાય બીજું કોઈ કારણ નથી.” પડ્યાએ સરલતાથી ઉત્તર આપે. . " ત્યારે તું એમજ માને છે ને કે હજુ હું જે ને તેજ અનાચારી છું અને તે કારણને લઈ સદાચારી થવા માટે મને તું એ વિષયને વાંચવાને ખાસ આગ્રહ કરે છે?” જયદેવે સવિશેષ ગંભીરતાથી પૂછયું. પડ્યા જયદેવની ગંભીરતાને સમજી ગઈ. તેણે નમ્રતાથી જવાબ આપતાં કહ્યું, “સામાન્ય બાબતમાં આપ આટલા બધા ગંભીર શાને બની જાઓ છો? મારી પ્રતિજ્ઞાને આપ પહેલાંથી જ જાણે છે અને તેથી આપે આપનું વર્તન જો સુધાર્યું ન હતું, તે હું આપની સાથે શા માટે લગ્નથી જોડાત ? આપે આપનું પૂર્વનું વર્તન તદન સુધાયું છે, એ હું ખાતરીથી માનું છું; પરંતુ એથી આપે સારા ગ્રંથે ન

Page #153
વેરની વસુલાત. 143 વાંચવા, એમ કાંઈ ઠરતું નથી. સદાચારી મનુષ્ય પણ જે શિક્ષાપ્રદ વિષયો વાંચે, તો તેમને નવું નવું જાણવાનું મળે છે અને એ હેતુથીજ મેં આપને એ વિષય વાંચવાનો આગ્રહ કર્યો છે. તેમ છતાં આપને જે એ માટે ખોટું લાગ્યું હોય અથવા તો મારો અવિનય થયો હોય, તો તે માટે હું આપની ક્ષમા માગું છું.”. “પદ્મા ! તારી ચાતુરીને હું જાણું છું. પ્રથમ કટુ વચન સંભબાવીને પછી ક્ષમા માગવી, એ તારી કેવળ ધૃષ્ટતાજ છે. તું એમ માનતી હઈશ કે હું મૂર્ખ છું; પરંતુ તારી એ માન્યતા કેવળ અસત્ય છે. મને સ્વમાનની, સ્વાભિમાનની અને માનાપમાનની કિંમત છે. તું જેમ મંત્રીશ્વરની બહેન છું, તેમ હું નગરશેઠને પુત્ર છું, એ તારે ધ્યાનમાં રાખવાનું છે. મંત્રીની બહેન હોવાથી તું ગર્વમાં છકી ગઈ છું; પરંતુ હવે તું મારી પત્ની-નહિ મારી દાસી થઈ છું, એ તારે ભૂલી જવાનું નથી. તારા આવાસે વાડીમાં તેં મારું જે અપમાન કર્યું છે, મને અનાચારી, ઉડાઉ, મોજી અને મૂર્ખ માનીને જે કટુ વચન સંભળાવ્યાં છે, તે હું હજુ ભૂલી ગયો નથી. એ અપમાનનું વેર વાળવાને-તેને બદલો લેવાને સદાચારનો ઢોંગ કરીને મેં તારી સાથે લગ્ન કર્યું છે; નહિ તે તારા જેવી માનિની બાળાની સાથે કદિ પણ લગ્ન કરવાનું હું પસંદ કરું નહિ અને હવે તને બતાવી આપવા માગું છું કે એ અપમાનનું શું પરિણામ આવશે. મારો આ નિશ્ચય હતો અને છે તેમ છતાં મારાં મનમાં બીજો વિચાર એવો ઉત્પન્ન થયો હતો કે તેં મારું અપમાન કરવામાં જે મૂર્ખાઈ કરી છે, તેને સદંતર ભૂલી જઈને તને મારે પ્રેમ અર્પણ કરી સુખી કરવી; પરંતુ અત્યારનાં તારાં વર્તનથી મારા એ વિચારને મારે પડતું મૂક પડે છે; કારણ કે હજુ તારે ગર્વ ગળે નથી-હજુ તારું અભિમાન નાશ પામ્યું નથી. તને તારી વિદ્યાને, તારા આચાર-વિચારને, તારા કુળનો અને તારા ભાઈના અધિકારને એટલો બધે ગર્વ છે કે તું મને એક સામાન્ય પુરૂષ ગણુને કટુ વેણે સંભળાવવામાં માનસિક આનંદને અનુભવે છે; પરંતુ હું તારા એ મિથ્યા ગર્વને તેડી નાંખવા માગું છું અને મને કરેલ અપમાનનું તારે કેવું ભયંકર પરિણામ સહન કરવું પડે છે, એ તને બતાવી આપવાને ઇચ્છું છું. તારાં મુખમાંથી જ્યારે ને ત્યારે હું સદાચારની વાતો સાંભળું છું; કારણ કે તું સદાચારી છું અને હું અનાચારી છું, એવી તારી માન્યતા છે; પરંતુ તું યાદ રાખજે કે તારી એ માન્યતાનું તને કટુ ફળ અનુભવવું પડશે. "

Page #154
વીરશિ મણી વસ્તુપાલ. જયદેવ જેમ જેમ બેલતે ગયે, તેમ તેમ તેનું મુખ અને તેની આંખો ક્રોધથી લાલચોળ થઈ ગયાં. તેણે પલંગ પરથી ઉઠીને સામે ટટ્ટાર ઉભા રહેતાં કહ્યું. “પડ્યા આજથી આ ક્ષણથી જ હું તારે ત્યાગ કરૂં છું. જીવનપર્યત તારે આ આવાસમાં જ રહેવાનું છે; મારી આજ્ઞા વિના તારે કોઈ પણ સ્થળે જવાનું નથી. મારી એક દાસી તારી પાસે રહેશે અને તને કઈ વસ્તુની જરૂર પડે તો તેને કહેજે એટલે તે તને પૂરી પાડશે, પણ તે મારી આજ્ઞા વિના તે નહિ જ. આજથી હું પાછો હતો તેવો બની જાઉં છું અને અત્યારે જ મારાં ઈચ્છિત સ્થળે ચાલ્યો જાઉં છું.” ' એમ કહીને જયદેવ વિક્રાળ વાઘની જેમ હરિણી સમાન પવાની સામે ઘડીભર જોઈ રહ્યો. જયદેવ બેલતે બંધ થયું કે તુરતજ પડ્યા પલંગ ઉપરથી ઉઠીને તેના કંઠે વળગી પડી અને કંદ કરવા લાગી. જયદેવનાં કથનને પ્રતિકાર કરવાની કે તેની સાથે વાત કરવાની તેનામાં શકિત રહી નહોતી અને તેથી જ તે કાંઈ પણ નહિ બોલતાં તેના કંઠે વળગી પડી હતી. એક સુંદર નવજુવાન તરૂણીને અને તેમાં પણ પિતાની પ્રિયાને આ પ્રમાણે રડતી જોઈને કઠેર હૃદયના પુરૂષને પણ દયા આવ્યા વિના રહે નહિ, પરંતુ વેરની અગ્નિથી બળી રહેલા જયદેવનાં હૃદય ઉપર પદ્માનાં રૂદનની કોઈ અસર થઈ નહિ. તે માનવા લાગ્યો કે પવાને આ બધે ઢોંગ છે અને પિતાનો ક્રોધ શાંત કરવાને માટે જ તે રૂદન કરે છે. જયદેવ ઘડીભર તે વિચારગ્રસ્ત અવસ્થામાં ઉભો રહ્યો. પરંતુ ત્યારપછી પવાનાં આલિંગનને બળપૂર્વક છોડાવીને તે ત્વરાથી ત્યાંથી ચાલ્યો ગયે. તે ગયા પછી પદ્મા સ્વામીનાં આલંબન વિના ઉભી કહી શકી નહિ. સ્વામીનાં વર્તનથી તેનું ચૈતન્ય હરાઈ ગયું હતું, તેનું મસ્તક નિરાશા. અંધકાર અને દુઃખરૂપી કાળાં અભ્રોથી ઘેરાઈ ગયું હતું અને તેની ચક્ષુઓમાંથી અશ્રુઓની વૃષ્ટિ થતી હતી. વૃક્ષનાં આલંબન વિના જેમ સુધમળ વેલી ચિમળાઈને પૃથવી ઉપર પડી જાય છે; તેમ વેલથી પણ અત્યંત કોમળ; અત્યંત મધુર, અત્યંત નિર્બળ અને અત્યંત રિધ્ધ એવી પદ્મિની પડ્યા હતાશ થઈને જમીન ઉપર ઢળી પડી. નિષ્ફર જયદેવ! અબળા ગણાતી સ્ત્રી ઉપર આ પ્રમાણે વેર લઈ શકાય નહિવેરની વસુલાત આમ થઈ શકે નહિ!!

Page #155
અત્યાચાર, પ્રકરણ 21 મું. અત્યાચાર, “રેવંત! બેલ, તું શા કારણથી અત્રે આવ્યો છું ? ધવલપુ- ' રના રાણા વીરધવલે શું સંદેશે કહાવ્યો છે?” મહીકાંઠામાં આવેલાં ગધ્રા નગરને માંડલિક રાજા યુપુલ રાજસભામાં સિંહાસન ઉપર બેઠે હતો અને તેની સામે સભાની મધ્યમ ધવલપુરથી આવેલો રેવંત ભટ્ટ ઉો હતો. ઉપર્યુક્ત પ્રમ તેને ઉદ્દેશીને જ ઘુઘુલે પૂ . રેવંતે જવાબ આપતાં કહ્યું. “રાજન ! આપ જાણતા હશો કે ગુજરાતના મહારાજા ભીમદેવની ઇચ્છથી યુવરાજ વિરધવલે ધવલ પુરમાં નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપન કર્યું છે અને તેને ગુજરાતનું કેન્દ્ર બનાવીને પાટણના સર્વ માંડલિક રાજાઓને પિતાની સત્તાને આધિન બનાવી દીધા છે. આપ પણ પાટણના માંડલિક રાજા છે અને તેથી આપે શ્રીમાન રાજાધિરાજ વિરધવલની સત્તાને સ્વીકાર કરવું જોઈએ; પરંતુ અમારા રાજાધિરાજના જાણવામાં આવ્યું છે કે આપ ધવલકપુર રની રાજ્યસત્તાને માન્ય રાખતા નથી એટલું જ નહિ, પણ તેને તિરસ્કાર કરે છે અને ગૂર્જર દેશમાં જે યાત્રાળુઓ તથા વણઝારા યાત્રા અને વ્યાપાર માટે આવે છે, તેમને લૂંટી લે છે તથા તેમની સ્ત્રીઓને બળાત્કારે પકડી જાઓ છે. રાજ કે જેને લોકોનાં જાન-માલનું રક્ષણ કરવાનું છે, યાત્રાળુઓ અને વણઝારાને સગવડતા કરી આપવાની છે, સ્ત્રીઓને સન્માન આપવાનું છે અને પ્રજાનું જે પ્રકારે હિત થાય તે પ્રમાણે વર્તવાનું છે, તેના બદલે તે લોકોનાં જાન-માલનું ભક્ષણ કરે, યાત્રાળુઓ અને વણઝારાને લૂંટી લે, સ્ત્રીઓનું હરણ કરે અને પ્રજાને પીડે, તે તેવા અન્યાયી, દુરાચારી અને અભિમાની રાજાને ન્યાયી, સદાચારી અને ધર્માભિમાની રાજાએ અવશ્ય શિક્ષા કરવી જોઈએ, એ રાજ્યનીતિનું સૂત્ર છે. આપ જે પ્રકારે રાજ્યશાસન ચલાવે છે, તે પ્રકારે ચલાવવાનું આપને રાજા તરીકે અને તેમાંએ ગુજરાતના ન્યાયી, સદાચારી અને ઉદાર રાજાધિરાજના માંડલિક રાજા તરીકે જરા પણ શેભાસ્પદ નથી. આ કારણથી આપનાં હિતને માટે રાજાધિરાજ વિરધવ

Page #156
વિરશિરોમણી વસ્તુપાલ લની આયાથી મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલે મને આપની સમક્ષ મોકલે છે અને તે એવી સલાહ આપવાનું કે આપે પ્રાપીડનનાં નિંદનીય કાર્યોને. ત્યાગ કરે અને ધવલપુરની રાજસત્તાને સ્વીકાર કરે. જે આ પ્રમાણે આપ નહિ કરે, તો સાંગણ, ચામુંડ, ભીમસિંહ વગેરે ઉહત રાજાઓના જે હાલ થયા છે તે આપના થશે એ નિશ્ચયથી માનજો.” રેવંત બોલતે બંધ થયો અને પોતાનાં કથનની ઘુઘુલ ઉપર શી અસર થઈ છે, તે જાણું લેવાને માટે તેના મુખ તરફ સ્થિર દષ્ટિએ જોઈ રહ્યો. - ઘડ્યુલ તેનું સ્પષ્ટ કથન સાંભળીને ક્રોધાતુર બની ગયે. તેની વિશા ળ અને લાલ આંખમાંથી અગ્નિ વરસવા લાગ્યું. તેણે રોષભરેલા સ્વરે કહ્યું. “રેવંત! તું દૂત બનીને આવ્યો છું એટલે તારૂં અપ્રિય કથન સાંભળવા છતાં પણ હું તને કાંઈ કરી શકતો નથી. તારી જગ્યાએ જે બીજો કોઈ હેત અને તેણે મને વીરધવલની આજ્ઞા માનવાની સલાહ આપી હત, તે હું તત્કાલ તેને શિરચ્છેદજ કરાવત. તારા રાણુઓ અને પેલા વણિક પ્રધાને મને પાટણનો માંડલિક ગણુને જે સંદેશો કહાવ્ય છે, તેનું કેવું ભયંકર પરિણામ આવશે, તેને તેમણે વિચાર કર્યો જણાતા નથી અને જે કર્યો હેત તે તેઓ આવું સાહસ્ર કદિ પણ કરત નહિ. વિરધવલને તું રાજાધિરાજની ઉપમા આપે છે અને મને માંડલીક કહીને સંબોધે છે, એ તારી ધૃષ્ટતા છે –તારે પ્રમાદ છે. તું મને સ્પષ્ટ કહે કે વીરધવલને રાજાધિરાજનું પદ કોણે આપ્યું છે? રાજનાં મહાલયનું રક્ષણ કરનાર અને પાટણને એક સામાન્ય સરદાર શું મને તાબે થવાને અને ધવલક્કપુરનાં રાજ્યતંત્રની સત્તા કબુલ કરવાને આઝા ફરમાવવાનું સાહસ કરે છે અને તેલ-મરચું વેચીને પેટને ખાડે પૂરનારાની જાતિના પેલા બે વણિકે શું એટલા બધા મદાંધ બની ગયા છે કે ગોધાના મહિપતિને શરણે આવવાનું કહેવરાવે છે શું નિર્માલ્ય શિયાળ સબળ સિંહને નમાવવાને ઇચ્છે છે?” ઘુઘેલ એટલું કહીને બંધ થયું કે તુરતજ રેવ તે બોલવાની શરૂઆત કરી. “રાજન ! ગુજરાતના મહારાજા ભીમદેવે શ્રીમન વીરધવલને યુવરાજ બનાવ્યા છે; તેથી તથા પાટણના માંડલિક રાજાઓને અને સૌરાષ્ટ્રના ઠાકોરોને તેમણે પોતાને વશ કરી લીધા છે; તેથી તેમને રાજાધિરાજનું પદ સ્વતઃ મળી ગયું છે, એમ સર્વ કઈ માને છે, તે છતાં આપ તે સંબધી શંકા ધરાવો છો, એ કેવળ આશ્ચર્યજનક છે. રાજાધિરાજ વિરધવલની સત્તા, તેમનું ઐશ્વય, તેમનું બાહુબળ અને તેમનાં

Page #157
અત્યાચાર. સાધન વગેરેની મને લાગે છે કે આપને ખબર નથી. કારણ કે જે એની આપને ખબર હોત, તો આપને મારાં કચનમાં શંકા ધરવાનું કારણ રહત નહિ. ગધ્રાધિપતિ ! હું જે બોલું છું, તે કેવળ સત્ય અને અપ્રમાદપણેજ બોલું છું. ખરી રીતે તે આપનું કથન જ અસત્ય અને પ્રમાદવાળું છે, કારણકે આપ બુદ્ધિશાળી અને વીરશિરોમણિ મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલ અને તેજપાલને તેલ–મરચું વેચી ખાનારા વણિક ગણે છે એ આપનો અસત્ય પ્રલા૫ અને પ્રમાદ નહિ તે બીજું શું ? આપ આપને સિંહ માને છે અને રાજાધિરાજ વીરધવલ અને મંત્રીશ્વર વસ્તુપલને શિયાળ ગણો છે, એ પણ આપને વિશેષ પ્રમાદજ છે. વસ્તુતઃ તે વીર શ્રેષ્ઠ એવા મહારાજ અને પ્રધાન આપને જ શિયાળ ગણે છે કારણકે નિર્દોષ અને નિસહાય યાત્રાળઓ અને વણઝારાઓને છૂપી રીતે લૂંટી લેનાર અને પ્રજાને પીડનાર એવા આપ શિયાળ નહિ તો બીજા કોણ? બસ કર, તારી જીભને બોલતી બંધ કર; નહિ તે તેને કાપી હેવી પડશે” ધુંધુલ જોરથી બોલી ઉઠશે. “શિયાળ છું કે તારો રાજા અને વણિક પ્રધાન શિયાલ છે, એને નિર્ણય યુદ્ધ કરશે. તારા જેવા વાચાળ માણસની જીભ તેને નિર્ણય કરી શકે તેમ નથી અને તેથી જે તું તારા જીવનની દરકાર કરતે હેય તે ત્વરાથી રાજસભાને ત્યાગ કરીને ચાલ્યો જ. જે કે હું એ દરાશાની સાથે યુદ્ધ કરવામાં લજજ માનું છું; તે પણ તેમને જલ્દી અહીં મોકલજે કે જેથી તેમને તેમણે કરેલાં સાહસનું ફળ આપી શકાય.” “બહુ સારૂ. આપની ઇચ્છા પ્રમાણે હું તેમને અવશ્ય અહીં મોકલીશ; પરંતુ રાજન ! યાદ રાખજો કે એથી આપની, આપના રાજ્યની અને આપનાં સર્વસ્વની પાયમાલી થશે. ધવલક્કપુરનાં વિજયી સૈન્ય આગળ આપનું બાહુબળ નિરર્થક છે; પરંતુ આપને અત્યારે સારી સલાહ રચશે નહિ. કારણકે જ્યારે સર્વસ્વનો વિનાશ થવાનું હોય, ત્યારે ઔચિત્યની ખલના, બુદ્ધિને વિપર્યાસ તથા મહાપુરૂષોની સાથે વિરોધ એ ત્રણ કારણે ઉત્પન્ન થાય છે. વિનાશકાળે વિપરિત બુદ્ધિ, એ સૂત્ર કેવળ સત્ય છે.” રેવત એટલું કહીને તથા ઘુઘુલને રાજની રીતિ પ્રમાણે નમીને રાજસભાને તુરતજ ત્યાગ કરીને ચાલ્યો ગયો. તે પછી ઘુઘેલ અભિ માન અને અહંકારમાં ડોલતે ડોલતે પિતાનાં ખાનગી આવાસે જવાને - રવાના થશે.

