Book Title: Tattvarthadhigam Sutraam Tasyopari Subodhika Tika Tatha Hindi Vivechanamrut Part 03 04
Author(s): Vijaysushilsuri
Publisher: Sushil Sahitya Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022533/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigama sUtram mAgamA MURUILLULIYALENTILLILOT 9266GGe sa zrI umAsvAtijI 3) tasyopari 4) subodhikA TIkA tathA hindI vivecanAmRtam AcArya vijaya suzIla sUriH ke kartA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aSTApada jaina tIrtha ke saMsthApaka paramapUjya zrI suzIla gurudevazrI kI jIvana-jhalaka janma- vi. sa. 1673, bhAdrapada zuklA dvAdazI, cANamA (uttara gujarAta) 25-6-17 dIkSA-vi.saM. 1988, kArtika (magazIrSa) kRSNA 2. udayapura (rAja. mevAr3a) 27-11-31 gaNi padavI- vi. saM. 2007, kArtika (magazIrSa) kRSNA 6, verAvala (gujarAta) 1-12-50 paMnyAsa padavI- vi.saM. 2007, vaizAkha zuklA 3 (akSaya tRtIyA) ahamadAbAda (gujarAta) E-5-51 upAdhyAya pada-vi. saM. 2021, mAgha zuklA 3, muMDArA (rAjasthAna) 4-2-65 AcArya pada - vi.saM. 2021, mAgha zuklA (basanta paMcamI) muMDArA 6-2-65 pUjyapAda zrI pa.pU. sRricakracakravartI AcAryadeva zrImad vijaya negisUrIzvarajI ma.sA. ke paTTAlaMkAra sAhitya-samrATa AcAryapravara zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarajI ma.sA. ke paTTavibhUSaNa kavi-divAkara AcAryavarya zrImad vijaya dakSasarIzvarajI ma.sA. ke paTTadhara haiM jo parama tapasvI, mahAkavi tathA lokanAyaka haiM aura jagat-kalyANa ke lie satata jAgarUka haiN| Apa bhagavAna mahAvIra ke ahiMsAmRta ko pilAne hetu 60 varSoM se ghara-ghara, nagara-nagara aura grAma-grAma paidala vihAra kara rahe haiN| ApakI saumyatA kI upamA amRta nirjhara se dI jAtI hai| zItalatA ke to mAnoM Apa himasarovara haiM aura virATatA kI tulanA himagiri se karanA upayukta hogaa| Apane rAjasthAna kI marubhUmi ko jJAna-gagA se pravAhita karane hetu ise hI apanI karmabhUmi banAyA hai| Apane lagabhaga 127 se bhI adhika pustakoM kI racanA kI hai| sAhitya-sRjana kA ApakA uddezya hai mAnavIya mUlyoM-prema, sevA, karuNA, prabhubhakti aura paramArtha bhAvoM ko jAgRta krnaa| ApakI laghUtA meM vinaya kI parAkASThA jhalakatI hai| jJAna-garimA (ttvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtra sAtattva ..dhagamasUtram tviArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram ttviArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram ttviArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram ttviArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram ttviArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram ttviArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram vArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtrama ttviArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItatvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAthigamasatrama zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtrama tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvAryAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvAryAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama tittvAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tittvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tittvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama tittvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama shriitttvaarthaadhigmstrm| tattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasUtrama zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasanama tattvAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasatram tittvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama tattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasatrama tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram gotattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram gautattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram gotattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram gotattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram jItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram jItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram jItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram bItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram tittvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram gItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram pItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram pItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram pItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram (zeSa antima phlaipa para) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SORDSROO OTHOI@GOOT zrI bijovA nagara-maMDaNa pragaTaprabhAvI - puruSAdAnIya - mahAcamatkArika zrI cintAmaNi pArzvanAtha bhagavAna AWww 0/ VIAS S TAMAN OM hrIM zrI dharaNendra - padmAvatI-paripUjitAya zrIcintAmaNipArzvanAthAya namo namaH annmammnnnnnnnnnnnnnn AAAAAAAAYAAAAAAAAAYAAYAVARAYAPAYAYAYAPAPAR SAHEBHAI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BANAMAVAM~ .5 zrInemi-lAvaNya-dakSa-suzIla-granthamAlAratna 85 vA ...... pUrvadhara-paramarSi-suprasiddha zrIumAsvAtivAcaka-pravareNa viracitam OM zrItattvArthAdhigamasUtram // [ tRtIyazcaturtho'dhyAyaH ] - tasyopari - zAsanasamrAT-sUricakracakravatti-tapogacchAdhipati-mahAprabhAvazAli-paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkArasAhityasamrAT-vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratna-paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara-zAstravizArada - kavidivAkaravyAkaraNaratna-paramapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrIzvarANAM suprasiddhapaTTadharazAstravizArada-sAhityaratna-kavibhUSaNetipadasamalaGkRtena prAcAryazrImadvijayasuzIlasUriNA - viracitA - 'subodhikA TIkA' evaM tasya saralahindIbhASAyAM vivecanAmRtam mtaalammmmmmmmm SM -....--- * prakAzaka * zrI suzIla sAhitya-prakAzana samiti C/0 saMghavI zrI guNadayAlacanda bhaNDArI rAikA bAga, mu. jodhapura (rAjasthAna) wonnonmmmmmmmmmmon ww Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KANNEMARAHMANAYANAMAHENNNNN * sampAdaka: * * satprerakaH * jainadharmadivAkara-zAsanaratna-tIrthaprabhAvaka- pUjyavAcakazrIvinodavijayagaNivaryaHrAjasthAnadIpaka-marudharadezoddhAraka tathA paramapUjya AcAryadeva pUjyapaMnyAsazrIjinottamazrImadvijayasuzIlasUriH vijaya-garimavaryaH / Wan -- zrIvIra saM. 2521 pratiyA~ 1000 vikrama saM. 2051 prathamAvRttiH nemi saM.46 mUlyam Qiu Jiu Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Jiu Kuan Huo Jiang Wan dravyasahAyakaH // zrIjanazAsanazaNagAra-pratiSThAziromaNi-zAstravizArada-sAhityaratna-kavibhUSaNa-paramapUjyAcAryadeva zrImadvijayasuzolasUrIzvarANAM sadupadezAt sumadhurapravacanakAraka-kAryadakSapUjyapaMnyAsa - zrIjinottamavijayagaNivarya - preraNAyAzca dravyasahAyakaH zrIzvetAmbara vIsA prosavAla zrIjainasaMghaH bijovA rAjasthAna-marudharaH / ' prApti-sthAnam // [ 1 ] prAcAryazrI suzIlasUri jainajJAnamandira zAntinagara, mu. sirohI 307001 (rAjasthAna) [ 2 ] zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti C/o zrI guraNadayAlacandajI bhaMDArI, rAikA bAga, purAnI pulisa lAina ke pAsa, mu. jodhapura (rAja.) ___S.T.D. 0291 822091 zrI zvetAmbara vIsA prosavAla jaina saMgha mu. po. bijovA-306601 ji. pAlI (rAjasthAna) * mudraka * tAja prinTarsa, jodhapura (rAjasthAna) Ai Nong Nong Fa Fa Fa : Chang Chang Lai Chang Chang Mi Mi Mi Mi Mi Shen Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www 200000 wwwwww 5 zrI navakAra mahAmantra 5 ledgment) vii ATABAH rs mell BREGEARR 0 OFFER zrI namaskAra mahAmaMtra namo arihaMtANaM namo siddhANaM namo prAyariyANaM namo uvajjhAyANaM namo loesavvasAhUNaM eso paMcanamukkArI, savvapAvappaeNgAsaNo / maMgalANaM ca savvesiM paDhamaM havai maMgalaM " phra zAMtilAla asa dIMzI bhAvapUrNa koTizaH vandanA ho ! www wwwwwww UTU CHITTITES oooooo 7030 Wh 00000 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.zrI RSabhadevajI 2.zrI ajitanAthajI 3.zrI saMbhavanAthajI 4.zrI abhinandana svAmI 5.zrI sumatinAthajI 6. zrI padmaprabhudevajI 7. zrI supArzvanAthajI 8.zrI candraprabhu svAmI 9.zrI suvidhinAthajI 10.zrI zItalanAthajI 11. zrI zreyAsanAthajI 12. zrI vAsupUjyajI 13. zrI vimalanAthajI 14.zrI anaMtanAthajI 15.zrI dharmanAthajI 16. zrI zAMtinAthajI 17.zrI kaMthanAthajI 18. zrI aranAthajI pA Asistani 19. zrI mallinAthajI 20. zrI munisuvratasvAmI / 21.zrI namInAthajI / 22.zrI nemInAthajI 23.zrI pArzvanAthajI 24. zrI mahAvIra svAmI zrI 24 tIrthakara paramAtmA hai Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvavaMdya - vizvavibhu - vartamAnazAsanAdhipati zramaNabhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA anantalabdhinidhAna prathama gaNadhara zrI gautama svAmI jI mahArAjA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U paMcama gaNadhara - gaNanAyaka zrI sudhAsvAmIjI mahArAja zrI sudharmAsvAmIjI gaNadhara mahArAjA ke 2500 veM nirvANa-varSa kI pAvana smRti meM bhAvapUrNa vandanA ho ! Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2500 veM nirvANa varSa meM janma janmanakSatra 5 prabhu zrImahAvIra bhagavAna ke janma se ATha varSa pahale arthAt zrIvIranirvANa se 80 varSa pUrva licchavI gaNarAjya kI rAjadhAnI vaizAlI kollAga sanniveza meM ApakA janma huA thaa| uttarA phAlgunI / * pitAzrI kA nAma agnivezAyana kSetrIya dhammita vipra / mAtAjI kA nAma * jJAnAbhyAsa sa...ma...rpa...Na * mokSa Wan zrI jainazAsana ke caramatIrthAdhipati zramaNa bhagavAna mahAvIra paramAtmA ke paMcama gaNadhara zrIsudharmAsvAmI mahArAjA bhadrilA / saMsArI avasthA meM caudaha vidyA ke pAraMgata / saMzaya isa bhava meM jo jIva jaisA hai, vaisA parabhava meM hotA hai yA bhinna svarUpa meM? dIkSA - zrIvIranirvANa saMvat 30 varSa pUrva, vaizAkha suda 11 ke dina pacAsa varSa kI avasthA meN| * kevalajJAna jaba zrImahAvIrasvAmI bhagavAna kA nirvANa (mokSa) huA usa samaya zrIsudharmAsvAmI gaNadhara kI Ayu 80 varSa kI thii| Apako 62veM varSa meM, zrIvIrasaMvat 12veM varSa meM paMcama kevalajJAna prApta huA thaa| paMcama kevalajJAna prApta hone ke pazcAt zrIsvAmIjI ne caturvidha saMgha kI javAbadArI apane ziSyaratna zrI jambUsvAmI mahArAja ko sauNpii| 1 tatpazcAt 8 varSa paryanta kevalI paryAya pUrNa kara ke zrI vIranirvANa saMvat 20 meM AyuSya ke anta meM eka mAsa. kA anazana kara ke 100 varSa kA AyuSya pUrNa kara zrIrAjagRhI nagara ke guNazIla caitya meM nirvANa (mokSa) ko prApta hue| jisa samaya prabhu zrImahAvIra bhagavAna madhyama apAvApurI meM padhAre, yahA~ para prabhu ne zrIindrabhUti Adi 11 mukhya viproM-brAhmaNoM yukta 4400 mAnavoM ko dIkSA pradAna kii| zrI indrabhUti gyAraha gaNadharoM ko labdhi prApta huii| antarmuhUrta meM una sabhI gyAraha gaNadharoM ne dvAdazAMgI yAnI bAraha aMgasUtroM kI racanA kii| usa samaya prabhu zrI mahAvIra bhagavAna ne usakI anujJA pradAna kii| mukhya gaNadhara zrI indrabhUti-gautamasvAmI ko saMghanAyaka ke rUpa meM vibhUSita kiyaa| 'dravya-guNa-paryAya' dvArA samasta zAsana sauMpane meM AtA hai| paMcama gaNadhara zrI sudharmAsvAmI mahArAja ko bhaganAyaka ke sammAnanIya pada se samalaMkRta kiyA gyaa| sabhI gaNadharoM meM zrIsudharmAsvAmIjI kA AyuSya vizeSa thaa| gyAraha gaNadharoM meM se nava gaNadharoM ne bhagavAna mahAvIra kI vidyamAnatA meM nirvANa (mokSa) prApta kiyA thaa| 555 sAdara samarpaNa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para paMcama gaNadhara zrI sudharmAsvAmIjI ph| 2500 veM kA jIvanacaritra yukta stavana nirvANa ke racayitA - pUjya AcArya zrIjJAnavimalasUri ma.. varSa meM (dezI - nAyakAnI) sohama gaNadhara pAMcamA re lAla, agnivaizAyana gotra sukhakArI re; kollAga sanniveze thayo re lAla, bhaddilA dhammila putra sukhakArI re. sohama. / / 1 / / uttarA phAlgunI e jaNyo re lAla, paMcasayA parivAra sukhakArI re; varasa pacAsa ghare rayA re lAla, vrata beMtAlIsa sAra sukhakArI re. sohama. / / 2 / / ATha varasa kevalIpaNe re lAla, eka zata varasa nuM Aya sukhakArI re; vAdhe paTTa paramparA re lAla, Aja lage jasa thAya (yAvat duSpasaharAya) sukhakArI re. sohama. // 3 // sampUraNa zrutano dhaNI re lAla, sarvalabdhi bhaNDAra sukhakArI re; bIsa varasa jinathI pachI re lAla, ziva pAmyA jayakAra sukhakArI re. sohama. / / 4 / / udaya adhika kaMcana bane re lAla, zata zAkhA vistAra sukhakArI re; nAma thakI navanidhi lahe re lAla, jJAnavimala gaNadhAra sukhakArI re. sohm.||5|| Aja kI munivRnda kI paTTaparamparA zrI sudharmAsvAmI kI paTTaparamparA kahalAtI hai| arthAt - abhI ke sabhI munivRnda zrIsudharmAsvAmI ke saMtAnIya haiN| hama bhI unhIM ke paramparAgata saMtAnIya haiN| unhIM ke nirvANa ke cala rahe 2500 veM varSa kI pAvana smRti meM prastuta yaha subodhikA TIkA tathA hindI vivecanAmRta yukta zrItattvArthAdhigamasUtra ke tIsare - cauthe adhyAya kA yaha 'anupama grantha' parama pUjya zrutakevalI paMcamagaNadhara zrI sudharmAsvAmIjI ma., ko maiM kRtajJabhAva se savinaya... sAdara... sabahumAnapUrvaka samarpita karatA huA vizeSa harSa-Ananda pAtA huuN| abhI vizvavandya-vizvavibhu-devAdhideva zrI mahAvIra paramAtmA ke paMcama gaNadhara zrI sudharmAsvAmIjI kA yaha 2500 vA~ nirvANa-varSa cala rahA hai| sAdara - AcArya vijayasuzIlasUri samarpaNa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w 75 * paTTAvalI * (zrI sudharmAsvAmI jI se pUjya gurudeva taka) nirgrantha gaccha svargavAsa vIra saM. 1. paMcama gaNadhara zrI sudharmA svAmI jI 2. carama kevalI zrI jambusvAmI jI 3. zrutadharoM kI paramparA meM sarvaprathama zrI prabhavasvAmI jI 4. caudaha vidyAoM ke pAragAmI zrI zayyaMbhava sUri jI 5. caudaha pUrvadhArI zrI yazobhadra sUri jI (prathama) 148 6. zrutakevalI zrI sambhUti vijaya sUri jI 156 7. prAgamaracanAkAra zrI bhadrabAhu sUri jI va 170 dRSTivAda ke anupama labdhikAra zrI sthUlibhadra svAmI jI 215 vizuddhatamacAritrapAlaka AryazrI mahAgirijI va 245 samrAT samprati pratibodhaka AryazrI suhasti sUri jI 261 6. koTikagaccha prArambha karane vAle AryazrI susthita-supratibaddha sUri jI 18 378 458 koTikagaccha 10. sadguNoM ke svAmI sthavira zrI indradinna sUri jI 11. zAsanaprabhAvaka sthavira zrI dinna sUri jI jJAnasampanna sthavira zrI 13. labdhiprabhAvaka sthavira zrI vajrasvAmI jI 14. dharmaprabhAvaka sthavira zrI vajrasena sUri jI 523 584 620 . candragaccha 15. candragaccha sthApaka sthavira zrI candrasari jI / 643 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 m m W 668 731 758 763 833 0 . . 955 vanavAsI gaccha 16. vanavAsI gaccha sthApaka AcArya zrI samantabhadra sUri jI 17. zAsanaprabhAvaka prAcArya zrI vRddhadeva sUri jI 18. zAsanaprabhAvaka prAcArya zrI pradyotana sUri jI 16. laghuzAnti racayitA AcArya zrI mAnadeva sUri jI (prathama) 20. bhaktAmarastotra-racayitA prAcArya zrI mAnatuga sUri jI 21. prAcArya zrI vIra (sena) sUri jI 22. AcArya zrI jayadeva sUri jI 23. AcArya zrI devAnanda sUri jI 24. AcArya zrI vikrama sUri jI 25. prAcArya zrI narasiMha sUri jI 26. prAcArya zrI samudra sUri jI 27. prAcArya zrI mAnadeva sUri jI (dvitIya) 28. AcArya zrI vibudhaprabha sUri jI 26. prAcArya zrI jayAnanda sUri jI 30. prAcArya zrI raviprabha sUri jI 31. prAcArya zrI yazodeva sUri jI 32. AcArya zrI pradyumna sUri jI 33. prAcArya zrI mAnadeva sUri jI (tRtIya) 34. AcArya zrI vimalacandra sUri jI 35. prAcArya zrI udyotana sUri jI bar3agaccha 36. bar3agacchabhUSaNa prAcArya zrI sarvadeva sUri jI (prathama) 37. AcArya zrI deva sUri jI 38. AcArya zrI sarvadeva sUri jI (dvitIya) 1005 1032 1080 1130 1166 1245 1320 1344 1365 1410 1465 1525 1565 1607 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36. AcArya zrI yazobhadra sUri jI (dvitIya) 40. prAcArya zrI municandra sUri jI 1648 41. prAcArya zrI ajitacandra (deva) sUri jI 1665 42. AcArya zrI siMha sUri jI 1678 43. prAcArya zrI somaprabha sUrijI tathA prAcArya zrI maNiratna sUrijI (prathama) 1711 47. tapagaccha 44. tapagacchasthApaka tapasvI hIralA AcArya zrI jagaccandra sUri jI 1755 karmagrantha racanAkAra prAcArya zrI devendra sUri jI 1767 46. pethar3azAha pratibodhaka prAcArya zrI dharmaghoSa sUri jI 1827 gyAraha aMga kaNThastha karane vAle prAcArya zrI somaprabha sUri jI (dvitIya) 1843 zAsanaprabhAvaka prAcArya zrI somatilaka sUri jI 1864 46. maMtra-taMtra-nimittajJAtA AcArya zrI devasundara sUri jI 1938 50. rANakapura tIrtha pratiSThAkAraka prAcArya zrI somasundara sUri jI 1966 51. 'saMtikaraM' stotra racayitA prAcArya zrI munisundara sUri jI 1973 52. bAla sarasvatI viruda prApta-zrAddhavidhi kartA prAcArya zrI ratnazekhara sUri jI 1987 53. zAsanaprabhAvaka prAcArya zrI lakSmIsAgara sUri jI 2007 54. zAsanaprabhAvaka prAcArya zrI sumatisAdhu sUri jI 2021 55. zuddha dharma saMrakSaka prAcArya zrI hema vimala sUri jI 56. zAsanaprabhAvaka prAcArya zrI prAnanda vimala sUri jI 2066 57. pratibhAsampanna prAcArya zrI dAna sUri jI 2062 58. - jagadguru akabara-pratibodhaka prAcArya zrI vijaya hIra sUri jI 2112 56. zAsanaprabhAvaka AcArya zrI vijaya sena sUri jI 2142 60. devasUragacchabhUSaNa prAcArya zrI vijayadeva sUri jI 2173 61. zAsana zaNagAra prAcArya zrI vijaya siMha sUri jI (dvitIya) 2176 2053 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2226 2245 2256 s 2266 2267 2332 2375 2385 62. paMnyAsa zrI satya vijaya jI gaNi 63. paMnyAsa zrI karpUra vijaya jI gaNi 64. paMnyAsa zrI kSamA vijaya jI gaNi 65. paMnyAsa zrI jina vijaya jI gaNi 66. paMnyAsa zrI uttama vijaya jI gaNi 67. paMnyAsa zrI padma vijaya jI gaNi 68. paMnyAsa zrI rUpa vijaya jI gaNi 69. panyAsa zrI kIrti vijaya jI gaNi paMnyAsa zrI kastUra vijaya jI gaNi 71. paMnyAsa zrI maNi vijaya jI gaNi 72. paMnyAsa zrI buddhi vijaya jI gaNi 73. pUjya zrI vRddhi vijaya jI mahArAja 74. zAsanasamrAT prAcArya zrI vijaya nemi sUri jI 75. sAhityasamrAT prAcArya zrI vijaya lAvaNya sUri jI 76. saMyamasamrAT AcArya zrI vijaya dakSa sUri jI 77. jainadharmadivAkara prAcArya zrI vijaya suzIla sUri jI 2360 2405 >> 0 2408 2416 vi. saM. 2005 vi. saM. 2026 vi. saM. 2048 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prakAzakIya nivedana * 'zrItattvArthAdhigama-sUtram' isa nAma se suprasiddha mahAn grantha Aja bhI jainadarzana ke advitIya AgamazAstra ke sAra rUpa hai, jisake racayitA pUrvadhara-maharSi-paramapUjya vAcakapravara zrIumAsvAti jI mahArAja haiN| __ yaha eka hI grantha sAMgopAMga zrI arhaddarzana-jainadarzana ke jIvAdi nava tattvoM kA jJAna karAne meM prati samartha hai| isa mahAn grantha para bhASya, vRtti-TIkA tathA vivaraNAdi vizeSa pramANa meM upalabdha haiM, evaM vividha bhASAoM meM bhI isa para vipula sAhitya racA gayA hai, unameM se kucha mudrita bhI hai aura kucha aAja bhI amudrita hai| 108 granthoM ke sarjaka samartha vidvAn pUjyapAda AcAryadeva zrImadvijayasuzIlasUrIzvara jI ma. zrI ne bhI isa tattvArthAdhigama sUtra para prakAzita hue saMskRta-prAkRtahindI-gujarAtI prAdi granthoM kA avalokana kara aura unhIM kA pAlambana lekara sarala saMskRta bhASA meM saMkSipta 'subodhikA TIkA' racI hai, tathA sarala hindI bhASA meM arthayukta vivecanAmRta atIva sundara likhA hai / ___isake prathama aura dvitIya adhyAya kI subodhikA TIkA aura tattvArtha vivecanAmRta yukta pahalA bhAga hamArI samiti kI ora se pUrva meM prakAzita kiyA gayA hai| aba zrItattvArthAdhigama sUtra ke tIsare aura cauthe adhyAya kA yaha dUsarA bhAga prakAzita karate hue hameM ati harSa-AnaMda kA anubhava ho rahA hai| paramapUjya AcArya ma. zrI ko isa grantha kI subodhikA TIkA, vivecanAmRta tathA saralArtha banAne kI satpreraNA karane vAle unhIM ke paTTadhara-ziSyaratna pUjya upAdhyAya zrIvinodavijayajI gariNavarya ma. tathA pUjya paMnyAsa zrIjinottamavijayajI gariNavarya ma. haiN| hameM isa grantha ko zIghra prakAzita karane kI satpreraNA dene vAle bhI pU. upAdhyAyajI ma. aura pU. paMnyAsa jI ma. haiM / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha ke svaccha, zuddha evaM nirdoSa prakAzana kA kArya DaoN. cetanaprakAzajI pATanI kI dekha-rekha meM sampanna huA hai / grantha-prakAzana meM artha-vyavasthA kA sampUrNa lAbha sukRta ke sahayogI zrI zvetAmbara vIsA prosavAla jaina saMgha, bijovA dvArA liyA gayA hai| ina sabhI kA hama hArdika AbhAra mAnate haiN| yaha grantha caturvidha saMgha ke sabhI tattvAnurAgI mahAnubhAvoM ke lie tathA zrIjainadharma meM ruci rakhane vAle anya tattvapremiyoM ke liye bhI ati upayogI siddha hogaa| isI AzA ke sAtha yaha grantha svAdhyAyArtha Apake hAthoM meM prastuta hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiassttaapd tiirth|| ||shriiRssbhdevjii| JFILIARIAALI DOO SAMPARAMETER zrI aSTApada jaina tIrtha ra suzIla vihAra, rAnI (rAja.) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SURANUARY zAsana samrATa tapAgacchAdhipati pa.pU.AcArya mahArAjAdhirAja, zrImada vijayanemi sUrIzvara mahArAjasAhaba, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya samrATa-vyAkaraNa vAcaspati pa.pUAcAryadeveza, zrImada vijayalAvaNya sUrIzvarajI mahArAjasAhaba, Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CON dharma prabhAvaka kavi divAkara pa.pU. AcArya pravara, zrImada vijaya dakSa sUrIzvara jI mahArAja sAhaba, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikam mommmmmm saMsAro'yaM janmamaraNasvarUpa-saMsaraNabhavAntarabhramaNAyAH vindhyATavIva ghanatamisrAvRttAdarzanatatvA bhrmnnaattvii| karmaklezakardamAnuviddhe'smin jagatIcchanti sarve karmaklezakardamaiH pAraM mokSAyAhanizam gantum / kathaM nivRttiH dukhaiH ? kathaM pravRttiH sukheSu ca ? jijJAsayAnayA tattvadarzinaH mathnanti darzanAgamasAgaraM tattvAmRtaprAptaye trivissttprivaatr| zrIjanazvetAmbara-digambarasampradAye zrImadumAsvAtirapi ajAyata mahAn vAcakapravaraH yena tattvacintane kRtvA bhagIrathazramaJcAviSkRtamamRtaM, bhavyadevAnAM kRte mokSAyAtra / umAsvAtistattvArthAdhigama-sUtrANAM racayitAsIt / yo hi vAcakamukhyazivazrInAM praziSyaH ziSyazca ghoSanandizramaNasya / evaJca vAcanApekSayA ziSyo babhUva muulnaamkvaackaacaaryaannaam| mUlanAmakavAcakAcAryaH mahAvAcakazramaNazrImuNDapAdasya ziSyaH AsIt / / nyagrodhikAnagaramapi dhanyaM babhUva vAcakazrIumAsvAte. jnmnaa| svagatiH nAmnaH pitApi umAsvAtiH sadRzaM putraratnaM prApya svapUrvapuNyaphalamavApeha / dhanyA jAtA vaatsiijnnii| umAsvAtiH svajanmanA'laMcakAra kaubhISaNI gotram nAgaravAcakazAkhAJca / sthAne-sthAne viharato'yaM mahApuruSaH kRtagurukramAgatAgamAbhyAsaH kusumapuranagare racayAmAsa grantho'yaM tttvaarthaadhigmbhaassyH| grantho'yaM racitavAn svAntasukhAya prANimokSAya kalyANAya ca / tena mahAbhAgena tattvArthAdhigamasUtreSu spaSTIkRtaM yajjIvAH samyagdarzanajJAnacAritrapUrvakaM vairAgyaM yAvannavAdhigacchanti saMsArazarIrabhogAbhyAM tAvanmokSasiddhiH durlabhA / samyagdarzanAbhAve jJAnavairAgye'pi dusspraapye| jIvAnAM jagati klezAH karmodayapratiphalAni jAyante / jIvAnAM kRtsnaM janma jagati krmkleshairnuviddhH| bhaveccAnubandhaparaMpareti tattvArthAdhigame vizleSitamasti / karmaklezAbhyAmaparAmRSTAvasthA eva satsvarUpaM sukhasya / pAtaJjalayogadarzane'pi "klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTaH puruSaH vizeSaH IzvaraH" jainadarzane tu idamapyekAntikam yat pAtaJjalinA puruSajIvaM jJAnasvarUpaM vA sukhasvarUpaM naivAmanyata / kintu jainadarzane tu jIvaH jJAnasvarUpazca sukhasvarUpazcApi klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTAvasthAyAH dhArako vidyate / nirdoSametadeva satyamupAdeyaJca / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) tattvArthAdhigame dazAdhyAyAH santi yeSu vizadIkRtaM vyAkhyAtaJca jainatattvadarzanam / tattvArthAdhigamasya saMskRta hindIbhASAyAM vyAkhyAyito'yaM granthaH vidvamUrdhanyAcAryaH zrI vijaya suzIlasUrIzvara jainadarzana sAhitye mahodayaiH atIvopAdeyatvaM dhAryate / zatAdhikagranthAnAM racayitA zrImadvijayasuzIlasUrIzvaraH darzanazAstrANAM pratIvamedhAvI vidvAn vartate / - urvarIkriyate'nena bhavamarudharA'khilamaNDalam / jinazAsanaJca svatapateja-vyAkhyAnalekhana - pIyUSadhArA jImUtamiva zrImadvijayasuzIlasUrIzvareNa prathame'dhyAye mokSapuruSArthasiddhaye nirdoSapravRttizca tasyA jaghanyamadhyamottarasvarUpaM vizadIkRtamasti - (1) devapUjanasyAvazyakatA tasya phalasiddhiH / (2) samyagdarzanasya svarUpaM tathA tattvAnAM vyavahAralakSaNAni / (3) pramANanayasvarUpasya varNanam / (4) jinavacanazrotRRNAM vyAkhyAtRraNAzca phalaprAptiH / graMthavyAkhyAna protsAhanam / ( 5 ) (6) zreya mArgasyopadeza: saralasubodhaTIkayA vivakSitaH / asya graMthasya TIkA prAcAryapravareNa samayAnukUla manovaijJAnika vizleSaNena mahatI prabhAvotpAdakA kRtA / AcAryadevena tattvArthAdhigamasUtrasadRzaH kliSTa viSayo'pi saralarItyA prbodhitH| janasAmAnyabuddhirapi janaH tattvaviSayaM zrAtmasAtkatu zaknoti / asmin bhautikayuge