Page #158
વીરશિરામણ વસ્તુપાલ. રાત્રિને પ્રથમ પ્રહર ચાલતું હતું. આકાશમાં ચંદ્ર પ્રકાશ હતો અને તેના રૂપેરી અજવાળાથી મહી નદીનું જળ સફેદ દૂધ જેવું બની ગયું હતું. ગેધાધિપતિને ખાનગી આવાસ મહી નદીના કિનારે ઉપર આવેલું હતું. ઘુઘુલ દિવસને ઘણોખરે સમય અને રાત્રિને બધે વખત આ આવાસમાં જ ગુજારતા હતા. તે જે કે રાજા હતો; પરંતુ રાજાની ફરજ અને તેના કર્તવ્યને વિસારી મૂકીને સદૈવ રંગરાગ, મેજ-શોખ અને દુરાચારમાં પોતાના જીવનને વિતાવતા હતા. ઘુઘુલના પૂર્વજે પાટણના માંડલી–રાજા હતા અને ગુજરાતના રાજાની આજ્ઞામાં રહેતા હતા, પરંતુ પાટણ ઉપરના મુસલ્માની હલ્લા પછી ગુજરાતમાં જ અંધાધુંધી પ્રસરી રહી હતી, તેનો લાભ લઈને ઘુઘુલ પણ પાટણના બીજ માંડલિની જેમ સ્વતંત્ર બની ગયો હતો. તે મહા તેજસ્વી, બળવાન અને બુદ્ધિશાળી હત; પરંતુ એટલા ગુણો સિવાય તેનામાં દુગુણ ઘણા હતા. તે ધર્મની મર્યાદાનો લેપ કરનાર, મિથ્યાભિમાની, કુર, વિશ્વાસઘાતી, યાત્રાળુઓ અને વાણિજનોના સાથને લૂંટનાર, પ્રજાનું પીઠન કરનાર અને કરાચારી હતા, ઘઘલના અત્યાચારથી મહીકાંઠાની પ્રજા ત્રાસી ગઈ હતી. અને તેના પાશમાંથી છૂટવાને માટે નિરંતર પરમાત્માની પ્રાર્થના કરતી હતી. દુથુલ રાજસભામાંથી નીકળી મહીનદીના કિનારા ઉપર આવેલા પિતાના આવાસે આવી એક ખંડમાં વિરામાસન ઉપર આડે પડે. પ્રથમ તેણે ગુજરાતના ભટ્ટ રેવંત સાથે થયેલા વાર્તાલાપ સંબંધી કેટલાક સમયપર્યત વિચાર કર્યા, પરંતુ રાત્રિ પડી અને ખંડમાં દીપકેન પ્રકાશ થયો એટલે તેણે પોતાના મસ્તકમાંથી એ વિચારેને તુરતજ દૂર કરી દીધા. તેના મુખ ઉપર ક્રોધ અને ચિંતાની જે કાલિમા છવાઈ ગઈ હતી, તે દૂર થઈ ગઈ અને તેની જગ્યાએ રંગ-રાગ અને વિકારની છાયા છવાઈ ગઈ. તેણે ખંડની બહાર બેઠેલા અનુચરને બોલાવ્યો અને તેને ધીમેથી કાંઈક આજ્ઞા કરી. શું આજ્ઞા કરી, તે અમે કહી શકતા નથી, પરંતુ જે હશે, તે સ્વયં જણાઈ આવશે એમ ધારી ઘડીભર રાહ જોવાની વાંચક મહાશયને અમે વિનંતિ કરીએ છીએ. - શેડીવારમાં બે સ્ત્રીઓ એક તરૂણીને તેના બને હાથ પકડીને બળાત્કારે છુથુલ બેઠે હતા, તે ખંડમાં લઇ આવી અને તેને ખંડની મધ્યમાંજ ઉભી રાખીને આજ્ઞાની રાહ જોતી ઘૂઘુલની સામે જોઈને ઉભી રહી. ઘુઘુલે તરૂણીની તરફ એકવાર જોઈને બને સ્ત્રીઓને ઉદેશીને પૂછયું. “કેમ, પક્ષી જાળમાં ફસાયું છે કે નહિ.”

Page #159
અયાચાર. બને છીઓમાંથી એક સ્ત્રીએ તરૂણીની તરફ દ્રષ્ટિ રાખીને જવાબ આપે. “ના, છે. આ પક્ષી તો બહુ દુરાગ્રહી છે. વયમાં તો પરિપકવ છે, પરંતુ તેને પિતાનાં હિતાહિતની ખબર નથી.” ત્યારે તમારી જાળ પાથરવાની કળા અને ચાતુરી નિષ્ફળ ગઈ?” ઘુઘુલે પુનઃ પૂછયું. જી, હા. આ વખતે તે એમજ થયું.” બીજી સ્ત્રીએ જવાબ આપ્યો. “આજપર્યંત અમે આ તરૂણું જેવાં અનેક નાનાં મોટાં પક્ષીઓને જાળમાં ફસાવી શકયાં છીએ, પરંતુ આજે અમારી કળા અને ચાતુરીનું ગુમાન આ પક્ષીએ પિતાના આગ્રહી અભાવથી ગાળી નાંખ્યું છે. અમે તેને ઘણુ રીતે સમજાવી; પરંતુ કોઈ વાતે તે પિતાને દુરાગ્રહ છોડતી નથી.” મને લાગે છે કે તેને પોતાનાં આપ્તજનેને વિગ સાલ હશે અને તેથી તેના અંગે થતી દિલગીરીને લઈ તે તમારું કથન માન્ય રાખતી નહિ હોય.” ઘુઘુલે કહ્યું. “ઠીક, તમે હવે જાએ હું જ તેને મનાવી લઈશ.” ઘુઘુલની આજ્ઞા થતાં બન્ને સ્ત્રીઓ ચાલી ગઈ અને પેલી તરૂણી ભયથી ધ્રુજતી અને સંકોચાતી જેમની તેમ ઉભી રહી. પ્રથમ તે ઘઘલે તેને બરાબર નીરખીને જોઈ લીધી. તે તરૂણીનું વય ત્રીશેક વર્ષનું હતું; તે પણ તેના શરીરના બધા અવયવો ચૌદ કે પંદર વર્ષની નવજુવાન બાળાને શરમાવે તેવા સુગઠિત, સુંદર, સ્થૂલ અને સુડોળ હતા. તેનું શરીર સાધારણ રીતે પૂલ હતું. પરંતુ તેની સુકમળતા અને લાવણ્યતાની પરિસીમા નહતી અને તેથી તેને સર્વાગ સુંદર તરૂણ કહેવામાં કશી પણ હરકત નહોતી. તેણે વસ્ત્રો અને આભૂષણ પણ મૂલ્યવાન પહેરેલાં હતાં; તેથી અને તેની એકંદર ચયથી તે કઈ ઉચ્ચ કુળની સ્ત્રી હેવાનું સ્પષ્ટ થતું હતું. ઘઘુલે તેને નખથી શિખપત બરાબર જોઈ લીધા પછી કહ્યું. “સુંદરી ! તારા પતિ વગેરે આપ્તજનોના સાથને મેં લંટી લીધા છે; તેથી અને તારૂં હરણ કરીને બળાત્કારે તને હું અહી લઈ આવ્યો છું તેથી તને મારા ઉપર ક્રોધ ઉત્પન થયો હશે, પરંતુ હું તે માટે નિરૂપાય છું; કારણ કે યાત્રાળુ અને વણઝારાને લૂંટવાને મારો વ્યવસાયજ છે. વળી મારાં એ વર્તનને માટે હું તારી પાસે ક્ષમા માગું છું. માટે તારા મનમાંથી દુઃખ અને દિલગીરીને દૂર કરી તેના સ્થળે સુખ અને આનંદને જગ્યા આપ. હવે તું મારા અધિકારમાં છે અને તને તારા પતિ વગેરેને

Page #160
ઉપર વિરશિરોમણી વસ્તુપાલમેળાપ પુનઃ થવાનું નથી એટલે તારા જીવનને આવી સ્થિતિમાં શી રીતે સુખી બનાવવું અને વહી જતાં યૌવનને શી રીતે સદુપયોગ કરવો એ તારે શાંત ચિત્તે વિચારવાનું છે.” તરૂણું અવનત મુખે ઘુઘુલનું કથન સાંભળી રહી, પરંતુ તેને કશે પણ ઉત્તર આપો નહિ. gધુલે પિતાનું કથન આગળ ચલાવ્યું. “લાવણ્યમયી. ગધ્રા નગરને રાજા તારા ઉપર પ્રસન્ન થયા છે; તો પછી તારે દુઃખ અને દિલગીરીને શા માટે સહન કરવાં જોઇએ? મારા અધિકારમાં આવવાથી તારે દુઃખી થવાને બદલે સુખી થવું જોઈએ, કારણ કે તને તારો પતિ જે સુખ ને આપી શકે, તે સુખ અત્રે મળશે અને તેથી મારી ઇચ્છાને આધિન થઈને મોજમજામાં જીવનને વ્યતિત કરવું, એજ તારા માટે હિતકારક છે.” આ વખતે પણ તે તરૂણીએ કશે પણ જવાબ આપ્યો નહિ અને પૂર્વવત મૌન ઉભી રહી. - વૃધુલે, તેને મૌન રહેલી જોઈને કહ્યું. “મનમોહના તું કેમ કાંઇ ઉત્તર આપતી નથી ? શું તું મારાથી શરમાય છે? શું તને મારે ભય લાગે છે? જો એમ હોય, તે હું તને આગ્રહપૂર્વક કહું છું કે તું તારા મનમાંથી શરમ અને ભયનો ત્યાગ કર. હું જે કુર છું, તેજ પ્રેમી છું અને તેથી તારે મારે સહજ પણ ભય રાખવાના નથી. તારા અનુપમ અને બેનમન રૂપના અગ્નથી મારું સમરત શરીર બળી રહ્યું છે, તેને તું આલિંગન અને સ્પર્શથી શાંત કર અને તેના બદલામાં હું તને એવું અકલ્પનીય સુખ આપીશ કે જેની કલ્પના પણ તારાથી થઈ શકશે નહિ. સુંદરી ! હું આખા ગધ્રા તાલુકાનો સ્વામી હોવાથી મારી પાસે સુખનાં જે જે સાધન છે, તે બધાં તારા ચરણે ધરીશ અને તને મારી પટરાશીથી પણ અધિક સુખ આપીશ; માટે મારી ઈચ્છાનો સ્વીકાર કરી અને નિસ્વધિ આનંદને અનુભવ કર. તારા જેવું રત્ન એક સામાન્ય વેપારી અને નિર્માલ્ય વણિકના ઘરમાં શોભે નહિ, એ આશયથી મારા ઉપર ક્રોધ કરવાને બદલે મારો ઉપકાર માનવો જોઈએ. બોલ, નવયૌવના નારી ! બેલ અને તારા અંતરના પટને ખોલ કે હું તમારી ઇચ્છિાને આધિન છું.” ઘુઘુલના ઉપયુક્ત વચન સાંભળીને તે તરૂણીને ભય ધીમે ધીમે જતે રહેવા લાગ્યા. તે પિતાનાં અંતરમાં સમજી ગઈ કે જો હું રાજાની

Page #161
અત્યાચાર.' ઇચ્છાને આધીન નહિ થાઉં, તે તે મારા ઉપર બળાત્કાર ગુજારશે અને તેથી ભય અને લજજાને ત્યાગ કરીને સાવધ અને દઢ બનવાને તે પ્રયાસ કરવા લાગી. તેણે પોતાનાં અવનત મુખને ઉન્નત કર્યું અને ઘુઘુલના ભયાનક મુખ તરફ જોયું, પરંતુ કાંઈ ઉત્તર આપ્યો નહિ. ઘુઘુલ-કામી ઘુઘુલ તે તરૂણીની વિશાળ આંખે સાથે પોતાની આંખો મળવાથી વિકારવશ થયો. હવે તે પિતાના વિકારને કાબુમાં રાખી શકયો નહિ. આસન ઉપરથી તે એકદમ ઉભો થયે અને ત્વરાથી તરૂણીની પાસે જઈ તેનો કોમળ કર પકડીને બેલ્યો. “મનેરમા! સમરક્ષેત્રમાં તલવારની તીક્ષ્યમાં તીર્ણધારની દરકાર નહિ કરતાં શત્રુ ઉપર યાહેમ કરી તુટી પડનાર ઓ વૃધુલ તારી નયનકટારીની અત્યંત કમળ ધારને સહન કરવાને અશક્ત છે, માટે તેને તું હવે વધારે સતાવ નહિ. તે તારી પાસે પિતાની હારને કબુલ કરે છે. માટે દયા કરી તેને ભેટ-તેને આલિંગન આપે અને તેના હૃદયમાં જળતા અગ્નિને શાંત કર.” ધુધુલે પિતાનું કથન પુરું કર્યું તે પહેલાં તે તરૂણી તેના કરને તરછોડીને દુર જઈને ઉભી રહી હતી. તે છે કે કેમળાંગી અને નમ્ર જણાતી હતી; તે પણ આ વખતે તેનાં બળ અને ક્રોધનો પરિચય ઘુઘુલને થશે. પ્રથમ તેનું અંગ ભયથી ધ્રુજતું હતું, તેના બદલે હવે ક્રોધથી ધ્રુજવા લાગ્યું અને તેનું સુંદર મુખ અને વિશાળ આંખો લાલચળ થઈ ગયાં. - તે તરૂણીએ દૂર ઉભા રહ્યા છતાં કહ્યું. રાજન ! તમારાં વક્તવ્યને અને તે સાથે તમારી જીભને હવે બંધ કરો. તમારું કથન હું સાંભળી શક્તી નથી. રાજા જેવા મહાન પુરૂષ થઈને તમે-હું કે જે એક પર સ્ત્રી છું, તેની પાસે-પ્રેમની યાચના કરે છે, એ તમને શોભતું નથી. રાજા એટલે કોણ? એક દેવાંશી મહાપુરૂષ અને જ્યારે તેજ ઉઠીને નિર્બળ સ્ત્રી ઉપર બળાત્કાર કરવા તૈયાર થાય, ત્યારે તેને દેવાંશી નહિ પણ રાક્ષમાંથીજ કહેવો જોઈએ. તમે એમ માનતા હશો કે હું એક નિર્બળ અબળા છું એટલે તમારી સત્તાના ડરથી તમારી ઇચછાને આ ધિન બની જઈશ, પરંતુ તમારી આ માન્યતા ભૂલથી ભરેલી છે. હું હું એક અબળા છું, એ સત્ય છે; પરંતુ અબળાનાં શિયલ ઉપર જયારે સબળ ગણાતે પાપી પુરૂષ હુમલો કરે છે, ત્યારે તે અબળા મટીને પ્રબળા કિંવા સબળા બની જાય છે અને તેના સતીત્વનાં જોરથી ગમે તેવા બળવાન પુરૂષને પણ હરાવે છે, એ તમારે યાદ રાખવાનું છે. મારા પત સામાન્ય વણિક છે, એવું કારણ બતાવીને તમે મને સુખની આશા

Page #162
૧૫ર વીરશિરોમણી વસ્તુપાલ. આપી લલચાવે છે, પણ સતી સ્ત્રી પોતાને પતિ ગમે તેવો નિર્બળ, દુઃખી, નિર્ધન, કુરૂપ અને પાપી હોય, તે પણ તેને જ પરમેશ્વર તુલ્ય ગણીને તેની સેવા-ભક્તિ કરે છે અને પર પુરૂષ ગમે તેવે સબળ, સુખી, ધનિક, સુરૂપ અને સદગુણી હેય, તે પણ તેના સામે આંખથી આંખ મેળવી જોતી પણ નથી. તે કદિ પણ બીજાના સુખ અને સંપત્તિ જોઈને લેભાતી નથી; કારણ કે તે હમેશાં આત્મસંતોષીજ હોય છે. આથી હું તમને વિનંતિ કરીને કહું છું કે તમે મને લાલચમાં નાંખવાનું રહેવા દે અને મને ઈચ્છિત સ્થળે જવા દે; કારણ કે તમારી ઈચ્છાને આધિન થનારી અને ક્ષણિક સુખભોગની લાલચે અમૂલ્ય સતીત્વને વેચનારી હું નથી.” | “સુંદરી !" તરૂણી બેલતી બંધ થઈ એટલે ઘુઘુલે કહેવા માંડયું. “જેવું તારું નામ ચતુરા છે, તેવી જ તું બોલવામાં પણ ચતુરા છે; પરંતુ પ્રેમરસમાં તું ચતુરા જણાતી નથી. ઇશ્વરે તને રૂપ આપ્યું છે, યૌવન આપ્યું છે, મીઠી વાણી આપી છે અને લાવણ્ય આપ્યું છે, ટુંકમાં કહું તે બધું આપ્યું છે; પરંતુ એક વસ્તુ આપી નથી અને તે પ્રેમભીનું હૃદય. ખરેખર તારૂં કઠિન પાષાણુવત્ હદય એ ગુલાબમાં કંટક સમાન છે.” એટલું કહીને વિકારથી અંધ બનેલ ઘુઘુલ સારાસારને ( વિચાર કર્યા વિના તે તરૂણી કે જેનું નામ ચતુરા હતું, તેની પાસે ‘ગયો અને તેને પોતાની બાથમાં લેવાને તેણે પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ ચાલાક ચતુરા ત્વરાથી દૂર ખસી ગઈ અને ઘુઘુલની બાથમાં કાંઇ નહિ આવવાથી જંખવાણો પડીને ઉભે રહ્યો. - ચતુરાએ ગંભીરતાથી કહ્યું. “રાજા! તમારી હઠને છેડી રે અને મને અહીંથી જવા દે; નહિ તો પરિણામ બહુજ ખરાબ આવશે. પતિવ્રતા સ્ત્રીને સંતાપવામાં સાર નથી, એટલામાં સમજી લેજે.” ચતુરાનાં ગંભીર વચનથી અને તેને પિતાની બાથમાં લેવાના પ્રયાસમાં નિષ્ફળ થવાથી ઘુઘુલ ક્રોધાયમાન થયું. તેણે જાણ્યું કે આ હકીલી સ્ત્રી મીઠાં વચનોથી તાબે થવાની નથી અને તેથી તેણે તેને પિતાની સત્તાથી વશ કરવાનો વિચાર કર્યો. તેણે જુસ્સાથી કહ્યું. “દુરાગ્રહી સ્ત્રી! તું તારા દુરાગ્રહને છોડી દે અને ત્વરાથી મારી ઈચ્છાને આધિન થા. જે તું એ પ્રમાણે નહિ કરે, તે હું ગમે તે ઉપાયે અને છેવટે બળાત્કારથી પણ તને

Page #163
અત્યાચાર. 153.' મારી ઇચ્છાને આધિન બનાવી, એ ખાતરીથી માનજે. તારૂં. ડહાપણ, તારી ચતુરાઈ અને તારૂં સતીત્વ મારા જેવા આગ્રહી પુરૂષ આગળ કશા પણ ઉપગનાં નથી. બેલ, હવે તું શું કહે છે? મારા તાબે થાય છે કે નહિ?” ચતુરાએ પણ જુસ્સાથીજ ઉત્તર આપે. “જ્યાં સુધી આ શરીરમાં પ્રાણ છે, ત્યાં સુધી તે નહિ.” ધુલે કોધથી કહ્યું. “હું જોઉં છું કે તું મારા તાબે થાય છે કે નહિ.” એટલું કહીને તે અટક અને અનિમિષ નયનેએ તે લાવણ્યમયી. હાલનાને ક્ષણવાર જોઈ રહ્યો. તે પછી કઢતાથી તે તેની તરફ જવા લાગે; પરંતુ ચતુરાએ તેને આશાસૂચક સ્વસ્થી અટકાવી દીધે. ' તેણે કહ્યું. “દુષ્ટ ! નરાધમ ! એટલેજ ઉભે રહી જ. જે ત્યાંથી એક પણ પગલું આગળ વધ્યો, તે પગની એક લાતથીજ તારાં છવા નને ક્ષણમાત્રમાં પૂરું કરી નાંખીશ." પ્રબળાચતુરાનાં તિરસ્કારજન્ય અને આજ્ઞાવાચક વચનો સાંભ. બને છુથુલ મૂઢ બની ગયો અને આગળ વધવું કે નહિ, તેના વિચારમાં પડી ગયા. ચતુરાએ જુસ્સા પૂર્વક પિતાનું કથન આગળ ચલાવ્યું. “પાપી રાજ ! તારાં પાપનો ઘડો હવે સંપૂર્ણ ભરાઈ ગયો છે અને મારો અંતરાત્મા કહે છે કે તે ડાજ સમયમાં ફુટી જશે, તેમ છતાં હજુ પણ ને તું તારાં વર્તનને સુધારીશ અને પ્રજાનો ભક્ષક મટીને રક્ષક બનીશ, તો તારે પાપથી ભરેલે ઘડે ધીમે ધીમે અધુરો થતો જશે અને તું આ લેટમાં કાતિ અને પરલોકમાં સુખને પ્રાપ્ત કરી શકીશ.” ઘુઘુલ જેવા ભયંકર દુરાચારીનાં હૃદય ઉપર ચતુરાનાં ઉપર્યુકત શિખામણનાં વચનોની જરાપણું અસર થાય, એ કેવળ અસંભવિત હતું. એથી તે તે વધારે ક્રોધાયમાન થયા અને વિક્રાળ વાવ જેમ ગરીબ હરિણી ઉપર ધસે, તેમ ચતુરા ઉપર ધસી ગયો. તેણે ત્વરાથી તેના કામળ કરને પકડી લીધા અને તેની તરફ કરડી નજરે જોઈને પૂછયું. મારી ઈચ્છાને આધિન થાય છે કે નહિ ?" " બીલકુલ નહિ.” ચતુરાએ હિંમતથી જવાબ આપતાં કહ્યું. જ્યાં સુધી મારા શરીરમાં પ્રાણુ છે, ત્યાં સુધી હું તારી ઇચ્છાને

Page #164
154 વિરશિરામણ વસ્તુપા. આધિન થવાની નથી. મારો પ્રાણુ મારા શરીરમાં રહેવાને નથી; પરંતુ તે તેમાંથી ચાલ્યા જાય, તે પહેલાં મારે તને થોડાક શબ્દ સંભળાવી દેવા જોઈએ. માનવ જાતિમાં ઉત્પન્ન થયેલા નરપિશાચ ! સતી નારીને છંછેડવાનું અને તેનાં સતીત્વ ઉપર હુમલે કરવાનું કેવું ભયંકર પરિ ણામ આવે છે, એને તને ખ્યાલ હશે નહિ અને જે હેત તે તું પરસ્ત્રીનાં સૌંદર્ય ઉપર મોહ પામીને આવા નિંધ કાર્યો કરવામાં તત્પર રહેતા નહિ. ઠીક, પણ ભાવિ આગળ તારો કે મારો કોઈને કશે પણ ઉપાય | ચાલતું નથી. દુષ્ટ રાજા ! હવે હું તારા અત્યાચારથી અને મારાં સતી ત્વના રક્ષણની ખાતર અત્યારે આત્મઘાત કરું છું અને જે મેં મન, વચન અને શરીરથી મારા પતિને પરમેશ્વર તુલ્ય ગણીને તેમની સેવા કરી હશે, તે તારું મૃત્યુ પણ મારી પેઠે આત્મઘાતથીજ થશે, એવું મારો અંતરઆત્મા પોકારી રહ્યો છે. આ નરાધમ ! મારા આત્મઘાતની ઘટનાથી તને જે કાંઈ અસર થાય અને તારા હદયમાં દયાનો આવિર્ભાવ થાય, તે તું ભવિષ્યમાં આવા નિંઘ અત્યાચારોથી દૂર રહેજે, એવી મારી તને છેલ્લી ભલામણ છે.” - ઘધુલે ચતુરાનાં કથનની દરકાર નહિ કરતાં તેને પિતાની બાથમાં લીધી; પણ એટલામાં તે તે બેશુદ્ધ બનીને પૃથ્વી ઉપર ઢળી પડી અને તેનાં મુખમાંથી લોહીની ધારા વહેવા લાગી. ઘઘુલે નીચા નમીને જોયું કે તેના મુખમાંથી લોહી શાથી નીકળે છે? તપાસ કરતાં તેને જણાયું કે ચતુરા પિતાની જીભ કરડીને મૃત્યુવશ બની હતી. પાષાણહદયી વૃધુલ નષ્ટપ્રાણુ બનીને પડેલી એ રૂપસુંદરીને આશ્ચર્યથી જોઈ રહ્યો; પરંતુ એના હૃદયમાં એથી કોઈ અસર થવા પામી નહિ. અલબત, તેને જરા ભય તે થયે; પણ તેની અવગણના કરીને તે ત્યાંથી તત્કાળ ચાલ્યો ગયે. તે ગયા પછી થોડીવારમાં બે પુરૂષે આવ્યા અને મૃત તરૂણીની લાશને કપડામાં બાંધી તેને ઉપાડીને ચાલતા થયા. સંપૂર્ણ કળાથી ખીલેલું એક માનવપુષ્પ અધમ જનના હાથથી કરમાઈને આ રીતે મૃત્યુ પામ્યું !

Page #165
કરમચંદની કર્મ કથા. પ્રકરણ 22 મું. -000: કરમચંદની કર્મકથા. વૃદ્ધાવસ્થાએ પહોંચેલે સીતેર વર્ષની ઉમ્મરનો એક પુરૂષ પૃચ્છા કરતો કરતે મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલના આવાસે આવી પહોંચ્યો. તેનાં શરીર ઉપર જે કે વૃદ્ધાવસ્થાની અસર થવા પામી હતી; તે પણ તેનું શરીર ખડતલ હતું, તેને બાંધો મજબુત હતો અને તેના પગમાં જેર હતું. તેણે પહેરેલા પોષાક ઉપરથી તે ઉચ્ચ કુળનો વણિક હેય, એમ જણાતું હતું. તેનાં મુખ ઉપર ચિંતા અને દુઃખની છાયા છવાયેલી હતી; તો. પણ તેની ઉપરની ભવ્યતામાં જરા પણ ન્યુનતા આવી નહતી. છે તે આવાસનાં સિંહદ્વાર પાસે આવીને ઉભો રહ્યો એટલે પહેરેગીરે તેને વિનયથી પૂછ્યું. “આપને કેનું કામ છે?” મારે મંત્રીશ્વરને મળવું છે.” તે પુરૂષે જવાબ આપ્યો. ઉભા રહે હું હમણાં જ મંત્રીશ્વરને ખબર મોકલાવું છું.” એમ કહીને પહેરેગીરે એક માણસને મંત્રીશ્વરની પાસે મોકલે. તે દરમ્યાન વૃદ્ધ પુરૂષ ચિંતા અને ઉતાવળથી આમતેમ આ મારવા લાગ્યું. કેટલાક સમય પછી મંત્રીશ્વરની પાસે ગયેલા માણસે પાછા આવીને તે વૃદ્ધને કહ્યું. “ચાલે; મંત્રીશ્વરજી તમને મળવાને તેડાવે છે.” વૃદ્ધ પુરૂષ ચૂપચાપ તે માણસની સાથે આવાસમાં ગયો અને શેડીજ વારમાં મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલની પાસે તેને પહોંચાડીને પેલો માણસ પાછા ફર્યો, વરતુપાલ ગાદી તકીઆને અઢેલીને જરા આડે પડ્યો હતો અને તેજપાલ બાજુનાં એક આસન ઉપર બેઠે હતે. વૃદ્ધ પુરૂષે ખંડમાં પ્રવેશીને તે બન્ને બંધુઓને નમન કર્યું અને તેમની આગાની રાહ જોતો ઉભો રહ્યો. વસ્તુપાલે તેને નખથી શીખપયત નિહાળી લીધો અને પછી નરમાશથી કહ્યું, “બેસે અને પછી શું કામે આવ્યા છે, તે નિરાંતે કહે." તે વૃદ્ધ પુરૂષ નીચે બેસી ગયા અને તે પછી ક્ષણવાર વિચાર કરી તેણે કહેવા માંડયું. “મંત્રીશ્વર ! હું માલવદેશને રહેવાસી છું અને મારું નામ કરમચંદ છે. જાતે વણિક છું તથા ધમેં જેન છું. આજથી

Page #166
156 વિરશિરોમણિ વસ્તુપાળપિડા સમય પહેલાં અમારા દેશમાંથી ગુજરાતમાં આવવા માટે વણિજનેને સાથ નીકળ્યો હતો. આ સાથમાં હું, મારી સ્ત્રી, મારો પુત્ર અને મારા પુત્રની વધુ એટલાં માણસે સામેલ થયાં હતાં. અમારે વિચાર શત્રુજય તથા ગીરનારની યાત્રા કરવાનું હોવાથી અમે સદરહુ સંઘની સાથે નીકળ્યાં હતાં; કારણ કે એ સંધ પણ ગુજરાતમાં યાત્રાને માટે જ ની હતે. અમારે સંધ જે કે બહુ મોટે નહેત; તે પણ ચેકી પહેરા વગેરેને બંદેબસ્ત સારી રીતે કરેલું હોવાથી અમે મહીકાંઠા સુધી નિર્વિધને આવી પહોંચ્યા. મહીકાંઠામાં આવી ગધ્રા નગરની સીમામાં અમે વિશ્રાંતિ લેવાનો વિચાર કર્યો અને પડાવ નાંખીને ભેજનનાં કાર્યમાં ગુંથાયા. ભેજન તૈયાર થતાં અમે બધાં જમવાની તૈયારી કરતાં હતાં, એટલામાં ગોધા નગર તરફથી સોએક અશ્વારોહીઓ અમારા પડાવ તરફ આવતાંમારા જોવામાં આવ્યા. તેઓ થોડી જ વારમાં અમારી નજીક આવી ૫હોંચ્યા અને અમને એકદમ લુંટવા તથા મારવા મંડી પડ્યા. અમારા ચોકીદારે તથા કેટલાક જુવાન માણસે તેમની સામે થયા; પરંતુ સશસ્ત્ર સૈનિક આગળ તેમની કેટલી તાકાત? અશ્વારોહીઓએ ક્ષણવારમાં ચોકીદાર તથા જુવાન માણસોને હતા ન હતા કરી નાંખ્યા અને ત્યાર પછી અમારું સર્વસ્વ લઈને ચાલતા થયા. આ સમયે અશ્વારોહીઓને સરદાર કે જે સર્વની પાછળ હતો, તેની નજર મારી પુત્રવધૂ ઉપર પડી. ચતુરા બહુજ સુંદર હતી અને તેથી તે સરદાર ઘોડા ઉપરથી ઉતરી અને મારી પાસે આવ્યા અને ચતુરાને પકડીને લઈ જવા લાગ્યો. મારો યુવાન પુત્ર સરદારનાં આ નિંદ્ય કૃત્યને જોઈ શક્યો નહિ. તે સરદાર ઉપર ત્વરાથી ધસી ગયો અને તેને પ્રહાર કરીને તેની સ્ત્રીને છોડાવવાને પ્રયાસ કરવા લાગ્યા. આથી તે સરદાર ગુસ્સે થયો અને તેણે કમરે લટકતી તલવારને મ્યાનમાંથી ખેંચી કહાડીને મારા પુત્રના ખભા ઉપર જેરથી તેને પ્રહાર કર્યો. બહારની વેદનાથી મારો પુત્ર તુરતજ નીચે પડી ગયો અને તે દુષ્ટ સરદાર મારી પુત્રવધૂ ચતુરાને ઘેડા ઉપર નાંખી ત્વરાથી ઘોડાને દોડાવી ગયા. આ ઘટનાથી હું બેશુદ્ધ બની ગયો અને મારી સ્ત્રી રડવા લાગી. થોડીવારે મને શુદ્ધિ આવી, ત્યારે હું મારા પુત્રની પાસે ગયા અને જોઉં છું તે તે કેવળ બેશુદ્ધ બનીને જેમને તેમ પડ્યો હતો. હવે શું કરવું, એ ચિંતામાં હું ક્ષણવાર પડી ગયે; પરંતુ તે પછી અમારી સાથે આવેલા મજુરમાંથી ચાર જણાને તૈયાર કર્યા અને કપડાની ડાળી બનાવી તેમાં મારા પુત્રને સુવરાવી અમે તેને નજીકના એક ગામમાં લઈ ગયા. ગામમાં કેઇ વૈદ્ય છે કે નહિ, તેની મેં

Page #167
કરમચંદની કમ કથા. 17. પહેલી તપાસ કરી. સારાં ભાગ્યે એક અનુભવી માણસ મળી આવ્યા અને તેણે દવાદારૂ કરીને મારા પુત્રને મૃત્યુમાંથી બચાવ્યો. અમે મારે પુત્ર સાજો થતાં દરમ્યાન તે ગામમાં રહ્યા અને ત્યારપછી ધવલપુર - વિવાને નીકળ્યા. મારા પુત્રમાં હજુ ચાલવાની શક્તિ આવેલી નહોતી; તેથી અમે ચાર મજારોને અમારી સાથેજ લીધા અને તેને ડોળીમાં બેસારીને કેટલેક દિવસે અહીં આવી પહોંચ્યા. અત્યારે અમે ધર્મશાળામાં ઉતારો કર્યો છે અને હું સીધો આપની પાસેજ આવ્યો છું.” પિતાનાં વિતકની વાત કહેતાં કહેતાં તે વૃદ્ધ પુરૂષ ઘડીમાં ગરમ ધડીમાં નરમ બની જતો હતો. છેવટે તેણે દઢતા ભરેલા અવાજથી કહ્યું મંત્રીશ્વર ! આ મારાં વિતકની વાત છે, પરંતુ હું આપની પાસે તેને કેવળ કહેવાને માટેજ આવ્યો નથી. હું તે અમારી ઉપર ગધ્રાના રાજાએ જે જુલમ ગુજાર્યો છે તે માટે તેને આપના હાથે શિક્ષા કરાવવાને, અને મારી પુત્રવધૂને છોડાવવાને માટે આપની પાસે વિનંતિ કરવા આવ્યો છું. મેં સાંભળ્યું છે કે ગોધાનો રાજા એ પાટણને માંડલિક રાજા છે અને આપ પાટણના મુખ્ય સત્તાધિકારી છે, તેથી શું આપ ગુજરાતની સીમામાં આવતાં મુસાફરોને લુંટવાના તથા તેમની વહુ દીકરીઓનું હરણ કરી જવાનાં અધમ કાર્યને માટે તેને શિક્ષા નહિ કરે? આપ જેવા બાહોશ અને વીર મંત્રીશ્વર શું આ અન્યાયને અને આવા અત્યાચારને સાંખી શકશે : મંત્રીશ્વર ! મારા આગમનનું કારણ એજ છે કે આપ એ નરાધમ રાજાને શિક્ષા કરે અને મારી પુત્રવધૂને તેના અધિકારમાંથી મુક્ત કરીને મને સેપિ.” એટલું બોલતાં બોલતાં કરમચંદ ક્રોધથી રાતે પીળા થઈ ગયો અને જુસ્સાના આવેગથી ઉભો થઈને આમ તેમ આંટા મારવા લાગ્યો. મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલે તેને શાંત્વન આપતાં કહ્યું. “કરમચંદ શેઠ ! શાંત થાઓ અને નીચે બેસે.ગધ્રાના રાજાએ તમારા ઉપર જે જુલ્મ ગુજાર્યો છે, તેને બદલે તેને હું જરૂર આપીશ અને તમારી પુત્રવધૂને છેડાવીને તેમને સોંપીશ. તમે ચિંતા ન કરે.” - “મને બીબ ચિંતા નથી.” કરમચંદે નીચે બેસતા કહ્યું. “ચિંતા માત્ર મારી પુત્રવધુની છે; કારણકે તેનાં સતીત્વ ઉપર બળાત્કાર થયો, તે તે પોતાના પ્રાણ ત્યાગ કરશે અને તેથી તેને બચાવવાની પ્રથમ અગત્ય છે. " તમારી ચિંતા કારણ છે; પરંતુ તેને તાત્કાલીક ઉપાય નથી. 12