sarve'pi bhautikaiSaraNAgrastA mithyAsukhatRSNAyAM vyAkulAH mRgo jalamiva bhramanti zrAtmazAntaye / AtmazAntistu bhautikasukheSu asambhavA / bhavAmbhodhipota rivAyaM granthaH mokSamArgasya pAtheyamiva sarveSAM tattvadarzanasya ruci pravardhayati / AtmazAntistu tattvadarzanAdhyayanenaiva vartate na tu bhautikazikSayA / etAdRzI sAMsArikIvibhISikAyAM zrAcArya mahodayasyAyaM granthaH saMjIvanIvopayogitvaM dhAryate saMsAriNAm / jJAnajijJAsunAM kRte grantho'yaM zAzvatasukhasya puNyapaddhatiriva mokSamArga prazastikaroti / zrAzAse'dhigatya grantho'ya pAThakAH svajIvanaM jJAnadarzanacAritramayaM kRtvA'nubhaviSyanti apUrvaMzAntimiti zubham / phAlguna zukla pUrNimA [ jAlora (rAjasthAna ) - paM. hIrAlAla zAstrI, ema. e. vyAkhyAtA saMskRta Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puro-vacaH bhAratIya-vAGmayatA, nikhilAgama-pArAvAra - nisarga - niSNAta - punItAnAM jJeyamaharSINAM vidyAvibhUti-vibhava-vizeSajJAnAM sUtrakArANAM mahatI sampadAmayI-sAragarbhitAprazastirvarovartate / bhAratIya vAGmayatA tapaHpUta - maharSINAM vidyA - vibhUtiH zrIH suvarIvartate / svAdhyAyaniSNAta-nipuNAnAM sannidhiH asti / kAle-kAle'smin vAGmaye sUtrakArAH samabhavan / ye sUtrakAratvena vAGmayasevAM kurvantaH svayaM kRtajJAH sujAtAH / sUtrayugasya zubhArambho vaidikavAGmayeSu, zramaNavAGmayeSu, bauddhavAGmayeSu pariSkRtazca vartate / nirgranthanigamAgamavid vAcakavareNyaH zrIumAsvAtiH svanAmadhanyaH sUtrakAratvena saMprasiddhaH samabhUt / pATalIputrapRthivyAM zrAmaNyabhAvena svayaM samalaMkRtavAn / tatraiva "tattvArthasUtraM" racitavAn / sUtrametat zrAmaNyaparibhASAM pariSkatu paryAptam / asya sUtrasya nirgranthamahAbhAgaiH zlAghanIyA zlAghA prstutaa| yadyapi sUtrakAraH svayaM zvetAmbaratvena paricayaM svopajJabhASye dattavAn / zvetAmbara-nirgranthanigamAgamAmnAye devavANyAM sUtrakAratvena sarvaprathama saMbabhUva vAcakAgraNIH pramukhaH zrI umAsvAti mahAbhAgaH / ayameva mahAbhAgaH zrIumAsvAtiH prAyaH digambaraparamparAyAM zrIkundakundamahAzayasya ziSyatvena zrIumAsvAmItyAkhyayA pracalitaH asyaiva mahAviduSaH "zrItattvArthasUtra" sarvaprazastipAtraM vartate / / tattvArthasUtrasya prAdyaH sarvArthasiddhiTIkAkAraH zrIpUjyapAdadevanandI mahAmatiH saMjAtaH / tadanantaraM tattvArthasya tAratamyadarzI zrIakalaMkaH prameyavidyAvilakSaNaH digambarazramaNazAkhAsu rAjavAtikakAratvena saMprasiddhaH sudhIH prtisstthitH| dazamyAM zatAbdyAM vidyAcaraNaH zrIvidyAnandI zlokavArtikakAratvena tattvArthasUtrasya vyAkhyAtA jAtaH / anenaiva mahAzayena mahAmImAMsakasya zrIkumArilamahAbhAgasya vaiduSyaM Arhad-vidyAvimarzadArzanika-tulAsu tolitam / punaH zrutasAgarAkhyaH nirvasananirgranthaH prajJApuruSaH zrItattvArthasUtrasya vRttikAraH samayazreNyAM jAtaH / itthaM digambaravandeSu vibudhasena-yogIndra-lakSmIdeva-yogadevAbhayanandi - pramukhAH sudhayaH zrItattvArthasUtrasya talaspazinaH saMjAtAH / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) zvetAmbara-vAGmaye tattvArthasUtramanusRtya vividhAsTIkAH vidyante / asyaiva sUtrasyopari mahAmAnya-zrIumAsvAtimahAzayasya svopajJaM bhASyaM vartate / tasmin bhASyagranthe prAtmaparicayaM pradattavAn svayaMzrIvAcakavareNyaH / vAcakamukhyasya zivazriyaH prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNa ghoSanandikSamaNasyaikAdazAGgavidaH // 1 // vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNamuNDapAda - ziSyasya / ziSyeNa vAcakAcArya - mUlanAmnaH prathitakIrteH // 2 // nyagrodhikA-prasUtena viharatA puravare kusumanAmni / kaubhISaNinA svAtitanayena vAtsI - sutenAya'm / / 3 / / arhadvacanaM samyaggurukrameNAgataM samupadhArya / duHkhArtaM ca durAgama-vihatamati lokamavalokya / / 4 / / idamuccairnAgara-vAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram / / 5 / / yastattvAdhigamAkhyaM jJAsyati ca kariSyate ca tathoktam / so'vyAbAdhasukhAkhyaM prApsyatyacireNa paramArtham // 6 // zrItattvArthakAraH sutazcAsIt vaatsiimaatuH| svAtijanakasya putrazca / uccanAgarIyazAkhAyAH zramaNaH nyagrodhikAyAM samutpannaH / gotreNa kaubhISaNizcAsIt / pATalIputranagare racitavAn sUtramimaM / zrAmaNyavratadAtA ghoSanandI, prajJApAradarzI zrutazAstre-ekAdazAGgavidAsIt / vidyAdAtRNAM guruvarANAM vAcakavizeSAnAM mUlazivazrImuNDapAdapramukhAnAM zlAghanIyA paramparA vidyate / purAtanakAle vidyAvaMzasya sauSThavaM samIcInaM dRshyte| tattvArthakAraH zrIumAsvAti vidyAvaMzaviziSTavijJapuruSaH pratibhAti / ___ tattvArthasya TIkAkAraH zrI siddhasenagaNi "gandhahastI" ityAkhyayA prasiddhimalabhat / ayameva siddhasenagaNi mallavArinaH nayacakragranthasya TIkAkArasya zrIsiddhasUrasyAnvaye'bhUt / / aparazca TIkAkAraH zrIyAkinIsUnuH zrIharibhadra-mahAbhAgaH, ayameva haribhadrasUriH tattvArthasya laghuvRttiTIkAM pUrNA na cakAra / yazobhadreNa pUrNA kRtA / upAMgaTIkAkAreNa zrImalayagiriNA "prajJApanAvRttau" coktam-taccAprAptakAritvaM tattvArthaTIkAdau savistareNa prasAdhitamiti tato'vadhAraNIyaM / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13) samprati malayagirimahAzayasya TIkA na samupalabhyate / mahAmahopAdhyAyena zrIyazovijayavAcakena tattvArtha bhASyasya TIkA racitAsIt / sA TIkApi skhalitA vartate / tattvArthasya racanAzailI ramyA hRdayaMgamA ca asyaiva granthasya saumyasvarUpeNa tapasvinA zrIsuzIlasUrimahAbhAgena TIkA navInA racitA / ayameva sUrimahodayaH svAdhyAya niSThaH sujJaH sarvathA tapasi jJAne ca nitarAM nimagnaH vartate / sUripuMgavAnAM zrutazAstrIyAM bhakti puraskRtya mayA kimapi likhitamasti / nitarAM zAstrarasasnAtaniSNAtAH bhUtvA bhUyobhUyaH svAdhyAyasamutkarSaM samunnataM kartuM lekhanIM ca lokottarahitaiSiNIM vidadhAtu vidhijJAH sUrivarAH sutarAM bhUyAsuH / AtmalekhanAcAtmalekhino svAtmahastagatA suzobhate sarvathA sarveSAM / idaM tattvArthasUtraM zrutasiddhAntaniSpannaM, saMsArakSayakAraNaM, mumukSUNAM cAtmapathapAtheyaM sadArhatpAdapIyUSaM jJAnadarzanacAritralAlite svAdhyAya - tapaH samAdhivibhUSitaM, prameyaprakAzapuMjaM purAtanI pAvanI - devavANI-dundubhirUpaM, zabdabrahmapA~cajanyaM, gurusevAsamupalabdhasauSThavatanyaM, yaH kazcit samucitAM zramaNa saMskRti jJAtu kAmaH saH zuddhacetasA ca sumedhayA satataM paThet-pAThayet cainaM sUtraM / sUtrametat zAstrajJaniSThAnAM niyAmakaM, nirgrantha siddhAntasArakalitaM nigamAgamanyAyanirmathitam / vidyAviveka-zaurya-dhairya-dhanam / nityaM sevyaM dhyeyaM parizIlanIya ca / ajasramabhyAsamupeyuSA vidyAvatA sUtrakAreNa zrAtmana: smRtipaTalAt paTIyAMsaM zikSA saMskArasamabhiruDhaM gotragauravaM na tyaktaM / yadyapi jAtikulavittamadarahitaM zrAmaNyaM svIkRtaM / sUtrakArasya mahatI sUkSmekSikA vartate - yathA - " niHzalyo vratI" yA vratatvavRttitA sA niHzalyatAyuktA syAt / yasya zalyatvaM chinna tasya zrAmaNyaM saMsiddhaM / itthamanekaiH sUtraiH svAtmanaH sudhItvaM sAdhitaM khyApitaM ca / iti nivedayati mahAzivarAtri, 2 mArca, 1662 harajI zrIvidyAsAdhakaH paM. govindarAmaH vyAsaH harajI- vAstavyaH Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ New prAkkathana * prathama bhAga se uddhRta * * vandanA * jainAgamarahasya, pUrvadharaM maharSiNam / vande'haM zrIumAsvAti, vAcakapravaraM zubham // 1 // anAdi aura anantakAlIna isa vizva meM jainazAsana sadA vijayavanta hai / vizvavandya vizvavibhu devAdhideva zramaNa bhagavAna mahAvIra paramAtmA ke vartamAnakAlIna jainazAsana meM paramazAsanaprabhAvaka aneka pUjya AcArya bhagavanta Adi bhUtakAla meM hue haiM / una prAcArya bhagavantoM kI paramparA meM suprasiddha pUrvadhara maharSi-vAcakapravara zrIumAsvAti mahArAja kA ativiziSTa sthAna hai| ApazrI saMskRta bhASA ke prakANDa paNDita the| jaina AgamazAstroM ke aura unake rahasya ke asAdhAraNa jJAtA the| paJcazata [500] granthoM ke anupama praNetA the, susaMyamI aura paMcamahAvratadhArI the evaM bahuzrutajJAnavanta tathA gItArtha mahApuruSa the| zrI jaina zvetAmbara aura digambara donoM ko sadA sammAnanIya, vandanIya evaM pUjanIya the aura Aja bhI donoM dvArA pUjanIya haiN| __granthakartA kA kAla : pUrvadhara maharSi-vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja ke samaya kA nirNaya nizcita nahIM hai, to bhI zrItattvArthasUtrabhASya kI prazasti ke pA~ca zlokoM meM jo varNana kiyA hai, vaha isa prakAra hai * bhASyagataprazastiH * vAcakamukhyasya zivazriyaH, prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNa ghoSanandi - kSamaNasyakAdazAGgavidaH // 1 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rAjasthAna dIpaka - pratiSThA ziromaNi - paramapUjya AcArya bhagavanta * zrImad vijaya suzIla sUrIzvara jI mahArAja sAhaba Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / pa.pU. AcArya zrI suzIla sUri jI ma. / / suyogya guru ke suyogya ziSya jinottama gaNi hai nAma, guru-ziSya kI isa jor3I para jinazAsana ko hai naaj| alpavaya aura alpakAla meM jinake bar3e haiM nAma, bhaviSya ke AcArya jinottama candra kA tumheM praNAma / / zAntasudhArasa mRdumanI, rAjasthAna ke dIpa, marudharoddhAraka satkavi tuma sAhitya ke sIpa / kavibhUSaNa ho tIrthaprabhAvaka, nayanA hai niSkAma, suzIla sUrIzvara ko karU~, vandana AThoM yAma / / / / pU. paMnyAsa zrI jinottamavijayajI gaNi ma Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) vAcanayA ca mahAvAcaka-kSamaNamuNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakAcArya-mUlanAmnaH prathitakIrteH // 2 // nyagrodhikAprasUtena, viharatA puravare kusumanAmni / kaubhISaNinA svAti-tanayena vAtsIsutenAya'm // 3 // arhadvacanaM samyagguru-krameNAgataM samupadhArya / dukhAtaM ca durAgama-vihatamati lokamavalokya // 4 // idamuccai garavAcakena, sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM, spaSTamumAsvAtinA zAstram // 5 // yastattvAdhigamAkhyaM, jJAsyati ca kariSyate ca tathoktam / so'vyAbAdhasukhAkhyaM, prApsyatyacireNa paramArtham // 6 // artha-prakAzarUpa hai yaza jinakA arthAt jinakI kItti jagadvizruta hai, aise zivazrI nAmaka vAcakamukhya ke praziSya aura gyAraha aGga ke jJAna ko jAnane vAle aise zrI ghoSanandi zramaNa ke ziSya tathA prasiddha hai kItti jinakI aura jo mahAvAcakakSamAzramaNa zrI muNDapAda ke ziSya the, una zrI mUlanAmaka vAcakAcArya ke vAcanA ko apekSA se ziSya, kaubhISaNI gotra meM utpanna hue aise svAti nAma ke pitA ke tathA vAtsI gotra vAlI aisI (umA nAma kI) mAtA ke putra, nyagrodhikA gA~va meM janma pAye hue, kusumapura (pATaliputra) nAma ke zreSTha nagara meM vicarate, uccanAgara zAkhA ke vAcaka zrI umAsvAti ne guruparamparA se mile hue uttama arhadvacanoM ko acchI taraha samajhakara aura yaha dekhakara ki yaha vizva-saMsAra mithyA AgamoM ke nimitta se naSTa-buddhi ho rahA hai, isaliye duHkhoM se pIr3ita banA huA hai, jIva-prANiyoM para anukampA-dayA karake isa Agama kI racanA kI hai aura isa zAstra ko 'tattvArthAdhigama' nAma se spaSTa kiyA hai / jo isa 'tattvArthAdhigama' ko jAnegA aura isameM jaisA kahA gayA hai, tadanusAra pravartana karegA, vaha zIghra hI avyAbAdha sukha rUpa paramArtha ko arthAt mokSa ko prApta karegA // 1-6 // ukta prazasti ke anusAra yaha jAnA jAtA hai ki zivazrI vAcaka ke praziSya aura ghoSanandI zramaNa ke ziSya uccanAgarI zAkhA meM hue umAsvAti vAcaka ne 'tattvArthAdhigama' zAstra rcaa| ve vAcanAguru kI apekSA kSamAzramaNa muNDapAda ke praziSya aura mUla nAmaka vAcakAcArya ke ziSya the| unakA janma nyagrodhikA meM huA thaa| vihAra karate-karate kusumapura (pATaliputra-paTanA) nAma ke nagara meM yaha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tattvArthAdhigama sUtra' nAmaka grantha rcaa| Apake pitA kA nAma svAti aura mAtA kA nAma umA thaa| zrI umAsvAti mahArAja kRta 'jambUdvIpasamAsaprakaraNa' ke vRttikAra zrI vijaya siMhasUrIzvarajI ma. ne apanI vRtti-TIkA ke Adi meM kahA hai ki umA mAtA aura svAti pitA ke sambandha se unakA nAma 'umAsvAti' rakhA gyaa| zrI pannavaNA sUtra kI vRtti meM kahA hai ki 'vAcakAH puurvvidH|' yAnI vAcaka kA artha pUrvadhara hai| isa viSaya meM 'jaina paramparA kA itihAsa' bhAga 1 meM bhI kahA hai ki "zrI kalpasUtra ke ullekha se jAna sakate haiM ki Arya dinnasUri ke mukhya ziSya AryazAnti zreNika se uccanAgarazAkhA nikalI hai| isa uccanAgara zAkhA meM pUrvajJAna ke dhAraka aura vikhyAta aise vAcanAcArya zivazrI hue the| unake ghoSanandI zramaNa nAma ke paTTadhara the, jo pUrvadhara nahIM the, kintu gyAraha aMga ke jAnakAra the / paNDita umAsvAti ne ghoSanandI ke pAsa meM dIkSA lekara gyAraha aMga kA adhyayana kiyA / unakI buddhi teja thii| ve pUrva kA jJAna par3ha sakeM aisI yogyatA vAle the| isalie unhoMne guruAjJA se vAcanAcArya zrImUla, jo mahAvAcanAcArya zrImuNDapAda kSamAzramaNa ke paTTadhara the, unake pAsa jAkara pUrva kA jJAna prApta kiyaa| ___ zrI tattvArthAdhigama sUtra ke bhASya meM 'umAsvAti mahArAja uccanAgarI zAkhA ke the', aisA ullekha hai| uccanAgarI zAkhA zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA ke pATe Aye hue Aryadinna ke ziSya Arya zAnti zreNika ke samaya meM nikalI hai| ataH aisA lagatA hai ki vAcakapravara zrI umAsvAtijI mahArAja vikrama kI pahalI se cauthI zatAbdI paryanta meM hue haiN| isa anumAna ke atirikta unakA nizcita samaya adyAvadhi upalabdha nahIM hai| zrotattvArthasUtra kI bhASyaprazasti meM prAgata uccanAgarI zAkhA ke ullekha se zrIumAsvAtijI kI guruparamparA zvetAmbarAcArya Arya zrI suhastisUrIzvarajI mahArAja kI paramparA meM siddha hotI hai| prabhAvaka prAcAryoM kI paramparA meM vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja eka aisI viziSTa zreNI ke mahApuruSa the, jinako zvetAmbara aura digambara donoM samAna bhAva se sammAna dete haiM aura apanI-apanI paramparA meM mAnane meM bhI gaurava kA anubhava karate haiN| zvetAmbara paramparA meM 'umAsvAti' nAma se hI prasiddhi hai tathA digambara paramparA meM 'umAsvAti' aura 'umAsvAmI' ina donoM nAmoM se prasiddhi hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) vizeSatAe~ : jainatattvoM ke advitIya saMgrAhaka, pA~ca sau granthoM ke racayitA tathA zrItattvArthAdhigamasUtra grantha ke praNetA pUrvadhara maharSi vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja aise yuga meM janme jisa samaya jainazAsana meM saMskRtajJa, samartha, diggaja vidvAnoM kI AvazyakatA thI / unakA jIvana aneka vizeSatAnoM se paripUrNa thA / unakA janma jainajAti - jainakula meM nahIM huA thA, kintu viprakula meM huA thA / vipra-brAhmaNa kula meM janma lene ke kAraNa prArambha se hI unheM saMskRta bhASA kA vizeSa jJAna thA / zrI jainaAgama- siddhAnta-zAstra kA pratinidhi rUpa mahAn grantha zrItattvArthAdhigamasUtra unake Agama sambandhI talasparzI jJAna ko pragaTa karatA hai; itanA hI nahIM, kintu bhAratIya SaTdarzanoM ke gambhIra jJAnAdhyayana kI sundara sUcanA detA hai / unake vAcaka pada ko dekhakara zrI jaina zvetAmbara paramparA unako pUrvavid arthAt pUrvoM ke jJAtA rUpa meM sammAnita karatI rahI hai tathA digambara paramparA bhI unako zrutakevalI tulya sammAna de rahI hai / jaina sAhitya ke itihAsa meM Aja bhI jainatattvoM ke saMgrAhaka rUpa meM unakA nAma suvarNAkSaroM meM prati hai / kalikAlasarvajJa prAcArya bhagavanta zrImad vijaya hemacandrasUrIzvarajI ma. sA. ne apane 'zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsana' nAmaka mahA vyAkaraNa grantha meM "utkRSTe anUpena " sUtra meM "upomAsvAti saMgrahItAraH " kahakara advitIya aJjali samarpita kI hai tathA anya bahuzruta aura sarvamAnya samartha prAcArya bhagavanta bhI umAsvAti prAcArya ko vAcakamukhya athavA vAcakazreSTha kaha kara svIkArate haiM / * zrI tattvArthAdhigamasUtra kI mahattA * jainAgama rahasyavettA pUrvadhara vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja ne apane saMyamajIvana ke kAla meM paJcazata [500 ] granthoM kI anupama racanA kI hai / varttamAna kAla meM ina paJcazata [500] granthoM meM se zrItattvArthAdhigamasUtra, prazamaratiprakaraNa, jambUdvIpasamAsaprakaraNa, kSetrasamAsa, zrAvakaprajJapti tathA pUjAprakaraNa itane hI grantha upalabdha haiM / pUrvadhara - vAcakapravarazrI kI anamola grantharAzirUpa vizAla zrAkAzamaNDala meM candramA kI bhA~ti suzobhita aisA sarvazreSTha grantha yaha 'zrItattvArthAdhigamasUtra' hai / isakI mahattA isake nAma se hI suprasiddha hai / pUrvadhara - vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja jaina zrAgama siddhAntoM ke prakhara vidvAn aura prakANDa jJAtA the / inhoMne aneka zAstroM Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) kA avagAhana karake jIvAjIvAdi tattvoM ko lokapriya banAne ke lie pratigahana aura gambhIra dRSTi se navanIta rUpa meM isakI ati sundara racanA kI hai| yaha zrItattvArthAdhigamasUtra saMskRta bhASA kA sUtra rUpa se racita sabase pahalA atyuttama, sarvazreSTha, mahAn grantharatna hai| yaha grantha jJAnI puruSoM ko sAdhu-mahAtmAoM ko vidvadvarga ko aura mumukSu jIvoM ko nirmala AtmaprakAza ke lie darpaNa ke sadRza dedIpyamAna hai aura aharniza svAdhyAya karane lAyaka tathA manana karane yogya hai| pUrva ke mahApuruSoM ne isa tattvArthasUtra ko 'arhat pravacana saMgraha' rUpa meM bhI jAnA hai| ____grantha paricaya : yaha zrItattvArthAdhigamasUtra jainasAhitya kA saMskRta bhASA meM nibaddha prathama sUtragrantharatna hai| isameM dasa adhyAya haiN| dasa adhyAyoM kI kula sUtra saMkhyA 344 hai tathA isake mUla sUtra mAtra 225 zloka pramANa haiN| isameM mukhyapane dravyAnuyoga kI vicAraNA ke sAtha gaNitAnuyoga aura caraNakaraNAnuyoga kI bhI ati sundara vicAraNA kI gaI hai| isa grantharatna ke prArambha meM vAcaka zrI umAsvAti mahArAja viracita svopajJabhASyagata sambandhakArikA prastAvanA rUpa meM saMskRta bhASA ke padyamaya 31 zloka haiM, jo manana karane yogya haiM / pazcAt [1] pahale adhyAya meM-35 sUtra haiN| zAstra kI pradhAnatA, samyagdarzana kA lakSaNa, samyaktva kI utpatti, tattvoM ke nAma, nikSepoM ke nAma, tattvoM kI vicAraNA karane ke dvArA jJAna kA svarUpa tathA sapta naya kA svarUpa Adi kA varNana kiyA gayA hai| [2] dUsare adhyAya meM-52 sUtra haiN| isameM jIvoM ke lakSaNa, aupazamika Adi bhAvoM ke 53 bheda, jIva ke bheda, indriya, gati, zarIra, AyuSya kI sthiti ityAdi kA varNana kiyA gayA hai| [3] tIsare adhyAya meM-18 sUtra haiN| isameM sAta pRthviyoM, naraka ke jIvoM kI vedanA tathA AyuSya, manuSya kSetra kA varNana, tithaMca jIvoM ke bheda tathA sthiti Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| [4] cauthe adhyAya meM-53 sUtra haiN| isameM devaloka, devoM kI Rddhi aura unake jaghanyotkRSTa prAyuSya ityAdi kA varNana hai| [5] pA~caveM adhyAya meM-44 sUtra haiN| isameM dharmAstikAyAdi ajIva tattva kA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) nirUpaNa hai tathA SaT dravya kA bhI varNana hai| padArthoM ke viSaya meM jainadarzana aura jainetara darzanoM kI mAnyatA bhinna svarUpa vAlI hai| naiyAyika 16 padArtha mAnate haiM, vaizeSika 6-7 padArtha mAnate haiM, bauddha cAra padArtha mAnate haiM, mImAMsaka 5 padArtha mAnate haiM tathA vedAntI eka advaitavAdI hai| jainadarzana ne chaha padArtha arthAt chaha dravya mAne haiM / unameM eka jIva dravya hai aura zeSa pA~ca ajIva dravya haiN| ina sabhI kA varNana isa pA~caveM adhyAya meM hai| [6] chaThe adhyAya meM-26 sUtra haiN| isameM prAsrava tattva ke kAraNoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| isakI utpatti yogoM kI pravRtti se hotI hai| yoga puNya aura pApa ke bandhaka hote haiN| isaliye puNya aura pApa ko pRthak na kahakara Asrava meM hI puNya-pApa kA samAveza kiyA gayA hai / [7] sAtaveM adhyAya meM-34 sUtra haiN| isameM deza virati aura sarvavirati ke vratoM kA tathA unameM lagane vAle aticAroM kA varNana kiyA gayA hai| [8] pAThaveM adhyAya meM-26 sUtra haiN| isameM mithyAtvAdi hetu se hote hue bandha tattva kA nirUpaNa hai / [6] nauveM adhyAya meM-46 sUtra haiN| isameM saMvara tattva tathA nirjarA tattva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| [10] dasaveM adhyAya meM-7 sUtra haiN| isameM mokSatattva kA varNana hai / upasaMhAra meM (32 zloka pramANa) antima kArikA meM siddha bhagavanta ke svarUpa ityAdi kA sundara varNana kiyA hai| prAnte granthakAra ne bhASyagata prazasti 6 zloka meM dekara grantha kI samApti kI hai| * zrItattvArthasUtra para upalabdha anya grantha * ..... zrItattvArthasUtra para vartamAna kAla meM labhya-mudrita aneka grantha vidyamAna haiM / (1) zrItattvArthasUtra para svayaM vAcaka zrI umAsvAti mahArAja kI 'zrItattvArthAdhigama bhASya' svopajJa racanA hai, jo 2200 zloka pramANa hai / (2) zrIsiddhasena gaNi mahArAja kRta bhASyAnusAriNI TIkA 18202 zloka pramANa kI hai| yaha sabase bar3I TIkA kahalAtI hai / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) (3) zrItattvArtha bhASya para 1444 granthoM ke praNetA AcArya zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja kRta laghu TIkA 11000 zloka pramANa kI hai| unhoMne yaha TIkA sAr3he pA~ca (5 // ) adhyAya taka kI hai| zeSa TIkA AcArya zrI yazobhadrasUrijI ne pUrNa kI hai| (4) isa grantha para zrI cirantana nAma ke munirAja ne 'tattvArtha TippaNa' likhA hai| (5) isa grantha ke prathama adhyAya para nyAyavizArada nyAyAcArya mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja kRta bhASyatarkAnusAriNI 'TIkA' hai / (6) AgamoddhAraka zrI sAgarAnandasUrIzvarajI ma. zrI ne 'tattvArthakartRtvatanmatanirNaya' nAma kA grantha likhA hai| (7) bhASyatarkAnusAriNI TIkA para pU. zAsanasamrAT zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke pradhAna paTTadhara nyAyavAcaspati-zAstravizArada pU. prAcAryapravara zrImad vijaya darzana sUrIzvarajI mahArAja ne zrItattvArthasUtra para ke vivaraNa ko samajhAne ke liye 'gUDhArthadIpikA' nAma kI vizada vRtti racI hai / siddhAntavAcaspati-nyAyavizArada pU. A. zrImad vijayodayasUrIzvarajI ma. sA. ne bhI vRtti racI hai| . (8) pU. zAsanasamrATa zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke divya paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratna-sAhityasamrAT pUjya prAcAryavarya zrImad lAvaNyasUrIzvarajI mahArAja ne zrItattvArthAdhigamasUtra ke 'utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat' (26), 'tadbhAvAvyayaM nityam' (30), 'arpitAnarpitasiddheH' (31) ina tIna sUtroM para 'tattvArtha trisUtrI prakAzikA' nAma kI vizada TIkA 4200 zloka pramANa racI hai| (6) sambandhakArikA aura antimakArikA para zrI siddhasena gaNi kRta TIkA hai| (10) sambandhakArikA para prAcArya zrI devaguptasUri kRta TIkA hai / (11) prAcArya zrI malayagirisUri ma. ne bhI zrItattvArthasUtra para TIkA kI hai / (12) maiMne [prA. zrI vijaya suzIlasUri ne] bhI tattvArthAdhigamasUtra para tathA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) usakI 'sambandhakArikA' aura 'antimakArikA' para saMkSipta laghu TIkA subodhikA, hindI bhASA meM vivecanA'mRta tathA hindI meM padyAnuvAda kI racanA kI hai| (13) pU. zAsanasamrAT zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke paTTadhara zAstravizArada-kaviratna pU. prAcArya zrImad vijayAmRtasUrIzvarajI ma. sA. ke pradhAna paTTadharadravyAnuyogajJAtA pU. prAcArya zrImad vijaya rAmasUrIzvarajI ma. zrI ne isa tattvArthAdhigamasUtra kA, sambandhakArikA kA tathA antimakArikA kA gurjara bhASA meM padyAnuvAda kiyA hai| (14) tIrthaprabhAvaka-svargIya prAcArya zrImad vijaya vikramasUrIzvarajI ma. zrI ne gujarAtI vivaraNa likhA hai / (15) zrI tattvArtha sUtra para zrI yazovijayajI gaNi mahArAja kA gujarAtI TabA hai| (16) karmasAhityaniSNAta prAcArya zrImad vijaya premasUrIzvarajI ma.ke samudAya ke munirAja zrI rAjazekharavijayajI ne zrItattvArthasUtra kA gurjara bhASA meM vivecana kiyA hai| (17) paNDita khUbacandrajI siddhAntazAstrI ne sabhASyatattvArthAdhigamasUtra kA 'hindI-bhASAnuvAda' kiyA hai / (18) paNDita zrI sukhalAlajI ne zrItattvArthasUtra kA gurjara bhASA meM vivecana kiyA hai| (16) paNDita zrI prabhudAsa becaradAsa ne bhI tattvArthasUtra para gurjara bhASA meM vivecana kiyA hai| (20) zrI megharAja muNota ne zrItattvArthasUtra kA hindI bhASA meM anuvAda kiyA hai| jaise zrI jaina zvetAmbara AmnAya meM 'zrItattvArthAdhigamasUtra' nAmaka grantha vizeSa rUpa meM pracalita hai, vaise hI zrI digambara AmnAya meM bhI yaha grantha maulika rUpe atipracalita hai| isa mahAn grantha para digambara prAcArya pUjyapAda ne sarvArthasiddhi, prAcArya Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) akalaMkadeva ne rAjavAttika TIkA tathA prAcArya vidyAnandi ne zlokavAttika TIkA kI racanA kI hai| isa grantha para eka zrutasAgarI TIkA bhI hai| isa prakAra isa grantha para Aja saMskRta bhASA meM aneka TIkAe~ tathA hindI va gujarAtI bhASA meM aneka anuvAda vivecanAdi upalabdha haiN| isa prakAra isa grantha kI mahattA nirvivAda hai| * prastuta prakAzana kA prasaMga * uttara gujarAta ke suprasiddha zrI zaMkhezvara mahAtIrtha ke samIpavartI rAdhanapura nagara meM vikrama saMvat 1668 kI sAla meM tapogacchAdhipati zAsanasamrAT-paramagurudeva-paramapUjya prAcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke divyapaTTAlaMkArasAhityasamrAT-pragurudeva-pUjyapAda prAcAryadeva zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarajI ma. sA. kA zrIsaMgha kI sAgraha vinaMti se sAgaragaccha ke jaina upAzraya meM cAturmAsa thaa| usa cAturmAsa meM pUjyapAda AcAryadeva ke pAsa pUjya gurudeva zrI dakSavijayajI mahArAja (vartamAna meM pU. A. zrImad vijaya dakSasUrIzvarajI mahArAja), maiM suzIla vijaya (vartamAna meM prA. suzIlasUri) tathA muni zrI mahimAprabha vijayajI (vartamAna meM prAcArya zrImad vijaya mahimAprabhasUrijI ma.) Adi prakaraNa, karmagrantha tathA tattvArthasUtra Adi kA (TIkA yukta vAMcanA rUpe) adhyayana kara rahe the| maiM pratidina prAtaHkAla meM navasmaraNa Adi sUtroM kA va eka hajAra zlokoM kA svAdhyAya karatA thaa| usameM pUrvadharavAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja viracita 'zrItattvArthasUtra' bhI sammilita rahatA thaa| isa mahAn grantha para pUjyapAda pragurudevakRta 'tattvArtha trisUtrI prakAzikA' TIkA kA avalokana karane ke sAtha-sAtha 'zrItattvArthasUtra-bhASya' kA bhI vizeSa rUpa meM avalokana kiyA thaa| ati gahana viSaya hote hue bhI atyanta prAnanda aayaa| apane hRdaya meM isa grantha para saMkSipta laghu TIkA saMskRta meM aura sarala vivecana hindI meM likhane kI svAbhAvika bhAvanA bhI prgttii| paramArAdhya zrIdeva-guru-dharma ke pasAya se aura apane paramopakArI pUjyapAda paramagurudeva evaM pragurudeva Adi mahApuruSoM kI asIma kRpAdRSTi aura adRSTa AzIrvAda se tathA mere donoM ziSyaratna vAcakapravara zrI vinodavijayajI gaNivara evaM paMnyAsa zrI jinottamavijayajI gaNi kI jAvAla [sirohI samIpavartI] meM paMnyAsa padavI prasaMga ke mahotsava para kI huI vijJapti se isa kArya ko zIghra prArambha karane hetu mere utsAha aura Ananda meM abhivRddhi huI / zrIvIra saM. 2516, vikrama saM. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) 2046 tathA nemi saM. 41 kI sAla kA merA cAturmAsa zrI jainasaMgha, dhanalA kI sAgraha vinaMti se zrI dhanalA gA~va meM huaa| isa cAturmAsa meM isa grantha kI TIkA aura vivecana kA zubhArambha kiyA hai / isa grantha kI laghu TIkA tathA vivecanAdiyukta yaha prathama-pahalA adhyAya hai| isa kArya hetu maiMne AgamazAstra ke avalokana ke sAtha-sAtha isa grantha para upalabdha samasta saMskRta, gujarAtI, hindI sAhitya kA bhI adhyayana kiyA hai aura isa adhyayana ke AdhAra para saMskRta meM subodhikA laghu TIkA tathA hindI vivecanAmRta kI racanA kI hai| isa racanA-lekha meM merI matimandatA evaM anya kAraNoM se mere dvArA mere jAnate yA ajAnate zrIjinAjJA ke viruddha kucha bhI likhA gayA ho to usake lie mana-vacanakAyA se maiM 'micchA mi dukkaDaM' detA huuN| zrIvIra saM. 2517 vikrama saM 2047 nemi saM. 42 kArtika suda 5 [jJAna paMcamI] budhavAra dinAMka 24-11-60 lekhakaprAcArya vijaya suzIlasUri sthala-zrImAriNabhadra bhavana -jaina upAzraya mu. po. dhanalA-306 025 vAyA-mAravAr3a jaMkzana, jilA-pAlI (rAjasthAna) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan zrItattvArthAdhigamasUtram Wan tRtIya tathA caturtha adhyAya OM anukrama ke paTTAvalI prakAzakIya nivedana 7 - 8 prAstAvikam : paM. hIrAlAla zAstrI - 10 purovacaH : paM. govindarAma vyAsa 11 - 13 * prAkkathana : AcArya vijaya suzIla sUri 14 - 23 3 - " " 2 * tRtIyo'dhyAyaH hindI padyAnuvAda * pariziSTa khaNDa 64 - * caturtho'dhyAyaH hindI padyAnuvAda * pariziSTa khaNDa 82-62 63 -114 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvadhara-paramarSi-zrIumAsvAtivAcakapravareNa viracitam CON2L BALAGHALIBAHauntunal rajata zrI umAsvAtijI manAta zrItattvArthAdhigamasUtram (3) (tRtIyo'dhyAyaH) 3) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtra kI mahattA dhamalAma jainAgamarahasyavettA pUrvadhara vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja ne apane saMyama-jIvana ke kAla meM paJcazata (500) granthoM kI anupama racanA kI hai| vartamAna kAla meM ina paMcazata (500) granthoM meM se zrItattvArthAdhigamasUtra, prazamaratiprakaraNa, jambUdvIpasamAsaprakaraNa, kSetrasamAsa, zrAvakaprajJapti tathA pUjAprakaraNa itane hI grantha upalabdha haiN| pUrvadhara - vAcakapravara zrI kI anamola grantharAzirUpa vizAla AkAzamaNDala meM candramA kI bhA~ti suzobhita aisA sarvazreSTha grantha yaha zrItattvArthAdhigamasUtra hai| isakI mahattA isake nAma se hI suprasiddha hai| pUrvadhara - vAcakapravara zrIumAsvAti mahArAja jaina Agama siddhAntoM ke prakhara vidvAn aura prakANDa jJAtA the| inhoMne aneka zAstroM kA avagAhana kara ke jIvAjIvAdi tattvoM ko lokapriya banAne ke lie atigahana aura gambhIra dRSTi se navanIta rUpa meM isakI ati sundara racanA kI hai| yaha zrItattvArthAdhigamasUtra saMskRta bhASA kA sUtrarUpa se racita sabase pahalA atyuttama, sarvazreSTha mahAn grantharatna hai| yaha grantha jJAnI puruSoM ko, sAdhu-mahAtmAoM ko, vidvadvarga ko aura mumukSu jIvoM ko nirmala AtmaprakAza ke lie darpaNa ke sadRza dedIpyamAna hai aura aharniza svAdhyAya karane lAyaka tathA manana karane yogya hai| pUrva ke mahApuruSoM ne isa tattvArthasUtra ko 'arhat pravacanasaMgraha' rUpa meM bhI jAnA hai| purovacana samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina triveNI saMgamarUpa yaha mokSamArga hai| tattvoM ke bodha ke lie jIvAdi tattvoM kA nirUpaNa karanA atiAvazyaka hai| isalie sUtrakAra maharSi ne dUsare adhyAya meM bhinna-bhinna dRSTiyoM se jIva tattva kA nirUpaNa kiyA hai| aba isa tIsare adhyAya meM bhI bhinna-bhinna dRSTiyoM se jIvoM kA hI nirUpaNa karane meM AyA hai| pUrvadhara maharSi zrI umAsvAti vAcaka praNIta zrItattvArthAdhigamasUtra ke isa tRtIya adhyAya meM kula sUtroM kI saMkhyA aThAraha (18) hai| isameM naraka kI sAta pRthviyoM, narakAvAsa, naraka meM lezyA Adi kI azubhatA, naraka meM parasparodIrita vedanA, naraka meM paramAdhAmI kRta vedanA, nArakoM kI AyuSya kI utkRSTa sthiti, naraka sambandhI vizeSa mAhitI, tirchA loka meM dvIpa, samudra aura unakI pahoLAi tathA AkRti, sarvadvIpa-samudroM ke madhya meM Aye hue dvIpoM ke nAmAdi, jambUdvIpa kI jagatI, meruparvata kI tIna loka meM sparzanA, jambUdvIpa meM Aye hue kSetra tathA kulagiri-parvata, bharatakSetra kI vizeSa mAhitI, dhAtakIkhaNDadvIpa meM kSetroM aura parvatoM kI saMkhyA, puSkaravaradvIpa meM kSetroM tathA parvatoM kI saMkhyA, manuSyoM ke nivAsasthAna kI maryAdA, manuSyoM ke bheda, karmabhUmi kI saMkhyA tathA manuSyoM va tiryaJcoM ke AyuSya kA varNana hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // // zrItattvArthAdhigamasUtram // tasyAyaM mmnomnomorsmanammomon tRtIyo'dhyAyaH wwwww atrAha-prokta bhavatA nArakAH, iti gati svIkRtya saMsAravattijIvasya praudayiko bhAvaH / tathA saMsAre janmasu nAraka-devAnAM jIvAnAmupapAto bhvti| nArakANAM sthitau ca vakSyati / prAsravatattveSu brahvArambha-parigrahatvaM ca narakagaterjIvasya nArakasyAyuSaH iti / tatra ke nArakAH, kva nAma ceti ? atrocyate * narakasya saptapRthvInAM nAmAni * 9 sUtramratna-zarkarA-vAlukA-paMka-dhUma-tamo-mahAtamaH prabhAbhUmayo ghanAmbuvAtAsskAzapratiSThAH saptA'dhodhaH pRthutarAH // 3-1 // __* subodhikA TIkA * narakeSu bhavAH naarkaaH| teSAmarthabodhayitu asmin tRtIyAdhyAye proktam / saptAdholokabhUmayaH, etAzca ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, mahAtamaHprabhA ityetA bhamayaH ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH bhavantyekaikazaH sapta adho'dhaH / ratnaprabhAnarakasya adhobhAge zarkarAprabhAnarakaH, zarkarAprabhAnarakasya adhobhAge vAlukAprabhAnarakaH, vAlukAprabhAnarakasya adhobhAge paGkaprabhAnarakaH, paGkaprabhAnarakasya adhobhAge dhUmaprabhAnarakaH, dhUmaprabhAnarakasya adhobhAge tamaHprabhAnarakaH, tamaHprabhAnarakasya adhobhAge mahAtamaHprabhA narakazceti / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 31 ambuvAtAkAzapratiSThA iti siddha ghanagrahaNaM kriyate yathA pratIyate ghanamevAmbu adhaH vasudhAyAH, vAtAstu ghanAstanavazceti / tadevaM kharapRthivI paGkapratiSThA, paGko ghanodadhivalayapratiSTho ghanodadhivalayaM ghanavAtavalayapratiSThaM ghanavAtavalayaM, tanuvAtavalayapratiSThaM tato mahAtamobhUtamAkAzam / samastaM caitat pRthivyAdi tanuvAtavalayAntamAkAzapratiSTham / tathaivamAkAzaM tvAtmapratiSTham / proktamavagAhanamAkAzasyeti / tad anenaivAnukrameNa lokAnubhAvasaMniviSTA asaGkhya yayojanakoTIkoTayo vistRtAH saptapRthivyo ratnaprabhApramukhAH santi eva / yathA prathamA pRthivI nirUpitA tathaivA'nyApi / loko'yaM sannivezaH anAdiakRtrimaH / naivezvara - racitaH / jainAgamazAstreSu lokasya sthitiH aSTavidhaH / yathAnukrameNa-yathA-(1) AkAzapratiSThitavAtaH, (2) vAtapratiSThitodadhiH, (3) udadhipratiSThitapRthivI, (4) pRthivIpratiSThitatrasa-sthAvaraprANAH, (5) jIvapratiSThitaajIvaH, (6) karmapratiSThitajIvaH, (7) jIvasaMgrahIta-ajIvaH, (8) karmasaMgrahItajIvazceti / atrAdho'dhaH zabdasyArtha pRthivISu tiryag-abhAvaH / sArataH samagralokeSu saptabhUmayaH adholokeSu api saptabhUmayaH nettham / yataH ISat-prAgbhAranAmakASTamApi saGkhyA vrtte| ___ atrocyate-sapta grahaNaM niyamAthaM ratnaprabhAdyAH naivAbhUvan anekazaH hyaniyatasaMkhyA iti / sarvAzcaitA bhUmayaH adho'dhaH pRthutarA chatrAticchatrasaMsthitAH / gharmA vaMzA zailAJjanAriSThA mAghavyA mAghavIti tAsAM nAmadheyAni yathAsaMkhyamevaM bhavanti / ratnaprabhA ghanabhAvenAzItaM yojanazatasahasra zeSA dvAtriMzadaSTAviMzativiMzatyaSTAdazaSoDazASTAdhikamiti / sarve ghanodadhayo viMzatiyojanasahasrANi / ghanavAta-tanuvAtAstu asaMkhyeyAni adho'dhastu ghanatarAvizeSeNeti / / 3-1 // * sUtrArtha-ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura mhaatmHprbhaa| adholoka kI ye sAta bhUmiyA~-pRthviyAM haiN| pratyeka bhUmipRthvI ghanAmbu, ghanavAta tathA prAkAzapradeza ke AdhAra se sthita arthAt ThaharI huI haiM / ye sAtoM pRthviyAM eka-dUsare ke nIce haiM aura nIce kI ora adhikAdhika vistAra vAlI haiM / / 3.1 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 3 vivecanAmRta vizva meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM kA triveNI saMgama hI mokSa kA mArga hai tathA jovAdika tattvoM kI zraddhA hI samyagdarzana hai| satya tattvoM ke bodha ke lie jIvAdika tattvoM kA nirUpaNa avazya hI karanA caahie| isalie hI sUtrakAra maharSi ne isa tattvArthAdhigama sUtra ke dUsare adhyAya meM bhinna-bhinna dRSTiyoM se jIvatattva kA nirUpaNa kiyA thaa| aba isa tIsare adhyAya meM cAroM gatiyoM meM se sarvaprathama nAraka jIvoM ke varNana kA prArambha kara (1) ratnaprabhA, (2) zarkarAprabhA, (3) vAlukAprabhA, (4) paMkaprabhA, (5) dhUmaprabhA, (6) tamaHprabhA aura (7) mhaatmHprbhaa| ye sAta bhUmiyA~-pRthviyA~ haiN| kramaza: ve eka-eka ke nIce AI haiM aura punaH kramazaH vizeSa-vizeSa paholI haiN| ye sAtoM pRthviyA~ adholoka meM ghanAmbu, ghanavAta aura AkAza pradezoM para sthita haiN| inakA pratiSThAna eka ke nIce dUsarI kA aura dUsarI ke nIce tIsarI kA isa krama se hai| pratyeka pRthvI tIna-tIna vAtavalayoM ke AdhAra para ThaharI huI haighanodadhivalaya, ghanavAtavalaya aura tanuvAta vly| ye vAtavalaya bhI AkAza ke AdhAra para haiM tathA AkAza AtmapratiSThita hai, arthAt apane hI AdhAra para hai| kyoMki vaha ananta hai, kintu pratyeka pRthvI ke nIce antarAla meM jo AkAza hai vaha ananta nahIM hai, to bhI asaMkhyAta koTAkoTI yojana pramANa hai| jaise pahalI ratnaprabhA bhUmi ke nIce aura dUsarI zarkarAprabhA bhUmi ke Upara asaMkhyeya koTAkoTI yojana pramANa AkAza hai| isI prakAra kramazaH sAtoM pRthviyoM ke nIce samajhanA caahie| yahA~ para vizeSa yaha hai ki loka ke anta meM aura vAtavalayoM ke bhI anantara jo AkAza hai, vaha ananta hI hai| jisa prakAra yahA~ pahalI ratnaprabhA pRthvI ke lie krama aura vistAra kahA hai, usI krama se sAtoM hI pRthviyoM kA sanniveza lokasthiti ke anusAra jAnanA caahie| ina samasta pRthviyoM kA tiryak vistAra asaMkhyAta koTAkoTI yojana pramANa kA smjhnaa| vizeSa jisa AkAzapradeza meM jIva-ajIvAdi padArtha haiM, use loka kahate haiM, tathA zeSa AkAza ko aloka kahA jAtA hai| samasta loka ke tIna vibhAga kahe gaye haiM, jinake nAma haiM-adholoka, madhyaloka aura Urdhvaloka / * jo meruparvata kI samatala bhUmi se nau sau (900) yojana nIce kI pRthvI hai, vahIM se loka kA adhobhAga mAnA gayA hai| usakA AkAra ulaTe hue sakore ke samAna hai tathA UparI bhAga saMkIrNa aura nIce anukrama se vistAra vAlA hai| meruparvata kI samatala bhUmi se nau sau yojana nIce kI pRthvI tathA nau sau yojana Upara AkAza, isa prakAra aThAraha sau (1800) yojana madhyaloka kahA jAtA hai| jisakA AkAra jhAlara ke samAna barAbara AyAma-viSkambha (lambAI-caur3AI) vAlA hai| __isa madhyaloka ke UparI sampUrNa vibhAga ko Urdhvaloka kahate haiN| isakA AkAra pakhAvaja (mRdaGgavizeSa) ke samAna hai yAnI Upara aura nIce saMkIrNa tathA madhyabhAga vistAra vAlA hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 31 nArakI jIvoM ke nivAsasthAna adholoka meM haiN| isalie yahA~ kI bhUmiyA~ 'naraka bhUmi' kahalAtI haiN| usa bhUmi ke sAta vibhAga haiM jo samazreNI meM nahIM haiM kintu eka-dUsare ke Upara-nIce unakA aAyAma (lambAI) aura viSkambha (cauDAI) bhI sama nahIM hai, paranta nIce-nIce kI bhUmi kI lambAI aura caur3AI adhika-adhika hai| arthAt-pahalI naraka bhUmi se dUsarI naraka bhUmi kI lambAI-caur3AI adhika hai tathA dUsarI naraka bhUmi se tIsarI naraka bhUmi kI lambAI-caur3AI bhI adhika hotI gaI hai| isI taraha chaThI tama:prabhA naraka se sAtavIM mahAtamaHprabhA naraka bhUmi taka kI lambAI-caur3AI bhI adhika-adhikatara vistAra vAlI hai| ye sAtoM naraka bhUmiyA~ eka-dUsare ke nIce haiM, kintu paraspara saMlagna nahIM haiN| eka-dUsarI ke bIca bahuta hI antara hai _ isa antara meM ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta aura AkAza kramaza: nIce-nIce haiN| arthAt kahA hai ki pahalI naraka bhami ke nIce ghanodadhi hai, isake nIce ghanavAta hai, ghanavAta ke nIce hai tathA tanuvAta ke nIce AkAzapradeza hai| isa AkAzapradeza ke pazcAt dUsarI naraka bhUmi aura tIsarI naraka bhUmi ke bIca bhI kramazaH ghanodadhi Adi haiN| isI taraha sAtavIM naraka bhUmi taka saba bhUmiyoM ke nIce usI krama se ghanodadhi Adi haiN| Upara-Upara kI naraka bhUmi se nIce-nIce kI narakabhUmi kI moTAI nyUna-nyUna hai| arthAt Upara se lekara nIce ke tala taka kA bhAga kamakama hai| jaise (1) pahalI ratnaprabhA naraka bhUmi kI moTAI eka lAkha aura assI hajAra (180000) yojana kI hai tathA paholAI yAnI lambAI eka rajju (eka rAja) svayaMbhUramaNa samudra taka kI hai| (2) dUsarI zarkarAprabhA nArakI kI moTAI eka lAkha aura battIsa hajAra (132000) yojana kI hai tathA paholAI yAnI lambAI DhAI rajju (DhAI rAja) kI hai| (3) tIsarI vAlukAprabhA nArakI kI moTAI eka lAkha aura aTThAIsa hajAra (128000) yojana kI hai tathA paholAI yAnI lambAI cAra rajju (cAra rAja) kI hai| (4) cauthI paMkaprabhA naraka kI moTAI eka lAkha aura bIsa hajAra (120000) yojana kI hai tathA paholAI yAnI lambAI pA~ca rajju (pA~ca rAja) kI hai| (5) pA~cavIM dhUmaprabhA naraka kI moTAI eka lAkha aura aThAraha hajAra (118000) yojana kI hai tathA paholAI yAnI lambAI chaha rajju (chaha rAja) kI hai| (6) chaThI tamaHprabhA naraka kI moTAI eka lAkha aura solaha hajAra (116000) yojana kI hai tathA paholAI yAnI lambAI sAr3he chaha rajju (sAr3he chaha rAja) kI hai| (7) sAtavIM mahAtamaHprabhA [tamaHtamaH prabhA] naraka kI moTAI eka lAkha aura pATha hajAra (108000) yojana kI hai tathA paholAI yAnI lambAI sAta rajju (sAta rAja) kI hai| isa prakAra pRthviyA~-bhUmiyA~ nIce-nIce vizeSa paholI hone se chatra ke Upara chatra ke jaisA unakA AkAra hotA hai| ina sAtoM narakabhUmiyoM ke nIce jo sAta ghanodadhi-valaya haiM, una sabakI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 1 ] tRtIyo'dhyAyaH moTAI samAna rUpa hai| arthAt eka sarIkhI bIsa-bIsa hajAra yojana pramANa hai aura jo sAta ghanavAta tathA sAta tanavAta-valaya haiM unakI moTAI sAmAnya rUpa se asaMkhyAta yojana kI hone para bhI samAna nahIM hai| pahalI ratnaprabhA bhUmi kA ghanavAtavalaya tathA tanavAta-valaya asaMkhyAta yojana hai| usase dUsarI zarkarAprabhA bhUmi ke ghanavAtavalaya aura tanavAtavalaya vizeSAdhika haiM evaM yAvat sAtavIM mahAtama:prabhA bhUmi ke ghanavAta tathA tanavAtavalaya kI moTAI vizeSAdhika hai| yahI krama AkAzapradeza ke viSaya meM bhI hai| * adholoka meM ratnaprabhA Adika sAta bhUmiyA~-pRthviyA~ haiN| una ke nAma prabhA kI apekSA se anvartha haiN| jisameM ratnoM kI prabhA pAI jAya use ratnaprabhA kahate haiN| isa pahalI ratnaprabhA naraka pRthvI meM ratna, vajra, vairya, lohita, masAragalla ityAdi solaha prakAra ke ratnoM kI prabhA pAI jAtI hai| isalie ratnaprabhA nAma kI sArthakatA hai| dUsarI zarkarAprabhA naraka pRthvI meM kaMkaroM kI bahulatA hai| isalie zarkarAprabhA nAma kI sArthakatA hai| tIsarI vAlukAprabhA naraka pRthvI meM vAlukA-retI kI mukhyatA hai| isalie vAlukAprabhA nAma ko sArthakatA hai| cauthI paMkaprabhA naraka meM kAdava-kIcar3a kI pradhAnatA hai isalie paMkaprabhA nAma kI sArthakatA hai| pA~cavIM dhamaprabhA naraka pRthvI meM dhama arthAta dhamra kI bahalatA hai| isalie dhUmaprabhA nAma kI sArthakatA hai| chaThI tamaHprabhA naraka pRthvI meM tamaH arthAt andhakAra kI vizeSatA hai| isalie tamaHprabhA nAma kI sArthakatA hai tathA sAtavIM mahAtamaHprabhA naraka pRthvI meM pracura andhakAra kI mukhyatA hai| isalie mahAtamaHprabhA yAnI tamastamaHprabhA nAma kI sArthakatA hai| ina sAtoM pRthviyoM ke rUr3hinAma anukrama se isa prakAra haiM-(1) ghammA, (2) vaMzA, (3) zailA (meghA), (4) aMjanA, (5) riSThA (ariSThA) (6) mAghavyA aura (7) mAdhavI haiM / kramaza: ye sAtoM nAma sAtoM bhUmi-pRthviyoM ke jaannaa| ratnaprabhA nAraka bhUmi ke tIna kANDa (karaNDa) arthAt tIna vibhAga-hisse haiN| sabase Upara kA prathama kharakANDa pracura ratnamayI hai| usakI moTAI-solaha hajAra (16000) yojana pramANa hai| usake nIce kA dUsarA kANDa paGkabahula arthAt kardamamaya caurAsI hajAra [84000] yojana pramANa hai| usake nIce kA tIsarA kANDa jalabAhulya arthAt pAnI se bharA huA hai, jisakI moTAI assI hajAra (80000) yojana pramANa hai| ukta tInoM kANDa sammilita ho jAne se pahalI ratnaprabhA naraka bhUmi kI sampUrNa moTAI eka lAkha aura assI hajAra (1,80,000) yojana pramANa hai| dUsarI zarkarAprabhA naraka bhUmi se lekara yAvat saptamI tamastamaHprabhA narakabhUmi taka aise kANDa nahIM haiN| kyoMki kaMkara aura retI ityAdi jo-jo padArtha haiM, ve samasta sadRza rUpa haiN| ratnaprabhA naraka kA prathama kANDa dUsare kANDa para aura dUsarA kANDa tIsare kANDa para sthita hai| tIsarA kANDa ghanodadhivalaya para, ghanodadhi ghanavAtavalaya para, ghanavAta tanavAtavalaya para tathA tanavAta aAkAza para pratiSThita hai| kintu aAkAza kisI para bhI sthita na hokara AtmapratiSThita hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 31 vizva ke samasta padArthoM ko avakAza denA yaha AkAza kA hI dharma hai| pratyeka pRthvI ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta aura AkAza ke AdhAra para rahI huI hai| ghanAmbu yAnI ghnpaannii| isalie ghanAmbu ko ghanodadhi bhI kahate haiN| dhanavAta yAnI ghanavAyu tathA tanuvAta yAnI patalI vAyu jaannaa| ghanodadhi Adi valaya-baMgar3I ke AkAra vAle hone se, unako valaya kahate haiN| jaiseghanodadhivalaya, ghanavAtavalaya tathA tnuvaat-tnvaatvly| ratnaprabhA Adi sAtoM naraka-bhUmiyoM kA jitanA-jitanA bAhalya Upara kaha pAye haiM, usake Upara-nIce eka-eka hajAra yojana chor3a karake zeSa madhyabhAga meM narakAvAsa haiN| pratyeka pRthvI meM eka pRthvI se dUsarI pRthvI ke bIca meM antara asaMkhyAta kor3Akor3I yojana hai| pahalI ratnaprabhA se lekara yAvat sAtavIM tamastamaHprabhA taka sAta pRthviyoM meM kramaza: teraha, gyAraha, nau, sAta, pAMca, tIna aura eka pratara yAnI prastara Aye hue haiN| ve pratara mAla vAle makAna ke Upara ke bhAga meM taliyA ke samAna hote haiN| (1) pahalI ratnaprabhA narakabhUmi meM tIsa lAkha (3000000) narakAvAsa haiM / (2) dUsarI zarkarAprabhA narakabhUmi meM paccIsa lAkha (2500000) narakAvAsa haiM / (3) tIsarI vAlukAprabhA narakabhUmi meM pandraha lAkha (1500000) narakAvAsa haiM / (4) cauthI paMkaprabhA narakabhUmi meM dasa lAkha (1000000) narakAvAsa haiM / (5) pA~cavIM ghUmaprabhA narakabhUmi meM tIna lAkha (300000) narakAvAsa haiM / (6) chaThI tamaHprabhA narakabhUmi meM navvANu hajAra nau sau pacANu (66665) narakAvAsa (7) sAtavIM tamastamaHprabhA narakabhUmi meM pA~ca narakAvAsa haiM / ina sAtoM naraka bhUmiyoM ke narakAvAsoM meM nArakI jIva rahate haiN| jaise--pahalI ratnaprabhA bhUmi eka lAkha assI hajAra (1800000) yojanavAlI hai| usake Upara nIce eka-eka hajAra yojana chor3akara ke zeSa madhyabhAga ke 178000 yojana pramANa pRthvI kA piNDa narakAvAsa hai| yahI krama sAtoM hI naraka bhUmiyoM meM hai| una narakAvAsoM ke ghAtaka, saucaka, raukha, raudra, piSTapacanI, lohIkara aura uSTrikAdi azubhAzubhanAma haiM, jinake sunate hI AtmA meM bhaya ho jAtA hai| prathama ratnaprabhAgata sImanta nAmaka narakAvAsa se yAvat saptama mahAtamaHprabhA gata apratiSThAna nAmaka narakAvAsa paryanta samasta sAtoM narakAvAsa chre ke samAna vajramaya taliye vAle haiN| kintu sabake saMsthAna sadRza-samAna nahIM haiN| arthAt ve bhinna-bhinna AkAra vAle hote haiN| unameM kitaneka trikoNa AkAra vAle. kitaneka caukora AkAra vAle, kitaneka kumbha AkAra vAle tathA kitaneka hala ityAdi aneka prakAra ke prAkAra vAle evaM eka, do aura tIna maMjila vAle makAna ke samAna pratara-prastara vAle hote haiN| inakI saMkhyA kramazaH isa prakAra se hai| ratnaprabhA ke teraha Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 2 ] tRtIyo'dhyAyaH pratara, zarkarAprabhA ke gyAraha pratara, vAlukA ke nau pratara, paMka ke sAta pratara, dhUma ke pA~ca pratara, tamaH ke tIna pratara aura tamastamaHprabhA kA eka hI pratara hai| inameM nArakI jIva rahate haiN| vizeSa sAtoM naraka bhUmiyoM meM pratyeka meM ghanodadhi kI moTAI bIsa hajAra yojana kI hai| ghanavAta tathA tanavAta kI moTAI pratyeka pRthvI meM asaMkhyAta yojana kI hai| kintu nIce-nIce kI pRthvI meM ghanavAta aura tanuvAta kI moTAI adhika-adhika vizeSa jaannii| * yahA~ para prazna yaha hogA ki-yahA~ kA vAyu anya sthala meM gaye binA nitya pAnI ko dhAraNa karake rakhatA hai| pAnI bhI kisI sthala meM phailAye binA nitya pRthvI ko dhAraNa karake rakhatA hai tathA pRthviyoM meM pAnI se pralaya bhI nahIM hotA hai| isa taraha anAdi kAla se nitya satata rahane meM kAraNa kyA hai ? uttara- isa taraha rahane meM loka sthiti hI kAraNa hai / / 3-1 / / * narakAvAsAnAM varNanam * OM sUtram tAsu narakAH // 3-2 // * subodhikA TokA * tAsu ratnaprabhAdyAsu saptapRthivISu narakajIvAH vasanti / ratnaprabhAdipRthivyAH ekasahasrayojanAnyuccairekasahasrayojanAnyadhastAd (nIcaiH) tyaktvA'vaziSTabhAge narakAvAsAH santi / teSu chedanaM, bhedanaM, prAkrandanaM, ghAtanamityAdyanekaduHkhaM nArakajIvairbhujyate / tadyathA-uSTrikApiSTa pacanIlohIkarakendrajAnukAjantokAyaskumbhAyaH koSThAdisaMsthAnA vajratalAH sImantakopakrAntA rauravo'cyuto raudro hAhAravoghAtanaH zocanastApanaH krandanovilapanazchedanobhedanaH khaTAkhaTaH kAlapiJjara ityevamAdyA azubhanAmAnaH kaalmhaakaal-raurv-mhaaraurv-aprtisstthaanpryntaaH| tatra ratnaprabhAdAvanukramAt 13-11-67-5-3-1 itthaM sarvaM militvA ekonapaJcAzat (46) pratarANi santi / tathA triMzallakSAriNa, paJcaviMzatilakSANi, paJcadaza lakSANi, dazalakSAriNa, trINi lakSAriNa, paJcanyUnakalakSaM tathA paJcaivaM sarvaM sammelayA caturazIti lakSANi (8400000) narakAvAsAH santi / uparyuktasya prathamapratarasya nAma sImantakamasti, antyapratarasya nAma apratiSThAnamasti ceti // 3-2 / / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtra [ 3 / 2 * sUtrArtha-ratnaprabhAdika ukta pRthviyoM meM hI narakoM ke AvAsa haiM, arthAt narakAvAsa Aye hue haiM / / 3-2 / / Wan vivecanAmRta ratnaprabhA ityAdika upayukta sAtoM pRthviyoM meM hI naraka-narakAvAsa Aye hue haiN| kintu ve prAvAsa pratyeka pRthvI ke Upara aura nIce ke eka-eka hajAra yojana kA bhAga chor3akara madhya ke bhAga meM haiN| __vizva meM uSTrikA, piSTapacanI, lohIkarakA, indrajAnukA, jantoka, Ayakumbha tathA ayakoSThAdika pakAne ke bhAjana yAnI bartana prasiddha haiN| jaisA unakA AkAra hotA hai, vaisA hI AkAra ina narakoM kA bhI hotA hai| ina bhAjanoM-bhANDoM meM pakane vAle anna-taNDulAdi ke samAna nAraka jIva jo ina narakoM meM rahate haiM, unheM kSaNamAtra bhI sthiratA yA sukha kA anubhava nahIM hotA hai| kevala zrI tIrthaMkara bhagavanta ke janmakalyANakAdi samaya meM bijalI kI camakAra kI mAphika kSaNabhara sukha hotA hai, zeSa samaya nhiiN| ina narakoM ke nIce kA tala bhAga yAnI taliyA vajramaya hai| pahalI ratnaprabhA pRthvI ke teraha pratara haiN| unameM se pahale pratara meM dizAoM kI tarapha 46-46 tathA vidizAoM kI