Page #168
158 વિરશિરોમણું વસ્તુપાલ ઘુઘુલ એવો તે ઘમંડી અને દુરાગ્રહી છે, કે તે માત્ર મહેડાની ધમકીઓથી તમારી પુત્રવધૂને સોંપી દે તેવું નથી. તેને યુદ્ધમાં પરાજય થયા સિવાય તમારી પુત્રવધૂ મુક્ત થઈ શકે તેમ નથી અને તેથી તમારે યુદ્ધનાં પરિણામની રાહ જોવી પડશે. તેમ છતાં એટલું ચોકસ છે કે તમારી પુત્રવધૂનાં શિયળ અને પ્રાણનાં રક્ષણની ખાતર અમે ઘૂઘુલ ઉપર વિના વિલબે ચઢાઈ લઈ જશું.” મંત્રીશ્વરે કહ્યું. વૃદ્ધ કરમચદે ગદ્દગદિત કંઠે કહ્યું “મંત્રીશ્વર ! આપને જેમ ઠીક લાગે તેમ કરે. એ સંબંધમાં મારે કોઈ પણ પ્રકારનો આગ્રહ નથી, પરંતુ મારી પુત્રવધ અમને પાછી મળે, તે ઉપાય કરવા મારી ખાસ વિનંતિ છે. અહા ! ચતુરા તે ચતુરાજ છે. તેના નામ પ્રમાણે જ તેનામાં ગુણ છે અને રાજરાણી જેવી તે સુંદર છે. મંત્રીશ્વર ! હું તમને તેની શી વાત કહું! મારી પુત્રી કરતાં પણ મારી પુત્રવધુ અધિક છે.” વસ્તુપાલે પુનઃ શાંત્વન પમાડતા કહ્યું. “કરમચંદ શેઠ! તમે નચિંત રહે અને પરમાત્માનું સ્મરણ કરો કે જેથી તમારી પુત્રવધૂ ઉપરનું સંકષ્ટ દૂર થાય અને તે તમને પુનઃ પ્રાપ્ત થાય. તમે બધાં હાલ અમારા આવાસે જ રહે; કારણ કે ચડાઈની તૈયારી કરતાં અને ત્યાર. પછી યુદ્ધમાં કેટલાક સમય પસાર થઈ જશે. અમારા આવાસે રહેવામાં તમારે કોઈ પણ પ્રકારનો સંકેચ ધરવાનો નથી. તમે અને અમે ધર્મબંધુઓ છીએ અને એક બીજાના દુઃખમાં ભાગ લેવો એ આપણું કર્તવ્ય છે, માટે મનમાં સંકોચ નહિ લાવતા અત્યારથી જ અમારી સાથે રહેવા આવે અને યુદ્ધનાં પરિણામ સુધી સુખે ધર્મધ્યાન કરી સમયને વ્યતિત કરે. તમારાં સ્ત્રી અને પુત્રને અત્રે તેડી લાવવાને માટે હું મારા સેવકને હમણુંજ ધર્મશાળાએ મોકલું છું.” વસ્તુપાલના આશ્વાસનના વચનથી કરમચંદ શાંત થયો અને તેના આગ્રહથી તેના આવાસે રહેવાનો તેણે સ્વીકાર કર્યો. વસ્તુપાલે તેનાં સ્ત્રી તથા પુત્રને ધર્મશાળામાંથી તેડાવી લીધા અને તેમના માટે રહેવા વગેરેની બધી સગવડતા તુરતજ કરાવી આપી. તે પછી મંત્રીશ્વર વસ્તપાલ તથા સેનાનાયક તેજપાલ કરમચંદને પિતાની સાથે લઈને વિરધવલની પાસે જવાને રવાના થયા. - તેઓ ત્રણે રાજગઢમાં વીરધવલની બેઠકના ખંડમાં પહોંચ્યા, ત્યારે વિરધવલ ખુશ મિજાજમાં આસન ઉપર બેઠે હતો. તેની બને બાજુએ મંત્રી નાગડ તથા ચાચિંગ બેઠેલા હતા અને તેઓ રાજાને ખુશી રાખવાને માટે આનંદી વાર્તાવિલાસ કરી રહ્યા હતા. કરમચંદને ખંડની

Page #169
કરમચંદની કર્મ થા. બહાર ઉભો રાખીને વસ્તુપાલ તથા તેજપાલ અંદર ગયા. વિરધવલે તેમની સામે પ્રસન્ન મુખે જોયું એટલે તેઓ તેને નમીને 5 આસને ઉપર બેઠા. વસ્તુપાલે પ્રથમ વીરધવલ, પછી ચાચિંગ અને ત્યાર પછી નાગડ એ પ્રમાણે અનુક્રમે પ્રત્યેકનાં મુખ તરફ સ્થિરદ્રષ્ટિથી ક્ષણવાર જોયું અને છેવટે નાગડની ઝીણું આંખોની સાથે પોતાની વિશાળ આંખો મેળવીને તે તેના તરફ કેટલીક વાર પર્યત જોઈ રહ્યો. નાગડ મહાઅમાત્યની આંખેના તેજને સહન કરી શક્યો નહિ, તે જરા ગભરાયો અને આસન ઉપરથી ઉડીને બહાર જવા લાગ્યો, પરંતુ મહા મંત્રીએ તેને અટકાવ્યું. “ક્યાં જાઓ છો, નાગડ મહેતા ! બેસે તમારું કામ છે.” નાગડ જતાં તુરતજ અટકયો અને પુનઃ આસન ઉપર બેસી ગયે. તે પછી મહાઅમાત્ય મંત્રી ચાચિંગને ઉદેશીને પૂછ્યું “તમે ક્યારે આવ્યા છે ? પાટણમાં કેમ ચાલે છે?” ચાચિગ જાણતોજ હતો કે તેને આવા પ્રશ્ન પૂછવામાં આવશે. તેણે તુરતજ જવાબ આપે. “હું ગઈ કાલેજ આવ્યો છું, પરંતુ આવ્યા ત્યારે રાત્રિ પડી ગઈ હતી એટલે પછી તમને મળવા આવ્યો નહે. અત્યારે આવવાને વિચાર કરતો હતો એટલામાં તે તમે જ અહીં આવ્યા અને મારે વિચાર મનમાં જ રહી ગયે.' ચાચિંગ એટલું બોલીને અટકે અને પછી ઘડીવાર રહી તેણે આગળ ચલાવ્યું “પાટણમાં તો જેમનું તેમ ચાલ્યા કરે છે. કાંઈ ખાસ નવા સમાચાર નથી. સરદાર જયંતસિંહ હાલમાં ક્યાં છે ? " વસ્તુપાલે આગળ પૂછયું. તે મને ખબર નથી.” ચાચિંગે ઉત્તર આપે. ચાચિંગે ઉત્તર આપ્યો, તે જ વખતે વસ્તુપાલ અને તેની આંખો એકત્ર થઈ અને તેમાંથી નીકળતાં જુદા જુદા ભાવાને બન્નેને અનુભવ થયો. “મેં સાંભળ્યું છે કે જયંતસિં, સંન્યાસી થઈ ગયા છે ? શું આ વાત ખરી છે?” વસ્તુપાલે પ્રશ્ન પૂછવાનું શરૂ રાખ્યું. ' ચાચિંગ ગભરાય નહિ. તેણે તુરતજ જવાબ આપે. “મેં પણ એમ સાંભળ્યું છે. પરંતુ તે સંભવિત નથી.” ચાચિંગે નકારમાં ઉત્તર આપવાને બદલે હકારમાં ઉત્તર આપવાનું

Page #170
10 વિરશિરોમણું વસ્તુપાલ. પસંદ કર્યું. તેણે વિચાર્યું કે વસ્તુપાલ જેવા બાહેશ અને દક્ષ મહાઅમાત્યની આગળ તદ્દન અસત્ય બોલવાથી અર્થ સરશે નહિ અને તેથી તેણે આ વખતે હકારમાં પણ સંદિગ્ધ ઉત્તર આપો. અને મહાસામંત ત્રિભુવનપાલ ?" મંત્રીશ્વરે પ્રશ્ન કર્યો. “તે તો પાટણમાં જ છે અને મહારાજની પાસે રહી પિતાની ફરજ બજાવે છે.” ચાચિંગે જલ્દી ઉત્તર આપો. કઈ ફરજ !" મંત્રીશ્વરે ઠંડા પેટે પૂછયું. ચાચિંગ બાહોશ હતાપરંતુ આ વખતે તે ગુંચવાય. સવાલને જવાબ આપતાં પરીક્ષકની પાસે જેમ વિદ્યાર્થી ગભરાય છે, તેમ ચાચિંગ ગભરાયે. તેણે વિચાર કરીને જવાબ આપ્યો. “કઈ ફરજ કેમ? મહારાજની પાસે રહી તેમની આજ્ઞા પ્રમાણે અમલ કરવાની.” “બરાબર, પણ તેમના આવાસે વાડીમાં સભા ભરાય છે કે નહિ ?" મહાઅમાત્ય ચાર્જિંગને બરાબર સપડાવ્યા. ' . “હમણાં ભરાયાનું જાણ્યું નથી.” ચાચિંગે ઉત્તર આપે. ત્યારે તમે તેમાં હાજરી આપતા નહિ હો.” મહાઅમાત્યે કહ્યું. ચાચિંગ ચુપ રહ્યો અને એ રીતે એ ઉભય મુસદીઓનો વાર્તાલાપ બંધ પડે. તે પછી મહાઅમાત્ય વીરધવલની તરફ જોઈને કહ્યું. “મહારાજ ! કરમચંદ નામના એક વણીકને અત્યારે હું મારી સાથે લાવ્યો છું અને તેને ખંડની બહાર ઉભે રાખ્યો છે-ગોધાના માંડલીક રાજા ઘુઘુલે તેના ઉપર જે જુલ્મ ગુજાર્યો છે, તે વિષેની ફરીયાદ તેને કરવાની છે." * “ઘઘલે! વિરધવલે જરા આશ્ચર્યથી પૂછ્યું. તેને શી ફરિયાદ કરવાની છે? આ મહાઅમાત્યે જવાબ આપે. “તેને જે ફરિયાદ કરવાની છે, તે એ તેિજ આપને કહેશે.” એટલું કહીને વસ્તુપાલે કરમચંદને અંદર મેક્લવાની પ્રતિહારને આજ્ઞા કરી. થોડીવારમાં કરમચંદ ખંડમાં આવી પહોંચ્યા અને રાજા તથા મંત્રીમંડળને નમીને સામે ઉભો રહ્યો. “તમારું નામ કરમચંદકે ? " વીરધવલે શરૂઆત કરી. “જી, હા.”કરમચંદે તુરતજ ઉત્તર આપે. તમારે શી ફરિયાદ કરવાની છે?” વિરધવલે પુનઃ પૂછયું.

Page #171
કરમચંદની કર્મકથા. કરમચંદે મહાઅમાત્યની તરફ નજર કરી કહ્યું, " મારી કથા વિસ્તારથી મેં મંત્રીશ્વરને કહી છે અને છેવટમાં મારી પુત્રવધૂને પુથુલના અધિકારમાંથી મુક્ત કરાવવાની વિનંતિ પણ કરી છે. હવે આપને જેમ બોગ્ય લાગે તેમ કરો.” એટલું કહીને કરમચંદ ચૂપ રહ્યો, પરંતુ તે પછી રાજાની આજ્ઞાથી તેણે પોતાની કર્મકથા પુનઃ કહી દેખાડી. તેની કથા સાંભળીને વિરધવલે કહ્યું. “શું થુથુલે તમારા ઉપર આટલો બધો જુલ્મ ગુજાર્યો છે ? શું તે તમારી પુત્રવધૂનું હરણ પણ કરી ગયો છે ?" - “આપને મેં મારી જે કથા કહી, તે કેવળ સત્ય છે.”કરમચંદે કહ્યું. તમારી હકીકત સાંભળતાં જણાય છે કે ઘુઘુલનો અત્યાચાર અસહ્ય છે. મારા દેશમાં આવતા મુસાફરોની ઉપર તે જુલમ ગુજારે છે અને તેમને હેરાન કરે છે, એવી જે મેં વાત સાંભળી હતી તે તમારા કથનથી કેવળ સત્ય જણાય છે. વિરધવલે કહ્યું. “ઠીક પણ કરમચંદ શેઠ ! તમે હવે ચિંતા કરશે નહિ. હું એ નરાધમ ધુંધુલને મહાત કરીને તમને તમારી પુત્રવધૂ પાછી અપાવીશ. તમે જાઓ અને હમણું આ નગરમાં રહેજે.” “બહુ સારૂ. આપની આજ્ઞા પ્રમાણે હું અહીંજ રહેવાને છું. મંત્રીશ્વરે મને પિતાની સાથે જ રહેવાની સગવડ કરી આપી છે. પરંતુ આપ આ કાર્યને બની શકે તેટલી ઉતાવળથી કરશે એ મારે નમ્ર આગ્રહ છે; કારણ કે જે બહુ સમય વ્યતિત થઈ જશે. તે પછી મારી પુત્રવધુ ચતુરા જીવતી રહેશે કે નહિ, એની મને શંકા છે. એ નરાધમ જે તેની ઉપર બળાત્કાર કરશે, તે તે જરૂર પિતાના પ્રાણને ત્યજી દેશે.” એટલું કહીને કરમચંદ ચાલ્યો ગયો અને તે ગયા પછી રાજા તથા મંત્રીઓ ઘુઘુલના અત્યાચાર વિષે અને કરમચંદની ફરિયાદ વિષે શું કરવું અને કેવી રીતે કામ કરવું, તે સંબંધમાં વિચારમાં પડ્યા.

Page #172
વિશિરોમણી વસ્તુપાલ પ્રકરણ 23 મું ઘમંડી ઘુઘુલ. ખંડમાં પથરાયેલી શાંતિનો ભંગ પ્રતિહારીએ કર્યો. તેણે ખંડમાં પ્રવેશીને રાજા વીરધવલને નમીને કહ્યું. “મહારાજ ! ગેધા ગયેલે આપણો ભટ્ટ રેવંત અને તેની સાથે ગોધાથી આવેલ ભટ્ટ હમણુજ આવી પહોંચ્યા છે અને આપની આજ્ઞા માટે બહાર ઉભા છે.” - “રેવંત આવી પહોંચ્યો !" રાજાએ પૂછયું. . ! જી હા અને તેની સાથે ગોધાને ભટ્ટ પણ આવેલ છે. પ્રતિહારીએ ઉત્તર આપ્યો. “તેઓ બન્નેને અંદર મેલ,” રાજાએ આજ્ઞા કરી. પ્રતિહારી ચાલ્યો ગયો અને વિરધવલે વસ્તુપાલને ઉદ્દેશીને કહ્યું. મંત્રીશ્વર ! મને લાગે છે કે ગોધાના માંડલિક રાજાને નમાવવાને માટે આપણે કેવી રીતે કામ લેવું, એના નિશ્ચય ઉપર હવે આવી શકશું.” આપની ધારણું સત્ય છે. રેવંત શું કરી આવ્યો છે અને ગેધાને ભટ્ટ શા સમાચાર લાવ્યો છે એ જાણ્યા પછી આપણું કાર્ય ઘણું જ સરલ થઈ જશે, વસ્તુપાલે કહ્યું. રેવંત અને ગેધા ભટ્ટ બને ખંડમાં આવી પહોંચ્યા અને રાજાને નમન કરીને ઉભા રહ્યા. રાજાએ પ્રથમ રેવંતને જ પૂછયું. “કેમ, શા સમાચાર છે ?" “મારી પાસે કાંઈ સમાચાર નથી; જે છે તે આ શુરદેવની પાસે છે અને તે આપ આજ્ઞા કરે એટલે કહી સંભળાવશે.” રેવંતે ઉત્તર * આપે. - રાજાએ ગોધાથી આવેલા શુદેવને બરાબર નિહાળી લીધો અને ત્યાર પછી તેને પૂછ્યું “શુરદેવ!તું શે સંદેશ લાવ્યો છે! માંડલિક ઘુઘુલે અમારી સર્વોપરી સત્તાને સ્વીકાર કર્યો છે કે નહિ ?" શુરદેવે ક્ષણવાર વિચાર કરીને વિરધવલના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “રાજેન્દ્ર ! અમારા અતુલ પરાક્રમી રાજા ઘુઘુલે આપને કાંઈ ખાસ સદિશ મોકલાવ્યો નથી. કારણકે સદેશ મોકલવા જેવું કાંઈ કારણ બન્યું નથી. તેમણે માત્ર આપને આપવા માટે બે ત્રણ વસ્તુઓની ભેટ મોક્લી

Page #173
ધમડી ઘુલ. 163 છેજે આપની પાસે હું રજુ કરું, તે દરમ્યાન આપને મારે થોડીક વાત કરવાની છે. આપ આપને ગમે તેવા મહાન અને સર્વોપરી રાજાધિરાજ માનતા હશે, પરંતુ ખરું કહું તે આપની મહત્તા અને આપનું સર્વોપરીત્વ અમારા પ્રબળ પ્રતાપી રાજા આગળ કશા કામનાં નથી. આપ શૈધાધિપતિની સત્તા, તેનું સૈન્ય તેની સંપત્તિ અને તેનાં બાહુબળને જાણતા નથી કારણકે જો આપ તેથી જાણતા હોત, તો આપ ભટ્ટને ગેધા મોકલવાનું અને અમારા મહિપતિને શરણે આવવાને સંદેશ કહેવરાવવાનું સાહસ કદિ પણ કરતા નહિ. અમારા પ્રબળ રાજાએ આપના સંદેશાને તિરસ્કારી કહી છે અને આપને ભેટ તરીકે કાજળ, કાંચળી અને શાટિકા (માડી) એ ત્રણ વસ્તુઓ મોકલી છે કે જે ઉપરથી ગધ્રાના રાજાએ આપને શો સંદેશો મોકલાવ્યો છે, તે જાણી શકશે. આપ અને આપના વણિક પ્રધાને ચતુર છે એટલે આ ભેટ અર્થ સમજી ગયા હશે, એમ માનીને હું હવે વધારે બોલવાનું ઉચિત માનતો નથી.” શુરદેવ બાલતો બંધ થયો કે તુરતજ તેજપાલ ગુસ્સાથી લાલચોળ આંખો કરીને ઉભો થયો અને ભટ્ટને ઉશી કાંઈ બોલવા જતો હતો; પરંતુ વિરધવલે તેને અટકાવ્યો અને શુરદેવને કહ્યું. “ભટ્ટ ! તારા રાજાએ ભેટ તો વિચાર કરીનેજ મોકલાવી છે. નિર્દોષ મુસાફરોને લૂંટનાર અને અબળા સ્ત્રીઓનું હરણ કરી જનાર તારા ચોર અને લૂંટારા રાજાને આવીજ ભેટ મોકલવાનું સુજે તે તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય પામવાનું નથી.” રાજ બોલી રહ્યો કે તુરતજ વસ્તુપાલે કહ્યું. “શુરદેવ ! તારા રાજાએ ભેટ તે જ કરી છે, પરંતુ તે ભૂલી ગયો જણાય છે કે આવી ભટો અને વૃથા શબ્દોથી કાંઈ એક બીજાનાં બાહુબળની પરીક્ષા થતી નથી. બાહુબળની પરીક્ષા માટે તે યુદ્ધ અને રણભૂમીજ છે; પરંતુ તારા દુરાચારી અને અન્યાયી રાજાને આવીજ ભેટ મોકલવાનું સુજે-યુદ્ધનું કહેણ મોકલવાનું સુજે નહિ; કારણકે પરસ્ત્રીનાં સતીત્વનું ખંડન કરવામાંજ મેજ માણનાર અત્યાચારી માણસની બુદ્ધિ કેટલી હોઈ શકે ?" શુદેવે વસ્તુપાલના કથનને ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “મંત્રીશ્વર! અમારા રાજાના આચાર-વિચાર વિષે ટીકા કરવાનું કોઈ કારણ નથી. તેમનું વર્તન ગમે તેવું હોય, તે સાથે આપને કોઈ સંબંધ નથી. આપે તે તેમનાં સામર્થ્યને જ વિચાર કરવાનું છે. કારણકે તેમનું સામર્થ્ય એટલું બધું અગાધ છે કે તેમને યુદ્ધમાં હરાવવાને આપમાં કિવા આપના રાજમાં શક્તિ નથી.” શુદેવના વચનોથી વિરધવલને ક્રોધ ઉત્પન્ન થયો. તેણે જુસ્સાપૂર્વક