tarapha 48-48 naraka haiN| madhya meM eka sImantaka nAmakA indraka naraka hai| inakI saMkhyA saptama bhUmi taka krama se eka-eka kama hotI gaI hai| dizAoM aura vidizAoM ke binA kucha prakIrNaka naraka bhI haiN| raurava ityAdika una narakoM ke nAma haiN| sAtavIM pRthvI meM kevala pA~ca hI naraka haiN| kyoMki usameM vidizAoM meM koI naraka nahIM hai / vizeSa sArAMza yaha hai ki ratnaprabhAdika pratyeka pRthvI kI jitanI moTAI hai, usameM se Upara aura nIce eka-eka hajAra yojana chor3akara zeSa bhAga meM naraka haiN| jaise-ratnaprabhA pRthvI kI moTAI eka lAkha aura assI hajAra (180000) yojana kI hai| usameM Upara ke eka hajAra yojana aura nIce ke eka hajAra yojana chor3akara madhya ke eka lAkha aura aThahattara hajAra (1780000) yojana meM narakAvAsa haiN| isI taraha zarkarAprabhA ityAdi sabhI pRthviyoM meM bhI smjhnaa| kintu sAtavIM tamastamaHprabhA pRthvI meM Upara ke bhAga meM sAr3he bAvana hajAra aura nIce ke bhAga meM bhI sAr3he bAvana hajAra chor3akara zeSa tIna hajAra yojana meM narakAvAsa haiN| ratnaprabhAdika sAta pRthviyoM meM kramaza: 13, 11, 6, 7, 5, 3 aura 1 prastara yAnI pratara Aye haiN| ve pratara maMjila-mAla vAle makAna ke Upara ke bhAga meM Aye hue chajjA-taliyA ke samAna hote haiN| ina prataroM meM narakAvAsa Aye hue haiN| ye pratara Upara-Upara Aye hue haiN| ratnaprabhAdika pRthvI meM kramaza: 30 lAkha, 25 lAkha, 15 lAkha, 10 lAkha, 3 lAkha, 6665 aura 5 narakAvAsa haiN| ye narakAvAsa mukhyapane tIna prakAra ke haiN| indraka, paMktigata tathA pusspaavkiirnn| madhya-bIca meM Aye hue narakAvAsa ko 'indraka' kahate haiN| chavAye hue puSpoM kI mAphika khule-khule Aye hue narakAvAsa ko 'puSpAvakIrNa' kahate haiN| samasta indraka narakAvAsa gola haiN| paMktigata narakAvAsa tikone, caukora aura vATalAkAra haiN| puSpAvakIrNa narakAvAsa bhinna-bhinna AkAra vAle haiN| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 ] tRtIyo'dhyAyaH [e vAle haiM / sarva narakAvAsoM kI U~cAI tIna hajAra yojana kI hai / lambAI-paholAI meM kitaneka narakAvAsa saMkhyAta yojana ke haiM tathA kitaneka prasaMkhyAta yojana ke bhI haiM / pahalI ratnaprabhA narakabhUmi meM zrAyA huA pahalA sImantaka nAmaka indraka narakAvAsa paiMtAlIsa lAkha (4500000 ) yojana pramANa lambA hai / sAtavIM tamastamaH prabhA naraka bhUmi meM AyA huA antima pratiSThAna nAmaka indraka narakAvAsa eka lAkha ( 100000 ) yojana pramANa lambA hai / zeSa narakoM meM koI saMkhyAta hajAra aura koI asaMkhyAta hajAra yojana pramANa vAle haiM / ghora pApa ke udaya se jIva AtmA ina sAtoM narakoM meM jAkara utpanna hote haiM / ye nitya hI andhakAra se vyApta, durgandhamaya bhaura duHkhoM ke sthAna haiN| inakA AkAra gola, tikonA, caukora ityAdi aneka prakAra kA hotA hai / ina narakoM meM utpanna hone vAle aura rahane vAle nAraka jIvoM kA vizeSa svarUpa batAne ke lie aba sUtra kahate haiM / / 3-2 / / * narakeSu lezyAdInAmazubhatA 5 sUtram - nityAzubhataralezyA - pariraNAma- deha-vedanA - vikriyAH // 3-3 // * subodhikA TIkA prAsu ratnaprabhAdika-saptapRthvISu niccainiccairadhikamadhikamazubhatara lezyA-parigAma-zarIra-vedanA-vikriyAH nirantaraM bhavanti / prarthAdekakSaNamapi zubhalezyAdi na tiSThati / prathama-dvayanArakayoH kApotalezyA vartate / tRtIyanArake kApotalezyA nIlalezyA ca vartete / caturthanArake nIlalezyA vartate / paJcamanArake nIlalezyA kRSNalezyA ca vartete | SaSThanArake saptamanArake ca kRSNalezyA vartate / imA lezyA akramAdadhaH sthitanAra ke'dhikAdhika saMkliSTA'dhyavasAyavatI ca jAyate / bandhanaM, gatiH (uSTra gardabhayoriva ) huNDaka saMsthAnaM, bhedaH varNaH, gandhaH, rasaH, sparzaH, agurulaghuH, zabdazcaite dazaprakArANAM zrazubhapudgalAnAmanukramato'dhiko'zubhatarapariNAmAH narakapRthivISu bhavanti / sarvasthaSu nityAndhakAramayastathA zleSma mUtra- viSThA - rudhirapUtirityAdyazucipadArthena yuktAstA narakabhUmayaH santi / pIcchAkRSTapakSIvat krUra - karuNa - bIbhatsa - bhayaGkarAkRtimanto duHkhitA apavitrazarIrANi nArakajIvAnAM bhavanti / prathamanArakapRthivyAM nArakajIvAnAM zarIrANi Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtre pAdonASTadhanuH SaDaGgulipramAraNakAni bhavanti / zarIrANi kramazodviguNaM dviguNaM bhavanti / tadyathA 10 (1) prathamanAra ke (2) dvitIyanAra ke (3) tRtIyanArake (4) caturthanArake (5) paJcamanAra ke (6) SaSThanAra ke [ 3 / 3 tat pazcAt sthitAnAM nAraka-jIvAnAM 7 / / / dhanuH SaDaGguliH 15 / / dhanuH dvAdazAGguliH 31 / dhanuH 62 / / dhanuH 125 dhanuH 250 dhanuH (7) saptamanAra ke 500 dhanuzca iti pramANakAna nArakajIvAnAM zarIrANi bhavanti / bhavataH / vartate / prathama dvitIya tRtIya nArakeSu uSNavedanA bhavati / caturthanAra ke uSNa - zItavedane paJcamanAra ke zItoSNa vedane bhavataH / SaSThanArake saptamanArake ca zItavedanA ekaikato'dhika tIvratara vedanA kramazo jJAtavyA / grISmakAle pracaNDatApo bhavati tadA madhyAhnakAle caturdikSu pratyantameva jAjvalya mAnA'gnInAM citiM kRtvA madhye pittavyAdhimAn manuSyaH samupavizet, tasya yAdRk tApo bhavet [duHkhaM syAt ] tato'pyanantaguNaM duHkhamuSNavedanAyAH nArakajIvAnAM jAyate / pauSa-mAghamAsayoH zItarAtrau proSakaM patati, zItapavanaJca vahati tAdRza zItasamaye vahnivastrarahitasya manuSyasya zItaduHkhamutpadyate tato'pyadhikaM nArakajIvAnAmanantaguNaM duHkhaM zItavedanAyAH bhavati / imAnuSNa vedanA vedanavato nArakajovAn tata utthApyAtrAtyantaprajvalitAgnInAM zikhAnAM tadA teSAM zItalacchAyAsu suptAnAmiva sukhAnubhavo bhaviSyati, nidrAM lapsyate, tathA zItavedanA vedanavato nArakAn tata utthAyAtra mAghamAsasya rAtrau zroSe muJcati tadApi te'tyantAnandato nidrAM lapsyante, itthaM nArakajIvAnAM dAruNaM duHkhamasti / teSAM vikriyApi azubhatarAsti / zubhamicchaM kurvato'pi duHkhA'zubhA vikriyA bhavati / tathA duHkhagrasto bhavan yadyapi duHkhasya pratikAraM ( upAyaM) karttumicchati tadA viparItaM mahaduHkhamutpadyate nArakasya / / 3-3 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 3 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 11 * sUtrArtha-ukta sAtoM narakabhUmiyoM meM rahane vAle nAraka jIvoM ke nIce-nIce ke krama se lezyA, pariNAma, pudgala dravyoM kA pariNamana, aMgopAMga, deha kI AkRti, zIta-uSNAdika vedanA aura uttaravaikriyazarIra racanAdi nitya azubhatara hI huA karate haiM / / 3-3 // OM vivecanAmRta hai narakAvAsoM kI saMkhyA kahate hue batAyA hai ki-prathama narakabhUmi ratnaprabhA meM tIsa lAkha, dUsarI zarkarAprabhA meM paccIsa lAkha, tIsarI vAlukAprabhA meM pandraha lAkha, cauthI paMkaprabhA meM dasa lAkha, pA~cavIM dhUmaprabhA meM tIna lAkha, chaThI tamaHprabhA meM 66665 tathA sAtavIM tamastamaHprabhA meM kevala pA~ca narakAvAsa haiN| sAtoM narakoM ke prataroM kI saMkhyA batAte hue kahA hai ki-ratnaprabhA ke teraha pratara, zarkarAprabhA ke gyArahapratara, vAlukAprabhA ke nau pratara, paMkaprabhA ke sAta pratara, dhUmaprabhA ke pA~ca pratara, tamaHprabhA ke tIna pratara tathA tamastamaHprabhA kA eka pratara isa prakAra kula 46 pratara haiN| * prazna--prastara-prataroM meM naraka kahane kA kyA prayojana hai ? uttara-eka pratara-prastara aura dUsare pratara-prastara ke bIca jo avakAza yAnI antara hai, usameM naraka hotI nahIM hai| kintu pratyeka pratara-prastara kA tIna-tIna hajAra yojana pramANa pRthvI kA piNDa hai arthAt moTApana hai, usameM vividha saMsthAna vAle naraka haiN| * prazna-naraka aura nAraka kA kyA sambandha hai ? uttara-naraka nAmaka sthAna ke sambandha se hI ve jIva prAtmA nAraka kahalAte haiN| isalie nAraka jIva-AtmA hI hai tathA naraka unakA sthAna hai, aisA hI smjhnaa| nAraka sadA azubhatara lezyA, pariNAma, deha, vedanA aura vikriyA vAle hote haiN| naraka ke jIvoM meM lezyA ati azubha, pudgalavarNAdika kA pariNAma azubha, deha azubha, vedanA atizaya, uttara vaikriya zarIra bhI atyanta hI azubha hotA hai| arthAt-pahalI narakabhUmi se dUsarI narakabhUmi aura dUsarI se tIsarI naraka bhUmi isI taraha sAtavIM naraka bhUmi paryanta ke naraka azubha, azubhatara evaM azubhatama racanA vAle haiN| tathA ina narakoM meM rahane vAle nArakI jIvoM ke bhI lezyA, pariNAma, deha vedanA aura vikriyAdi bhI uttarottara azubha-azubhatara hote haiN| (1) azubha lezyA-narakoM meM rahane vAle jIvoM meM kRSNa, nIla aura kApota ye tIna lezyAe~ sadA azubha hI rahatI haiN| tathA nIce-nIce ke narakoM kI lezyAe~ anukrama se aura bhI adhikAdhika azubhatara-azubhatara hI haiN| pahalI ratnaprabhA aura dUsarI zarkarAprabhA meM kApota lezyA hai, kintu zarkarAprabhA kI kApota lezyA ratnaprabhA kI lezyA se tIvra saMkleza vAlI hai| isI taraha tIsarI Adi bhUmiyoM ke viSaya meM bhI jAnanA, tIsarI vAlukAprabhA meM kApota aura nIla lezyA, cauthI paMkaprabhA meM nIla lezyA, pA~cavIM dhUmaprabhA meM nIla aura kRSNa lezyA, chaThI tamaHprabhA meM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 3 / 3 kRSNalezyA tathA sAtavIM tamastamaH prabhA meM bhI kRSNalezyA hai / ve kramazaH adhikAdhika tIvra saMkleza vAlI haiM / nIce-nIce ke narakoM meM uttarottara adhika adhika azubha lezyAe~ hotI gaI haiM / yahI bAta pariNAmAdika ke viSaya meM bhI samajhanI / (2) azubha pariNAma - narakoM meM pudgaladravya ke jo pariNAma hote haiM, ve uttarottara adhika adhika azubha hote haiM / narakoM meM hone vAlA pudgaladravya kA yaha azubha pariNAma dasa prakAra kA hai / bandhana, gati, saMsthAna, bheda, varNa, gandha, rasa, sparza, agurulaghu aura zabda isa taraha pudgala pariNAma ke ye dasa nAma haiM / * bandhana - naraka meM rahe hue jIva ke apane zarIrAdi ke sAtha sambandha meM Ane vAle pudgala atyanta hI zubha hote haiM / * gati - prazastavihAyogati nAmakarma kA udaya hone se naraka meM rahe hue jIva kI gati U~Ta Adi kI jaisI aprazasta hotI hai / * saMsthAna - naraka meM rahe hue jIva kI tathA vahA~ rahI huI bhUmi kI prAkRti dekhane vAle ko udvega utpanna hove, aisI hotI haiM / * bheda - zarIra tathA bhItAdika meM se khirate hue pudgala atyanta azubha pariNAma vAle banate haiM / * varNa - naraka meM sarvatra andhakAra chAyA rahatA hai| padArthoM se lepa kiyA huA sA dikhatA hai / pratyeka padArtha kA varNa kRSNa hotA hai / tala bhAga zleSmAdika azuci bhaya trAsa upajAve aisA pratizaya * gandha - naraka kI bhUmi mala, mUtra, rudhira, ityAdika azubha padArthoM se kharar3AyelI hone se, usameM se sadA hI durgandha chUTatI hai / * rasa - naraka ke padArthoM kA rasa bhI noma Adi ke rasa se adhika kaTu kaDuvA hotA hai / * sparza-naraka ke padArthoM kA sparza bhI adhika uSNa aura bicchU ke daMza ityAdika se bhI adhika pIr3A utpanna karane vAlA hotA hai / * guru laghu - nArakI jIva ke zarIra kA agurulaghupariNAma bhI aneka duHkhoM kA zrAzraya hone se aniSTa, azubha hotA hai / mujhe kaSTa se bacAiye ! aise aneka zabda - he mAtA ! he pitA ! mujhe chur3Aiye ! prakAra ke karuNa zabda zravaraNa mAtra se hI bhaya trAsa ko utpanna karate haiM / isa taraha pudgala dravya kA yaha azubha pariNAma dasa prakAra kA jAnanA / sArAMza yaha hai ki ina ratnaprabhAdi sAtoM narakoM kI bhUmiyA~ tirache, Upara aura ananta bhayAnaka, nitya aura andhakAra se tamomaya banI rahatI nIce samasta dizAnoM meM saba tarapha 1 tathA jinameM zleSma - kapha, mUtra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 3 ] tRtIyo'dhyAyaH aura viSTA kA pravAha ho rahA hai, aise aneka prakAra ke mala, rudhira, vasA, medA aura pIpa se inakA tala bhAga lipta rahA karatA hai| ye bhUmiyA~ zmazAna bhUmi kI mAphika sar3e hue durgandha sameta mAMsa tathA keza, carma, dAMta, nakha tathA haDDI se vyApta banI rahatI haiN| hAthI, ghor3e, sarpa, cUhe, billI, kutte, gau, gIdar3a, nebalA tathA manuSyoM ke zavoM se pUrNa evaM unakI azubhatara gandha se sadA durgandhita rahatI haiN| naraka kI una bhUmiyoM meM nirantara sabhI tarapha isa prakAra ke hI zabda sunAI par3ate haiM ki hA mAta: ! dhikkAra ho, hAya atyanta kaSTa aura kheda hai, daur3o aura mere para prasanna hokara kRpA karake mujhe zIghra ina duHkhoM se chur3Ano, he svAmin ! maiM ApakA sevaka hU~, mujha dIna ko na maaro| isI taraha nirantara rone ke aura tIvra karuNA utpanna karane vAle, dInatA tathA prAkulatA ke bhAvoM se yukta, atyanta vilAparUpa, pIr3A ko prakaTa karane vAle zabdoM se, evaM dInatA, hInatA tathA kRpaNatA ke bhAva bharI yAcanAoM se, azrudhArA yukta garjanAoM se evaM antaraGga ke saMtApa kA anubhava karAne vAle uSNa ucchvAsoM se ve naraka-bhUmiyA~ atizaya bhayAnakatA se bharI rahatI haiN| (3) azubha deha-naraka ke jIvoM kA deha-zarIra huNDakasaMsthAna vAlA hotA hai| huNDakanAmakarma ke udaya se unake zarIroM kA prAkAra aniyata aura avyasthita banatA hai| unakA zarIra vaikriya hote hue bhI devoM kI mAphika zubha-pavitra nahIM hotA hai, kintu mala-mUtrAdika azubha padArthoM se bharA huA hotA hai| zarIra kA varNa atizaya kRSNa, bhayAnaka aura bIbhatsa arthAt ghRNAjanaka hotA hai| (4) azubha vedanA-sAtoM narakabhUmiyoM ke nArakI jIvoM kI vedanA uttarottara adhika adhikatara hai| naraka ke jIvoM ko kSetrakRta. parasparodIrita aura paramAdhAmI kRta i vedanA nirantara hotI hai| inameM se isa sUtra meM kSetrakRta vedanA kA nirUpaNa hai| naraka meM uSNa, zota, bhUkha, tRSA, khaNaja, parAdhInatA, jvara, dAha, bhaya aura zoka isa taraha dasa prakAra kI kSetrakRta yAnI kSetrasambandhI vedanA hai| prathama tIna naraka bhUmiyoM meM uSNavedanA hai| cauthI narakabhUmi meM uSNavedanA tathA zItavedanA hai| pA~cavIM narakabhUmi meM zItoSNavedanA hai| chaThI naraka bhUmi meM zItavedanA aura sAtavIM narakabhUmi meM atizItavedanA hotI hai| uSNavedanA aura zItavedanA itanI tIvra hotI hai ki isa vedanA ko bhogane vAle naraka ke jIvoM ko yadi mRtyuloka kI tIvra se tIvra uSNa yA zItavedanA ke sthAna meM rakhA jAya to vaha sthAna unake lie sukhaprada hotA hai| kSetrakRta uSNAdi dasa prakAra kI vedanA kA sArAMza nIce pramANe hai (1) uSNavedanA-grISmakAla meM jisa jIva kA zarIra pittavyAdhi ke prakopa se AkrAnta ho gayA ho, tathA cAroM tarapha jalatI huI agni se ghirA huA ho, AkAza bAdala se rahita ho, madhyAhna samaya meM sUrya AkAza ke madhya bhAga meM AyA ho, kar3I dhUpa se saMtapta ho rahA ho, tathA vAyu-pavana kA calanA bhI bilakula banda ho gayA ho, usa jIva ko uSNatAjanya jaisI vedanA hotI hai, usase bhI anantaguNI vedanA naraka ke jIvoM ko hotI hai| aisI asahya tIvrauSNavedanA ko sahana karane vAle nArakI ko koI jIva vahA~ se uThAkara isa manuSya loka meM pUrvokta sthala para lAkara chor3e to Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] zrItasvArthAdhigamasUtre' [ 33 vaha nArakI yaha jAne ki yaha koI binA garamI vAlA aura zItala pavana vAlA sthAna hai aura use vahA~ nIMda A jAtI hai / naraka kI uSNa vedanA ke viSaya meM zAstrakAroM ne yaha bAta uparyukta upamA se prati sundara samajhAI hai / ( 2 ) zItavedanA - naraka meM rahane vAle jIva- grAtmA dvArA sahana kI jAne vAlI pratizItavedanA kA saMkSipta varNana zAstrakAroM ne upamA se prati sundara samajhAne ke lie kahA hai ki pauSa yA mAgha -mahA mAsa meM jisake zarIra se tuSAra-barpha cAroM tarapha lipaTI huI ho, rAtri meM prati samaya bar3hatI huI ThaNDI havA cala rahI ho, hRdaya hAtha paira proSTha aura dA~ta ityAdi ka~pane lagate hoM, AkAza bAdala rahita ho, cAroM tarapha jarA bhI agni na ho, tathA sthAna khulA ho evaM deha bhI vastra se rahita ho / aise samaya meM usa manuSya ko jaisA zItavedanA sambandhI azubha duHkha ho sakatA hai, usase bhI anantaguNA adhika duHkha-kaSTa zItavedanA vAle nArakI ko huA karatA hai| ise amuka samaya taka hI nahIM, kintu nirantara nitya aisI zIta vedanA sahana karanI par3atI hai / aisI asahya sakhta zItavedanA kA anubhava karane vAle usa nArakI jIva ko vahA~ se uThA kara yahA~ manuSyaloka meM pUrva meM kahe hue sthala meM lAkara chor3A jAya to vaha jAne ki maiM ThaNDI aura pavana binA ke sthAna meM hU~, aisA samajha kara vaha ghasaghasATa nIMda letA huA U~gha jAtA hai / pahalI, dUsarI aura tIsarI naraka meM uSNavedanA hotI hai| cauthI naraka meM adhika nArakoM ko uSNavedanA tathA alpa nArakoM ko zItavedanA hotI hai / pA~cavIM naraka bhUmi meM adhika nArakoM ko zItavedanA tathA alpa nArakoM ko uSNavedanA hotI hai / isase yaha jAnanA ki cauthIpA~cavIM naraka meM donoM prakAra kI vedanA hotI hai| tathA chaThI aura sAtavIM narakabhUmi meM zItavedanA hotI hai| (3) kSudhAvedanA - naraka meM rahe hue nArakI jIvoM ko itanI kSudhA bhUkha lagatI hai ki vizva meM rahe hue sarvasva anAja kA bhakSaNa kara jAya arthAt khA jAya, ghRta ghI ke aneka samudroM ko khAlI kara de, dUdha ke samudra pI jAya, yAvat vizva ke samasta pudgaloM kA bhakSaraNa kara jAya to bhI unakI kSudhA bhUkha nahIM zamita hotI / itanA hI nahIM kintu adhikAdhika vRddhi pAmatI hai / (4) tRSAvedanA - naraka meM rahe hue nArakI jIvoM kI tRSA bhI sakhta hotI hai / vizva ke samasta samudroM kA jala pAnI pI jAya to bhI unakI tRSA zAnta nahIM hotI hai| nitya hoTha sUkhe hue rahate haiM, tathA kaNTha- gale meM bhI zoSa hI rahA karatA hai / (5) kharagaja - naraka meM nArakI jIvoM ko apanA zarIra churI se khaNe - khajavAle to bhI na miTe aisI prati tIvra kharagaja nirantara hI rahA karatI hai / (6) parAdhInatA - naraka meM nArakoM jIvoM ko nitya paramAdhAmiyoM ke vaza meM rahanA par3atA hai / (7) jvara - manuSyaloka meM mAnava ko adhika se adhika jitanA jvara ( tAva - bukhAra) prAtA hai, usase bhI ananta guNA jvara-tAva naraka meM nArakI jIvoM ko hotA hai / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 4 ] tRtIyo'dhyAyaH (8) dAha-naraka meM nArakI jIvoM ko apane deha-zarIra meM sarvadA dAha-balatarA rahA karatA hai| (E) bhaya-naraka meM nArakI jIva apane avadhijJAna yA vibhaMgajJAna se AgAmI duHkha ko jAnane se nitya bhayabhIta rahate haiN| taduparAnta paramAdhAmI aura anya nArakiyoM kA bhI bhaya rahatA hai| (10) zoka-naraka meM rahe hue jIva apane duHkha, bhaya Adi ke kAraNa sadA zokAtura rahate haiN| isa taraha kSetrakRta uSNAdi dasa prakAra kI vedanA kA sArAMza jaannaa| (5) azubha vikriyA-naraka meM nArakI jIvoM kI kriyA bhI uttarottara adhika-adhika azubha hotI hai| ve duHkha se Akula-vyAkula hokara chUTane kA yatna-prayatna karate haiM, kintu vaha unake lie vizeSa duHkhadAyI hotA hai, tathA vaikriya labdhi se zubha banAne kI icchA karate haiM, to bhI unakA banAyA huaA azubha hI hotA hai| arthAt-nArakiyoM kA bhavadhAraka zarIra to huNDaka saMsthAnAdi ke kAraNa hI hotA hai, kintu vikriyA ke dvArA hone vAlA uttara vakriya zarIra bhI azubhatara hI hamA karatA hai| kyoMki unake vaise hI nAmakarma kA udaya hai aura vahA~ ke kSetra kA mAhAtmya bhI isI prakAra kA hotA hai| * prazna-lezyAdi azubha bhAvoM ko nitya kahane kA kyA prayojana hai ? uttara-nitya kA artha nirantara hai| gati, jAti, zarIra aura aMgopAMga nAmakarma ke udaya se narakagati meM lezyAdi bhAva jIvanta-paryanta azubha hI hote haiN| kSaNamAtra bhI kisI samaya antara par3atA nahIM hai| ye pariNAma pala bhara ke lie bhI zUbha bhAva ko prApta nahIM hote haiM / 3-3 // * narakeSu parasparodIrita-vedanA * ma mUlasUtram parasparodIritaduHkhAH // 3-4 // * subodhikA TokA * pUrvokta Su narakeSu parasparodIritAni duHkhAni nArakANAM bhavanti / kSetrasvabhAvajanitAJcAzubhAt pudglprinnaamaadityrthH| narakeSu dvividhAH jIvAH prApyante / eSu prAdyaH mithyAdRSTi: dvitIyazca samyagdRSTiH / mithyAdRSTInAM saMkhyAH vizeSAdhikAH samyagdRSTInAJca saMkhyAH atyalpAH santi / mithyAdRSTivatA bhavapratyayavibhaGgaH prApyate, samyagdRSTivatAcAvadhijJAnam / vibhaGganimittena viparItaM bhAvamutpadyate / prataH Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [54 ye etAdRzAH nArakAH krodhAdibhAva H anyo'nyaM prahArAdibhiH dhAntuM prayatante / samyagdRSTinaH te anyebhyaH duHkhAya krodhaM na kurvanti tathodIraNApi na kurvanti / anyacca kSetrasvabhAvajanitapudgala - pariNAmaH zItoSNa kSutpipAsAdiH zItoSNe vyAkhyAte kSutpipAse kathayiSyAmaH, anuparata - zuSka- IndhanopAdAnena eva tIkSNenAgninA pravartena kSudhAgninA dahayamAnazarIrANi anusamayamAharanti / te sarve pudgalAnyapi kSuttIvrayA ca nityAnuSaktayA pipAsayA zuSkakaNThoSThatAlujihvAH sarvodadhInapi pibeyuzca na tRptiM samavApnuyuH eSAM kSuttRSNe ityevamAdIni kSetrapratyayAni / yatra azubha pariNamanaM bhUmirukSatA durgandhAdIni jAyante / nArakAH parasparodIritAni duHkhAni bhuJjante 1 atra bhavapratyayo'vadhirnArikadevAnAm / tacca nArakeSu avadhijJAnaM azubhabhavahetukam / mithyAdarzanasaMyogAt vibhaGgajJAnaM bhavati / bhAvadoSopaghAtAt teSAM duHkhakAraNameva jAyate / tena te sarvataH tiryag- Urdhvamadhazca dUrataH ajasraM duHkhahetUn avalokayanti / yathA ca kAkolUkanakula sarpAdikulaM utpattiryadA jAyate tadaiva baddhavairaM tathA parasparaM prati nArakAH / yathA pUrvAJ zuno dRSTvA zvAnaH nirdayaM krudhyanti ca parasparaM praharanti ca evaM ca teSAM nArakAraNAM pravadhiviSayeNa dUrataH eva parasparaM avalokya krodhAtizayatvaM jAyate duranto bhavahetukaH / tataH prAgeva duHkhasamudghAtArtAH krodhAgnyA dopitamanaso'tarkitA iva zvAnaH samuddhatAH vaikriyaM bhayAvahaM svarUpaM dhArayitvA tatraiva pRthivo pariNAmajanikSetrAnubhAva janitAni ca lohamayazala -zilA- muzala- mudgara - bardhI- tomara-talavAra-DhAlazakti-lohaghana-khaGga-dudhArA-yaSTi- parazu - bhiNDipAlAdIni zrAyudhAni ca kara-caraNa-dantaiH anyonyaM ghAtayanti / tena ca anyonyaghAtajanitavikRtazarIrA ghAtapragADhapIDAH zunAghAtana praviSTA iva mahiSa-sUkarorabhrA prasphuranto raktakardame AceSTante / etAni anyonyaudIritAni duHkhAni narakeSu nArakajIvAnAM jAyante / nArakeSu pranyacca vizeSaduHkhamAlakSyApi kathyate / / 3-4 / / * sUtrArtha-una narakAvAsoM meM nAraka jIvoM ko paraspara udIrita duHkha bhI hote haiM / arthAt - nArakI jIva paraspara duHkha utpanna karane vAle hote haiM / 3-4 // vivecanAmRta 5 naraka meM kSetrasvabhAva se saradI aura garamI kA bhayaMkara duHkha hai / isase bhI bhUkha aura tRSA kA duHkha prati bhayaMkara hai / jIva- zrAtmA ko bhUkha itanI satAtI hai ki, jitanA adhika AhAra lete Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 5 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 17 haiM, utanI hI adhika bhUkha agni-pAga ke samAna jAjvalyamAna hotI jAtI hai| sarva bhakSaNa se bhI bhUkha zAnta nahIM hotI, apitu aura bhI bar3hatI jAtI hai| isI taraha tRSA-pyAsa kA bhI bhayaMkara duHkha hai| tRSA itanI lagatI hai ki, cAhe jitanA hI jala-pAnI piyA jAya to bhI jIva-AtmA ko tRpti nahIM hotii| isase bhI adhika duHkha unheM paraspara vairabhAva se paidA-utpanna hotA hai| jaise-sarpa aura nauliye (nevalA) ke yA billI aura cUhe ke janma se hI vairabhAva hotA hai, vaise hI yahA~ para bhI rakI jIvoM ke vaira-bhAva hote haiN| isalie ve eka-dUsare ko dekhakara zvAna-kuttoM kI mAphika paraspara-lar3ate haiM, kATate haiM aura krodha se ati jalate haiN| evaM mAraNa, tAr3ana, abhighAtAdi ke dvArA ati duHkha diyA karate haiN| isIlie ve paraspara-janita duHkha vAle kahe gaye haiN| una narakoM meM do prakAra ke jIva-prANI pAye jAte haiN| eka haiM mithyAdRSTi aura dUsare haiM smygdRsstti| mithyAdRSTi jIvoM kI saMkhyA bahata hI adhika hai, tathA samyagadRSTi jIvoM kI saMkhyA ati alpa hai| mithyAdRSTiyoM meM bhavapratyaya vibhaMga pAyA jAtA hai aura samyagdRSTiyoM meM avadhijJAna rahA karatA hai| pUrvabhava ke vairI do jIva eka hI sthAna meM utpanna hue hoM to kSetrAnubhavajanita zastroM se paraspara yuddha karate haiN| are! vairI na hote hue bhI yaha merA pUrva bhava kA vairI-zatru hai aisA asatya samajha kara bhI zastroM se yuddha karate haiN| paraspara yUddha bhI mithyASTivaMta nAraka hI karate haiM, samyagdRSTivaMta nAraka nhiiN| ve to samatA bhAva se sahana karate haiN| dUsaroM ke udIrita duHkhoM ko sahate hue apane prAyuSya kI pUrNatA kI apekSA kiyA karate haiM, aura apane pUrvajanma ke AcaraNa kA vicAra bhI kiyA karate haiN| una nAraka jIvoM ke bhI avadhijJAna yA vibhaMgajJAna ke dvArA dUra hI se paraspara dekhakara tIvra pariNAma rUpa krodha utpanna hotA hai| jo ki bhava ke nimitta se hI janya hai aura jisakA phala atizaya duHkha rUpa hai| unake krodha utpanna hone ke pUrva hI duHkhoM ke samudghAta se pIr3ita hae anya nArakI kA mana krodha rUpa agni se prajvalita ho jAtA hai taba ve akasmAt kuttoM kI mAphika prA TUTate haiN| bhayAnaka vaikriya rUpa dhAraNa karake vahIM para pRthvI pariNAma se janya aura kSetra mAhAtmya se hI utpanna hue aise lohamaya zala, zilA, muzala, mudgara, bI, tomara, talavAra, DhAla ityAdika AyudhoM ko lekara yA hAtha-pA~va aura dA~toM se eka dUsare ke Upara AkramaNa karate haiM tathA eka dUsare kA ghAta karate haiN| isa prakAra paraspara udIrita duHkhoM ko naraka ke jIvoM ko sahana karanA par3atA hai| (3-4) * narakeSu paramASAmIkRta vedanA * Wan sUtramsaMkliSTAsurodIritaduHkhAzca prAk caturthyAH // 3-5 // 8 subodhikA TIkA * prAk caturthyAH, arthAt