Page #174
વિરશિરોમ વસ્તુપાલ. કહ્યું. “તારા રાજાને હરાવવા જેટલી અમારામાં શક્તિ છે કે નહિ, એ તારે જોવાનું નથી. તું તારે જે કામે આવ્યો છું તે પૂર્ણ થયું હોય, તે વિશેષ કાંઈ નહિ બેલતાં ચૂપચાપ ચાલ્યો જા, તને જવાની રજ છે.” બહુ સારુ.” એટલું બોલીને તથા વિરધવલને નમીને શુરદેવ ચાલતો થયો. આ પણ વસ્તુપાલે તેને જતા અટકાવીને કહ્યું. “અને ગુરદેવ ! તારા રાજાના આચાર-વિચાર વિષે ટીકા કરવાનું કોઈ કારણ નથી અને તેનાં વર્તનની સાથે અમને કર સંબંધ નથી, એ તારું કથન કેવળ અયોગ્ય છે. તારો રાજા પાટણની રાજસત્તાને એટલે કે અમારો માંડલીક રાજા છે અને તેથી તેનાં આચાર-વિચારને માટે ટીકા કરવાને અને તેને તેનાં અયોગ્ય વર્તનને માટે શિક્ષા કરવાને અમને સત્તા છે. તારો રાજા ધવલક્કપુરની રાજસત્તાને સ્વીકાર કરતા નથી અને અમારી સીમામાં આવતાં મુસાફરોને હેરાન કરે છે. પણ તેનું સારું પરિણામ આવવાનું નથી. તું તેને ઉદ્ધતાઈને ત્યાગ કરી અમારી સત્તાને સ્વીકાર કરવાની સાથે પાટણના મંડલમાં સામેલ રહેવાની તથા કરમચંદ નામના વણીકની પુત્રવધૂ ચતુરાને કોઈપણ પ્રકારની હરકત કર્યા વિના સુખરૂપ અહીં પહોંચાડી દેવાની સલાહ આપજે અને વિશેષમાં એમ પણ કહેજે કે જે અમારાં કહેણ પ્રમાણે વર્તવામાં નહિ આવે, તે ભયંકર યુદ્ધ થશે અને બીજા ઉદ્ધત રાજાઓના જે હાલહવાલ થયા છે, તે તેન થશે.” - " અને વણિક પ્રધાનો માટે તારો રાજા જે તિરસ્કાર ધરાવે છે તથા ભેટ તરીકે તેણે જે વસ્તુઓ મોકલી છે, તેનું ફળ એટલું તો ભયંકર આવશે કે તારા રાજાથી સહન થઈ શકશે નહિ. શુરદેવ ! તારા રાજાએ ગર્વોન્મત્ત બનીને અમને જે કાજળ, જે કાંચળી અને જે શાટિકા બેટ મોકલ્યાં છે, તેજ કાજળથી તેની આંખ આંજવાની, તેજ કાંચળી તેને પહેરાવવાની અને તેજ શાટિકા તેને અંગે ઓઢાડવાની હું અત્યારે પ્રતિજ્ઞા કરું છું. તું હવે જા અને તારા મદાંધ રાજાને મારી આ પ્રતિજ્ઞાથી જાણતો કરજે અને તેને બની શકે તેટલી સાવચેતી રાખવાની સૂચના આપજે.” તેજપાલે પિતાને કોધ ખાલી કર્યો. શુરદેવ ત્વરાથી ચાલ્યો ગયો અને તે પછી તેજપાલે રાજાને ઉદ્દે શાને કહ્યું. “મહારાજ ! ગાધાના રાજાએ ભેટમાં કાજળ, કાંચળી અને શાટિકા મોકલીને આપણું જે ભયંકર અપમાન કર્યું છે, તેને બદલે લેવાની તક મને આપશે, એવા મારે આગ્રહ છે. હું આપને ખાતરી આપું છું કે હું ગમે તે ભેગે મેં જાહેર કરેલી પ્રતિજ્ઞાને પૂર્ણ કરીશ

Page #175
ઘમંડી ઘુઘુત. અને એ નરાધમના મદને ઉતારીશ. આપ આજ્ઞા કરે એટલે સૈન્ય સહિત હું એકદમ ગધ્રા તરફ રવાના થઉં; કારણ કે હવે વિલંબ કરો નિરર્થક છે.” રાજાએ ક્ષણવાર વિચાર કરીને તથા મંત્રી મંડલની તરફ જોઈને કહ્યું. ભલે તમારી ઈચ્છા ગોધા ઉપર સ્વારી લઈને જવાની હોય તે મારી આજ્ઞાજ છે. તમે ખુશીથી જોઈએ તેટલા સૈન્યને લઈને જાઓ અને તમારી પ્રતિજ્ઞાને પૂર્ણ કરે. ભગવાન સોમનાથની કૃપાથી વિજય આપણનેજ મળશે.” અને તમારી સાથે બીજા જે જે સરદારે અને સામતને લઈને જવા હોય, તે લઈ જશે; કારણકે વૃધુલને નમાવવો એ કાંઈ સહેલ વાત નથી.” મંત્રી નાગડ કે જે અત્યાર સુધી ચૂપ હતો તેણે તેજપાલ તરફ જોઈને કહ્યું. “નાગડ મહેતાનું કથન બરાબર છે.” વસ્તુપાલે તેનાં કથનને અનુ મેદન આપ્યું. “મહારાજ !" મંત્રી ચાચિંગે કહ્યું. “મને પણ જો આ યુદ્ધમાં જવાની તક આપશો, તો હું ખુશીથી જઈશ અને સેનાનાયક તેજપાલને સહાયકર્તા થઈ પડીશ.” તમારી માગણી પ્રશંસા પાત્ર છે પરંતુ તમારે પાટણમાં રહેવાની વધારે અગત્ય છે અને તેથી આ યુદ્ધમાં તમે ન જાઓ, એજ યોગ્ય છે. હજુ આપણે પણ કેટલાક રાજાઓને વશ કરવાના છે અને તે વખતે તમે અહી હશે, તે તમને ભવિષ્યનાં બીજો યુદ્ધોમાં જવાની તક મહારાજા ખુશીથી આપશે.” મહા અમાત્યે વીરધવલની વતી જવાબ આવ્યો. ભલે, જેથી તમારી ઈચ્છા.” ચાચિંગે કચવાતા મનથી કહ્યું. પણ મને લાગે છે કે ચાચિંગ મહેતાને સેનાનાયકની મદદમાં મોકલવામાં આવે તે ઠીક થશે; કારણકે ઘમંડી વૃધુલને પરાજીત કરવાનું કાર્ય સરલ નથી. સેનાનાયક બાહોશ છે, પણ ચાચિંગ મહેતા જેવા દક્ષ મંત્રી તેમની સાથે હોય, તો તેમની બાંહેથી વધારે ખીલી નિકળશે અને વિજય મેળવવાનું કાર્ય અત્યંત સરલ થઈ પડશે.” નાગડે રાજાની સામે જઈને પોતાની દલીલ રજુ કરી. વિરધવલે તેને શો જવાબ આપવા, એ વિષે વિચારમાં પડે. એટલે મહાઅમાત્યે તુરત જ કહ્યું. “તમારું કથન ઠીક છે, પણ ચાચિંગ

Page #176
166 વિરશિરોમણી વસ્તુપાલ મહેતાને અહીં રહેવાની અગત્ય છે એટલે તેમને યુદ્ધમાં મોકલવા એ ઉચિત નથી. વળી ઘમંડી ઘુઘુલને પરાજીત કરવાનું કાર્ય તમે ધારે છે તેટલું કઠીન નથી. મને ખાતરી છે કે તેજપાલ ઘણીજ સરલતાથી તેને પાર ઉતારશે.” નાગડ ચૂપ રહ્યો એટલે વિરધવલ કાંઈ નહિ બોલતાં મહામંત્રી સાથે રવાના થશે. તે ગયા પછી તેજપાલ, ભટ્ટ રેવંત તથા કરમચંદને લઈ પિતાના આવાસે ગયો અને મંત્રી નાગડ તથા ચાચિંગ રાજસભા તરફ ગયા. “ઘમંડી ધુપુલને પરાજીત કરવાનું કાર્ય તેજપાલ કેવી રીતે પાર ઉતારે છે, તે જોવાનું છે. મને લાગે છે કે તે પોતાનાં કાર્યમાં નિષ્ફળ - જશે.” રાજસભા તરફ ચાલતાં ચાલતાં નાગડે કહ્યું. “તમારી ભૂલ છે. તેજપાલ ઘણેજ બાહોશ છે અને તે ઘધુલને અવશ્ય હરાવશે. તેની સાથે જવાને મારે આશય જુદો જ હતોપરંતુ મહામંત્રીએ મારા આશયને સિદ્ધ કરવાની તક આવવા દીધી નહિ.” ચાચિંગે કહ્યું, છે. તેઓ રાજસભાની નજીક આવી પહોંચ્યા. સભાખંડમાં પ્રવેશતાં નાગડે પૂછ્યું. પણ તમે અહીં કેટલો સમય રહેવાના છે?” '. “તે ચોક્કસ નથી.” ચચિંગે જવાબ આપે અને પછી સભા ખંડમાં જઈને તેઓ બીજા મંત્રીઓની સાથે વાતચિતમાં પડયા. પ્રકરણ 24 મું. પાપનું પરિણામ, ઉપર્યુકત ઘટના બન્યા પછી કેટલાક મહિનાઓ વ્યતિત થઈ ગયા છે. તે કેવી રીતે વહી ગયા અને તે દરમ્યાન શી શી ઘટનાઓ બની. તેનું વિસ્તૃત વર્ણન કરવાની અમે અગત્ય જતા નથી. કાળનાં વહન સાથે જૂદી જૂદી અનેક ઘટનાઓ બની ગઈ છે અને બનતી જાય છે: પરંતુ કાળને તેના ઉપર એ મજબૂત પડદે પડી જાય છે કે ભૂતકાબમાં બનેલી એવી ઘટનાઓને કોઈ સંભારતું નથી. માત્ર જરૂર જોગ ઘટનાઓનું આછું ચિત્ર ઇતિહાસના નિર્જીવ પાના ઉપર રહી જાય છે.

Page #177
પાપનું પરિણામ. | ધવલકપુર (ધોળકા) માં આજે આનંદની પરિસીમા છે. સેના મંત્રી તેજપાલ ગોધાના રાજા ઘુઘુલને હરાવી તથા કેદ કરીને અને મહીકાંડાના તથા આસપાસના બીજા રાજાઓને વશ કરીને નગરના પાધરમાં આવી પહોંચ્યો છે. વૃધુલ ઉપર મેળવેલે વિજય અપૂર્વ હોવાથી રાજા વિરધવલે તેજપાલનું સન્માન કરવાનો અને તેને પ્રવેશ મહોત્સવ કરવાને નિશ્ચય કર્યો હતો. ધવલકપુરના પાધરે મંત્રીઓ, સરદારે, સામતિ અને રાજપુરૂષોની મેદની મળી હતી અને તે દરેકની સાથે વિજયી સેનાનાયક તેજપાલ હાસ્યવિનોદની વાર્તા કરી રહ્યો હતે. નગરમાં પ્રવેશુ મહત્સવની બધી તૈયારી થઈ ગઈ હતી. વાર માત્ર મહામંત્રીના આગમનની હતી તે આવી જાય કે તુરતજ નગરમાં પ્રવેશ કરવાનો હતો. લોકોની એકત્ર મળેલી મેદની પાંજરામાં પૂરાયેલા ઘુઘુલને જોઈ તેની મશ્કરી કરવાનું ચૂકતી નહતી. કેટલાક સમય પસાર થઈ ગયા અને મહામંત્રી વસ્તુપાલ રાજાના બે કુમારની સાથે હાથી ઉપર બેસીને આવી પહોંચ્યા. લેકે અને રાજપુરૂષો એક બાજુ ખસી ગયા અને વસ્તુપાલ તથા બન્ને કુમારે હાથી ઉપરથી ઉતરીને આગળ આવ્યા. તેજપાલ તેમની સન્મુખ આવીને ન અને ત્યારપછી પિતાના વડીલ બંધુને ભેટી પડ્યો બંધુ સ્નેહનો ઉભરો શાંત પડતાં તેઓ જૂદા પડ્યા અને ઘુઘુલના પાંજરા પાસે ગયા. ઘુઘેલ તેમને ફાટી આંખે જોઈ રહ્ય; પરંતુ કંઇ બોલે, નહિ. તેમ વસ્તુપાલ કે તેજપાલ પણ કંઈ બેલ્યા નહિ. ત્યારબાદ પાછા આવ્યા અને વસ્તુપાલે સૈન્ય તથા યાસતને અનેકમ અને વ્યવસ્થામાં ગઠવી દેવાની આજ્ઞા કરી. બધી તૈયારી થઈ જતાં સ્વારી નગર તરફ વળી. વસ્તુપાલ, તેજપાલ અને બન્ને રાજકુમારે એકજ હાથી ઉપર બેઠા હતા અને બીજા મંત્રીઓ, સરદાર તથા સામંત અધિકાર પ્રમાણે હાથી કે ઘડા ઉપર સ્વાર થયા હતા. ઘઘુલનું પાંજરું સર્વની દ્રષ્ટિએ પડે એ હેતુથી હાથી ઉપર મૂકવામાં આવ્યું હતું. સ્વારી જયારે નગરમાં પહોંચી ત્યારે નગર જનોએ વસ્તુપાલ અને તેજપાલને હાથી ઉપર ફુલેને અને ગવાક્ષમાંથી યુવતીઓએ તેમના ઉપર નયનરિણાને વરસાદ વરસાવ્યો. નગરનાં નરનારીઓનાં હર્ષના પિકાર અને જ્યાકારથી સ્વાગતને જલતી સ્વારી રાજગઢ પાસે આવી પહોંચી. બધા વાહન ઉપરથી ઉતરી ઉતરીને રાજસભામાં ગયા અને ઘુઘુલના પાંજરાને રાજસભાની મધ્યમાં મૂકવામાં આવ્યું. ધોળકાની રાજસભાને આજનો ઠાઠ ન્યારેજ અને ઘડીભર પાટણની પૂર્વની રાજસભાના ઠાઠને વિસરાવે તે હતો. રાજપુરૂષ, પંડિત, નગરના ગૃહસ્થ અને કવિઓ ઈત્યાદિથી આસનો ભરાઈ ગયાં હતાં. મંત્રીઓ, સરદાર અને સાંમતે મળેલા વિજ

Page #178
168 વિરશિરામણ વસ્તુપાલ. યથી મુછે તાલ દેતા હતા અને સૈનિકોની હારની હારો ખુલ્લી તરવાર અને ભાલાઓથી વિજયના ગર્વને પ્રદર્શિત કરતી હતી. મહામંત્રી વરતુપાલ અને સેનાનાયક તેજપાલ હાથી ઉપરથી ઉતરીને બન્ને રાજકુમારની સાથે બારોબાર રાજાની પાસે ગયા હતા અને તેથી તેમનાં આસને ખાલી હતાં. થોડી વારમાં નેકી પોકારવામાં આવી અને સભાજનો ઉભા થઈ ગયા. રાજા વિરધવલ કિંમતી વસ્ત્રોથી સુસજિત બનીને રાજસભામાં આવી પહોંચ્યો. તેની બન્ને બાજુએ તેના બને કુમારે, હતા, તેની પાછળ વસ્તુપાલ તથા તેજપાલ હતા. રાજા સભાજનોના સન્માનનો સ્વીકાર કરીને સિંહાસને બેઠા કે તુરતજ સભાજને પિતાનાં, આસન ઉપર બેસી ગયા. રાજાની એક બાજુએ વસ્તુપાલ અને તેજપાલ અને બીજી બાજુએ તેના બન્ને કુમાર વીરમદેવ અને વીસલદેવ બેઠેલા હતા. ' - પંડિતની આશીર્વચન અને કવિઓનાં કવિત બેલાઈ રહ્યાં છે તુરતજ રાજા વિરધવલે આસન ઉપર બેઠા બેઠા સભાજનોની તરફ જોઈને કહ્યું “સભાજન આજ અવસર અપૂર્વ છે. સેનાનાયક તેજપાલે ગધ્રાના બળવાન રાજા ઉપર જે વિજય મેળવ્યો છે, તે અત્યંત પ્રશસનીય છે. આ ચડાઈમાં તેણે જે બહાદુરી દર્શાવી છે અને રાજા ઘુઘુલને પકડી લાવીને તથા મહીકાંઠાના બીજા રાજાઓને વશ કરીને ધવલકપુરિનાં રાજતંત્રની જે સત્તા વધારી છે, તે માટે તેને જેટલું માન અને જેટલા ધન્યવાદ આપીએ તેટલાં થોડાજ છે. પાટણનાં રાજ્યની ચડતી કરવાનો આપણે આશય આ રીતે પાટણના સ્વતંત્ર બની બેઠેલા માંડલિકને વશ કરવાથી ધીમે ધીમે પૂર્ણ થતા જાય છે અને તે માટે આપણે ભગવાન સેમિનાથની કૃપાના આભારી છીએ.” - એટલું કહીને થોડીવાર રહી વિરધવલે આગળ ચલાવ્યું. અને સભાજને ! સેનાનાયક મંત્રીધર તેજપાલે રાજા થુથુલ ઉપર વિજય મેળવીને આપણું રાજ્યતંત્રનું ગૌરવ વધાર્યું છે, તે માટે તેમનું યોગ્ય સન્માન કરવાને આજને દરબાર ભરવામાં આવ્યો છે. મહામંત્રી વસ્તુપાલે પણ પિતાનાં વીરત્વ અને બુદ્ધિબળથી રાજકીય અવ્યવસ્થાને દૂર કરી શાંતિ સ્થાપવામાં જે કુનેહ દર્શાવી છે, તે માટે પણ તેમનું સન્માન કરવું એ આ પ્રસંગે અતિ પ્ય થઈ પડશે. હું આ બન્ને બંધુઓને સચિન ચૂડામણિનાં પદથી વિભૂષિત કરું છું અને તેમને ગરાસ તરીકે તેમની ઈચ્છામાં આવે તે વીશ ગામ આપવાનું જાહેર કરું છું.” - એ પ્રમાણે કહીને રાજાએ મંત્રી નાગડની સામે જોતું એટલે તેણે

Page #179
પાપનું પરિણામ. 169 વસ્તુપાલ તથા તેજપાલને આપવાને પિલાક રાજાની સન્મુખ રજુ કર્યો. રાજાએ પોતાના હાથેજ એ પિશાકને બને બંધુઓને આપે અને રાજસભામાં હર્ષને પિકાર થઈ રહ્યો. હર્ષને પોકાર શાંત થતાં સેનાનાયક તેજપાલે આસન ઉપરથી ઉભા થઈને કહ્યું. “મહારાજા આપે અમે કરેલી સેવાની પ્રશંસા કરીને અમને જે માન આપ્યું છે, તે માટે આપનો અત્યંત આભાર માનીએ છીએ અને આ સંબંધમાં વિશેષ નહિ બોલતાં એટલું જ બોલવાનું ઉચિત માનું છું કે લાગવાન પાર્શ્વનાથ અને ભગવાન એમનાથ એ ઉભયની કૃપાથી ગુજરાતની સર્વ પ્રકારે ચડતી કરવાને આથી પણ અમને વિશેષ તક મળ્યા કરે. હવે મહારાજ ! મારે આપને એક વાત યાદ આપવાની છે અને તે એ છે કે ગોધા ઉપર સ્વારી લઈ જતાં પહેલાં મેં જે પ્રતિજ્ઞા કરી હતી, તે પૂર્ણ કરવાની મને તક આપવી જોઈએ.” એ વાત મને યાદજ છે.એમ કહીને રાજાએ પાંજરામાં રહેલા રાજા ઘુઘુલને ઉદ્દેશીને કહ્યું. “રાજન ! તમે એટલાં બધાં નિંદનીય કાર્યો કર્યા છે કે તમારી જગ્યાએ જે કઈ બીજે સામાન્ય માણસ હેત, તે તેને અવશ્ય મૃત્યુદંડજ આપત; પરંતુ તમે એક રાજા છે અને રાજાને મૃત્યુદંડ આપવાની રાજનીતિમાં મનાય છે, એટલે હું તમને એવી શિક્ષા કરવાનું ઉચિત માનતો નથી. તમને કેદમુક્ત કરીને તમારું રાજ્ય પાછું સોંપવાની મારી ઇચ્છા છે; પરંતુ તે બે શરતે છે, એક તે એ કે તમારે પાટણના માંડલિક તરીકે રહી અમારી સત્તામાં રહેવું અને એકસુજ્ઞ રાજા તરીકે પ્રજાને સુખ આપી રાજ્ય ચલાવવું અને બીજી એ કે તમે ગર્વથી ઉન્મત્ત બનીને કાજળ, કાંચળી અને શાટિકા ભેટ મોકલીને અમારું, અમારા રાજ્યનું અને અમારા મંત્રીઓનું જે અપમાવ કર્યું છે, તેના બદલામાં તમારા શરીર ઉપર એ વસ્તુઓ આ રાજ. સભાની મધ્યમાં ઉભા રહીને પહેરવી. આ બે શરતેએજ તમને મુક્ત કરવામાં આવશે; નહિ તો તમારે તમારા જીવન પર્યત અહીંના કારાગૃહમાં રહેવું પડશે. બેલે, તમારી શી ઇચ્છા છે?” ઘઘુલ, રાજા વિરધવલનું ઉપર્યુક્ત કથન સાંભળીને ઘડીભર તો ચૂપ રહ્યો. તેણે ધવલકપુરની આખી રાજસભાનું એક દ્રષ્ટિએ અવલોકન કર્યું અને ત્યારપછી ક્રોધ અને જુસ્સાથી ભરેલા અવાજે કહ્યું. “તમે મને પાંજરામાં પૂરાયેલો જોઈને નિર્ભય બની મલકાતા હશે; પરંતુ તમારી એ ભૂલ છે. મને પાંજરામાંથી મુક્ત કરી એકમાત્ર એકજ 15

Page #180
170 વિરશિરોમણી વસ્તુપાલ તલવાર આપે અને પછી જુઓ કે મારું સામર્થ્ય કેટલું છે. ઠીક, પણ એ વાતને જવાદે; કારણ કે તેમ કરવાનું સાહસ તમે કરી શકશે નહિ. તમે મને જે શરતોએ મારું રાજ્ય સેપવા માગે છે, તે મારે કબુલ નથી. એવી શરતેએ મહેરબાની ભરેલી રીતે હું મારું રાજ્ય લેવાને ઇચ્છો નથી. ક્ષધાથી પીડાતે વનરાજ મૃત્યુને પસંદ કરે છે; પરંતુ જીવન ટકાવી રાખવાને ઘાસને કદિ પણ અડકતો નથી.” “તમે વનરાજ નથી પણ શિયાલ છે; કારણકે રસ્તે ચાલ્યા જતાં મુસાફરોને તમારી જેમ વનરાજ કદિ પણ હેરાન કરતું નથી, પરંતુ એ સંબંધમાં વધારે વિવેચન કરવાની અમારી ઈચ્છા નથી.” વરધવલે જરા જુસ્સાથી એ પ્રમાણે કહીને પૂછયું. “ત્યારે તમારે અમારી સરતે કબુલ નથી, કેમ ખરું ને ? “અલબત.” ઘુઘુલે જેરથી જવાબ આપ્યો. પણ તમારે કાજળ, કાંચળી અને શાટિકાને તે ઉપર કરવિજ પડશે.” વિરધવલે તેવાજ જેરથી કહ્યું. - બકુલ નહિ.” ઘુઘુલે ભાર પૂર્વક કહ્યું. તે અમારે એ વસ્તુઓ તમને પહેરાવવાને માટે તદી લેવી પડશે.”વરધવલે પણ ભાર પૂર્વક કહ્યું. એવી તસ્દી લેવાની કોણ હિંમત કરે છે ? " ઘૂઘુલે રાજસભાની તરફ જોઈને પ્રશ્ન કર્યો. * “હું પિતે તેવી હિંમત કરૂં છું; કારણકે મેં તેમ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધેલી છે.” સેનાનાયક તેજપાલે આસન ઉપરથી ઉભા થઈને મૂછો ઉપર તાલ દેતાં દેતાં જવાબ આપ્યો. - ઘુઘુલે તેજપાલની સામે કરડી આંખે જોઇને કહ્યું. “કેણ, તેજપાલ ! એક સામાન્ય વણિક? " “હા,એજ વાણક.” મહામંત્રી વસ્તુપાલે જવાબ આપ્યો અને વીધવલની અનુમતિ લઇને પોતે જાતેજ પાંજરાને ઉઘાડી નાખ્યું. ઘુઘુલના હાથ પગમાં લેઢાની મજબુત બેડીએ નાખેલી હોવા છતાં તે એકદમ ઉભે થઈને પાંજરાની બહાર આવ્યો અને વસ્તુપાલ તથા તેજપાલની સામે ટટ્ટાર ઉભો રહ્યો. તુરતજ તેજપાલે તેના કંઠમાં કાજળની ડબ્બી બાંધી દીધી અને કાંચળી તથા શાટિકાને તેનાં મસ્તક ઉપર ઓઢાડી દીધી. ઘુથુલ પ્રથમ તે તેજપાલની તરફ ધસ્ય, પરંતુ પિતાના પ્રયત્નમાં નહિ ફાવતાં જેમને તેમ ઉમે રહ્યો. થેડીજ ક્ષણમાં તે એકદમ નીચે પડી ગયે અને તેના મુખમાંથી લેહીની ધારા વહન થવા લાગી. વસ્તુપાલે

Page #181
પાટણની ચડતી કે પડતી ? 11 તેના શરીરને તપાસ્યું. તેના જાણવામાં આવ્યું. કે ઘુઘુલે આ અપમાનને સહન કરવા કરતાં પોતાની જીભ કરડીને આત્મઘાત કરવાનું પસંદ રાજે સભાને તુરતજ બરખાસ્ત કરવામાં આવી અને રાજા વીરધવલ તથા મહામંત્રી વસ્તુપાલ મૃત રાજા ઘુઘુલની અંત્યેષ્ટિ ક્રિયા કરવાની આજ્ઞા આપીને ચાલ્યા ગયા. કરમચંદની પુત્રવધૂ ચતુરાનું વચન સત્ય નિવડયું કર્મપ્રદાત્રી સત્તાની લીલા અજબ છે! જે રીતે નિર્દોષ નારી ચતુરાનું મૃત્યુ થયું હતું. તેજ રીતે ધૃધુલનું પણ મૃત્યુ થયું. આ ઘટના બની ગયા પછી કરમચંદ શેઠ પિતાની પુત્રવધૂના આત્મઘાતની હકીક્ત તથા છેવટે ઘૂઘુલે કરેલ પાપનું પરિણામ જાણીને પોતાના પરિવાર સાથે ધવલકપુરમાંથી અન્યત્ર ચાલ્યા ગયે. ઘુઘુલનાં મૃત્યુ પછી ઉદાર રાજા વિરધવલે મહામંત્રીની સલાહથી ગધ્રાના મંડલ દ્વારા તેના ભાણેજને સિંહાસન સુપ્રત કર્યું. ઉદાર અને સજજન પુરૂષો પોતાની ઉદારતા અને સજજનતાને કદિપણ વિસરતા નથી. પ્રકરણ 25 મું. પાટણની ચડતી કે પડતી? રાત્રિને દ્વિતીય પ્રહર ચાલતો હતો. રૂતુ શિયાળાની હતી. ઠંડી સખ્ત પડતી હોવાથી માનવસમૂહ નિદ્રામાં નિવૃત્તિનું સેવન કરી રહ્યો હતા. પ્રવૃત્તિપરાયણ બધાં જીવો-માન, પશુઓ અને પક્ષીઓ આ પ્રમાણે જ્યારે નિવૃત્તિનું સેવન કરતાં હતાં, ત્યારે નભોમંડલમાં વિરાજ ચંદ્ર પિતાનો ધર્મ બજાવી રહ્યો હતો. તેનાં સ્નિગ્ધ અને રૂપેરી અજવાળામાં સમસ્ત પૃથ્વી સ્નાન કરતી હતી અને શુભ્ર વસ્ત્ર પરિધાન કરી ? એકલી એકલી હસતી હતી. ધવલકપુરનાં દેવાલયનાં ઉજજવલ શિખરે ચંદ્રના અજવાળાની ઉજજવળતાને પ્રાપ્ત કરવાથી સવિશેષ ઉજવેલ જણાતાં હતાં અને તેમાં પણ નગરથી એકાદ કેસ દૂર આવેલાં શિવાલયુનું અત્યુચ શિખર અવર્ણનીય શોભાને પ્રકાશ કરતું હતું. આ શિવાલય નાનું હતું અને જો કે ધાર્મિક કે એતિહાસિક દષ્ટિએ તેનું કાંઈ મહત્વ નહેતું; તો પણ આસપાસ આવેલી વૃક્ષરાજના સમૂહને લઈ તે ગમ્મત હાથીની પેઠે એકલું પણ ઠીક ભતું હતું.

Page #182
૧૭ર વિરશિરોમણું વસ્તુપાલ શિયાળાની આવી કડકડતી ઠંડીવાળી રાત્રિએ સુખશયાને ત્યાગ કરીને કંઇપણ મનુષ્ય ઘરથી બહાર નીકળવાનું પસંદ કરે નહિ, તે તે સ્વાભાવિક છે. તેમ છતાં અમુક માણસો આ શિવાલયમાં ઠંડીની દરકાર નહિ કરતાં આવેલાં હતાં અને પરસ્પર કઈ વિષય ઉપર ચર્ચા ચલાવી રહ્યાં હતાં. “ચાચિંગ મહેતા! ત્યારે તમારી માન્યતા છે એવી છે ને કે પાટણ અને સમસ્ત ગુજરાતની રાજસત્તા વિરધવલ અને વસ્તુપાલના ( હાથમાં જાય છે, એ ઠીક થાય છે?” એક માણસે સૂચક પ્રશ્ન કર્યો. “હા, મારી માન્યતા તો એવી છે. પ્રથમ મને ધવલપુરના રા" જ્યતંત્રમાં શ્રદ્ધા નહેતી; પરંતુ અહીં આવ્યા પછી અને અહીંને અનુ ભવ લીધા પછી મારી એ ચોક્કસ માન્યતા થઈ છે કે ધવલપુરનું રાજયતંત્ર સફળ થશે અને તેથી પાટણની પડતીમાંથી ચડતી પણ થશે.” ચાચિંગે જવાબ આપે. “પણ તમને આવી માન્યતા થવાનું સબળ કારણ શું મળ્યું છે? તમે શા આધારે કહે છે કે ધવલપુરનાં રાજ્યતંત્રથી પાટણની ચડતી થશે?” સામા માણસે આતુરતાથી પૂછયું. શા આધારે ?ચાચિંગે આશ્ચર્યથી જવાબ આપતાં કહ્યું. જયંતસિંહ! હું જે માન્યતા ઉપર આવું છું, તે કોઈ પણ પ્રકારનાં સબળ કારણ કે આધાર વિના આવતો નથી, એ મારો સ્વભાવ છે અને આ માન્યતાના સંબંધમાં પણ મેં મારા સ્વભાવની પૂરી કસોટી કરી છે. તમે જોઈ શકયા હશે કે વિરધવલે તથા વસ્તુપાલે પાટણનું રાજશાસન અને મહારાજા ભીમદેવની દરકાર નહિ કરતાં નવું રાજશાસન સ્થાપવામાં તથા પાટણના માંડલિકે, નાના ગામના ઠાકોરો અને રાજાઓને વશ કરવામાં ખરેખરી સફળતા મેળવી છે, જ્યારે તમે તથા મહાસામંત ત્રિભુવનપાલે પાટણનાં રાજ્યતંત્રને સ્વાધિન રાખવામાં નિષ્ફળતા મેળવે છે. આ ખુલ્લું સત્ય છે અને તેથી ધવલપુરનું રાજ્યતંત્ર સફળ થશે અને જાતે દહાડે વીરધવલ નહિ તે તેનો પુત્ર પાટણને મહારાજા બનશે, એવી માન્યતા બાંધવામાં મેં જરા પણ ઉતાવળ કરી નથી. મારી ખાતરી છે કે વિરધવલ અને વસ્તુપાલના હાથે પાટણની તથા સમસ્ત ગુજરાતની ચડતી થશેજ.” પણ અહીંનાં મંત્રીમંડળમાં કુસંપ છે, તેનું કેમ એ કુસંપને લાભ લઈ શું આપણે તેમનાં રાજ્યશાસનને નિષ્ફળ કરી શકીએ તેમ નથી?” બીજો માણસ જે સરદાર જયંતસિંહ હતો, તેણે પૂછયું.

Page #183
પાટણની ચડતી કે પડતી ? 173 ના, તેમ પણ તમારાથી ઈ શકશે નહિ.” ચાચિંગ મહેતાએ દઢતાથી વાબ આપો. “અલબન અહીંના મંત્રીમંડલમાં કુસંપ છે; પરંતુ તેથી રાજ શાસનને કાઈ હરક્ત આવવાની નથી.”. એનું કારણ?” જયંતસંહ કારણ જાણવા માગ્યું. પ્રથમ તે વસ્તુપાલ અને તેજપાલ એ ઉભય બધુએજ એવા તો દક્ષ અને બહેશ છે કે તેઓ બીજા કોઈ પણ મંત્રી કે રાજકર્મચારીને ફાવા દેશે નહિ અને કદાચ દેવની સહાયથી નાગક મહેતા કે બીજો કોઈ તેમને મહાત કરીને ફાવી જાય, તો પણ તે મહાસામત ત્રિભુવનપાલને પક્ષ લેવાં કરતાં રાજા વિરધવલનાજ પક્ષ લેવાનું પસંદ કરશેકારણ કે ત્રિભુવનપાલ અને વરધવલની તુલનામાં વિરોધવલ ચડે તેમ છે.” ચાચંગે જવાબ આપે. - “મને લાગે છે કે ધવલદ્ધપુરમાં આવ્યા પછી તમારી બુદ્ધિ ભ્રમિત બની ગઈ છે અને તમને અહીંના મંત્રીઓએ જાદુ કર્યું જણાય છે. તમારા કથન ઉપરથી તમે પણ વસ્તુપાલના પક્ષમાં જવાનું પસંદ કરતા લાગો છો.” જયંતસિંહે કહ્યું. સરદાર જયંતસિંહ! એ તમારી ભૂલ છે. તમે મત બાંધવામાં બહુ ઉતાવળા છો; પણ તેમાં તમારે દોષ નથી. એ દોષ તો તમારી જાતિને છે. ક્ષત્રિય હંમેશાં ઉતાવળ હોય છે, જ્યારે અમે મુત્સદીઓ હંમેશાં ધીમા હોઈએ છીએ. સાહસ અને ધીરજ એ ઉભયમાંથી છેવટે ધીરજ વિજયને અપાવે છે, એ તમારે યાદ રાખવું જોઈએ; પરંતુ એ વાતને જવા દઈએ; કારણ કે હું તમને અત્યારે ઉપદેશ આપવાને માંગતો નથી.” એમ કહીને ચાચિંગે આગળ ચલાવ્યું. “ખરી હકીકત એવી છે કે હું વસ્તુપાલના પક્ષનો હતો નહિ અત્યારે છું નહિ અને ભવિષ્યમાં થઈશ પણ નહિ; પરંતુ મને જે સત્ય ભાસે છે, તે મારે તને મને કહેવું જોઈએ.” ત્યારે તમારી શી સલાહ છે?” જયંતસિંહે ધીમેથી પૂછ્યું. મારી સલાહ !" ચાચિંગે જરા વાર વિચાર કરીને કહ્યું. મારી સલાહ તે એજ છે કે અહીંના મંત્રીમંડલમાં ભંગાણ પડાવી ધવલક્કપુરનાં રાજ્યતંત્રને નિષ્ફળ બનાવીને આપણે લાભ મેળવવાની જે આશા રાખીએ છીએ, તે નિરર્થક છે. તે આશામાં આપણે નિરાશ થશે.” ત્યારે આપણે શું કરવું ?" જયંતસિંહે પુનઃ ધીમેથી પૂછ્યું. કાંઈજ નહિ. પાટણની પ્રભુતા અને ગુજરાતનાં ગૌરવની ખાતર