prathamA-dvitIyA-tRtIyAbhUmiSu nArakANAM asurodIritAni Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 35 tAni duHkhAni api jAyante / pUrvajanmani saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca nArakAH jAyante / yathAcAmbAmbarISazyAmazabalarudroparudrakAla mahAkAlasyAsipatravanakumbhIvAlukAvaitaraNIkharasvaramahAghoSAH paJcadaza paramAdhArmikA mithyAdRSTayaH pUrvajanmani saMkliSTakarmANaH pApAbhirataya zrAsurIM gatiM prApya karmaklezAnubhavanti / ete ca tAcchIlyAt nArakAraNAM vedanAH samudIrayanti citrAbhirupapattibhiH / yathA ca te prataptaloharasapAyananiSTaptAyaH stambhAliGganakUTazAlmalyagrAropaNAvataraNAyodhanAbhi lohakumbhapAkAmbarISatarjanayantra ghAtavAsIkSuratakSaNakSArataptatailAbhiSecanAdibhizca pIDanAyaH zUlazalAkAdibhiH bhedana- krakacapATanAGgAradahanavAhanAsUcI zAdvalApakarSaNaiH saMtrasyamAnAH siMha- vyAghradvIpizvazRgAlavRkakoka mArjAranakulasarpavAya sagRdhrakAkolUkazyenAdikhAdanaiH tathA ca prataptavAlukAvataraNAsipatravanapravezana- vaitaraNyavatAraNa parasparaghAtAbhighAtamallakriyAyuddhAdibhiH duHkhAni anubhUyante pIDayante ca / ete uparyuktAH ambAmbarISAdi paJcadazajAtInAM jIvA eva zrasurakumArAH kathametad- kiM prayojanaM sidhyati atrAsurakumArANAm ? ucyate'tra / pApakarmAbhiratAH ete kumArAH / tadyathAgo-vRSabha- mahiSa-varAha- meSa - kukkuTa - vArtakA - lAvakAnmuSTimallAca parasparaM yudhyamAnAM pazyatAmeva cAbhighAtaH rAgadveSAbhibhUtAnAM prakuzalAnubandhipuNyAnAM narANAM parA prItirutpadyate / tathA ca teSAM prasurANAM nArakAMstathA tAni kArayatAM zranyonyaM ghnatazca pazyatAM parA santuSTi prItizva anubhUyate / te hi duSTakandarpAMstathAbhUtAn dRSTvA bhayaGkarATTahAsaM kurvanti celotkSepAnkSveDitAsphoTitAvallite talatAlanipAtanAM ca muJcanti pratibhayaGkaraM siMhanAdamapi kurvanti teSAM satyapi devatve satsu ca kAmikeSvanyeSu pratikAra mAyAnidAna mithyAdarzanazalya tIvrakaSAyopahatasyAnAlocita bhAvadoSasyApratyavamarSasyA kuzalAnubandhi- puNyakarmaNo bAlatapasazca bhAvadoSAnukarSiNaH phalaM yat satsvapyanyeSu prItihetuSu azubhA eva prItihetavaH samutpadyante / atra samutpadyate jijJAsA yat etAdRzaiH nAnAtItrAghAtaizca yantrapIDane'pi kimarthaM teSAM zarIraM vizIrNanaiva bhavati / kimarthaM teSAM zarIrANi mRtyuM naiva prApnuvanti ? atrAha evaM nirantaraM sutIvraM duHkhamanubhavatAM maraNameva kAGkSatAM teSAM na vipattirakAle vidyate karmAbhirdhAritAyuSAm / proktaM vai - "propapAtika carama dehottama puruSA saMkhyeya varSAyuSosnapavartyAyuSaH" iti / naiva tatra zaraNaM vidyate nApyapakramaraNam / tataH Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 16 karmavazAdevadagdhapAtitabhinnacchinnakSatAni ca teSAM sadya eva saMrohanti zarIrANi daNDa rAjirivAmbhasi tathaiva nArakANAM zarIrANi api mRtyurahitAni bhavanti / evametAni trividhAni duHkhAni narakeSu nArakAraNAM bhavanti / zrAdyaM tatra parasparodIritaM, kSetrasvabhAvotpannaM asurodIritaM ceti / / 3-5 / / 3 / 5 ] * sUtrArtha - tIsarI vAlukAprabhA naraka taka ke nArakI jIvoM ko parama adharmI aura mithyAtvI, pandraha prakAra ke paramAdhAmI devoM dvArA udIrita duHkha bhI hote haiM / / 3-5 / / vivecanAmRta 5 naraka gati meM tIna prakAra kI vedanA mAnI gaI hai| inameM se kSetrasvabhAvajanyavedanA aura parasparajanya vedanAoM kA varNana Upara A gayA hai| ye prathama do vedanAe~ ratnaprabhAdi sAtoM narakabhUmiyoM meM samAna rUpa se haiN| tIsarI vedanA paramAdhAmI devoM dvArA kRta hai jo kevala ratnaprabhA, zarkarAprabhA aura vAlukAprabhA yAnI prathama tIna naraka-bhUmiyoM meM hotI hai / kyoMki, inhIM ratnaprabhAdi tIna bhUmiyoM ke antaroM meM ve paramAdhAmI asuradeva nivAsa karate haiM / ve atikrUra svabhAva vAle aura pAparata hote haiM / inakI gramba, ambarISa, zyAma, sabala, rudra, uparudra, kAla, mahAkAla, asi, asipatraghana, kuMbhI, vAluka, vaitaraNI, kharasvara tathA mahAghoSa isa prakAra kI pandraha nAma jAtiyA~ haiM / ve saba saMklezarUpa svabhAva se itane nirdaya aura itane hI kautUhalI hote haiM ki inheM anya ko satAne meM arthAt santApa dene meM yA pIr3A pahu~cAne meM hI Ananda zrAtA hai| ye nAraka-jIvoM ko Apasa meM lar3Ate - bhir3Ate haiM aura duHkhoM kI yAda dilAyA karate haiM / paramAdhAmiyoM kI udIraNA karAne kI vidhi aneka prakAra kI hotI hai / yathA 1 garama kiye hue lohe kA rasa pilAnA, saMtapta lohe ke stambhoM se AliGgana karAnA, vaikriyika zAlmalI vRkSa ke Upara car3hAnA, loha ke ghanoM kI coTa se kUTanA, vasUle se chIlanA, randA pherakara kSata karanA, kSAra jala yA uSNa taila se snAna karAnA, lohe ke kumbha meM DAlakara pakAnA, bhAr3a meM yA retI Adi meM bhU janA, kolhU Adi meM pelanA, lohe ke zUla yA zalAkAdi zarIra meM cheda denA, una zUlAdika ke dvArA deha zarIra ko bhedanA, AroM se cIranA, agni meM yA aMgAroM meM jalAnA, savArI meM jotakara calanA yA hA~kanA, tIkSNa nukIlI ghAsa ke Upara se ghasITanA, isI prakAra siMhavyAghra ityAdika hiMsaka jIvoM ke dvArA bhakSaNa karanA, evaM saMtapta retI-bAlU meM calAnA, asi ke samAna tIkSNa patte vAle vRkSoM ke vanoM meM praveza karAnA, vaitaraNI - khUna - pIva - mala mUtrAdika kI nadI meM tairAnA tathA una nArakiyoM ko Apasa meM lar3AnA / ityAdika aneka prakAra ke upAyoM se ye pandraha prakAra ke paramAdhAmI deva tIsarI vAlukAprabhA pRthvI taka ke nArakI jIvoM ko udIraNA karake aneka duHkha bhogane ko vivaza karate haiM / nArakI jIvoM ko Apasa meM lar3ate hue tathA mAra-pITa karate hue dekhakara parama pradhArmika paramAdhAmiyoM ko prati Ananda AtA hai / una paramAdhAmI asuradevoM ke lie aura bhI aneka Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 35 sukha-sAdhana prApta haiM, to bhI pUrvajanmakRta tIvra doSa ke kAraNa inheM dUsaroM ko satAne meM-saMtApa dene meM hI vizeSa prasannatA kA anubhava hotA hai| becAre nArakI jIva karmavaza azaraNa hokara jIvana paryanta asahya tIvra vedanA sahana karate haiN| cAhe vedanA kitanI hI kyoM na ho, nArakI jIva ko kisI kI bhI zaraNa nahIM hai aura na unakA prAyuSya apavartanIya (yAnI nyUna hone vAlA) hai ki jisase dukhaH zIghra samApta hoN| arthAt anapavartanIya AyuSya ke kAraNa unakA jIvana bhI jaldI samApta nahIM hotA hai| * sArAMza-tIsarI narakabhUmi taka rahe hue pandraha prakAra ke jo ambAdika paramAdhAmI haiM, ve nUtana utpanna hae nArakI ke nikaTa meM siMhagarjanA karate hae cAroM tarapha se Akara kahate haiM ki-"are! isa duSTa pApI ko mAro! chedo! bhedo! isake zarIra ke Tukar3e-Tukar3e kara ddaalo|" isa taraha kaha karake ve bhAlA, talavAra Adi aneka prakAra ke zastroM kA upayoga karate hue naraka ke jIvoM ko mArate haiM, bIMdhate haiM tathA chedate haiM / (1) amba jAti ke paramAdhAmI aneka prakAra ke bhaya utpanna karate haiN| ve nArakI jIvoM ko bhaya se idhara-udhara daur3Ate haiN| AkAza meM U~ce uchAla kara dhIme se mastaka ke bala nIce paTakate haiN| nIce par3ate usako vajramaya zalAkAoM se bIMdhate haiN| mudgarAdika se usa para ati sakhta prahAra karate haiN| (2) ambarSi jAti ke paramAdhAmiyoM dvArA ghAta se mUcchita tathA nizcetana jaise bane hue nArakiyoM ke deha-zarIra karpaNiyoM dvArA kApakara Tukar3e-Tukar3e kara diye jAte haiM / (3) zyAma jAti ke paramAdhAmI bhI usake aMgopAMgoM ko chedate haiM tathA ghaTikAlaya meM se nikAla kara nIce vajramaya bhUmi para pheMkate haiN| vajramaya aNIdAra daNDa ke dvArA usako bIMdhate haiM, usa para cAbuka ke prahAra karate haiM tathA usako apane pA~va se bhI khUdate haiN| (4) zabala jAti ke paramAdhAmI nArakI jIvoM ke udara-peTa aura hRdaya ko cIrate haiM, tathA usakI aA~teM carabI aura mAMsa ityAdi bAhara nikAla kara use dikhAte haiM-darzana karAte haiN| (5) rudra jAti ke paramAdhAmI nArakI jIva para asi-talavAra calAte haiM, trizUla, zUla tathA vajramaya zUlI Adi meM usako pirote haiM tathA dhadhakatI agni kI citA meM use homa dete haiN| (6) uparudra jAti ke paramAdhAmI nArakI jIvoM ke aMgopAMgoM ke khaNDa-khaNDa karake unheM bahuta vedanA utpanna karate haiN| (7) kAla jAti ke paramAdhAmI duHkha se rudana karate hue naraka ke jIva ko pakar3a kara use kar3AhI Adi meM jIvita machaliyoM kI bhA~ti pakAte haiM / mahAkAla jAti ke paramAdhAmI naraka ke jIva ko usI ke zarIra meM se siMha kI pUcha jaise AkAra vAlA kaur3I pramANa mAMsa kA Tukar3A kATa kara usI ko khilAte haiN| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 21 / (8) asi jAti ke paramAdhAmI asi (talavAra) Adi zastroM se naraka ke jIvoM ke hAtha, paira, sAthala, bAhu, mastaka tathA anya aMgopAMgoM ko chedakara chinnabhinna kara dete haiN| (10) patradhanu jAti ke paramAdhAmI naraka ke jIvoM ko asipatra vana vikurvaNa karake dikhAte haiN| chAyA ke icchuka naraka ke jIva vahA~ A jAte haiN| tatkAla ye patradhanu paramAdhAmI vAyu-pavana calAte haiM jisase vRkSoM ke nukIle patte nIce girate haiN| inase nAraka jIvoM ke hAtha, pA~va, kAna tathA hoTha ityAdi avayava kaTa jAte haiN| unameM se rudhira kI dhArAe~ chUTatI haiN| . (11) kumbha jAti ke paramAdhAmI naraka ke jIvoM ko kumbhI, pacanaka tathA zuThaka ityAdi sAdhanoM se Upara ukalate hue tela ityAdika meM bhajiye kI mAphika talate haiN| (12) vAlukA jAti ke paramAdhAmI naraka ke jIvoM ko bhaTTI kI vAlukA-retI se anantaguNI tapI huI kadambavAlukA nAmaka pRthvI meM phUTate hue cane kI bhA~ti sekate haiN| (13) vaitaraNI jAti ke paramAdhAmI vaitaraNI nadI kA vikurvaNa karake usameM naraka ke jIvoM ko calAte haiN| isa vaitaraNI nadI meM ukalate hue lAkSArasa kA pravAha bahatA hai| phira usameM asthi, keza, bAla, carabI, rudhira ityAdi hote haiN| punaH paramAdhAmI lohe kI atyanta tapI huI naukA-nAva meM naraka ke jIva ko baiThAkara vaitaraNI nadI meM ghumAkara ati duHkha dete haiM / (14) kharasvara jAti ke paramAdhAmI ati kaThora zabdoM meM pralApa karate haiN| aisA karate hue ve naraka ke jIvoM ke pAsa Akara, kulhAr3I se unake zarIra ko camar3I cholate haiM tathA nirdayapane se karota ke dvArA zarIra ke madhyabhAga ko kASTha kI bhA~ti cIrate haiN| phira use vikarAla aura vajra ke tIkSNa kaNTakoM se pUrNa aise mahAzAlmali vRkSa ke Upara car3hAte haiM / (15) mahAghoSa jAti ke paramAdhAmI naraka ke jIva ko gaganabhedI zabdoM se bhayabhIta banA dete haiN| bhayaMkara bhaya se bhAgate hue naraka ke jIva ko pakar3akara tathA vadhasthAna meM rokakara use aneka prakAra kI kadarthanA-pIr3Ae~ dete haiN| isa prakAra pandraha prakAra ke paramAdhAmI tIsare naraka taka rahe hae nArakI jIvoM ke zarIra ko chinna-bhinnAdi kara DAlate haiM to bhI unake zarIra ghora pApoM ke udaya se pArada rasa kI mAphika pUrvavat mila jAte haiN| naraka ke jIva mRtyu ko icchate hue bhI nirupakrama aAyuSya kI samApti binA kabhI mRtyu ko prApta nahIM hote| paramAdhAmI nArakoM ko paraspara lar3ate hue aura mArAmArI karate hue dekhakara ati Ananda pAte haiM, itanA hI nahIM, kintu rAjI hokara aTTahAsa karate haiM, tAliyA~ bajAte haiM tathA siMha kI bhA~ti garjanA karate haiN| ___ isa prakAra paramAdhAmI asurakumAra jAti ke deva pratidina nArakoM ko atyanta hI duHkha dete haiN| [1] prazna-uparyukta pandraha prakAra ke asurakumAra paramAdhAmI naraka ke jIvoM ko paraspara lar3Ane kA aura unake duHkha kI udIraNA karAne kA yaha kAma kyoM karate haiM ? / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] zrItattvArthAdhigamasUtre uttara-ina devoM kI ruci pApakarma meM hI humA karatI hai| yadyapi ye asurakumAra gati kI apekSA se deva haiM aura inake anya devoM kI bhA~ti manojJa viSaya bhI vidyamAna haiM, phira bhI inako una viSayoM meM itanI ruci nahIM hotI, jitanI ki ukta azubha kAryoM ko karane kI hotI hai| isake aneka kAraNa haiN| inake mAyAdi tInoM hI zalya pAye jAte haiM, itanA hI nahIM kintu zalyoM ke sAtha-sAtha tIvra kaSAya kA udaya bhI rahatA hai| phira inake bhAvoM meM jo doSa lagate haiM, unakI AlocanA bhI nahIM karate, tathA inhoMne pUrvajanma meM vaisA karane kA yatna bhI nahIM kiyA hai / pUrvabhava meM jo AsurI-gati kA bandha kiyA hai, vaha AlocanArahita bhAvadoSoM ke kAraNa hI kiyA hai| ye vicArazIla nahIM hote, inako itanA viveka nahIM hotA ki yaha azubha kArya hai aura karane lAyaka nahIM hai| isa bAta para kabhI vicAra bhI nahIM krte| jisa puNyakarma kA inhoMne pUrvajanma meM bandha kiyA hai, vaha akuzalAnubandhI hai| unakA pUrvabaddha karma aura tadanusAra unakA svabhAva hI aisA hotA hai ki jisase dUsaroM ko lar3atA huA yA maratA piTatA tathA duHkhI hotA huA dekhakara unheM ati Ananda AtA hai| isIlie ve naraka ke jIvoM ko asahya atyanta hI duHkha dete haiN| [2] prazna-naraka ke jIva itane adhikatara asahya duHkhoM ko kaise sahana kara lete haiM ? aura yantrapIr3anAdi samAna du:khoM se unakA zarIra vizIrNa kyoM nahIM hotA? yadi ho jAtA hai, to zarIra ke vizIrNa hone para unakI mRtyu kyoM nahIM hotI? uttara-aneka prakAra ke prati tIvra aura amanojJa duHkhoM ko nirantara bhogate hue bhI una naraka ke jIvoM kA asamaya meM maraNa nahIM hotaa| ve ina duHkhoM se prati ghabarA kara maranA hI cAhate haiN| phira bhI nijAyuSya karma kI sthiti jaba taka pUrNa nahIM hotI taba taka unakA maraNa nahIM ho sktaa| ataeva AyuSyaparyanta unako ukta duHkhoM ko nirantara bhoganA hI par3atA hai| avazya bhogya karma ke vaza meM par3akara ve ukta duHkhoM ko bhogate hI haiM tathA usa karma ke nimitta se hI unakA zarIra yantra-por3anAdika duHkhoM yA upaghAtoM se vizIrNa hokara bhI tatkAla jyoM-kA-tyoM mila jAtA hai; apane Apa jur3a jAtA hai| ___narakoM meM uparyukta parasparodIrita, kSetrasvabhAvotpanna tathA paramAdhAmI asurodIrita ina tIna prakAra ke duHkhoM meM se do prakAra ke duHkha to sabhI sAtoM narakoM ke jIvoM ko huA karate haiM, kintu paramAdhAmI asurodIrita duHkha pahalI ratnaprabhA, dUsarI zarkarAprabhA aura tIsarI vAlukAprabhA ina tIna narakabhUmiyoM ke nArakI jIvoM ko hI hote haiM / (3-5) * nArakAraNAM AyuSyotkRSTasthitiH * OM sUtramteSveka-tri-sapta-daza-saptadaza-dvAviMzati-trayastrizatsAgaropamAH sattvAnAM parA sthitiH // 3-6 // * subodhikA TIkA * pUrvoktaSu saptasu narakeSu janmadhAriNAM nArakANAM prAyuSyotkRSTapramANaM yathA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 6 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 23 narakeSu teSu nArakAraNAM parAH sthitayaH bhavanti / tAzca yathA ratnaprabhAyAM ekaM sAgaropamaM evaJca trisAgaropamA saptasAgaropamA dazasAgaropamA saptadazasAgaropamA dvAviMzatisAgaropamA trayastrizati sAgaropamA / jaghanyA tu purastAd vakSyate / atrAzaGkayate, kodRzAH jIvAH keSu keSu narakeSu adhikatamA gacchanti ? asyottaraM bhASyakAraiH vivakSitaM yat karmadvArANi zrasravAriNa / karmaNAM bhedAnusAraM zrAsravANAM bhedAH bhavanti / kaiH kaiH prAsravaiH kIdRzaM kIdRzaM karmabandhanaM bhavati sarvamapi vivakSitaM karmagrantheSu / tatra zrasravairyathoktaM rnArikasaMvartanIyaiH karmabhiH prasaMjJinaH prathamAyAM utpadyante, sarIsRpAH dvayorAditaH prathama- dvitIyayoH / evaM pakSiraNastisRSu / siMhAzcatasRSu / uragAH paJcasu / striyaH SaTsu / matsya - manuSyAH saptasviti / na tu devA nArakA vA narakeSUpapatti prApnuvanti / na hi teSAM bahvArambhaparigrahAdayo narakagati nirvartakA hetavaH santi / nApyudvartya nArakAH deveSu utpadyante / nahi eSAM sarAgasaMyamAdayo devagatinirvartakA hetavaH santi / udvatitAstu tiryagyonau manuSyeSu votpadyante / mAnuSyaM prApya kecit tIrthaGkaratvamapi prApnuyurAditastisRbhyaH, nirvANaM catasRbhyaH, saMyamaM paJcabhyaH saMyamAsaMyamaM SaDbhyaH samyagdarzanaM saptabhyo'pIti / anyacca ko'pi deva vA nArakI maraNaM prApya narakeSu na utpadyate / anyacca nArakabhUmi sannivezaracanAdiSu api ittham - dvIpasamudraparvatatAlataDAgasarovarANi grAmanagarapattanAdayaH pradezAzca bAdaro vanaspatikAyazca vRkSatRNagulmAdiH dvIndriyAdayAstiryagyonijA manuSyAH devAH caturnikAyA api na bhavanti / anyatra samudghAtopaghAtavikriyAsAGgatikanarakapAlebhyaH / upapAtastu devA ratnaprabhAyAmeva bhavanti / nAnyAsa gatistRtIyAM yAvat / sAmAnyatayA na kasyApi narakabhUmiSu pravezaH jAyate na ca prApyate / samudghAtakI - avasthAyAmeva mAnavasyAstitvaM tatra bhavati / tathaivopAtanArakI vikriyAlabdhiyuktAH sAGgatikapUrvajanmasnehI suhRd narakapAlAdhArmikAsura kumArAH sambhAvyante narakeSu / yacca vAyava zrApo dhArayanti na ca vizvag gacchantyApazca pRthivIM dhArayanti na ca prasphuranti pRthivyazcApsu vilayaM na prApnuvanti tat tasyAnAdi pAriNAmikasya nityasantaterlokavinivezitasya lokasthitireva heturbhavati / lokavinivezamitthaM kathinIbhUtajalenapRthivIdhAritA / jalaM ghanavAtavalayaiH ghanavAtaM tanuvAtavalayaizca tanuvAtavalayasyAdhArahInatvam / zrAtmapratiSThaM tat / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtra [ 36 : lokasannivezAnAdi-anAditeyaM dravyArthikanayena paryAyAthikanayApekSayA lokasya sAditvam / ataH prAgamazAstraiH kathaMcit sAdi kathaMcit anAdi api vivakSitam / tahi lokaH kaH katividho vA ki saMsthito veti ? loka: paJcAstikAyasamavAyaH / te tu asti kAyAH svatattvato vidhAnataH lakSaNatazcoktAH / kSetravibhAgena sa lokaH trividhaH kathitaH / yo hi adhastiryagUrdhvaJca / dharmA'dharmAstikAyau lokavyavasthAhetU / tayoravagAhavizeSAllokAnubhAvaniyamAt supratiSThakavajrAkRtirlokaH / gokandharAdharArdhAkRtiH adholokaH / bhUmayaH saptAdho'dhaH pRthutraacchtraaticchtrsNsthitaa| anukramatazca jhallAkRtiH tiryaglokaH, mRdaGgAkRtiH UrdhvalokaH / sampUrNasya vajrAkRtiH vA prAyatIkRtapAdAbhyAM kaTau nyastahastau vIra ko'pi puruSaH // 3-6 / / * sUtrArtha-ratnaprabhAdi sAtoM narakoM ke nArakI jIvoM kI utkRSTa AyuSya kI sthiti anukrama se eka, tIna, sAta, dasa, satraha, bAIsa aura teMtIsa sAgaropama hai // 3-6 / / Wan vivecanAmRta // loka kI pratyeka gati ke jIvoM kI sthiti yAnI AyuSya kI maryAdA jaghanya aura utkRSTa do prakAra kI hotI hai| jisase kama na ho' AyuSya kI yaha sthiti jaghanya kahI jAtI hai; tathA 'jisase adhika na ho' AyuSya kI vaha sthiti utkRSTa kahI jAtI hai| isa sUtra meM nArakI jIvoM kI utkRSTa prAyuSya sthiti kA hI nirdeza hai| jaghanya sthiti kA varNana Age a. 4 sUtra 43-44 meM kiyA jaayegaa| [1] pahalI ratnaprabhA narakabhUmi meM nArakI jIvoM ke AyuSya kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama hai| [2] dUsarI zarkarAprabhA narakabhUmi meM nArakI jIvoM ke AyuSya ko utkRSTa sthiti tIna sAgaropama hai| [3] tIsarI vAlukAprabhA narakabhUmi meM nArakI jIvoM ke AyuSya kI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama hai| [4] cauthI paMkaprabhA narakabhUmi meM nArakI jIvoM ke AyuSya kI utkRSTa sthiti dasa sAgaropama hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 6 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 25 [5] pA~cavIM dhUmaprabhA narakabhUmi meM nArakI jIvoM ke AyuSya kI utkRSTa sthiti satraha sAgaropama hai| _ [6] chaThI tamaHprabhA narakabhUmi meM nArakI jIvoM ke AyuSya kI utkRSTa sthiti bAIsa sAgaropama hai| [7] sAtavIM mahAtamaHprabhA narakabhUmi meM nArakI jIvoM ke prAyuSya kI utkRSTa sthiti taitIsa sAgaropama hai| yahA~ narakoM meM utpanna hone vAle jIvoM ke prAyaSya kI utkRSTa sthiti kahI gaI hai| kinta ukta narakoM meM utpanna hone kI yogyatA vAle jIva kauna-kauna se haiM? tathA kisa-kisa naraka taka jA sakate haiM ? yaha kahanA bhI Avazyaka hai / yahA~ adholoka ke sAmAnya varNana kA digdarzana krvaayaa| isameM do bAteM vizeSa jJAtavya haiM-gati-prAgati aura dvIpa-samudra Adi kI sambhAvanA / (1) gati-vartamAna AyuSya ko paripUrNa karake jisa gati meM utpanna ho sakate haiM, use gati kahate haiN| * asaMjI paryApta tiryaMca paJcendriya jIva pahalI ratnaprabhA narakabhUmi meM hI utpanna ho sakate haiN| * garbhaja bhujaparisarpa pahalI aura dUsarI naraka bhUmi taka utpanna ho sakate haiN| * pakSI tIsarI narakabhUmi paryanta utpanna ho sakate haiM / * siMha cauthI narakabhUmi paryanta utpanna ho sakatA hai| * sarpa pAMcavIM narakabhUmi paryanta utpanna ho sakatA hai / * strI chaThI narakabhUmi taka utpanna ho sakatI hai| * manuSya aura matsya sAtavIM narakabhUmi paryanta utpanna ho sakate haiN| ___ yahA~ vizeSa yaha hai ki--manuSya aura tiryaMca mara kara nArakI meM utpanna ho sakate haiM, kintu deva aura nAraka mara kara sIdhe nArakI meM utpanna nahIM hote| kAraNa yahI hai ki devoM meM saMkliSTa punaH tatkAla na to narakagati meM hI utpanna hote haiM aura na devagati meM utpanna hote haiN| ve manuSya evaM tiryaMcagati meM hI utpanna hote haiN| (2) prAgati-pahalI ratnaprabhAdi tIna naraka bhUmiyoM ke nAraka jIva narakagati kA AyuSya pUrNa karake manuSyagati meM Akara tIrthaMkara pada taka prApta kara sakate haiN| cauthI naraka bhUmi se nikale hue jIva manuSyagati meM prAkara nirvANa-mokSa bhI prApta kara sakate haiN| pA~cavIM narakabhUmi se nikale hue nAraka jIva manuSyagati meM Akara sarva virati-saMyama cAritra prApta kara sakate haiN| chaThI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] zrIsvArthAdhigamasUtre [ 36 narakabhUmi se nikale hue nAraka jIva dezavirati prApta kara sakate haiN| tathA sAtavIM narakabhUmi se nikale hue nAraka jIva samyaktva prApta kara sakate haiM / * prazna - narakagati kA zrAyuSya kauna se jIva bA~dha sakate haiM ? uttara - mithyAdRSTi jIva, mahArambhI jIva, mahAparigrahI jIva, mAMsAhArI jIva, paJcendriya prANiyoM kA vadha karane vAle jIva, tIvra krodhI tathA raudrapariNAmI ityAdi prakAra ke jIva narakagati AyuSya bA~dhate haiN| * prazna- kaunase jIva narakagati se prAye haiM aura phira narakagati meM jAne vAle haiM ? uttara- pratyanta krUra adhyavasAya vAle sarpa, siMhAdi, giddha pramukha pakSI, tathA matsya ityAdika jalacara jIva prAyaH narakagati meM se Aye haiM, aura narakagati meM jAte haiM / ve jIva narakagati se hI ye haiM, aisA niyama nahIM hai / kintu atyanta azubha adhyavasAya ke kAraNa sAmAnya rUpa se aisA hI kahA jAtA hai / isI taraha ye jIva mRtyu pAkara naraka meM hI jAne vAle haiM, aisA niyama nahIM hai / kevala uparyukta kAraNa se sAmAnya rUpa meM aisA kaha sakate haiM, nizcayAtmaka nahIM / prazna- kaunase saMghayaraNa vAle jIva- zrAtmA kaunasI narakabhUmi taka janma pAte haiM ? uttara - 1. sevA saMghayaraNavAle jIva-grAtmA narakagati meM pahalI aura dUsarI narakabhUmi taka janma pAte haiM / 2. kIlikA saMghayaraNavAle jIva- zrAtmA narakagati meM pahalI narakabhUmi se tIsarI narakabhUmi taka janma pAte haiM / 3. ardhanArAca saMghayaraNavAle jIva-prAtmA narakagati meM pahalI narakabhUmi se cauthI narakabhUmi taka janma pAte haiM / pAte haiM / 4. nArAca saMgharaNavAle jIva- grAtmA pahalI naraka se pA~cavIM naraka taka janma pAte haiM / 5. RSabhanArAcasaMghayaraNavAle jIva- zrAtmA pahalI naraka se chaThI naraka taka janma pAte haiM / 6. vajraRSabhanArAca saMghayaraNavAle jIva- zrAtmA pahalI naraka se chaThI naraka taka janma * prazna - kaunasI narakabhUmi meM se Aye hue jIva- zrAtmA kaunasI labdhi prApta kara sakate haiM ? uttara - ( 1 ) pahalI narakabhUmi se prAye hue jIva - zrAtmA cakravartI ho sakate haiM / (2) pahalI aura dUsarI narakabhUmi se prAye hue jIva- zrAtmA vAsudeva yA baladeva ho sakate haiM / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 27 (3) pahalI, dUsarI aura tIsarI narakabhUmi se Aye hue jova-prAtmA arihanta-tIrthakara ho sakate haiN| (4) pahalo cAra narakabhUmiyoM se Aye hue jIva-prAtmA kevalI-kevalajJAnI ho sakate haiN| (5) pahalI pA~ca narakabhUmiyoM se Aye hue jIva-AtmA sarvavirati-saMyamI ho sakate haiM / (6) chaThI narakabhUmi se Aye hue jIva-AtmA dezavirati zrAvaka ho sakate haiM / (7) sAtoM narakabhUmiyoM se arthAt kisI bhI narakabhUmi se Aye hue jIva-AtmA samyaktva prApta kara sakate haiN| * prazna-vizva ke kaunase padArtha narakabhUmiyoM meM nahIM ho sakate haiM ? uttara- dvIpa, samudra, kuNDa, parvata, nagara-zahara, gA~va, vRkSa, ghAsa ityAdi chor3a bAdara vanaspati, beindriya, teindriya, caurindriya, paJcendriya, tithaMca tathA manuSya evaM deva ityAdi narakoM meM nahIM ho sakate haiN| kintu mitratA, vaikriyalabdhi evaM samudghAta ke viSaya meM apavAda bhI hai| kevalIsamudghAta ke viSaya meM kahA hai ki-kevalIsamudghAta meM kevalI jIvAtmA ke Atmapradeza sampUrNa lokavyApI ho jAne se sAtoM naraka meM bhI hote haiN| vaikriyalabdhi dvArA manuSya tathA tiryaMca bhI naraka meM jA sakate haiN| apane pUrvabhava ke mitra ko sAntvanA dene ke lie deva bhI naraka meM jAte haiN| prazna-kauna se deva kaunasI narakabhUmi taka jA sakate haiM ? uttara-(1) bhavanapatideva aura vyantara jAti ke deva pahalI ratnaprabhA narakabhUmi taka jA sakate haiN| (2) vaimAnika deva tIsarI vAlukAprabhA narakabhUmi taka jA sakate haiN| tathA kadAcit cauthI paMkaprabhA narakabhUmi meM bhI vaimAnika deva jA sakate haiN| jaise-satI sItAjI kA jIva sItendra cauthI narakabhUmi meM rahe hue lakSmaNajI ke jIva ko AzvAsana dene ke lie vahA~ gayA thaa| pandraha prakAra ke nAma vAle paramAdhAmI deva tIsarI vAlukAprabhA naraka taka hI jA sakate haiN| ye paramAdhAmI