Page #184
174 વિરશિરોમણ વસ્તુપાલ. આપણે તટસ્થ રહેવું અને સર્વ સામાન્યનાં હિતની ખાતર આપણે - આપણું સ્વાર્થને ત્યાગ કરે.” ચાચિંગે જ્વાબ આપો. તેમ કદિ પણ બનશે નહિ.” જયંતસિંહે જોરથી કહ્યું. પાટણની પ્રભુતા અને ગુજરાતના ગૌરવને વધારવાને માટે જ આપણે ખટપટમાં પડ્યા છીએ અને તેમાં ગમે તે ભોગે આપણે સફળતા મેળવવીજ જોઈએ. શું તમે એમ માને છે કે વીરધવલ અને વસ્તુપાલના હાથેજ પાટણની ચડતી થશે અને આપણું હાથે નહિ થાય ?" તે એમજ માનું છું.” ચાચિંગે ઠંડા પેટે જવાબ આપે. તે એ તમારી ગંભીર ભૂલ છે. તેમના હાથે પાટણની ચડતી નહિ પણ પડતી થવાની છે અને પાટણની ચડતી થાય, તે તે આપણા હાથેજ થવી જોઈએ.” જયંતસિંહે ભાર પૂર્વક કહ્યું.. અને આપણી હાથે પાટણની ચડતી ન થાય તે ?" ચાચિંગે પૂછ્યું. તે તે પાટણની ચડતી નહિ, પણ પડતી જ છે ”જયંતસિંહ ઉત્તર આપે. ચાચિંગ મૌન રહ્યો એટલે જ્યતસિંહે કહ્યું. “નાગડ મહેતા અને સરદારસિંહ હજુ આવ્યા નહિ.” “જે વખત જાય છે, તેમાં તેઓ આવી પહોંચવા જોઈએ, કારણ કે તેઓને ગઈ સાંજેજ વખતસર અહીં આવવાનું કહેવરાવી દીધું હતું.” ચાચિંગે કહ્યું. . ચાચિંગનું વાકય પૂરું થયું કે તરતજ બે પુરૂષએ શિવાલયનાં દ્વારમાં પ્રવેશ કર્યો. તેમાં એક મંત્રી નાગડ અને બીજે સરદારસિંહ હતું. નાગડે દ્વારમાં પ્રવેશતાં જ કહ્યું. “અમે નગરમાંથી બરોબર વખતસરજ રવાના થયા હતા, પરંતુ માર્ગમાં એક ગોવાળે અમને થોડીવાર વાતમાં રોકી રાખ્યા હતા અને તેથી આવતાં જરા ઢીલ થઈ છે.” તેની કાંઈ હરકત નહિ.” જયંતસિંહનામની નજીકમાં આવીને કહ્યું.” આ “શિવાલયની દિવાલે જાળિયાં મૂકેલાં હતાં. તેમાંથી આવતાં અજવાળાના પ્રકાશમાં જયંતસિંહને જોઈને નાગદે કહ્યું. “સંન્યાસી મહારાજ ! આપને આવી ઠંડીના સમયમાં મોડી રાતે અહીં આવતાં કાંઇ મુશ્કેલી આવી નથી ને ?" * “ના, જરા પણ નહિ. સંન્યાસીઓને કોઈ મુશ્કેલી આવતીજ

Page #185
પાટણની ચડતી કે પડતી ? 175 નથી અને કદાચ આવે છે, તે તેઓ તેની લેશમાત્ર પણ દરકાર કરતા નથી.” જયંતસિંહ કે જે સંન્યાસીના વેશમાં હતો અને જેને નાગડ તથા સરદારસિંહ ખરેખર સંન્યાસી જ જાણતા હતા, તેણે ઉત્તર આપે. નાગડ મૌન રહ્યો એટલે ચાચિંગે પૂછ્યું. “એ તે ઠીક, પણ તમને માર્ગમાં મળેલ ગેવાળ કેણ હતો ?" કોણ હતો કેમ? ગાયનું પાલન કરનાર ગોવાળ.” સરદારસિંહે જવાબ આપે. પણ તેણે તમને શી વાતમાં રોકી રાખ્યા હતા ?" ચાચિંગે પુનઃ પૂછયું. “વાતમાં તે કાંઈ સાર નહતો. તે ગેવાળાને રાજ્ય તરફથી થતી હેરાનગતીનું વર્ણન કરતા હતા.” સરદારસિંહે જવાબ આપ્યો. - “રાજ્ય તરફથી ?" ચાચિગે એ શબ્દો ઉપર ભાર મૂકીને પ્રશ્ન કર્યો. હા અને તે માટે મહામંત્રીની રાજ્યનીતિની નિંદા કરતો હતો.” સરદારસિંહે સરલતાથી ઉત્તર આપો. ત્યારે તે ગોવાળ નહોતે.” ચાચિંગે ધીમેથી કહ્યું. “ગેવાળ નહોતો?” નાગડે આશ્ચર્યથી પૂછ્યું. " જરૂર નહોતે.” ચાચિંગે જવાબ આપે. આ ત્યારે તે કોણ હોવો જોઈએ ?" સરદારસિંહે પૂછયું, તે વખત જતાં ખબર પડશે.” ચાચિંગે ઉત્તર આપ્યો. જયંતસિંહ કે જે અત્યારસુધી મૌન ઉભો હતો, તેણે કહ્યું. “તે ગમે તે હોય, તેવા આપણને શી દરકાર છે? ચાચિંગ મહેતા આ નગરમાં આવ્યા પછી અને અહીંની રાજ્યપદ્ધતિ જોયા પછી મૂઢ બની ગયા છે અને જ્યાં ત્યાં શંકાની નજરથી જુએ છે, એમ તેમની વાતચિત્ત ઉપરથી જણાય છે.” ચાચિંગ મૌન રહ્યો. તેણે વિવાદમાં ઉતરવાનું પસંદ કર્યું નહિ. નાગડે જરા આતુરાથી કહ્યું. “સન્યાસી મહારાજ ! હવે એ આડી અવળી વાતને જવા દઈએ અને આપણે મૂળ વાત ઉપર આવીએ. અમને અત્રે બોલાવવાનું શું પ્રજન છે ? તે જાણું એટલે અમને ખબર પડે.” “બરાબર છે.” જયંતસિંહે કહ્યું. “ચાચિંગ મહેતાએ તમને

Page #186
. વિરશિરોમણી વસ્તુપાલ. જે વાતચિત્ત કરેલી છે, તે વિષે તમારો અભિપ્રાય શું છે અને તમે કયા નિશ્ચય ઉપર આવ્યા છે ? એ જાણવાની ખાતર તમને અને બેલાવેલા છે.” નાગડે જરાવાર વિચારીને કહ્યું “ચાચિંગ મહેતાએ મને તથા સરદારસિંહને બધી વાતચિત કરી છે, પરંતુ તે ઉપરી અભિપ્રાય આપવા તથ ચેકસ નિશ્ચય ઉપર આવવા જેટલે અમે વિચાર કર્યો નથી. અમે વસ્તુપાલ અને તેજપાલના અવશ્ય વિધી છીએ અને તેમના હાથમાંથી રાજ્યતંત્રની લગામ લઈ લેવાને આતુર પણ છીએ; પરંતુ તેમ થવું એ અત્યંત મુશ્કેલ કાર્ય છે. પ્રથમ તે ખુદ નેજ ( તે બન્ને ભાઈઓ ઉપર એટલો બધો વિશ્વાસ અને નેક છે કે જેથી અમારૂં ગમે તેવું સત્યકથન પણ તે માન્ય રાખતા નથી અને બીજું તે તેઓ એટલા બધા બાહોશ, દક્ષ અને શરીર છે કે તેમને મહાત કરવાનું કાર્ય સરેલ નથી.” એટલે એજ કે તમે કાંઈ કરી શકે તેમ નથી.” જયંતસિંહે ગંભીરતાપૂર્વક કહ્યું " ના, એમ નહિ; કિન્તુ અમે તેમને મહાત કરવાના પ્રયાસમાં છીએ અને ભગવાન સોમનાથની કૃપાથી અવશ્ય તેમ કરી શકશું; પરંતુ તેમ કરવામાં શી શી મુશ્કેલીઓ છે અને તે કાર્ય કેવું કઠિન છે, એ અમારે તમને જણાવવું જોઈએ. " બરાબર છે તમારું કથન સત્ય છે. ”જયંતસિંહે કહેવા માંડયું. “પણ આ કાર્યમાં તમારે સમયને ગુમાવવાને નવા, એ ધ્યાનમાં રાખજે. એક સન્યાસી તરીકે રાજકીય બાબતની સાથે મને બહુ સંબંધ નથી અને એ સંબંધ મારે રાખવું જોઈએ પણ નહિ, પરંતુ હું તે ધર્મની દ્રષ્ટિએજ એ કાર્યમાં ઉતાવળ કરવાને તમને ઉપદેશ આપી રહ્યો છું.” અને અમે આપના ઉપદેશને માન્ય રાખીએ છીએ.” સરદારસિંહે કહ્યું. - “અને બીજી વાત તમને કહેવાની રહી જાય છે.” જયંતસિંહે કહ્યું. “નાગડ મહેતા ! પોટણના ઘણું સામતિ અને સરદારે તમારા પક્ષને વિજય ઈચ્છે છે અને તમને સહાય કરવાને પણ આતુર છે; કારણ કે તેઓ માને છે કે રાજ્યતંત્રની લગામ તમારા હાથમાં આવ્યા વિના પાટણની ચડતી થશે નહિ.”

Page #187
પાટણની ચડતી કે પડતી ? 177 " અમે તે માટે તેમના આભારી છીએ. " નાગડે પાટણના સામત અને સરદારને ઉપકાર માન્યો. એ તે ઠીક, પણ તમે વસ્તુપાલ તથા તેજપાલને શી રીતે મહાત કરવા માગે છે ? તેમ કરવામાં તમે ક્યો ઉપાય અજમાવવા ધારો છો ? " જયંતસિંહે નાગડનાં હૃદયમાં પ્રવેશ કરવાના હેતુથી પ્રશ્ન કર્યો. “તમને મહામંત્રી અને સેનાનાયકનાં પદથી દૂર કરવા, એજ તેમને મહાત કરવાનો ઉપાય છે અને અમે એજ ઉપાય અજમાવવા ધારીએ છીએ. " નાગડે ખુલ્લા દિલથી જવાબ આપ્યો. - " પણ તમે એ પ્રમાણે શી રીતે કરી શકશે ?" યંતસિંહે પુનઃ પ્રશ્ન કર્યો. મુશ્કેલીજ ત્યાં છે.” નાગડે જવાબ આપ્યો. “અને વિશેષમાં રાજ્યગુરૂ સોમેશ્વર દેવ પણ તેમના પક્ષમાં છે એટલે કાર્ય આપણે ધારીએ છીએ, તેવું સરલ નથી.” * શું સેમેશ્વર દેવ તેમના પક્ષમાં છે ? " જયંતસિંહે આશ્ચર્યતાથી પૂછ્યું. હા અને તેથીજ અમે બહુ ફાવી શક્તા નથી.”નાગડે જવાબ આપે. . " ત્યારે મારે તેમને મળવું પડશે.” જયંતસિંહે એ પ્રમાણે કહીને આગળ ચલાવ્યું. “મંત્રીશ્વર અને સરદાર સિંહ ! વસ્તુપાલ અને તેજપાલ એ ઉભય બંધુઓને મહાત કરી રાજ્યસત્તા તમારા હાથમાં લેવાની જે સલાહ હું તમને આપી રહ્યો છું, તેનું કારણ તે તમે સમજતા હશો એમ ધારીને હું તત્સંબંધમાં વિશેષ વિવેચન કરતું નથી. ગુજરાતના રાજા તરીકે વીરધવલ રહે કે ત્રિભુવનપાલ રહે, એ આપણે જોવાનું નથી. આપણે તે રાજસત્તા આપણા હાથમાં રહેવી જોઈએ, એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે; કારણ કે રાજ્યસત્તા તમારા હાથમાં હોય, તેજ ગુજરાતની, પાટણની, આપણું સમાજની અને ધર્મની ચડતી કરવાનું સુકાર્ય તમે કરી શકશે, અન્યથા નહિ. રાજ્યની અને દેશની ઉન્નતિને કદાચ બાજુ ઉપર રાખીએ; તો પણ સમાજની અને ધર્મની ઉન્નતિ તે તમે રાજ્યસત્તાને હાથમાં રાખવાથી અવશ્ય કરી શકશે, એ નિર્વિવાદ છે અને તે કારણથી જ હું તમને કેટલાએ વખતથી સલાહ આપી રહ્યો છું કે તમે રાજ્યતંત્રને તમારા હાથ લે

Page #188
178 વિરશિરોમણી વસ્તુપાલ. અને પાટણની પડતીમાંથી ચડતી કરે. પાટણની ચડતી થવાથી સમસ્ત ગુજરાતની, આપણા સમાજની અને ધર્મની પણ તે સાથે જ ચડતી થશે, એ નિશ્ચિત છે. સન્યાસી તરીકે આ મારે ઉપદેશ છે અને મને ખાતરી છે કે તમે જે એ પ્રમાણે વર્તશે, તે તમે મહત પુણ્ય ઉપાર્જન કરવાની સાથે ધર્મના ઉદ્ધારક તરીકે અમર કીર્તિને પ્રાપ્ત કરી જશે.” " સન્યાસી મહારાજ ! આપને ઉપદેશ અમે મસ્તકે ચડાવીએ છીએ અને ખાતરી આપીએ છીએ કે અમે તે પ્રમાણે ગમે તે ભોગે વર્તીશું અને પાટણની ચડતી કરવાનાં કાર્યમાં ભગવાન સોમનાથની પાથી સફલતાને મેળવશું, પરંતુ એક ખુલાસો આપની પાસે કરવાની અમારે જરૂર છે અને તે એ કે ગુજરાતના રાજા તરીકે અમે વીરધવલોજ પૂજશું; ત્રિભુવનપાલને નહિ.” નાગડે છેવટનું વાક્ય દઢતાથી બેલતાં કહ્યું. જયંતસિંહનાં હૃદયમાં જુસ્સાને ઉભરે આવ્યો, પરંતુ તેણે તેને દબાવી દીધો અને શાંતિથી કહ્યું. “એ સંબંધમાં મારો તમને કોઈ પણ પ્રકારનો આગ્રહ નથી.” " તે બાકીને આપને બધે ઉપદેશ અમને માન્ય છે.” સરદારસિંહે કહ્યું, “ચાચિંરા મહેતા " નાગડે ચાચિંગ કે જે અત્યાર સુધી મૌન ઉભે હતું, તેને ઉદેશીને કહ્યું. “તમે કેમ કાંઈ બોલતા નથી. મને લાગે છે કે તમે અંતરથી આ વાતમાં ખુશી નહિ હો.” તમે એમ શા ઉપરથી ધારે છે ?" ચાચિંગે પૂછયું. . “શા ઉપરથી કેમ ? તમે વસ્તુપાલ અને તેજપાલના જાતિબંધુ છો, એ ઉપરથી.” નાગડે ઉત્તર આપે. - “રાજકીય વિષયમાં હું જાતિ કે ધર્મને પ્રધાને સ્થાન આપતા નથી, એ તમે Mણ છો, તે છતાં તમે એવી માન્યતા ધરાવે છે, એ ગ્ય નથી.” ચાચિંગે કહ્યું. “એ તે હું જાણું છું; પરંતુ તમે અત્યાર સુધી મૌન ઉભા હતા, * એ ઉપરથી જ મેં એમ કહ્યું હતું. ઠીક, પણ હવે આપણે જઈશું ને ?" નાગડે ખુલાસો કરીને પૂછયું. - ચાચિંગે તેને કાંઈ પણ ઉત્તર આપે નહિ એટલે જયંતસિંહે કહ્યું. “ભલે જાઓ. પાટણની ચડતી કરવાનાં કાર્ય માં ભગ સાન સેમનાથ તમને સહાય કરે, એવો મારો આશીર્વાદ છે.”