deva prArambha kI tIna naraka bhUmiyoM ke nArakI jIvoM ko kevala asahya duHkha dene ke lie hI jAte haiN| (3) dvIpa-samudra Adi kI avasthiti-pahalI ratnaprabhA narakabhUmi ko chor3akara zeSa chaha narakabhUmiyoM meM na to dvIpa, samudra, parvata aura sarovara hI haiM; na gA~va, nagara-zahara Adi haiM; na vRkSa, latA ityAdi bAdara vanaspatikAya haiM, na beindriya se lekara paJcendriya taka tithaMca haiM; tathA na manuSya haiM aura na kisI prakAra ke deva hI haiN| kintu pahalI ratnaprabhA naraka bhUmi kA kucha bhAga madhyaloka meM sammilita hai| isa hetu se meruparvata kI samatala bhUmi se nau sau yojana UMDI-gaharI salIlAvatI nAmaka vijaya hai, jisameM uparyukta dvIpa, samudra tathA devatAdika pAye jAte haiN| zeSa narakoM meM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 37 inakA abhAva hai| isalie vahA~ kevala nArakI aura sUkSma ekendriya jIva hI pAye jAte haiN| isa sAmAnya niyama kA bhI apavAda hai, jisakA nirdeza vizeSa rUpa meM Upara meM A gayA hai| sArAMza yaha hai ki-devoM kA upapAta-janma pahalI ratnaprabhA naraka bhUmi meM hI hotA hai, anya bhUmiyoM meM nhiiN| isalie upapAta kI apekSA se deva pahalI bhUmi meM hI rahate haiM aura bhUmiyoM meM nahIM rahate haiN| deva bhI kevala tIna bhUmiyoM taka hI jA pAte haiN| narakapAla kahe jAne vAle paramAdhAmI deva janma se hI pahalI tIna bhUmiyoM meM rahate haiM, anya deva janma se kevala pahalI ratnaprabhA bhUmi-pRthvI meM pAye jAte haiN| dvIpa, samudra Adi kA jo niSedha hai, so bhI dUsarI Adi bhUmiyoM ke viSaya meM hI jAnanA, na ki pahalI ratnaprabhA pRthvI ke viSaya meN| kyoMki pahalI naraka bhUmi meM ina saba kA sanniveza pAyA jAtA hai| sAmAnya niyama ke anusAra koI bhI manuSya naraka bhUmiyoM meM nahIM jA sakatA tathA na pAyA jA sakatA hai| kintu samudghAta kI avasthA meM manuSya kA astitva vahA~ para kahA jA sakatA hai| isI taraha nArakI aura vaikriyalabdhi se sahita jIva tathA pUrvajanma ke snehI mitra Adi evaM paramAdhAmI asurakumAra itane jIva kvacit kadAcit naraka kI bhUmiyoM meM sambhava haiN| paramAdhAmIdevoM ko narakapAla bhI kahate haiN| unakA tIsarI naraka paryanta AnA-jAnA hotA hai, tathA vyantara aura vANavyantara deva pahalI narakabhUmi meM hI hote haiM / / 3-6 // * madhyalokavarNanam * 9 sUtramjambUdvIpe-lavaraNAdayaH zubhanAmAno dvIpa-samudrAH // 3-7 // * subodhikA TIkA * jambUdvIpAdayo dvIpA lavaNAdayazca samudrAH tiryag (tirchA) loke'saMkhyAtAH / ete zubhanAmAnaH / dvIpAdanantaraH samudraH samudrAnantaro dvIpo yathAsaMkhyaM vartante / tadyathAjambUdvIpo dvIpaH, lavaNodaH samudraH, dhAtakIkhaNDo dvIpaH, kAlodaH samudraH, puSkaravaro dvIpaH, puSkarodaH samudraH, varuNavaro dvIpaH, varuNodaH samudraH, kSIravaro dvIpaH, kSIrodaH samudraH, ghRtavaro dvIpaH, ghRtodaH samudraH, ikSuvaro dvIpaH, ikSuvarodaH samudraH, nandIzvaro dvIpaH, nandIzvarodaH samudraH, aruNavaro dvIpaH, aruNavarodaH samudraH, ityevamasaMkhyeyAH dvIpa-samudrAH svayambhUramaNaparyantAH veditavyA iti / asaMkhyAtasyAsaMkhyAtAH bhedAH api sNbhaavyaa| athAtra kati asaMkhyAtapramANadvIpasamudrANAm ? ataH sArdhadvayasAgarasya samayAnusArameva kuladvIpasamudrANAM sthitiH Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 26 jnyeyaa| eSu prathamadvIpo jambUdvIpaH antimazca svayambhUramaNaH / ete sarve ratnaprabhApRthivyopari avasthitaH samavAyaiSa ca tiryagloka (ti loka) vA madhyaloketi jJAyate / / 3-7 / / * sUtrArtha-zubha nAma vAle jambUdvIpa Adi dvIpa aura lavaNasamudra Adi samudra asaMkhyAta haiM / / 3-7 // OM vivecanAmRta yahA~ taka adholoka ke saMkSipta varNana kA digdarzana kiyaa| aba yahA~ se madhyaloka kA varNana prArambha hotA hai| madhyaloka kI AkRti jhAlara ke samAna kahI gaI hai| isameM asaMkhyAta dvIpa tathA asaMkhyAta samudra haiN| ve dvIpa ke pazcAta samudra aura samudra ke pazcAt dvIpa isa krama se avasthita haiN| una saba ke nAma zubha hI haiN| vizva meM zubha padArthoM ke jitane nAma haiM, una pratyeka nAma ke dvIpa aura samudra haiN| azubha nAma vAle eka bhI dvIpa yA eka bhI samudra nahIM haiN| asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda ho sakate haiN| ataH unameM se kitane asaMkhyAta pramANa dvIpa aura samudra samajhane cAhie ? kahA hai ki, DhAI sAgara ke jitane samaya hoM, utane hI kula dvIpa aura samUdra jAnane caahie| inameM sabase pahalA dvIpa jambUdvIpa hai aura sabase antima svayambhUramaraNasara hai| ye saba ratnaprabhA bhUmi para avasthita haiN| inhIM ke samUha ko tiryagloka-ti_loka yA madhyaloka kahate haiN| . isa madhyaloka meM prathama eka dvIpa, bAda meM smudr| pazcAt punaH dvIpa, bAda meM punaH smudr| isa taraha kramazaH asaMkhya dvIpa aura asaMkhya samudra rahe haiM / prArambha ke kucha dvIpa-samudroM ke nAma kramaza: nIce pramANa haiM- [1] jambUdvIpa, [2] lavaNa samudra, [3] dhAtakIkhaNDa, [4] kAlodadhi samudra, [5] puSkaravara dvIpa, [6] puSkaravara samudra, [7] vAruNIvara dvIpa, [8] vAruNIvara samudra, [6] kSIravara dvIpa, [10] kSIravara samudra, [11] ghRtavara dvIpa, [12] ghRtavara samudra, [13] ikSuvara dvIpa, [14] ikSuvara samudra, [15] nandIzvara dvIpa, [16] nandIzvara smudr| sabase antima samudra kA nAma svayambhUramaNa samudra hai| upayukta samudra ke jala-pAnI ke sambandha meM kahA hai ki* lavaraNa samudra kA jala-pAnI khArA hai| * kAlodadhi samudra kA jala-pAnI svAbhAvika jaisA hai| * puSkaravara samudra kA jala-pAnI bhI svAbhAvika jaisA hai| * vAruNIvara samudra kA jala-pAnI madirA-dAru jaisA hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] zrItattvArthAdhigamasUtre * kSIravara samudra kA jala-pAnI dUdha jaisA hai / * ghRtavara samudra kA jala pAnI ghRta-ghI jaisA hai / * svayambhUramaNa samudra kA jala pAnI svAbhAvika jaisA hai / zeSa samasta samudroM kA jala - pAnI ikSu-zerar3I jaisA hai / arthAt - jala - pAnI ke prAsvAdana meM aisA hI svAda hotA hai / isa sUtra meM jinakA nirdeza kiyA hai, ve dvIpa aura samudra kisa taraha se avasthita haiM, tathA unakA pramANa kitanA hotA hai ? ise kahane ke lie Age kA sUtra kahate haiM / / ( 3-7) 5 sUtram - [ 38 * dvIpa - samudrayoH vyAsa - racanA''kRtayaH dvidviviSkambhaH pUrvapUrvaparikSepiraNo valayAkRtayaH // 3-8 // * subodhikA TIkA ete sarve dvopa- samudrAH yathAkramAditaH dvidviviSkambhAH pUrvapUrva parikSepiNaH valayAkRtayaH pratyetavyAH / yathA ca jambUdvIpo lavaNasamudreNa parikSiptaH, lavaNasamudro dhAtakIkhaNDena parikSiptaH tathA dhAtakIkhaNDadvIpa: kAlodadhisamudreNa, kAlodadhisamudraH puSkaravaradvopArdhena, puSkaravaradvIpArdhaM mAnuSottareNa parvatena, puSkaravaradvIpaH puSkaravarodena samudreNa ca parikSiptaH / evamAsvayambhUramaNAtsamudrAditi / teSu zrAdyaH jambUdvIpaH tasya viSkambhaH yojanazatasahasram / tadviguNo lavaNajalasamudrasya / lavaNajalasamudraviSkambhAd dviguNo dhAtakIkhaNDadvIpasya / ityevamAsvayambhU ramaraNasamudrAt / nikhilAzca te kaMkaraNavat valayAkRtayaH saha mAnuSottareNeti / / 3-8 / / * sUtrArtha - uparyukta sarva dvIpa aura samudra pUrva-pUrva ke dvIpa samudra ko valayAkAra ghere hue haiM tathA dugune - dugune vistAra vAle haiM / / 38 / / 5 vivecanAmRta 5 samajhanA cAhie / uparyukta sabhI dvIpa aura samudroM kA viSkambha yAnI caur3AI kA pramANa prathama jambUdvIpa se lekara yAvat antima svayambhUramaNa samudra paryanta duguNA duguNA tathA ye sabhI dvIpa yA samudra apane-apane se pUrva dvIpa yA samudra ko ghere hue haiN| jaise - jambUdvIpa ko lavaNasamudra aura lavaNasamudra ko dhAtakIkhaNDadvIpa, tathA dhAtakIkhaNDadvIpa ko kAlodadhi samudra evaM kAlodadhi Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 31 samudra ko puSkaravara dvIpa ghere hue hai| isI taraha kramazaH svayambhUramaNasamudra paryanta jAnanA cAhie / pratyeka dvIpa-samudra kA AkAra cUr3I ke AkAra samAna gola hai| yadyapi prathama jambUdvIpa meM lavaNasamudra pramukha ke samAna kaMkaNa-cUr3I jaisI golAI pratIta nahIM hotI, kAraNa ki usane kisI ko ghera nahIM rakhA hai| isalie hI jambUdvIpa kA AkAra thAlI ke samAna gola hai, aisA samajha lenA cAhie / / (3-8) * nikhiladvIpa-samudrANAM madhye prAgatadvIpasya nAmAdikam * Wan sUtramtanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH // 3-6 // * subodhikA TIkA * teSAmasaMkhyAtadvIpasamudrANAM madhye tanmadhye prathamaH jambUdvIpaH / sa ca merunAbhiH / merurasya nAbhyAmiti merurvAsya nAbhiriti merunAbhiH / ayaJca samastadvIpasamudrAbhyantaro vRttaH kulAlacakrAkRtiryojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH / vRttagrahaNaM niyamArthameva / lavaNAdayo valayavRttA jambUdvIpastu prataravRtta iti / yathA gamyeta valayAkRtibhizcaturasravyasrayorapi parikSepo vidyte| tatra ca meravaH paJcaH / yathA kramataH sudarzanavidyunmAlI-vijayAcalamandarAzceti / eteSu paJcaSu prathamaH sudarzanameruH jambUdvIpasya madhye vartate / prataravRttaH jambUdvIpaH / tathA ca meruparvataH suvarNamayo sthAlAkRtirapi / anyacca meruH kAJcanasthAlanAbhirivavRtto yojanasahasramadhodharaNitalamavagAho navanavati ucchrito dazAdyo vipulaH sahasramuparIti / trikANDastrilokapravibhaktamUttiH catubhiH vanaiH bhadrazAla-nandana-saumanasa-pANDukaiH privRtH| tatra zuddhapRthivyupalavajrazarkarAbahulaM yojanasahasramekaM prathama kANDamasti / dvitIyaM kANDaM triSaSTisahasrANi raMjatajAtarUpAGkasphaTikabahulamasti / tRtIyaM kANDaM SaT triMzatsahasrANi jAmbUnadabahulamasti / vaiDUryaghanA cUlikAsya catvAriMzat yojanAni ucchAyeNa mUle dvAdazaviSkambheNa madhye'STa copari catvArIti / tatra ca bhadrazAlavanaM valayaparikSepi mUle sthitam / tatrataH bhadrazAlavanAt paJcayojanazatAni prAruhya tAvat pratikrAntivistRtaM nandanam / tataH ardhatriSaSTisahasrANi prAruhya paJcayojanazatapratikrAntivistRtameva saumanasam / tatrato'pi SatriMzat sahasrANi prAruhya caturnavati catuHzatapratikrAntivistRtaM pANDukanAmakavanamiti / nandanasaumanasAbhyAM ekAdazaikAdazasahasrANi prAruhya pradezaparihAriNaviSkambhasyeti / atra prAya sauvarNameva prApyate / atraikamanyadapi Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 36 vizeSatvaM yat saptasu kSetreSu vibhaktamayamasti jambUdvIpasya sapta vibhaagaaH| te caite // 3-6 // * sUtrArtha-una dvIpa-samudroM ke madhyabhAga meM eka lAkha yojana ke vistAra vAlA jambUdvIpa hai, jisameM nAbhi ke samAna vRttAkAra yAnI golAkAra meruparvata hai / / 3-6 // + vivecanAmRta madhyaloka kI AkRti jhAlara ke samAna kahI gayI hai| isameM asaMkhyAta dvIpa aura samudra haiN| ve dvIpa ke pazcAt samudra aura samudra ke pazcAt dvIpa, isa krama se suvyavasthita haiN| unakI vyAsa racanA aura AkAra-prAkRti kA varNana karate hue madhyaloka kA AkAra pradarzita karate haiN| vyAsa-pahalA dvIpa jambUdvIpa hai| usakA viSkambha yAnI vistAra pUrva, pazcima aura uttara, dakSiNa eka lAkha yojana kA hai| lavaNa samudra kA vistAra do lAkha yojana kA hai| dhAtakI khaMDa kA vistAra cAra lAkha yojana kA hai| kAlodadhi samudra kA vistAra ATha lAkha yojana kA hai| puSkaravara dvIpa kA vistAra solaha lAkha yojana kA hai| puSkarodadhi samudra kA vistAra battIsa lAkha yojana kA hai| isI taraha Age-Age ke jitane dvIpa aura samudra haiM ve eka dUsare se dugune-dugune vistAra vAle haiN| samasta dvIpa-samudroM ke anta meM svayambhUramaNa samudra hai| vaha bhI asaMkhyAta yAjana pramANa vistAra vAlA hai| usake pare pUrvokta tIna valaya tathA alokAkAza hai| samasta dvIpoM aura samudroM se veSTita madhyavartI dvIpa ko jambUdvIpa kahate haiN| vaha thAlI ke samAna eka lAkha yojana ke vistAra vAlA pahalA dvIpa hai| isa jambadvIpa ke madhya : meruparvata hai jaise nAbhi zarIra ke madhya bhAga meM hai, vaise hI meruparvata bhI jambUdvIpa ke madhya bhAga meM hai| ise jambUdvIpa ke nAbhirUpa hone se sUtra meM jambUdvIpa kA 'merunAbhi' vizeSaNa diyA gayA hai| jambUdvIpa kI jagatI Adi kA saMkSipta varNana eka lAkha yojana vistAra vAle jambUdvIpa kA AkAra prataravRtta arthAt-thAlI ke samAna hai| kintu lavaNa samudra ke samAna valayAkAra nahIM hai, kumhAra ke cAka ke samAna hI hai / jambUdvIpa ke cAroM tarapha 'vajramaNimaya' nAmaka koTa hai| usI ko zAstra meM jagatI kahate haiN| usakI UMcAI ATha yojana kI hai / tathA usakA vistAra mUla meM bAraha yojana kA aura pIche kramazaH nyUna-nyUna hote hue Upara cAra yojana kA hotA hai| Upara ke madhya bhAga meM sarvaratnamaya nAmaka vedikA hai| vaha puruSa, kinnara, gandharva, vaSabha, sarpa, azva tathA hasti ityAdi citroM hai| usameM gucchoM, puSpoM aura pallavoM se uttama vAsantI tathA campaka ityAdi vividha prakAra kI ratnamaya latAe~ haiN| vedikA kA gherAva jagatI-koTa jitanA, U~cAI do gAuM kI aura vistAra pA~ca sau dhanuSya kA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] tRtIyo'dhyAyaH vedikA ke donoM tarapha do bagIce haiN| pratyeka bagIce kA gherAva jagatI-koTa jitanA, tathA vistAra DhAI sau dhanuSa do yojana kA hai| vedikA kA aura donoM bagIcoM kA vistAra sammilita karate hue barAbara jagatI-koTa jitanA cAra yojana hotA hai| donoM bagIcoM meM phala aura phUla ityAdika se manohara vRkSa haiN| unakI bhUmi meM rahe hue tRNa-ghAsa ke aMkuroM meM se candanAdika se bhI adhika suvAsa prasaratI hai| tathA ina aMkuroM kA pavana-vAyu se paraspara athar3Ate hue vINAdika vAjintroM ke nAda se bhI adhika manohara nAda hotA hai| pavana se paraspara athar3Ate hue aise paMcavarNa ke sugandhita maNiyoM meM se bhI madhura dhvani nikalatI hai| sthala-sthala para sopAna yAnI sIr3hiyoM vAlI bAvar3iyA~, tAlAba tathA mahAsarovara ityAdi hote haiN| bAvar3iyoM meM jala-pAnI bhI madirA tathA ikSurasAdika vividha svAda vAle hote haiN| unameM aneka prakAra ke krIr3Aparvata, vividha prakAra ke krIr3AgRha, nATyagRha, ketakIgRha, latAgRha, kadalIgRha, prasAdhanagRha tathA ratnamaya maNDapa ityAdika haiN| ___ ina samasta giriyoM-parvatoM, gRhoM, jalAzayoM tathA maNDapoM ityAdi meM vyantara jAti ke deva yatheccha krIr3A karate haiN| cAra dizAoM meM jagatI-koTa ke vijayAdika nAma vAle cAra dvAra haiN| unake svAmI vijaya Adi deva haiN| una vijayAdi devoM kI asaMkhya dvIpoM aura samudroM ke bAda dvitIya jambUdvIpa meM rAjadhAnI hai| __ koTa ke phiratA huA eka gavAkSa yAnI jharokhA hai| vaha gavAkSa do gAu U~cA aura pA~ca sau dhanuSa paholA hai| gavAkSa koTa ke madhya bhAga meM AyA huaA hone se, vahA~ se hI lavaNa samudra ke samasta dRzya dekha sakate haiN| meru parvata kI tInoM lokoM meM sparzanA jambUdvIpa ke madhya bhAga meM rahA huA meruparvata bhI suvarNa ke thAla ke madhya kI mAphika gola hai / vaha meruparvata tIna loka meM AyA hA hai| isakI U~cAI eka lAkha yojana kI hai| U~cAI vAle dUsare parvata koI nahIM haiN| eka lAkha yojana kI U~cAI meM yaha eka hajAra yojana pRthvI meM rahA huaA hai, tathA zeSa 66 hajAra yojana pRthvI ke Upara hai| eka lAkha yojana meM se 100 yojana adholoka meM, 1800 yojana tirchAloka meM aura 68100 yojana Urdhvaloka meM hai| samabhUtalA pRthvI se 600 yojana nIce aura 600 yojana Upara, isa taraha 1800 yojana tirchAloka meM hai| meruparvata samabhUtalA pRthvI se 1000 yojana nIce jamIna meM hone se adholoka meM 100 yojana hote haiN| tathA nIce ke zeSa rahe hue 600 yojana tirchAloka meM gine jAte haiN| Upara ke 600 yojana umerate hue 1800 yojana tirchAloka meM hote haiN| Upara ke zeSa yAnI bAkI ke 68100 yojana Urdhvaloka meM hote haiN| - - - meruparvata ke tIna kANDaka ___ meruparvata para dRzya bhAga meM tIna kANDaka-mekhalA-kaTanI haiN| arthAt tIna kANDaka yAnI vibhAga haiN| yaha meruparvata mAnoM tInoM lokoM [svarga-mRtyu-pAtAla] kA vibhAga karane ke lie mApa karane kI mahAn prAkRti hai arthAt mApadaNDarUpa hai| kyoMki meru ke nIce ke bhAga meM adholoka hai aura Upara ke bhAga meM Urdhvaloka hai, tathA meru ke barAbara tiryagloka-ti loka madhyaloka kA pramANa hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 36 bhadrazAla, nandana, saumanasa aura pANDuka ina cAra vanoM dvArA yaha cAroM tarapha se gherA huA hai| tIna kANDakoM meM se nIce kA pahalA kANDaka eka hajAra yojana U~cA hai, jisakA pRthvI ke bhItara adRzya bhAga hai| isa kANDaka meM prAyaH zuddha miTTI, patthara, hIrA aura zarkarA hI pAye jAte haiN| dUsare aura tIsare kANDaka to pRthvI ke Upara ke dRzya bhAga meM hI haiN| isameM dUsarA kANDaka pRthvItala se lekara 63000 hajAra yojana kI U~cAI taka hai| isa dUsare kANDaka meM prAyaH karake cAMdI-rUpA, sonA, aGka-ratnavizeSa tathA sphaTika ratna hI pAye jAte haiN| dUsare kANDaka ke Upara 36000 yojana kI U~cAI vAlA tIsarA kANDaka-kANDa hai| isa kANDaka meM prAyaH suvarNa-sonA hI hai| cUlA isakA dUsarA nAma hai cuulikaa-shikhr| isa meruparvata ke Upara eka cUlA yAnI cUlikAzikhara hai| vaha cAlIsa yojana U~cI hai| isakI caur3AI mUla meM bAraha yojana, madhya meM pATha yojana tathA anta meM cAra yojana hai| cUlikA bhAga meM prAya: karake vaiDUryamaNi hI pAI jAtI hai| cAra vana (1) meruparvata ke mUla meM samabhUtalA pRthvI para pahalA bhadrazAlavana hai| yaha gola hai aura cAroM tarapha se meruparvata ko ghere hue hai / (2) bhadrazAlavana se 500 yojana Upara calakara utanI hI pratikrAnti ke vistAra se yukta dUsarA nagdanavana hai| (3) nandanavana se 62500 yojana Upara calakara tIsarA saumanasavana pAtA hai| isakI caur3AI 500 yojana kI hai| (4) saumanasavana se 36000 yojana Upara calakara cauthA pANDukavana AtA hai| isakI caur3AI 464 yojana kI hai| isameM cAra dizAoM meM cAra zilAe~ Adi haiN| ina zilAnoM para rahe hue siMhAsanoM para zrIjinezvara-tIrthaMkara bhagavantoM ke janmAbhiSeka hote haiN| vizeSa yaha hai ki meruparvata kA viSkambha sarvasthala meM eka samAna nahIM hai, kintu usake viSkambha ke pradeza krama se ghaTate gaye haiN| isa hAni kA pramANa isa prakAra hai ki nandanavana aura saumanasavana se lekara gyAraha gyAraha hajAra pradezoM ke Upara calakara viSkambha ke eka-eka hajAra pradeza ghaTate gaye haiN| isa taraha jambUdvIpa kA vistAra tathA prAkAra ityAdi khaa| isameM eka vizeSa bAta aura bhI hai| isa jambUdvIpa ke sAta bhAga haiM, jinako sAta kSetra kahate haiN| ve sAta kSetra kaunase-kaunase haiM ? so kahane ke lie aba Age ke sUtra kahate haiM / / (3-6) // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 10 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 35 * jambUdvIpe pAgatAni kSetrANi * Wan sUtramtatra bharata-haimavata-harivideha-ramyaka-hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 3-10 // * subodhikA TIkA * tasminneva jambUdvIpe bharata-haimavata-harayo videhAzca ramyaka hairaNyavatamiti saptavaMzAH kSetrANi snti| bharatasyottaradeze haimavatakaM kSetram, haimavatasyottarataH harikSetram / itthamevAnyeSu api sambhAvyam, jJAtavyamiti / arthAt-haritottarataH videhaH videhottarataH ramyakaM ramyakasyottarataH hairaNyavataH tatottarataH airAvatakSetramasti / vaMzA varSA vAsyA iti caiSAM paryAyANi guNataH jaaynte| sarveSAmeSAM vyavahAranayApekSAdAdityakRtAd diniyamAduttarato meruH vartate, lokamadhyAvasthitaM cASTapradezaM rucakaM digniyamahetu pratItya yathAsambhavaM bhavatIti / guNataH paryAyANi katham ? guNato paryAyANi anvarthaguNapekSayA varttate yat bharatAdikArApi vaMzAdikairiva vibhaktAraH dhArakA vaa| ataH vaMzakSetrAH, itthameva varSavAsyArthAH yat varSasya sannidhAnatvena varSa manuSyAdikAnAM vAsena vaasyaaH| diniyamo'pi sUryakRtAd niyamAd bhavati / yathA meru sarvAzAbhiH uttarasyAmeva vartate yat loke vyavahAranayApekSayA evaitad / / 3-10 // __ sUtrArtha-usa jambUdvIpa meM bharata, haimavata, harivarSa, mahAvideha, ramyaka, hairaNyavata aura airAvata ye sAta manuSyAdikoM ke vAsakSetra haiM / / 3-10 / / fa vivecanAmRta // _ jisa jambUdvIpa kA pramANa aura prAkAra Upara ke sUtra meM batAyA huA hai, usa jambUdvIpa meM hI bharata, haimavata, harivarSa, mahAvideha, ramyaka, hairaNyavata aura airAvata ye mukhya sAta kSetra haiN| unako vaMza, varSa yA vAsakSetra kahate haiN| inameM bharatakSetra dakSiNa dizA meM AyA hai| jambUdvIpa ke dakSiNa bhAga meM (1) bharatakSetra, bharata kSetra se uttara (2) haimavatakSetra, haimavata kSetra se uttara (3) harivarSakSetra, harivarSa kSetra se uttara (4) videha yAnI mahAvidehakSetra, mahAvideha kSetra se uttara (5) ramyakakSetra, ramyaka kSetra se uttara (6) hairaNyavatakSetra, tathA hairaNyavata kSetra se uttara (7) airAvatakSetra haiN| isa taraha ye kSetra eka-eka se uttara dizA meM haiN| arthAt sArAMza yaha hai ki-bharatakSetra se uttara meM hI haimavata ityAdi chaha kSetra kramazaH Aye hue haiN| inameM Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 311 bharata tathA airAvata ye do kSetra, haimavata tathA hairaNyavata ye do kSetra evaM harivarSa aura ramyaka ye do kSetra pramANa ityAdika se tulya-samAna haiN| jambUdvIpa ke ati madhya bhAga meM hI mahAvideha kSetra AyA huA hai| meruparvata kA vyavahAra siddha dizA kI apekSA se samasta kSetroM ke uttara meM hai| kyoMki- vyavahAra se jisa dizA meM sUrya kA udaya hotA hai vaha pUrva dizA hai, tathA jisa dizA meM sUrya kA asta hotA hai vaha pazcima dizA hai / pUrva dizA sammukha muha kara khar3A rahane se bAyIM tarapha kI dizA uttara hotI hai, tathA dAhinI tarapha kI dizA dakSiraNa hotI hai| bharatakSetra meM jisa dizA meM sUryodaya hotA hai, vahA~ se viparIta dizA meM airAvata kSetra meM sUryodaya hotA hai| isa taraha donoM kSetroM meM pUrva dizA kI tarapha muha karate hue meruparvata bAyIM tarapha rahatA hai| isI taraha anya kSetroM meM bhI samajhanA cAhie / / (3-10) * jambUdvIpe prAgatAH varSadharaparvatAH * OM sUtramtadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavan-mahAhimavan-niSadha-nIla-rukmi zikhariNo varSadharaparvatAH // 3-11 // * subodhikA TIkA * eteSAM bharatAdisaptakSetrANAM vibhaktAraH SaT varSadharAH parvatAH / te caite himavAn mahAhimavAn niSadho nIlo rukmI zikharIti / tatra ca bharatasya haimavatasya ca vibhattA himavAn, haimavatasya harivarSasya ca vibhaktA mahAhimavAn, ityevaM zeSAH / SaTkulAcalai: vibhaktAzcaite kSetrAH eteSu pramANeSu vistRtaaH| tatra paJcayojanazatAni SaDviMzAni SaTcaikonaviMzatibhAgAH (52661) bharataviSkambhaH sa ca dviiihamavad haimavatAdInAM AvidehebhyaH / parato videhebhyaH ardhArdhahInAH / spaSTatastu kulAcalaH vibhaktAzcaite'nukramataH bharatakSetrasya pramANaH 526 yojanapramANabharatakSetraviSkambhaH / tato'grataH himavAn haimavataH dviguNaH dviguNaH dviguNatA ca videhaparyantameva nvaagre| videhebhyo parataH viSkambhaH ardhArdhahInazca arthAt-bharatakSetrasya pramANaM 526, himavAn-zikharIparvatayoH pramANa 105213 yojanAni, haimavata-hairaNyavataparvatayoH pramANaM 21055. yojanAni, mahAhimavAn-rukmiparvatayoH 421019 yojanAni, hariramyakaparvatayoH pramANaM 84211 yojanAni, niSadha-nIlavantaparvatayoH pramANaM 16842 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 11 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 37 yojanAni, videhaparvatasya ca pramANaM 33684 yojanAni santi / paJcaviMzatiyojanAni avagADho yojanazatocchAyo himavAn / bharatakSetrasya pramANaM tribhiH jJeyam / jyeSudhanukASThaiH himavataH saMlagnA jyevarekhA jyA kathyate / tasya pramANaM caturdazasahasrANi catvAri zatAnyekasaptatIni SaT ca bhAgA vizeSato jyaa| iSuryathokto viSkambhaH / dhanukASThaM caturdazasahasrANi zatAni paJcASTaviMzAni ekAdaza ca bhAgAH sAdhikAH / / bharatakSetramadhye pUrvAparAyataH ubhayataH samudramavagADho vaitADhyaparvataH SaDyojanAni sakrozAni dharaNimavagADhaH paJcAzadvistarataH pnycviNshtyucchritH| tasya vijayA/ti anyadapi nAma / anyadapi videheSu niSadhasyottarataH mandarasya dakSiNataH devakurottarakurU dvau kssetrau| srvdaivbhogbhuumiressaa| tatrApi niSadhasyottarataH meroH dakSiNataH devakuru vidyte| anekAneka-kAJcana-parvataiH zobhAyamAnaH tasya ca paJcasarovarANyabhitaH dazadazasuvarNaparvatAH / citrakUTena vicitrakUTena copazobhitAH devakuravaH viSkambheNa ekAdazayojanasahasrANi aSTau ca zatAni dvicatvAriMzAni dvau ca bhAgau (118003) / evamevottareNottarA: kuTavazcitrakUTavicitrakUTahInA dvAbhyAM ca kAJcanAbhyAmeva yamakaparvatAbhyAM virAjitAH / ___ yadyapi jambUdvIpasya madhye niSadhanIlayoH antarAle sAmAnyataH ekameva videhakSetram, tathApi videhA mandaradevakuru-uttarakurubhiH vibhaktAH kSetrAntaravat bhavanti / pUrve cApare ca, pUrveSu SoDazacakravattivijayAnadI parvataiH vibhaktAzca parasparAgamAH apare'pi evaM lakSaNA SoDazaiva / dakSiNottarau vaitADhayau himAcchAditau mahAhimavat rukmiNau niSadhanIlau ca arthAt videhatottarAH parvatAH smaanaaH| yathA bharata-airAvatayoH pramANaM parasparaM tulyamiti / tathaiva dakSiNottarau vaitADhayau pAyAmaviSkambhAvagAhocchAyeSu samAnau / kSudramandarAstu catvAro'pi dhAtakIkhaNDakapuSkarAdhakA mahAmandarAt paJcadazabhiH yojanasahasraH hInocchAyAH / SaDbhiH yojanazataiH pRthivItale hInaviSkambhAH / teSAM prathamaM kANDaM mahAmandaravat tulyam / dvitIyaJca kANDaM saptabhiH honam, tRtIyakANDamapi