Page #189
પાટણની ચડતી કે પડતી ? તેઓ ચારે જણા શિવાલયનાં દ્વારની બહાર નીકળ્યા કે તુરતજ તેમના કાને કેડનો અવાજ આવ્યો. સન્યાસી મહારાજ ! તમે આશીર્વાદ તે સારે આપે; પરંતુ તે પાટણની ચડતી કરવાનાં કાર્યમાં કે પડતી કરવાનાં કાર્યમાં ?" ઉપર્યુકત વાકય પૂરું થઈ રહ્યું અને એ વાક્ય કાણુ બોલ્યું, તેને નિર્ણય કરે, તે પહેલા તે એક પુરૂષ તેમની સન્મુખ આવીને ઉભે રહ્યો. ચંદ્રનાં અજવાળામાં નાગડે તથા સરદારસિંહે તેને ઓળખે. સરદારસિંહેજ કહ્યું કેણ, ગોવાળ!” “તમે જે કહો તે; પરંતુ નિશાચરોની પેઠે અત્યારે મેડી રાતે અહીં ભેગા મળીને શું કરી રહ્યા છે?” તે પુરૂષે ચારે જણાની સામે જોઇને રૂઆબથી પૂછયું. “નિશાચર !" જયંતસિંહને ક્રોધ એ શબ્દ સાંભળીને કાબુ માં ન રહ્યો. " જીભ સંભાળીને વાત કર.” “સંસારત્યાગી સન્યાસીને આટલો બધો ક્રોધ ન ઘટે, મહારાજ ! તે પુરૂષે શાંતિથી કહ્યું. તેનું તારે શું કામ છે! તું તારે જ્યાં જવું હોય, ત્યાં ચાલ્યા જા.” જયંતસિંહે આજ્ઞા કરી. સન્યાસી મહારાજ ! ગુસે ન થાઓ. મારે આપની સાથે છેડી, વાતચિત્ત કરવાની છે.” તે પુરૂષે ઠંડા પેટે કહ્યું. શી વાતચિત્ત કરવાની છે?” ચાચિંગે વચ્ચે જ પૂછયું. “એ કે તમે બધાએ મળી વસ્તુપાલ અને તેજપાલને અધિ કાર લઈ લેવાને જે વિચાર કર્યો છે, તે બરાબર છે. તેઓ રાજ્યકાર્યમાં કુશળ નથી અને વળી તેમની રાજનીતિ પણ પ્રશંસાપાત્ર નથી.” તેણે જવાબ આપે. તેં શા ઉપરથી જાણ્યું કે તેઓ રાજકાર્યમાં અકુશળ છે અને તેમની રાજનીતિ પ્રશંસાપાત્ર નથી ?" ચાચિંગે પુનઃ પૂછ્યું. શા ઉપરથી કેમ ? હું પણ પાટણની ચડતી કરવાને ઇચ્છું છું એટલે કે મંત્રી કુશળ છે અને કયો અકુશળ છે તે મારે જાવું જોઈએ.”ગેવાને ઉત્તર આપે. ઠીક, પણ તું તારે રસ્તે ચાલ્યો જા અમે તારી સાથે વાત

Page #190
180 વિશિરોમણી વસ્તુપાલ. કરવાને ઇચ્છતા નથી.” જયંતસિંહે કંટાળીને તેને ચાલ્યા જવાની પુનઃ સૂચના આપી. પણ ગોવાળ એમ ચાલ્યો જાય તેમ નહોતું. તે એટલે બધે આગ્રહી જણાતા હતા કે તેને કયા ઉપાયે રજા દેવી, તે બહેશ ગણાતા ચારે રાજકર્મચારીઓ સમજી શક્યા નહિ. - “સન્યાસી મહારાજ !" ગોવાળે જરાવાર થોભીને કહ્યું." આપને ઉપદેશ અને આશય સારા છે; પરંતુ તે પ્રમાણે વર્તવાથી પાટણની ચડતી થશે, એવી આપ જે ખાતરી આપતા હે, તો હું પણ આપના ઉપદેશ પ્રમાણે વર્તવાને તૈયાર છું.” પણ તું રાજકીય વિષયમાં તદન અજ્ઞાન છે. રાજનીતિમાં માથું મારવું, એ તારું કામ નથી; તારું કામ તે ગાયે ચારવાનું જ છે.” જયંતસિહે જરા મશ્કરીની ઢબે કહ્યું. હા, એ વાત ખરી છે પરંતુ મારે રાજનીતિનું શિક્ષણ મેળવવું છે અને તેથી જ હું આપની પાસે અત્યારે આવેલું છું.” ગોવાળે પણ તેવી જ ઢબથી કહ્યું. રાજનીતિનું શિક્ષણ એવું સરલ નથી કે ઘડીમાં તેને મેળવી શકાય. તે માટે તે વર્ષોનાં વર્ષો ગુમાવવા જોઈએ.” જયંતસિંહે કહ્યું. તે હું વર્ષોનાં વર્ષો ગુમાવવાને તૈયાર છું અને આપ કહે તે આપનો શિષ્ય થઈને પણ રહીશ.” ગોવાળે કહ્યું. જે એમ હોય તે મારા આશ્રમે આવજે.” એમ કહીને જ્યતસિંહે ચાલવા માંડયું. ! તેને અટકાવતાં ગોવાળે કહ્યું. “પણ ઉભા રહો. આપને આશ્રમ કયાં છે ! પાટણમાં ત્રિભુવનપાલ સોલંકીના આવાસમાં કે નહિ !" તું શું બકે છે, તેનું તને ભાન છે ? " જયંતસિંહે જરા કોધથી કહ્યું. હા, મને તેનું સંપૂર્ણ ભાન છે.” ગોવાળે ઉત્તર આપે. “ઠીક, અમે તારી સાથે માથાફોડ કરવાને માગતા નથી. ”જયંતસિંહ કંટાળ્યો અને એ પ્રમાણે કહીને તેણે ચાલવા માંડ્યું. - નાગડ, સરદારસિંહ અને ચાંચિગે પણ તેનું અનુકરણ કર્યું. તેઓ શિવાલયની બહાર ભાગ્યેજ નીકળ્યા હશે એટલામાં ગેવાળના જુદા પ્રકારના અવાજથી તેઓ સ્તબ્ધ બનીને જયાંને ત્યાં ઉભા રહી ગયા.

Page #191
પાટણની ચડતી કે પડતી ? 181 ઉભા રહે, સન્યાસી મહારાજ ! એમ તમારાથી જઇ શકાશે નહિ.”ગેવાળે જુદા પ્રકારના સત્તાવાહક અવાજે કહ્યું , ડીજ ક્ષણમાં એ પુરૂષ-એ ગોવાળ ચારે જણાની સન્મુખ જઈને ઉભો રહ્યો. પરંતુ તે ગોવાળ નહોતે. ચારે જણું તેને જોઈને આશ્ચર્યમાં પડી ગયા અને હવે શું કરવું અને શું બોલવું, તેને મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યા. ત્યારે તે પુરુષ કોણ હતો ? મહામંત્રી વસ્તુપાલ. મહામંત્રીએ સન્યાસીના વેશમાં સજ્જ થયેલા જયંતસિંહને ઉદ્દેશીને કહ્યું. “યંતસિંહ ! અહીં ક્યાંથી ! શું તમે હજુ તમારા રાજદ્રોહી સ્વભાવનો ત્યાગ કર્યો નથી ! મેં જાણ્યું કે તમે હવે સુધરી ગયા હશો અને સંન્યાસને ઉત્તમ પ્રકારે પાળતા હશે, પરંતુ મારી એ માન્યતા તમારાં અત્યારનાં વત્ત નથી ખોટી ઠરે છે.” જ્યતસિ હે વિચાર કર્યો કે હવે છેલ્લે પાટલે બેડ્યા સિવાય અન્ય ઉપાય નથી. તેણે પોતાનાં વસ્ત્રમાં છુપાવી રાખેલી તલવારને બહાર ખેંચી કહાડતાં સાથી કહ્યું. “વસ્તુપાલ મહેતા ! તમે મારી સાથે જે વાત કરે, ને વિચારીને કરજે; નહિ તે તેનું પરિણામ સારું આવશે નહિ. તમે હજુ મારાં સામર્થ્યને જાણતા નથી એટલે મને અપમાનથી ભરેલા શબ્દો સંભળાવી રહ્યા છે; પરંતુ હું તમને સૂચના આપું છું કે તમારે તમારી વાચાળતને ઉપયોગ મારી પાસે કરવો નહિ.” તમારામાં કેટલું સામર્થ્ય છે, એ હું સારી રીતે જાણું છું.” એમ કહેતાંજ મહામંત્રીએ માનમાંથી પિતાની તલવારને ખેંચી કહાડી અને જયંતસિહના હાથ ઉપર એક ફટકો લગાવી દીધો. તુરતજ જયંતસિંહની તલવાર ખણખણાટ કરતી દૂર જઈને પડી. “આજ તમારું સામર્થ્યને?” વસ્તુપાલે કહ્યું : વંતસિંહ મૌન રહ્યો એટલે તેણે આગળ કહેવા માડયું. “યંતસિંહ ! તમારાં સામર્થ્યની પરીક્ષા થઈ ગઈ છે માટે હવે હું તમને આજ્ઞા કરું છું કે પુનઃ આ નગર કે તેની સીમામાં આવવાનું સાહસ કરશે નહિ અને જે કરશે, તે તે તમારાં જીવનનાં જોખમે છે, એમ સમજી લેજે. તમે રાજદ્રોહી હોવાથી મારો વિચાર તમને કેદ કરી લેવાનો હતો, પરંતુ તેમ કરવાનું મને યોગ્ય લાગતું નથી અને તેનું કારણ એ છે કે જે હું તમને કેદ કરીને અત્યારે લઈ જાઉં, તે LI 6.

Page #192
નરશિરોમણી વસ્તુપાલ. અત્યારની બધી ઘટના મારે રાજા વીરધવલને જણાવવી પડે અને તેમ કરવાથી રાજાના મિત્ર અને પરમ સ્નેહી નાગડ મહતાની આબરૂને કલંક બાગે. આ કારણથી જ હું તમને અત્યારે જવા દઉં છું, પરંતુ એટલું યાદ રાખજો કે જે તમે આ નગરમાં આવવાનું અને મંત્રીઓને ઉપદેશ આપવાનું પુનઃ સાહસ કરશે, તે કાંતો તમારે તમારા જીવનને ગુમાવવું પડશે અને કાંતિ તમારે જીવન પર્યત કારાગૃહમાં રહેવું પડશે.” ત્યંતસિંહ દૂર પડેલી પિતાની તલવારને લઈ ત્વરાથી ચાલ્યા ગયે, તે પછી મહામંત્રીએ નાગડ તથા ચાચિંગની સામે જોયું. તેઓ કેવળ મૌન અને અવનત વદને ઉભેલા હતા. તેમને ઉદ્દેશીને મહામંત્રીએ કહ્યું. “ચાલે આપણે હવે નગરમાં જઇએ. મોડી રાતે નિશાચરની પેઠે બહાર ફરવાથી કે છુપી મુલાકાતે કરવાથી કાંઈ પાટણની ચડતી થવાની નથી. પાટણની ચડતી કે પડતી કરવાનું આપણા હાથમાં નથી; કારણકે એ વાત દૈવાધિન છે.” તેના ઉત્તરમાં નાગડ અને ચાચિંગ કાંઈ બોલ્યા નહિ. તેઓનામાં બોલવાની હિંમત પણ નહતી. તેમને મૌન રહેલા જોઈને મહામંત્રીએ કહ્યું. “ચાલે ત્યારે, પ્રાતઃકાળ થવાને હવે બહુવાર નથી અને તેથી તે પહેલાં આપણે નગરમાં પહોંચવું જોઈએ.” તેઓ ત્રણે સાથે જ ચાલ્યા. નગરમાં દરવાજામાં પેસતાં મહામંત્રીએ નાગડને ઉદ્દેશીને પૂછ્યું. “નાગડ મહેતા ! હવે તમને તમારા આવાસે જવાની છુટ છે; પરંતુ જતાં પહેલાં એક પ્રશ્નનો ઉત્તર તમારે આપ પડશે. અને તે એ કે શું તમે આ રીતે પાટણની ચડતી કરવા માગે છો ? તમારા આવા વર્તનથી પાટણની ચડતી થશે કે પડતી ?" નાગડ કાંઈ પણ ઉત્તર આપ્યા સિવાય ત્વરાથી ચાલ્યા ગયે અને મહામંત્રી વસ્તુપાલ, યાચિંગ મહેતાને પોતાની સાથે લઈને રાજગઢમાં ગયે. તેઓ રાજગઢમાં પહોંચ્યા, ત્યારે ઉપડકાળ થઈ ગયો હતો અને પ્રભાત સમયની નોબત ઉત્તેજક અને કર્ણપ્રિય સ્વરથી નિદ્રાધિન લેને જગાડવાનું કાર્ય કરી રહી હતી. ਮੁਲ છે. પ્રથમ ભાગ સમાપ્ત છે

Page #193
*2 { . ( ** * * * * રજીસ્ટર નં. 180 વાળી રિયલ ટોનીક પીલ્સ કેશર કસ્તુરી, અંબર વિગેરે દેશી ઝાપાલામાંથી બનાવેલી ગળીઓ ધાતુને પુષ્ટ કરી તાકાદ આપે છે. નબળાઈ દુર કરી લેહી સુધારી પાચન શક્તિ વધારે છે. કીંમત ગળી 30 ના રૂા. 1-4-0. - બા. રૂ. આ. 1 અસ્થામા કવર (દમ હાફણ માટે અકસીરદવા). 100 2 જીરયમ હેર ઓઇલ (વાળ માટે સુગંધી તેલ). 1-0 3 મેજીકલ રૂમેટીક એઈલ (વાયુ ઉપર લગાડવાનું તેલ). ( 7-8 4 રોઝ ફોસ (આંખના દરદ માટે ટીપાં). 5 મેન્ટલ્યમ મીકચર (પ્રમેહ-પરમીયાની અક સીર દવા.) 6 લેટસ ફીવરેડાઈઝ (તાવ માટે અકસીર દવા). 0-14 7 શ્રીફલા (લેહી સુધારવાની દવા). અમારી દવાઓ ઘણા વર્ષોથી વપરાય છે. અમે આ સિવાય દરેક પ્રકારની દવાઓ વી. પી. થી બહારગામ મેકલીએ છીએ. N પ્રાઈસલીસ્ટ મફત મોકલવામાં આવે છે. ગેવિંદજી દામોદરની કુર, વિલાયતી દવાના વેપારી 3, સુતારચાલ-મુંબઇ. I 1-8 Qm.... .......... 1 biiiiiiiiii iiiii www 6 “જૈન” પત્રના ગ્રાહકો માટેજ. લ્યુબ્લેક શાહીની 144 ટીકડીની ડબી 1 ને...૦–૮–૦ દેશભક્તોના બટનના પાના એકના. ...... ...0-8-0 રૂપેરી ગલીટવાળી ફરેમમાં રાખેલ દેશભક્તની છબી 1 ના. * * * . .1-0-0 ત્રણે સાથે મંગાવનારને ફક્ત . 1-12 માં મોકલીશું. પિસ્ટેજ વી. પી. ખરી જુદું. લખે–પુષ્પ એન્ડ –ભાવનગર iiiiiiiiiiiiiiiii0I મા ના

Page #194
છે. મહેતા અમૃતલાલ નીમચંદ એન્ડ બ્રધર્સ. કે દરેક જાતને એલ્યુમીનનાં, ત્રાંબાનાં ત્યા પીત્તળનાં - વાસણનાં વેપારી . રણછોડ લાઈન-કરાંચી. તમને કરાચીમાંથી કોઈપણ જાતને માલ, અગર તે ત્રાંબા પીતળનાં જથ્થાબંધ પતરાં મગાવવાની જરૂર હાય તે એકવાર પ્રસંગ પાડી ખાત્રી કરવા ત્યાં તમારે તમારો બનાવેલે માલ સીંધ દેશમાં જથ્થાબંધ મોકલવા ઈચ્છા હોય તે ભાવ મોકલી, ઓર્ડર મેળવવા માટે ઉપરનાં સરનામે તાકીદે લખે. જરૂર ફાયદા મેળવશો. એક ચમત્કારીક કેલેન્ડર તે વળી 100 વરકરી સનું ફક્ત દેઢ આનાની ટીકીટ ઉપરનાં આ સરનામે મોકલવાથી મત મળશે. ખાસ જેને ઈચ્છા હશે તે સંવત્સરી ક્ષમાપનાવાળું મકલાશે. જથ્થાબંધ વેચનારા એજન્ટે જોઈએ છીએ. { લીલાગાંધી ઇચ એન્ડ એક્ઝીમા ? ઈમેન્ટ. ખસ તથા ખજવાને બીન હરીફ અકસીર ઉપાય. આ ગમે તેટલા વખતના લીલાં ય સુકાં ખરજવાને ફકત ત્રણ દિવસની અંદર જડ મુળમાંથી એકદમ નાબુદ કરે છે. આ એક ખરેખરૂં ખાત્રી લાયક સિદ્ધ ઔષધ છે. ખાત્રી કરે. કીંમત ડબી 1 ના રૂા. 1-12-0 ટપાલ ખર્ચ જુ. - વૈદ્ય લીલાગાંધી ફાર્મસી જામનગરકાઠીયાવાડ વધારે વિગત માટે એક આનાની ટીકીટ બીડવાની ચાલુ - સાલનું કેલેન્ડર સાથે પ્રાયલીસ્ટતદન મફત મોકલીશું. )

Page #195
- -- --- - - મહાત્મા ગાંધીજીના = '* || - પુસ્તકો. - 1 -- * RSS== કીંમત પિસ્ટેજ Oi 1 મારે જેલને અનુભવ. 0-6-00-1-0 2 પત્ર. ... ...0-6-0 0-1-0 3 વચનામૃત ... .0-2-0 0-0-6 4 દિવ્યવાણી...... ...0 2-0 0-06 5 ઈજીપ્તનો ઉદ્ધારક, ... -6-0 0-1-0 ( 6 વિધાર્થી આલમને. ..0-4-0 0-1-0 @i 7 સત્યાગ્રહ. ... ...0-8-0 રાષ્ટ્રીય સાહિત્ય. 1 સ્વદેશ ગીતામૃત. ... -6-0 - 2 સ્વદેશ ગીતાવળી. ....-14-0 0--- 3 હદયમંથન. ... ... 4 દાદાભાઈ ચરિત્ર ... .0 6-0 0-1 5 તિલક ચરિત્ર. .... -ર-૦ 0-0-6 કોઈ પણ જાતના પુસ્તક માટે લખે– વ્યવસ્થાપક–ગાન્ડીવ સાહિત્ય મન્દિર. * સુરત. છે. ( _ S |

Page #196
સ્ત્રીઓની શક્તિની ઉત્તમ દવા– પ્રદર વિનાશક. સેંકડે પંચાણું સ્ત્રીઓ છુપા દરદોથી પીડાય છે, અને શરમાળ સ્વભાવને લીધે પિતાના દુઃખે, પોતાના વડીલને કે પતિને કહી શકતી નથી. આવા છુપા દરોથી શા માટે પીડાવ છે ? આજેજ સદર વિ. દવાની એક બાટલી મંગાવી દરદથી મુક્ત થાઓ. આ દવાથી–પ્રદર (નબળાઈનું જવું) રૂતુની અનિયમિતપણું, તે વખતે થતા પેહુકમ્મરને દુખાવે, હાથેપગે કળતર, રતવા, હીસ્ટીરીયા, કસુવાવડ, શરીરનું કુલી જવું, ચકકર આવવા, સુવા રોગથી થતા જુના હઠીલા દર ? દે અને ગર્ભાશયના તમામ દરદ માટે છે અને સ્ત્રીઓને 2 ગર્ભ ધારણ કરવા ચગ્ય બનાવે છે. દવા સ્વાદિષ્ટ હેવાથી સ્ત્રીઓને કંટાળો આવતો નથી. 16 દિવસની દવાની બા. 1 ના રૂ. 2-8-0 પિસ્ટેજ 0-6-0. અડધા આ નાની પિષ્ટ ટીકીટ બીડી પુસ્તક મફત મંગાવે. મેનેજર-પ્રદર વિનાશક ઓફિસ, - ખંભાત (102) જી. ખેડા. * CK - જૈન ભાઈઓને માટે ખાસ– ઉત્તમ સગવડ. કેશર, કસ્તુરી, અમર, બરાસ, કપુર, ઉંચી અગરબતી, અગર, દશાંગધુપ, સેનાચાંદીના પાના, સુખડ અતર, હીંગ, હરડે, ખાપરીયું, મોમાઈસીલાજીત, મતીને સુરમ, કસ્તુરીનો ને અંબરની ગાળી વિગેરે ખાત્રીદાર માલ કફયતથી વેચનાર ખાસ એકજ દુકાન. ડી. શાંતીલાલ કાંતીલાલની કું જુમામસીદ, ન. ૨૭-મુંબઈ.