aSTAbhiH hInamasti / bhadrazAlanandanavane mahAmandaravat / tataH ardhaSaT paJcAzad yojanasahasrANi saumanasavanaM paJcazataM vistRtameva / tataH aSTAviMzatisahasrANi Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 3 / 11 caturnavati catuHzatavistRtameva pANDukavanaM bhavati / upari cAdharazca viSkambhaH avagAhazca samAnaH mahAmandareNa, cUlikA ceti / _ viSkambhasya vargeNa kRte dazaguNitaM mUlaM vRttaparikSepaH / sa ca viSkambhayoH vargavizeSamUlaM viSkambhAt zodhyaM zeSArdhamiSuH / iSuvargasya SaDguNasya jyAvargayutasya kRte mUlaM dhanuH kASTham / jyAvargacaturbhAg-yuktamiSu vargamiSu vibhakta tat prakRtivRttaviSkambhaH / udagdhanuHkASThAd dakSiNaM zodhyaM zeSAdhu bAhuriti / anena kAraNAbhyupAyaiH sarveSAM kSetrANAM sarveSAJca parvatAnAM AyAmaviSkambhajyeSu dhanuH kASThaparimANAni jJAtavyAni iti / / 3-11 / / * sUtrArtha-uparyukta bharatAdika sAta kSetroM kA vibhAga karane vAle kramazaH pUrvapazcima lambe aise himavAn, mahAhimavAn, niSadha, nIla, rukmi aura zikharI nAma ke 'chaha' varSadhara parvata haiM / / 3-11 / / vivecanAmRta uparyukta sAta kSetroM kA vibhAga karane vAle ye chaha parvata haiN| inake nAma himavAn, mahAhimavAn, niSadha, nIla, rukmi tathA zikharI haiM, jo varSadhara nAma se bhI prasiddha haiN| varSa yAnI kSetra, kSetra kI maryAdA ko jo dhAraNa kare vaha varSadhara hai| himavAn ityAdi parvata bharatAdika kSetroM kI sImA-maryAdA ko dhAraNa karane vAle hone se varSadhara kahalAte haiN| ye sabhI pUrva aura pazcima lambe haiN| arthAta inakI lambAI pUrva se pazcima kI ora hai| bharata tathA haimavata kSetra ke madhyavartI arthAt inakA vibhAga karane vAlA himavAna parvata hai| isI mAphika haimavata aura harivarSakSetra ko vibhAjita karane vAlA mahAhimavAna parvata hai| harivarSa tathA videha ko pRthak karane vAlA niSadha parvata hai| videha aura ramyaka kA vibhAga karane vAlA nIla parvata hai| ramyaka aura hairaNyavata ko vibhAjita karane vAlA rukmi parvata hai tathA hairaNyavata aura airAvata ko pRthak karane vAlA zikharI parvata hai| uparyukta parvatoM se bharatAdika sAta kSetra vibhAjita mAne gaye haiN| ye parvata una kSetroM ke madhyavartI (bIca meM) haiN| unakA kramazaH spaSTIkaraNa yaha hai ki-bharata se airAvata kI tarapha jAte hue prathama bharata kSetra, pazcAd himavAna parvata, bAda meM haimavata kSetra, pazcAd mahAhimavAna parvata, bAda meM harivarSa kSetra, pazcAd niSadha parvata, bAda meM mahAvideha kSetra, pazcAd nIla parvata, bAda meM ramyaka kSetra, pazcAd rukmi parvata, bAda meM hairaNyavata kSetra, pazcAd zikharI parvata, bAda meM airAvata kssetr| isa taraha kramaza: jambUdvIpa meM bharatAdika kSetra tathA himavAnAdi parvata Aye Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 11 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 36 jambUdvIpa ke sAta kSetroM tathA chaha parvatoM kA vistAra : pahale jambUdvIpa kA pramANa eka lAkha yojana kA hai| eka lAkha yojana ke eka sau nabbe (190) khaNDa yAnI vibhAga hote haiN| usameM eka khaNDa pA~ca sau chabbIsa yojana aura eka yojana ke unnIsa vibhAgoM meM se chaha vibhAga haiN| arthAt 526 // yojana pramANa bharata kSetra kA viSkambha hai| sArAMza yaha hai ki-bharatakSetra kA eka khaNDa 526 yojana aura 6 x kalA pramANa hai| bharatakSetra kA vistAra eka khaNDa pramANa samajhanA caahie| bharatakSetra se Age himavAna parvata tathA haimavata ityAdi kSetroM kA viSkambha dUnA-dUnA hI jaannaa| kintu yaha dviguNatA videha paryanta hI hai, Age nahIM hai| mahAvideha kSetra kA vistAra 64 khaNDa pramANa hai| pazcAta kramazaH parvata aura kSetra kA viSkambha-vistAra krama se prAdhA-prAdhA hotA gayA hai| arthAta-bharatakSetra kA pramANa 5266 yojana hai, itanA hI pramANa airAvatakSetra kA hai| himavAna tathA zikharI ityAdi parvatoM kA bhI isI prakAra krama se samAna pramANa samajhanA caahie| jaise (1) himavAn aura zikharI kA pramANa 10521 yojana kA hai| (2) haimavata tathA hairaNyavata kA pramANa 21051. yojana kA hai| (3) mahAhimavAn aura rukmi kA pramANa 4210 yojana kA hai| (4) harivarSa tathA ramyaka kA pramANa 8421 // yojana kA hai| (5) niSadha aura nIla kA pramANa 168420 yojana kA hai| (6) videha kA pramANa 336844. yojana kA hai| isa ukta kathana kA yantra-koSThaka nIce pramANe hai OM yantra-koSThakaka sthala bharata - himavanta haimavata mahAhimavanta harivarSa khaNDa saMkhyA yojana 1052 2105 4210 8421 kalA __ 12 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 3 / 11 sthala niSadha mahAvideha nIlavanta ramyaka khaNDa saMkhyA ___ 32 64 32 yojana 16842 33684 16842 8421 kalA sthala rukmi hairaNyavata zikharI airAvata kula khaNDa khaNDa saMkhyA 160 yojana 4210 2105 1052 1 lAkha kalA 12 [100000] yojana SaD parvatoM kA avagAha tathA U~cAI prAdi : uparyukta chaha parvatoM meM se himavAn parvata kA avagAha paccIsa (25) yojana hai, tathA usakI U~cAI eka sau (100) yojana kI hai| mahA himavAn parvata kA avagAha isase dUnA yAnI pacAsa (50) yojana hai, tathA isakI UMcAI do sau / 200) yojana kI hai| isase dUnA niSadha parvata kA avagAha sau (100) yojana kA hai, tathA isakI U~cAI cAra sau (400) yojana kI hai| niSadha parvata ke samAna nIla parvata kA tathA mahAhimavAn parvata ke samAna rukmi parvata kA, evaM himavAn parvata ke samAna zikharI parvata kA pramANa jAnanA cAhie / vizeSa-bharatakSetra kA pramANa jyA, iSu aura dhanukASTha ina tIna taraha se kahA hai| (1) jyA-himavAn parvata se lagI huI dhanuSa kI DorI ke samAna jo rekhA hai, use 'jyA' kahate haiN| usakA pramANa 14400 yojana kA hai| arthAt-caudaha hajAra cAra sau yojana aura eka yojana ke 71 bhAga meM se 6 bhAga kA hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 11 ] tRtIyo'dhyAyaH (2) iSu-dhanuSa para bANa rakhane ke sthAna ke samAna bharatakSetra kI uttara aura dakSiNamadhyavartI jo rekhA hai, use iSu' kahate haiN| usakA pramANa bhI uparyukta ke anusAra hI jAnanA cAhie / arthAt-5261 yojana usakA pramANa hai| (3) dhanakASTha-dhanaSa kI lakaDI ke samAna hI samadra ke samIpavartI paridhirUpa jo rekhA hai, use 'dhanukASTha' kahate haiN| usakA pramANa 1450016 yojana se kucha adhika hai| arthAt-caudaha hajAra pA~ca sau yojana aura eka yojana ke 28 bhAgoM meM se 11 bhAga se kucha adhika hai| bharatakSetra kA saMkSipta varNana : SaTkhaNDa-isa bharatakSetra ke chaha khaNDa haiN| isake tIna bhAga vijayAdha ke uttara meM aura tIna bhAga dakSiNa meM haiN| bharatakSetra ke madhyabhAga meM eka vaitADhaya nAma kA parvata hai| vaha pUrva-pazcima lambA hai| isakA pUrva bhAga pUrva samudra meM aura pazcima bhAga pazcima samudra meM praviSTa hai / savA chaha yojana pRthvI ke bhItara hai tathA pacAsa yojana uttara-dakSiNa caur3A-paholA evaM paccIsa yojana U~cA hai| isa bharatakSetra ke dakSiNArdha aura uttarArdha ye do bhAga par3e haiN| himavanta parvata ke padmadraha se nikalI huI aura vaitADhaya parvata ko bheda karake pUrva-pazcima lavaNasamudra meM milI huI kramazaH gaMgA aura sindhu ye do nadiyA~ bahatI haiN| isase isI bharatakSetra ke SaTkhaNDa yAnI chaha bhAga hote haiN| ina SaTkhaNDoM meM jo madhyakhaNDa hai, usake madhya bhAga meM ayodhyA nagarI hai| isa khaNDa meM sAr3he paccIsa pAryadeza haiM, isake alAvA anya sabhI jo deza haiM, ve anAryadeza haiN| anya pA~ca khaNDa bhI anArya haiN| mAtra madhyakhaNDa meM rahe hae pAryadezoM meM hI zrI tIrthaMkara bhagavanta, cakravartI, vAsudeva tathA baladeva ityAdi zreSTha puruSa utpanna hote haiN| vaitADhya parvata kA mApa : vaitADhya nAmaka parvata kA mApa pacAsa yojana paholA, paccIsa yojana U~cA tathA chaha yojana aura eka gAu pRthvI meM gaharA hai| * nau kUTa- isa vaitADhya nAmaka parvata para naukUTa yAnI nau zikhara Aye hue haiN| unameM pahalA siddhAyatana nAmaka kUTa pUrva samudra ke pAsa AyA hai aura zeSa pATha kUTa pazcima samudra ke pAsa siddhAyatana nAmaka kaTa para eka siddhAyatana-zAzvata jinacetya yAnI jinamandira hai, jisameM aSTottara zata yAnI 108 zAzvata jina-mattiyA~-jina-pratimAe~ haiN| zeSa rahe hae sabhI zikharoM para eka-eka mahAna ratnamaya prAsAda hai| jaba ina zikharoM ke svAmI deva apanI rAjadhAnI se yahA~ Ate haiM taba prAsAda meM sAnanda rahate haiN| vidyAdharoM kA nivAsa : vaitADhya parvata para samabhUtalA pRthvI se U~ce daza yojana chor3akara tathA vaitAbya parvata jitanI hI lambI eka mekhalA dakSiNa dizA meM aura eka mekhalA uttara dizA meM hai| ina donoM mekhalAoM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 311 para mekhalA ke hI mApa kI vidyAdharoM kI zreNiyA~ AyI haiN| unameM dakSiNa dizA kI zreNI meM pacAsa nagara haiM tathA uttara dizA kI zreNI meM sATha nagara haiN| usake AsapAsa usa-usa nagarI ke deza haiN| ina nagariyoM meM uttama koTi ke ratnoM se bane mahaloM meM vidyAdhara rahate haiN| indra ke lokapAlaka devoM ke sevakoM kA nivAsa : una vidyAdharoM kI zreNI se U~ce daza yojana chor3akara ke uparyukta jaisI hI dakSiNa dizA meM tathA uttaradizA meM mekhalAe~ aura do zreNiyA~ haiN| unameM indra ke lokapAla devoM ke sevaka ratnamaya bhavanoM meM rahate haiN| vyantaroM kI krIr3A ke sthAna : ina bhavanoM se U~ce pA~ca yojana jAte vaitADhaya parvata kA bhAga pAtA hai| isake madhya meM padmavara nAmaka vedikA aura donoM tarapha bagIce haiN| ina bagIcoM meM rahe hae choTe-choTe krIDAparvatoM para kadalIgRhoM meM tathA vAva-vApI Adi meM vyantaradeva krIr3A karate haiN| guphAeM : vaitADhaya parvata meM pUrva dizA kI ora ke vibhAga meM khaNDaprapAtA nAma kI guphA hai, tathA pazcima dizA kI ora ke vibhAga meM tamisrA nAma kI guphA hai| pratyeka guphA pATha yojana U~cI, bAraha yojana paholI tathA pacAsa yojana lambI hai| ve guphAe~ sarvadA andhakAramaya haiN| RSabha kUTa : himavanta parvata ke samIpa dakSiNa dizA meM gaMgAnadI aura sindhunadI ke bIca meM RSabhakUTa nAmaka parvata hai| usa para RSabha nAmaka mahadhika deva kA nivAsa hai| tIrtha : jahA~ para gaMgA nadI kA samudra ke sAtha saMgama hotA hai, vahA~ para mAgadha nAmaka tIrtha hai tathA jahA~ para sindhu nadI kA samudra ke sAtha saMgama hotA hai, vahA~ para prabhAsa nAmaka tIrtha hai evaM mAgadha aura prabhAsa ina donoM tIrthoM ke bIca meM varadAma nAmaka tIrtha hai| [yahA~ tIrtha yAnI samudra meM utarane kA mArga jaannaa|] bila-guphAe~ : isa vaitADhya parvata kI dakSiNa dizA meM gaMgA nadI aura sindhu nadI ke pUrva tathA pazcima kAMThe ke Upara nau-nau bila yAnI guphAe~ haiN| kula chattIsa (36) bila yAnI guphAe~ haiN| isI taraha vaitADhaya parvata kI uttara dizA meM bhI chattIsa (36) bila yAnI guphAe~ haiN| kula bahattara (72) bila-guphAe~ haiN| ina biloM-guphAoM meM chaThe Are ke manuSya basate haiN| isa taraha bharatakSetra kA saMkSipta sAmAnya varNana jAnanA / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 11 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 43 laghu himavanta parvata : ____ isa bharatakSetra ke pazcAt himavanta nAmaka parvata hai| isa parvata ke Upara padma nAmaka draha hai| isa padmadraha meM pRthvIkAya kA banA huA mahApadma yAnI mahAkamala hai| isa mahAkamala kI kaNikA meM lakSmIdevI kA bhavana hai| usameM lakSmIdevI rahatI hai| usa para gyAraha (11) kUTa yAnI zikhara haiN| usameM pahale siddhAyatana nAma ke kUTa-zikhara meM sthita siddhamandira meM jinezvara bhagavAna kI aSTottara zata yAnI 108 mUttiyA~-pratimAe~ haiN| chappana antarvIpa: himavanta parvata se gajadanta ke prAkAra kI cAra dAr3hA nikalatI haiN| unameM se do dAr3hA isa parvata ke pUrva cher3e (chora) se nikalakara lavaraNasamudra meM AtI haiM, tathA do dAr3hA parvata ke pazcima cher3e (chora) se nikalakara lavaNasamudra meM AtI haiN| pratyeka dAr3hA para sAta-sAta dvIpa hone se kula aTThAvIsa (28) dvIpa haiN| isI taraha aTThAvIsa dvIpa zikharI nAmaka parvata se nikalatI huI cAra dAr3hAnoM ke Upara haiN| saba milakara kula chappana (56) dvIpa haiN| ye sabhI dvIpa lavaNasamudra ke bhItara yAnI andara hone se antarvIpa kahalAte haiN| haimavata kSetra: isa jambUdvIpa ke bharatakSetra ke pazcAt himavanta nAmaka parvata AtA hai| bAda meM haimavata nAmaka kSetra AtA hai| usake barAbara madhya meM vaitADhaya parvata AyA huA hai| vaha vRtta yAnI golAkAra rUpa hone se vRttavaitADhya kahA jAtA hai| usake AsapAsa sundara padmavedikA aura bagIcA hai tathA usake svAmI deva kA prAsAda hai| haimavata kSetra meM rohitAzA aura rohitA ye donoM nadiyA~ haiN| usameM rohitAzA nadI padmadraha meM se uttara dizA kI tarapha nikalatI hai| yaha nadI Age jAkara haimavanta kSetra ke vRtta vaitADhya parvata se do gAu dUra rahakara pazcima dizA kI tarapha mur3akara ke lavaraNasamudra meM jA milatI hai| tathA rohitA nadI mahAhimavanta parvata ke mahApadmadraha meM se nikala kara dakSiNadizA kI tarapha bahatI hai| vaha Age jAtI huI vRttavaitADhyaparvata se do gAu dUra rahakara pUrva dizA kI tarapha mur3atI huI lavaNasamudra meM jAkara milatI hai| mahAhimavanta parvata : haimavata nAmaka kSetra ke pazcAt uttaradizA meM mahAhimavanta nAmaka parvata hai| usake Upara madhya bhAga meM mahApadma nAmaka draha hai| usameM sthita kamala kI kaNikA para zrIdevI yAnI lakSmIdevI kA bhavana hai| tathA isa parvata ke Upara pUrva aura pazcima kI zreNI meM pATha kUTa-zikhara haiN| unameM pahale siddhAyatana kaTa ke Upara jinezvara bhagavAna ke mandira-prAsAda meM 108 jinamuttiyA~jinapratimAe~ haiN| zeSa kUToM para unake svAmI devoM aura deviyoM ke prAsAda haiN| harivarSa kSetra : ___ mahAhimavanta parvata ke pazcAd uttara dizA meM harivarSa nAma kA kSetra pAtA hai| usake madhya bhAga meM vRtta vaitADhya nAmaka golAkAra parvata hai| isa kSetra meM harikAntA aura harisalilA nAma kI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 3 / 11 do nadiyA~ haiN| unameM harikAntA nadI mahApadmadraha meM se nikala kara uttaradizA kI tarapha bahatI hai, phira Age jAtI vaha kSetra ke vRtta vaitADhaya se cAra gAu dUra rahakara ke pazcima dizA kI tarapha mur3akara lavaNa samudra meM jA milatI hai| harisalilA nadI tigiccha draha meM se dakSiNa dizA kI tarapha nikalatI hai| Age jAtI vaha nadI vRtta vaitADhya se cAra gAu dUra rahakara pUrva dizA kI tarapha mur3akara lavaNasamudra meM milatI hai| niSadha parvata : harivarSa kSetra ke pazcAta uttaradizA kI tarapha niSadhaparvata pAtA hai| usake madhya bhAga meM tigiccha nAmaka draha hai| usameM Aye hue kamala kI kariNakA para dhIdevI kA bhavana hai| isa parvata ke Upara pUrva-pazcima zreNI meM zreriNabaddha nau kUTa haiN| unameM prathama kUTa ke Upara sthita jinaprAsAda meM 108 jinamuttiyA~-pratimAe~ haiN| zeSa kUToM para unake svAmI devoM aura deviyoM ke prAsAda haiN| mahAvideha kSetra : niSadha parvata ke pazcAta uttaradizA meM mahAvidehakSetra hai| usake pUrvamahAvideha, pazcima mahAvideha, devakuru tathA uttarakuru isa taraha cAra vibhAga haiM / meruparvata se pUrva dizA meM pUrva mahAvideha kSetra hai, pazcima dizA meM pazcima mahAvidehakSetra hai, dakSiNa dizA meM devakurukSetra hai, tathA uttaradizA meM uttarakurukSetra hai| zItA nadI se pUrvamahAvidehakSetra ke tathA zItodAnadI se pazcimamahAvidehakSetra ke do vibhAga par3ate haiN| ina donoM nadiyoM ke donoM tarapha ATha-ATha vijaya haiN| unake kula battIsa vijaya haiN| eka-eka vijaya ke bIca meM kramaza: eka parvata aura eka nadI pAtI hai| jaise-pahale vijaya, pazcAt parvata, pIche vijaya, bAda meM ndii| pazcAda vijaya, pIche parvata, pazcAd bijaya, bAda meM ndii| inameM pATha vijaya ke sAta antarAla hote haiN| arthAt --ATha vijaya ke bIca meM cAra parvata tathA tIna nadiyA~ pAtI haiN| pratyeka vijaya meM SaTa yAnI chaha khaNDa, guphAe~, nadiyA~, bila, parvata, tIrtha, tathA draha ityAdi Ate haiN| unakA varNana bharatakSetra ke anusAra jAnanA / devakuru kSetra meM niSadha parvata se uttara dizA meM zItodA nadI ke pazcima aura pUrva ke kinAre para kramaza: citra tathA vicitra nAmake do kUTa haiN| uttarakurukSetra meM nIlavanta parvata se dakSiNa dizA meM zItA nadI ke pUrva aura pazcima kinAre para do yamaka parvata haiN| devakurukSetra meM citrakUTa se uttara dizA meM zItodA nadI ke andara eka sadRza antara vAle anukrama se pA~ca draha haiN| ina sabhI drahoM kI pUrva aura pazcima dizA me kAJcana nAma ke dasa-dasa parvata haiM / kula sau (100) parvata haiN| isI taraha vicitrakUTa kI uttara dizA meM pA~ca drahoM meM se pratyeka draha ke dasa-dasa parvata haiN| isa taraha uttarakurukSetra meM yamaka parvata kI dakSiNa dizA meM zItA nadI meM pA~ca draha aura pratyeka draha kI pUrva tathA pazcima dizA meM dasa-dasa kAJcana parvata haiN| isa prakAra kula cAra sau (400) kAJcana parvata haiN| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 11 tRtIyo'dhyAyaH [ 45 zeSa parvata tathA kSetra : mahAvidehakSetra ke pazcAd uttaradizA meM kramazaH nIlavanta parvata, ramyakakSetra, rukmi parvata, hairaNyavatakSetra, zikharI parvata tathA airAvata kSetra haiN| una sabakA varNana kramaza: niSadha parvata, harivarSa kSetra, mahAhimavanta parvata, haimavata kSetra, laghu himavanta parvata tathA bharatakSetra ke sadRza jaannaa| kintu drahoM ityAdika ke nAmoM meM parivartana samajhanA / Wan vizeSa jambUdvIpa meM bharatAdika mukhya sAta kSetra haiN| ina sAtoM kSetroM ko pRthak karane ke lie chaha parvata haiN| ve varSadhara kahalAte haiN| inakI lambAI pUrva se pazcima kI ora hai| bharatakSetra aura haimavatakSetra ke madhyavartI himavAna parvata hai, haimavatakSetra aura harivarSakSetra ke madhyavartI mahAhimavAna parvata hai, harivarSakSetra aura videhakSetra ke madhyavartI niSadha parvata hai, videhakSetra aura ramyakakSetra ke madhyavartI nIlaparvata hai, ramyakakSetra aura hiraNyavatakSetra ke madhyavartI rukmi parvata hai, tathA hiraNyavatakSetra aura airAvata kSetra ke madhyavartI zikharI parvata hai| ina parvatoM se sAta kSetra vibhAjita mAne gaye haiN| isalie ye parvata una kSetroM ke madhyavartI haiN| Upara videhakSetra ke madhya meM sthita meruparvata kA saMkSipta varNana kiyA hai| isI taraha jambUdvIpa ke samAna dhAtakIkhaNDa tathA puSkarArdhadvIpa ke madhya meM bhI meruparvata hai| parantu jambUdvIpa se dhAtakIkhaNDa tathA puSkarArdhadvIpa kA pramANa dUnA hai| ataeva ina donoM dvIpoM meM videhakSetra bhI do-do haiN| isalie ina cAra videhakSetroM ke meruparvata bhI cAra haiN| ina cAroM meruparvatoM kA pramANa jambUdvIpa ke meruparvata ke tulya nahIM hai, kintu nyUna-kama hai| dhAtakIkhaNDa meM do tathA puSkarArdha meM do isa taraha ye cAroM meru kSadrameru kahe jAte haiN| kAraNa ki inakA pramANa mahAmeru-jambUdvIpa ke madhyavartI sudarzanameruparvata se nyUna-kama hote hue bhI ina cAroM meruoM kA pramANa paraspara meM samAna hI hai| inakI U~cAI caurAsI hajAra (84000) yojana kI hai| pRthvItala kA inakA viSkambha 1400 yojana hai| cAroM kSudra meruparvatoM ke pRthvI ke bhItara kA avagAha mahAmeruparvata ke samAna eka hajAra yojana hai| vaha pahalA kANDaka hai| dUsarA kANDaka 56 hajAra yoja na kA hai| tIsarA kANDaka 28 hajAra yojana kA hai| bhadrazAlavana aura nandanavana mahAmeruparvata ke samAna haiN| ina cAroM kSudrameruparvatoM ke nIce ke vibhAgoM meM cAroM tarapha pRthvI ke Upara mahAmeruparvata ke samAna bhadrazAlavana hai| usase sAr3he chappana hajAra yojana Upara calakara saumanasavana pAtA hai| usase 28000 hajAra yojana ke Upara calakara pANDukavana AtA hai| saumanasavana kA vistAra 500 yojana kA hai tathA pANDukavana kA vistAra 464 yojana kA hai / isake alAvA Upara kA, nIce kA tathA cUlikA kA pramANa mahAmeruparvata ke samAna hI samajhanA // (3-11) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtra [ 312 * dhAtakIkhaNDastathA puSkarArddhadvIpaH * Wan mUlasUtram dvirdhAtakIkhaNDe // 3-12 // * subodhikA TIkA * jambUdvIpe yat meruparvatAdInAM varNanaM kRtaM tasmAd dviguNA dhAtakIkhaNDe dvAbhyAmiSvAkAraparvatAbhyAM dakSiNottarAyatAbhyAM vibhaktAH santi / ebhiH nimittaiH dhAtakIkhaNDasya dvau vibhAgau jaayete| tau ca pUrvArddha-pazcimAddhauM / pUrvArdhe parArdhe ca cakAra saMsthitA niSadhasamocchAyAH kAloda-lavaNajalaspazino vaMzadharA: seSvAkArAH / anenaiva hetunA dhAtakIkhaNDasya dvau vibhAgau pUrvArddha-parArddhanAmabhyAm / dvayoH khaNDayoH bharatakSetraracanA vttte| ataH jambUdvIpApekSayA bharatakSetrapramANaM dviguNitam / dhAtakIkhaNDasyAkRti zakaTIrathavaccAbhavat / yasyAM arasthAne parvatAH tathA cAramadhyavartIchidrasthAneSu kSetrANi / atra ca varSadharaparvatAH cataHzata (400) yojanapramANAni / yAdRzI racanA ca dhAtakIkhaNDe tAdRzyaiva puSkarArdhe'pi vartate / / 3-12 / / * sUtrArtha-ukta kSetra tathA parvatAdika jambUdvIpa se dugune dhAtakIkhaNDa meM haiM / arthAt-jambUdvIpa ke parvatoM aura kSetroM se dhAtakIkhaNDa ke parvata tathA kSetra dviguNa saMkhyA vAle haiM / / 3-12 // OM vivecanAmRta // jambUdvIpa ko ghere hue lavaNasamudra hai tathA lavaraNasamudra ko ghere hue dhAtakIkhaNDa hai| yaha dUsarA dvIpa kahA jAtA hai, isakA viSkambha cAra lAkha yojana kA hai| jaise-jambU vRkSa ke nimitta se pahale dvIpa kI jambUdvIpa saMjJA hai, vaise dhAtakI vRkSa ke nimitta se isa dvIpa kI bhI dhAtakIkhaNDa saMjJA hai| yahA~ para bharatAdhika kSetroM kI, himavantAdika parvatoM kI tathA samudrAdika kI saMkhyA jambUdvIpa se dugunI hai| jambUdvIpa kI apekSA dhAtakIkhaNDa meM meruparvata aura varSadhara dugune haiN| jambUdvIpa meM eka bharata hai, to yahA~ para do haiM, ityAdi sarvakSetra aura parvatAdika dugune jAnane caahie| arthAt do meru, caudaha varSakSetra tathA bAraha varSadhara parvata samAna nAmavAle haiN| jo nAma jambUdvIpa ke parvata-kSetroM ke haiM, ve hI nAma yahA~ dhAtakIkhaNDa ke parvata-kSetroM ke haiN| valayAkRta dhAtakIkhaNDa ke pUrvArddha aura pazcimAddha isa taraha do vibhAga haiN| inameM pratyeka vibhAga meM eka-eka meru, sAta-sAta varSakSetra tathA chaha-chaha varSadhara parvata haiN| ukta donoM vibhAgoM ke Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 13 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 47 madhya meM uttara-dakSiNa vistAra vAle tathA bANa ke samAna sIdhe do parvata haiN| usI se do vibhAgoM kI kalpanA hotI hai| una do vibhAgoM meM pUrva aura pazcima dizA ke vistAra vAle chaha-chaha varSadhara parvata evaM sAta-sAta varSakSetra haiN| unake madhya meM eka-eka meruparvata hai| isa parvata kA andara kA bhAga lavaNasamudra tathA bAhara kA bhAga kAlodadhi samudra se spazita rahatA hai| chaha-chaha varSadhara parvata zakaTa-gAr3I ke pahiyoM meM lage hue prAroM ke sarIkhe-samAna haiN| tathA madhya bhAga meM bharatAdika sAta kSetra haiN| isa sUtra kA sArAMza yaha hai ki jambUdvIpa meM jina-jina nAma vAle kSetra aura parvata pAye haiM, una-una nAma vAle kSetra tathA parvata dhAtakIkhaNDa meM bhI pAye hue haiN| parantu pratyeka kSetra tathA pratyeka parvata do-do haiN| jaise-do bharata, do haimavata, do harivarSa, do mahAvideha, do ramyaka, do hairaNyavata, do airAvata, isa taraha do-do kSetra haiN| isI taraha parvata bhI do-do haiN| isa prakAra dhAtakIkhaNDa dvIpa meM kSetroM tathA parvatoM kI saMkhyA kahI hai / / (3-12) Wan mUlasUtram puSkarArdhe ca // 3-13 // * subodhikA TIkA * yaH dhAtakIkhaNDe mandarAdInAM seSvAkAraparvatAnAM saMkhyAviSayaniyamaH saH puSkarArddha'pi veditavyaH / puSkarArdhe'pi issvaakaarprvtau| yau ca dakSiNottare Ayatau kAlodadhi-puSkarAvarasamudrajalasparzIpaJcazatayojanottu gau| anenaiva puSkarArdhasyApi pUrvapuSkarArdha-pazcimapuSkarArdhati dvau vibhAgau / tataH paraM mAnuSottaro nAma parvataH mAnuSalokaparikSepI sunagaraprAkAravRttaH puSkaravara, dvIpArdhaviniviSTaH svarNamayaH saptadazaikaviMzatiyojanazatAni ucchi taH cattvAritriMzAni krozaM cAdho dharaNItalamavagADho yojanasahasra dvAviMzamadhastAt vistRtaH saptazatAni trayoviMzAni madhye catvAri caturvizAni uparIti / eSa parvataH mAnuSottareti nAmnA kimarthaM vyavahRtaH ? mAnuSottaraparvatAt pare ko'pi adyaprabhRti naivotpannaH jAtaH / na ca bhaviSyatIti saMharaNApekSayA'pi mAnuSottare pare na ko'pi manuSyaH labhyate / cAraNavidyAdharAzca RddhiprAptAH api manuSyAH saMharaNahInAH / arthAt samudghAtopapAtAtiriktaH mAnuSottaraparaM manuSyajanmAsambhavaH / ata eva ca mAnuSottara ityucyate / haraNaM kRtvA nIyate yat saMharaNam / saMharaNamapi zramaNI, vedarahitaH, parihAravizuddhisaMyamitaH, pulAkaH, apramattaH, caturdazapUrvadhArakaH, Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 3 / 13 tathA prAhAraka-RddhidhArakaH, teSAM munInAM naiva bhavati / prAgama-siddhAnteSu nirdiSTamidameva / tadevamarvAg mAnuSottarasyArdhatRtIyA dvIpAH samudradvayaM paJcamandarAH paJcatriMzat kSetrANi triMzad varSadharaparvatAH paJcadevakuravaH paJcottarAH kuravaH zataM SaSTayAdhika cakravarti vijayAnAM dvazate paJcapaJcAzadadhike janapadAnAmantaradvIpAH SaTpaJcAzad iti / anyacca mAnuSottaraprAptipUrvameva sAdhAraNamanuSyANAM maraNaM bhavati / / 3-13 / / * sUtrArtha-dhAtakIkhaNDa ke samAna hI kSetra aura parvatAdika puSkarArdhadvIpa meM haiM / arthAta-puSkarAddhadvIpa meM bhI parvata aura kSetra dhAtakIkhaNDa ke samAna hI haiM / / 3-13 / / Wan vivecanAmRtama dhAtakIkhaNDa kI tathA pUSkarAddha kI racanA samAna hai| dhAtakIkhaNDa ke hI tulya pUSkarArdha meM bhI do iSvAkAra parvata haiN| ye dakSiNa aura uttaradizA meM lambe haiM, kAlodadhi tathA puSkaravara samudra ke jala kA sparza karane vAle haiM evaM pA~ca sau (500) yojana U~ce haiN| puSkarAdha ke bhI do bhAga haiN| pUrva puSkarAdha aura pazcima pusskraardh| dhAtakIkhaNDa ke tulya inameM bhI racanA hai| jambUdvIpa kI apekSA yahA~ para bhI kSetroM tathA parvatoM kI saMkhyA dugunI hotI hai| jaise-jambUdvIpa meM eka bharatakSetra hai, to puSkarAdha meM do bharatakSetra haiN| usameM eka pUrva puSkarArdha meM hai tathA dUsarA pazcima puSkarAdha meM hai| isI taraha anya kSetroM kA tathA parvatoM kA pramANa bhI jAnanA / dhAtakIkhaNDa ke samAna yahA~ para bhI do meruparvata haiM, jo caurAsI-caurAsI hajAra (84000) yojana U~ce haiN| vaMzadhara parvata bhI cAra-cArasau (400) yojana U~ce haiN| yahA~ saba dhAtakIkhaNDa ke samAna hI smjhnaa| kAlodadhisamudra ko cAroM ora se ghere hue puSkaravara nAmakA dvIpa hai| isake madhya bhAga meM mAnuSottara nAma kA eka parvata hai, jo kaMkaNa ke samAna gola hai| isane cAroM tarapha sampUrNa dizAoM meM paDe hae manuSyakSetra ko ghera rakhA hai| yaha svarNamaya mAnuSottara parvata satraha sau ikkIsa (1721) yojana U~cA hai, tathA bhUbhAga meM cAra sau tIsa (430) yojana eka kosa praviSTa rahA hai| isa pRthvI para isakA vistAra eka hajAra bAIsa (1022) yojana tathA madhya se sAta sau teIsa (723) yojana aura Upara calakara cAra sau caubIsa (424) yojana hai| manuSyakSetra ke bhItara kI tarapha kA prAkAra sapATa dIvAra ke sadRza hai, tathA bAhara kI tarapha kA prAkAra AdhI nAraGgI ke tulya DhalavA~ hotA hai| isIlie isa nimitta se hI puSkaravara dvIpa ke do vibhAga ho gaye haiN| isa sUtra kA sArAMza yaha hai ki-puSkaravaradvIpa ke madhya bhAga meM mAnuSottara parvata AyA hai| yaha kile kI bhA~ti valayAkAra-gola hai| isIlie puSkaravaradvIpa ke do vibhAga par3a jAte haiN| isa dvIpa kA vistAra kula solaha lAkha (1600000) yojana kA hai| isake do vibhAga ho jAne se prathama vibhAga ATha lAkha (8,00,000) yojana kA hai aura dUsarA vibhAga bhI ATha lAkha (8,00,000) yojana pramANa kA hai| ina do vibhAgoM meM se prathama ardhavibhAga meM hI kSetra aura parvata haiN| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 14 * tRtIyo'dhyAyaH [ 46 dhAtakIkhaNDa meM jitane kSetra tathA parvata haiM, itane hI kSetra tathA parvata puSkaravaradvIpa ke ardha vibhAga meM haiN| isalie hI isa sUtra meM dhAtakIkhaNDa ke samAna puSkaravara dvIpa ke ardhavibhAga meM kSetra aura parvata jambUdvIpa se dugune haiM, aisA kahA hai tathA dhAtakIkhaNDa meM kSetra aura parvata bhI do-do haiM, yaha bAta bhI vivecanapUrvaka pUrva meM kaha dI hai| meru, varSa aura varSadharoM kI saMkhyA aura racanA jo dhAtakIkhaNDa kI kahI hai, vahI puSkarArdha dvIpa kI hai| eka jambUdvIpa, eka dhAtakIkhaNDa aura arddha puSkaravaradvIpa, ye saba milakara aDhAI dvIpa kahalAte haiN| inameM kula pA~ca meru parvata, tIsa varSadhara parvata aura paiMtIsa varSa/kSetra haiN| inameM pA~ca bharata. pA~ca airAvata aura pA~ca mahAvideha milakara pandraha karmabhUmi kahalAtI haiN| yahA~ para asi, masi aura kRSi ityAdi karma kA vyApAra hotA hai| yA karmarUpI mala ko sarvathA dUra karake muktidhAma prApta karane ke lie yahI yogya bhUmi hai| kyoMki anya sthaloM se mukti kA prabhAva hai, isalie karmoM se sarvathA mukta hone ke lie yahI karmabhUmi kahalAtI hai| ukta paiMtIsa kSetroM ke pA~ca mahAvideha kSetroM meM pA~ca devakuru, pA~ca uttarakuru tathA eka sau sATha (160) vijaya haiN| chappana antarvIpa kevala lavaNasamudra meM hI haiN| puSkaravara dvIpa meM mAnuSottara parvata hai, jo puSkaravara dvIpa ke madhya meM kile kI bhA~ti golAkAra khar3A hai, tathA manuSyaloka ko ghere hue hai| jambUdvIpa, dhAtakIkhaNDa aura AdhA puSkaravara dvIpa ye DhAI dvIpa tathA lavaNasamudra evaM kAlodadhi samudra, basa itanA hI kSetra yahI 'manuSyaloka' kahalAtA hai|| prazna-ukta kSetra kA nAma manuSyaloka aura ukta parvata kA nAma mAnuSottara kyoM hai ? uttara-- isakA kAraNa yaha hai ki isase Age koI bhI manuSya gamana nahIM kara sktaa| isa mAnuSottara parvata se Age Aja taka koI bhI manuSya na to utpanna huA hai, na utpanna hotA hai aura na utpanna hogaa| isase bAhara manuSya kA janma-maraNa nahIM hotaa| vidyAsampanna muni yA vaikriya labdhidhArI manuSya hI DhAI dvIpa ke bAhara jA sakate haiM, kintu unakA bhI janma-maraNa mAnuSottara parvata ke bhItara andara hI hotA hai| ataeva ukta kSetra kA nAma manuSyaloka hai tathA ukta parvata kA bhI nAma mAnuSottara hai| isa taraha mAnuSottara parvata ke pahale DhAI dvIpa, do samudra, pA~ca meru, paiMtIsa kSetra, tIsa varSadhara parvata, pA~ca devakUru, pA~ca uttarakuru, cakravattiyoM ke eka sau sATha vijayakSetra, do sau pacapana janapada aura chappana antarvIpa haiN| ve manuSya kaunase haiM ? aura kahA~ rahate haiM ? isI ko dikhAne ke lie Age kA sUtra kahate haiN| (3-13) * manuSyANAM sthiti-kSetrAdayaH * Wan mUlasUtram prAga mAnuSottarAnmanuSyAH // 3-14 // * subodhikA TIkA * uparyuktamAnuSottaraparvatapUrve prAg vA mAnuSottarAt parvatAt paJcatriMzatsu kSetreSu sAntaradvIpeSu janmato manuSyAH udbhavanti / saMharaNaviddhiyogAt tu sarveSvardhatRtIyeSu Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 3 / 14 dvIpeSu samudradvaye ca samandarazikhareSu / bhAratakA haimavatakA ityevamAdayaH kSetravibhAgena / jambUdvIpakA lavaNakA ityevamAdayaH dvIpa-samudravibhAgena iti / ke manuSyAH ? manuSyAyuSya-gatinAmakarmaNi saMjAtodaye janmadhAriNaH jIvAH manuSyAH / ataH manuSyaparyAyaH janmApekSayA na tu kenApi anyena hetunaa| manuSyajanma mAnuSottaraparvatAntarakSetreSu eva, na tu bahiH / ke ca te manuSyAH kati vA prakArAH ? tattu kathyate'tra agrasUtre hi // 3-14 / / * sUtrArtha-mAnuSottara parvata ke pUrvI bhAga meM jo dvIpa haiM, unameM manuSya rahate haiN| arthAt-mAnuSottara parvata ke bhItara ke kSetra meM hI manuSyoM kA janma-maraNa hotA hai / / 3-14 // OM vivecanAmRta vizva meM manuSyAyuSya aura manuSyagati nAmakarma ke udaya se jo jIva manuSyarUpa meM janma dhAraNa karatA hai, use manuSya kahate haiN| isalie yaha manuSya paryAya janma kI apekSA hI kahI jAtI hai, na ki anya kisI kAraNa se| puSkaravara dvIpa meM jo mAnuSottara nAmaka parvata hai, vaha cUr3I ke prAkAra gola tathA puSkaravara dvIpa ke madhya zahara panAha ke samAna ghirA huA hai| isI kAraNa ke do vibhAga ho gaye haiN| manuSyajanma mAnUSottara parvata ke bhItara ke kSetra meM hI hotA hai, bAhara nhiiN| manuSyoM kA nivAsa sthAna hone ke kAraNa hI isa parvata kA nAma mAnuSottara rakhA hai| isake bhItarI vibhAga meM arddha puSkaravara dvIpa, kAlodadhi samudra, dhAtakIkhaNDa, lavaNa samudra, aura jambUdvIpa, kramaza:- yathAkrama se haiN| ina kSetroM meM manuSyoM kA janma tathA maraNa hotA hai| isalie ise manuSyaloka kahate haiN| isakI sImA-maryAdA rakhane vAlA mAnuSottara parvata hai| isa parvata ke pare jitane kSetra Aye haiM, unameM manuSyoM kA janma yA maraNa donoM meM se eka bhI nahIM hotA hai| vahA~ para to sirpha vidyAsampanna muniyoM kA aura vaikriyalabdhi vAle manuSyoM kA hI AvAgamana hotA hai| kintu unakA janma yA maraNa kabhI nahIM hotA hai| niyamAt unake janmamaraNa kA sthAna manuSyaloka hI hai| isa sUtra kA sArAMza yaha hai ki-mAnuSottara parvata ke pahale manuSyoM kA vAsa hai| vizva meM bhale dvIpa aura samudra asaMkhya hoM, kintu janma se manuSyoM ke nivAsa mAnuSottara parvata ke pahale jambUdvIpa, dhAtakIkhaNDa aura puSkaravara kA ardha bhAga milakara DhAI dvIpa meM hI haiN| tathA tiryaca prANiyoM kA vAsa DhAI dvIpa uparAnta bAhara ke pratyeka dvIpa-samudra meM bhI hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 15 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 51 DhAI dvIpa ke bAhara manuSyoM kA gamanAgamana hotA hai| jaise-vidyAdhara aura cAraNa muni nandIzvaradvIpa taka jAte haiN| kisI ke dvArA apaharaNa se bhI manuSya DhAI dvIpa ke bAhara le jAye jAte haiN| kintu vahA~ para kabhI manuSya kA janma yA maraNa nahIM hotA hai| isalie puSkaravara ke ardha bhAga ke bAda Aye hue valayAkAra parvata kA nAma mAnuSottara parvata hai| yahA~ para vizeSa yaha hai ki vyavahAra siddha kAla, agni, candra aura sUryAdi kA paribhramaNa, utpAtasUcaka gAndharvanagara ityAdika cihna pramukha padArtha isa DhAI dvIpa ke bAhara nahIM hote haiN| (3-14) * manuSyasya bhedAH * Wan mUlasUtram prAryA mlecchAzca // 3-15 // * subodhikA TIkA * mUlarUpeNa manuSyAH dvividhAH / te Arya-mlecchabhedaiH vibhktaaH| tatra AryAH SaDvidhAH / tathAhi-kSetrAryAH, jAtyAryAH, kulAryAH, karmAryAH, zilpAryAH, bhASAryAzceti / tatra kSetrAryAH paJcadazasu bhUmiSu jaataaH| tathA ca bharateSu ardhaSaDviMzatiSu janapadeSu jAtAH / anyeSu zeSeSu ca cakravattivijayeSu / jAtyAryAH-yathA kSatriyavaMzeSu ikSvAkuvaMzadhariNaH ksstriyaaH| videhA harayo'mbaSThAH jJAtAH kuravo vuvunAlA ugrA bhogA raajnyaadyH| kvacit bhogasthAne bhojAH api| kulApekSayA ye AryAH jAtAH te kulaaryaaH| kulAryAH kulakarAzcakravattinaH baladevA vAsudevA ye cAnye AtRtIyAdA paJcamAdA saptamAd vA kulakarebhyo vA vizuddhAnvayAH ye vizuddhavezaprakRtidhAriNaH santi / anAcAryakarmApekSayA ye cAryAH te kaaryaaH| yathA yajana-yAjana-adhyayana-adhyApanaprayoga-kRSi-lipi-vANijyayonipoSaNaH vRttayaH / zilpA-tantuvAya-kulAla-nApita - tunnavAya - devaTAdayo'lpasAvadyA agarhitAH jIvAH / bhASAH -nAma ye ziSTabhASAniyatavarNa lokarUDhaspaSTa zabdaM paJcavidhAnAmapi AryANAM saMvyavahAraM bhASante / anAcAryakakarmApekSayA kAryAH zilpAryebhyaH ete alpsaavdyaaH| ata ete AjIvanAgarhitAH / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 3 / 15 sArAMzataH manuSyAH dvividhAH, AryAH mlecchAca / guNAzrayAH prAMryAH, ye ca paJcaviMzajanapadeSu jAyante prAyaH taivAryAH / SaDvidhAryAH, ataH kSetrajAtikulakarmazilpabhASApekSayA darzanajJAnacAritraviSaye yeSAmAcaraNaM zIlaziSTa: abhimataM nyAyadharmeNAviruddha te ca AryAH / yeSAmAcaraNaM zIlazca zrAryaviparItaM te anAryAH / 52 ] yeSAJca bhASAvyaktAniyamitA te anAryAH / Arya-viparItAcaraNAH mlecchAH milazaH vA / te ca zaka-yavana- kirAta - kAmboja - bAlhIkaprabhRtayaH / himavatazcatasRSu vidikSu trINi yojanazatAni lavaNasamudramavagAhya catasRNAM manuSya vijAtInAM catvAro'ntaradvIpA jAyante triyojanazataviSkambhAyAmAH / te ca ekorukANAM AbhASakAraNAM lAGgulInAM vaiSANikAraNAmiti / catvAri yojanazatAni avagAhya caturyojanazatAyAmaviSkambhAH evAntaradvIpAH / te ca hayakararNAnAM gajakarNAnAM gokarNAnAM zaSkulikararNAnAmiti / paJcazatAni zravagAhya paJca yojanazatAyAM prAviSkambhAH evAntaradvIpAH / tadyathA - gajamukhAnAM vyAghramukhAnAM zrAdarzamukhAnAM gomukhAnAmiti / eteSu pradezeSu jAtAH mlecchAH nAmAkRtayaH naiva bhavanti, kintu svarUpasaundaryeNa tu pratizobhanAH saundaryayuktA gaurAH bhavanti / sarveSu antaradvIpeSu api evameva / SaDyojanazatAnyavagAhya tAvadAyAmaviSkambhA evAntarIyAH dvIpAH / teca azvamukhAnAM hastimukhAnAM siMhamukhAnAM vyAghramukhAnAmiti / saptayojanazatAnyavagAhya tAvadAyAmaviSkambhAH evAntarIyAH dvIpAH / te ca azvakarNa siMhakarNa- hastikarNa - karNaprAvaraNanAmAnaH / aSTau yojanazatAni avagAhya aSTayojanazatAyAM zrAviSkambhAH evAntarIyAH dvIpAH / tadyathA-ulkAmukhavidyujjihvameSamukha vidyuddantanAmAnaH / navayojanazatAyAM AviSkambhAH evAntarIyAH dvIpAH bhavanti / te ca ghanadantagUDhadanta - viziSTadanta- zuddhadantanAmAnaH / ekorukANAmerukadvIpaH / evaM zeSANAmapi zikhariNo'pi evameva / yathA himavataH praSTAviMzati antarIyAH tathaiva zikharIparvatasyApi zraSTAviMzati antarIyAH / sarve ca ete SaTpaJcAzat saGkhyakAH / eteSu dvIpeSu vAstavyAH mlecchAH antadvajAH mleccheti nAmadheyAni / / 3-15 / / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 15 1 tRtIyo'dhyAyaH [ 53 * sUtrArtha - ve manuSya Arya aura mleccha do prakAra ke haiM / arthAt zrArya aura mleccha ke bheda se manuSya do prakAra ke haiM / / 3-15 / / vivecanAmRta 5 manuSyoM ke mukhya do bheda haiM / eka Arya aura dUsare mleccha / prArya yAnI zreSTha / ziSTaloka ke anukUla jo AcaraNa kare vaha zrArya kahalAtA hai / Arya se viparIta jo manuSya pratikUla AcaraNa kare vaha zranArya - mleccha kahalAtA nimitta bheda se Arya manuSyoM ke chaha bheda haiM / jinake nAma haiM - ( 1 ) kSetrArya, (2) jAtyArya ( jAti Arya ), (3) kulArya, (4) karmArya, (5) zilpArya tathA ( 6 ) bhASArya / 1 (1) kSetrArya - pandraha prakAra kI karmabhUmi meM bharata, airAvata ke 255 deza, tathA pA~ca mahAvideha ke 160 cakravartI vijaya ye saba Arya saMjJaka deza kahe jAte haiM / ina kSetroM meM janma pAye hue manuSyoM ko kSetrArya kahate haiM / arthAt - pratyeka mahAvideha ke 32 cakravartI vijaya, pratyeka bharata ke sAr3he paccIsa deza tathA pratyeka airAvata ke bhI sAr3ha e paccIsa deza Arya haiM / isalie ina kSetroM meM janme hue manuSya kSetra prArya yAnI kSetrAryaM kahalAte haiM / (2) jAtyArya - ikSvAku, videha, hari, ambaSTha, jJAta, kuru, bubunAla, ugra, bhoga tathA rAjanya ityAdi uttama vaMzoM meM utpanna hue manuSya jAti Arya haiM, unako jAtyArya kahate haiM / (3) kulArya -- kula kI apekSA jo Arya haiM, unheM kulArya kahate haiM / jaise - kulakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva ityAdi uttama kuloM meM utpanna hue manuSya kula prArya haiM, unheM kulArya kahate haiM / (4) karmArtha - karma yAnI dhaMdhA vyApAra jo anAcAryaka karma kI apekSA se prArya haiM / arthAt - alpa pApa vAle dhaMdhe - vyApAra karane vAle manuSya karma zrArya haiM / unako karmA kahate haiM / jaise - yajana, yAjana, adhyayana, adhyApana kA prayoga karma karane vAle, tathA kRSi (khetI), lipi ( lekhana), vANijya (vyApAra) kI mUlarUpa poSaNavRtti se prajA kA poSaNa karane vAle haiM / arthAt vyApArI, kheDU ta, suthAra, tathA adhyApaka ityAdi karma zrArya haiM / unako karmA kahate haiM / (5) zilpArya - zilpa yAnI kArIgarI / kArIgarI ke karma karane kI apekSA se jo Arya haiM / arthAt - mAnavajIvana meM jarUrI kArIgarI karane vAle manuSya zilpa zrArya haiM, unheM zilpArya kahate haiM / jaise--tantuvAya- bunakara (vastra bunane vAle), kulAla-kuLa bhakAra ( kuMbhAra), nApita-nAI ( hajjAma ), tunnavAya ( sUta kAtane vAle ) tathA devaTa ityAdi / (6) bhASArya - zabda vyavahAra kI apekSA jo prArya haiM, unako bhASArya kahate haiM / arthAt ziSTapuruSoM ke mAnya, uttama vyavasthita zabdoM se yukta, tathA spaSTa uccAra vAlI, aisI ziSTa bhASA jaba ve manuSya bhASA zrArya haiN| jaise- zrutakevalI zrIgaNadharAdika ziSTa - viziSTa sarvAtizaya sampanna vyaktiyoM ke bolane kI jo saMskRta yA prAkRta ardhamAgadhI ityAdi bhASAe~ haiM, unakI jisameM mukhyatA pAI jAtI hai, tathA loka meM jo pratyanta prasiddha haiM, evaM sphuTa - bAla - bhASA ke sadRza vyavahAra Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 3 / 16 meM avyakta nahIM haiM, isa prakAra zabdoM kA vyavahAra jinameM pAyA jAtA hai| aise ukta pA~ca prakAra ke Arya puruSoM ke bolane kI bhASA kA jo vyavahAra karate haiM; unako bhASArya kahanA cAhie tathA usI taraha samajhanA bhI caahie| * mleccha--kSetra, jAti, kula, karma, zilpa tathA bhASA inakI apekSA darzana-jJAna-cAritra ke viSaya meM jinakA AcaraNa aura zIla ziSTa lokoM ke dvArA sammata tathA nyAya aura dharma se aviruddha rahA karatA hai, unako Arya kahA jAtA hai| inase viparIta ko 'mleccha' kahate haiN| arthAt-jinakA AcaraNa aura zIla isase viparIta hai, tathA jinakI bhASA aura ceSTA bhI avyakta evaM aniyata hai, usako mleccha samajhanA caahie| inake aneka bheda haiN| jaise-zaka, yavana, kirAta, kAmboja tathA bAlhIka ityAdi / inake alAvA antaradvIpoM meM jo rahate haiM, ve mleccha hI haiN| kyoMki unake kSetrAdika uparyukta kSetrAdikoM se bhinna haiN| lavaNasamudra ke bhItara tIna sau yojana se lekara nau sau yojana taka calakara sAta antaradvIpa haiM, jo himavAn parvata kI pUrva tathA pazcima kI cAroM vidizAoM ke milAkara adAIsa hote haiN| jisa taraha himavAn parvata sambandhI aTThAIsa antaradvIpa haiM, usI taraha zikharI parvata sambandhI bhI aTThAIsa antaradvIpa haiN| kula milAkara chappana antaradvIpa hote haiN| ina samasta dvIpoM meM rahane vAle manuSya antarvIpaja mleccha hI kahe jAte haiN| karmabhUmi meM yavana, zaka, bhIla ityAdi jAti ke manuSya tathA a-karmabhUmi ke sabhI manuSya mleccha haiM / (3-15) * karmabhUmeH nirdezaH * Wan mUlasUtrambharatarAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatradevakuruttarakurubhyaH // 3-16 // * subodhikA TIkA * bharatairAvatavidehAH paJcadazakarmabhUmayo manuSyakSetre bhavanti / anyatra devakurUttarakurubhyaH / paJcamervadhiSThitapaJcacattvAriMzatlakSayojanavistRtamanuSyakSetre paJcabharatairAvata videhakSetrANi, yAni ca militvA paJcadazasaGkhyakAni bhavanti / anyAni kSetrANi, 'a-karmabhUmayaH' iti vyAkhyAtAH / saMsAradurgAntagamakasya samyagdarzanajJAnacAritrAtmakasya mokSamArgasya jJAtAraH kartAraH upadeSTArazca bhagavantaH paramarSayastIrthakarAH utpadyante'tra / atraiva siddhAH jAyante, nAnyatra / ato mokSAya karmaNaH siddhibhUmayaH karmabhUmayazceti / zeSAsu vizativaMzAH sAntaradvIpAH akarmakabhUmayo bhavanti / devakurUttarakuravastu karmabhUmyabhyantarA api akarmabhUmaya iti| anyacca nArakAdicaturgatimayasaMsAraH durgamagahanazca / yatra Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 55 jAti-yonipUrNa saMkaTamaya jIvana vidyate prANInAm / asyAntazca samyagdarzanajJAna-cAritrasvarUpamokSamArgeNaiva bhavati / 3 / 16 ] mokSasya jJAtAraH pradarzaka zcopadeSTAH tIrthaGkarAH, etAsu paJcadazakarmabhUmiSu eva utpadyante / cAritryAbhAvena devakurUttarakurubhUmI akarmabhUmi / / 3-16 / / * sUtrArtha - uparyukta manuSyakSetra meM pA~ca bharata, pA~ca airAvata tathA pA~ca videha ye pandraha karmabhUmiyA~ haiM / zeSa devakuru aura uttarakuru ityAdi karmabhUmiyA~ haiM / / 3-16 / / vivecanAmRta pA~ca meruparvatoM se adhiSThita tathA paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa (aise) lambe-caur3e manuSya kSetra meM pA~ca bharatakSetra, pA~ca airAvatakSetra aura pA~ca hI mahAvideha kSetra haiM / ye saba milakara pandraha karmabhUmiyA~ kahalAtI haiM / videha meM devakuru tathA uttarakuru kA vibhAga bhI sammilita hai| aisA hote hue bhI devakuru aura uttarakuru kA vibhAga karmabhUmi nahIM, kintu bhogabhUmi hai| kyoMki, vahA~ para cAritra kA pAlana nahIM hotA hai| sArAMza yaha hai ki - uttarakuru tathA devakuru kSetra ko chor3akara pA~ca bharata, pA~ca airAvata aura pA~ca mahAvideha ko karmabhUmi kahate haiM / zeSa bIsakSetra tathA chappana antaradvIpa karmabhUmi haiM / devakuru, uttarakuru tathA mahAvideha ke sammilita hote hue bhI vaha akarmakabhUmi hai / jahA~ para yugaliyoM kA nivAsa aura yugalika dharma-vyavahAra ho, use akarmaka bhUmi kahate haiM / vahA~ para cAritrAdika dharmaM kabhI saMbhAvita nahIM hotA hai| karmabhUmi to karma ke vidhvaMsa vinAza ke lie hai / arthAt jisa bhUmi meM karma kA kSaya vinAza karake mokSa- siddhi prApta ho sake, vahI karmabhUmi hai / aisI karmabhUmi meM hI mokSamArga ke jJAtA tathA saddharma ke upadezaka tIrthaMkara bhagavantAdika utpanna hote haiM / akarmakabhUmi meM kabhI nahIM hote / * manuSya ke 101 kSetroM kA nirdeza - laghuhimavanta parvata ke cher3e se IzAna ityAdi cAra vidizAoM meM lavaNasamudra kI tarapha cAra dAr3hA AI huI haiM / pratyeka dAr3hA ke Upara sAta-sAta dvIpa haiN| kula milAkara aTThAIsa dvIpa hote haiM / isI taraha zikharI parvata kI cAra dAr3hAoM meM kula aTThAIsa dvIpa haiM / ye dvIpa lavaNasamudra meM hone se antadvIpa kahe jAte haiM / saba milAkara chappana (56) antarvIpa haiM / tathA mahAvideha kSetra meM meruparvata kI dakSiNa dizA meM devakuru kSetra tathA meruparvata kI uttara dizA meM uttarakuru kSetra prAye haiM / chappana antadvapa, pA~ca devakuru, pA~ca uttarakuru, pA~ca bharata, pA~ca mahAvideha, pAMca haimavata, pA~ca hairaNyavata, pA~ca harivarSa, pA~ca ramyaka, tathA pA~ca airAvata kSetra haiN| ye saba milakara 101 kSetra manuSya ke haiN| zeSa samasta kSetra akarmakabhUmi ke haiM / ( 3- 16 ) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] mUlasUtram - zrI tattvArthAdhigamasUtre * manuSyAyuSasya kAlaH nRsthitiparApare tripalyopamAntarmuhUrtta // 3- 17 // * subodhikA TIkA nR narA manuSyA mAnuSA iti zabdAH paryAyavAcakAH santi / manuSyANAM parA sthitiH trINi palyopamAni aparA antarmuhUrteti / manuSyAyu-gatinAmakarmodayaH manuSyaH / yena mAnuSAyukarmaNA paryAyaM prApyate, tasya pramANaM zrantarmuhUrtAt trINi palyopamAni / saMsAriNaH nAraka-tiryaJca manuSya- deveSu caturSu vibhaktAH / / 3-17 / / [ 3 / 18 * sUtrArtha - manuSyoM kA utkRSTa prAyuSya tIna palyopama kA aura jaghanya AyuSya antarmuhUrta kA hai / / 3-17 / / vivecanAmRta 5 manuSyoM kI parasthiti aura aparasthiti kramazaH tIna palyopama kI aura antarmuhUrtta kI hai| para yAnI utkRSTa- adhika meM adhika, tathA apara yAnI jaghanya- kama se kama / manuSyoM kA utkRSTa AyuSya tIna palyopama tathA jaghanya prAyuSya antarmuhUrtta pramANa kA hotA hai / 5 mUlasUtram arthAt - koI bhI manuSya antarmuhUrtta se pahale mara nahIM sakatA, tathA tIna palyopama se adhika jIvita nahIM raha sakatA hai / yaha kathana garbhaja manuSyoM kI apekSA jAnanA, kintu saMmUcchima manuSyoM kA zrAyuSya jaghanya se aura utkRSTa se bhI antarmuhUrtta pramANa kA hI samajhanA / (3-17) * tiyaMcAyuSasya kAlaH tiryagyonInAM ca // 3-18 // * subodhikA TIkA tiryagyonInAM jIvAnAM utkRSTa - jaghanya sthiti anukramataH tripalyopamAntarmuhUrte bhavato yathAsaMkhyameva / pRthakkaraNaM yathAsaMkhya doSanivRttyartham / itarathA idamekameva Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 18 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 57 sUtraM abhaviSyad ubhayatra cobhe yathAsaMkhyaM syAtAmiti / dvividhA ca eSAM manuSyatiryagyonijAnAM jIvAnAM sthitiH / ekA bhavasthitiH, anyA kAyasthitizca / manuSyANAM yathokta tripalyopamAntarmuhUrte parApare bhavasthitiH / arthAt manuSyabhave jIvAnAM ekabhave sthiti antarmuhUrtAt na tu nyUnA tathA tripalyopamAt naadhikaa| kAyasthitistu parA saptASTau vA bhavagrahaNAni / tiryag yonijAnAM ca yathokta samAsataH parApare bhavasthitI vijJeyeti / vizeSastu-zuddhapRthivIkAyasya utkRSTasthitiH dvAdazasahasravarSANi, kharapRthivIkAyasya dvAviMzatisahasravarSAriNa, apkAyasya saptasahasravarSANi, vAyukAyasya trINi sahasravarSANi, tejaHkAyasya trINi rAtridinAni, vanaspatikAyasya ca dazasahasravarSANi santi / eSAmapi kAyasthitiH asaMkhyeyAH avasapiNyutsapiNyaH / vanaspatikAyasya anantAH / dvIndriyajIvAnAM bhavasthitiH dvAdazavarSANi, trIndriyajIvAnAM ekonapaJcAzad rAtridinAni / caturindriyajIvAnAM SaNmAsaparyantAH / eSAJca kAyasthitiH saMkhyeyAni varSasahasrANi / paJcendriyajIvAH tiryagyonijIvAzca paJcavidhAH / yathA-matsyAH uragAH parisarpAH pakSiNazcatuSpadA iti / tatrApi matsyAnAM uragANAM bhujagAnAM ca pUrvakoTyaM v| pakSiNAM plyopmaasNkhyeybhaagH| catuSpadAnAM trINi palyopamAni garbhajAnAM jIvAnAM sthitiH jaayte| tatrApi matsyajIvAnAM bhavasthitiH pUrvakoTiH tripaMcAzaduragANAM dvicatvAriMzad bhujagAnAM dvisaptatiH pakSiNAM sthalacarANAM caturazItivarSasahasrANi sammUchitAnAM jIvAnAM bhavasthitiH / eSAJca kAyasthitiH saptASTau bhavagrahaNAni / sarveSAM manuSyatiryagyonijAnAM kAyasthitistu jaghanyapramANAntarmuhUrtamAtrameva bhavati / / 3-18 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 318 * sUtrArtha-tiryaMca jIvoM ke bhI utkRSTa tathA jaghanya AyuSya kA pramANa manuSyoM ke samAna tIna palyopama utkRSTa aura eka antarmuhUrtta jaghanya hai / / 3-18 / / OM vivecanAmRta jisa taraha garbhaja manuSyoM kI utkRSTa sthiti (jIvana kAla) tIna palyopama kI tathA jaghanya sthiti antarmuhUrta pramANa kI hai, isI taraha tiryaMca jIvoM kI bhI utkRSTa tathA jaghanya sthiti jaannii| arthAt-garbhaja manuSyoM kI bhA~ti tiryaca jIvoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai, tathA jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai| * punaH manuSyoM kI tathA tiryaJcoM kI sthiti do prakAra kI hai| (1) eka bhavasthiti aura (2) dUsarI kAyasthiti / jo jIva-prANI apane jaghanya yA utkRSTa AyuSya pramANa se jIvita rahe, use bhavasthiti kahate haiN| aura vahI jIva-prANI anya-dUsarI jAti meM janma nahIM lekara punaH punaH vAraMvAra usI-usI jAti meM janma-maraNa kare, usako kAyasthiti kahate haiN| arthAta-eka hI jAti meM punaH punaH vAraMvAra paidA honA-janma lenA vaha kAyasthiti hai| yaha sthiti manuSya aura tiyaMca jIvoM kI batAI hai, ise bhavasthiti kahate haiN| jaghanya kAyasthiti to manuSya jIvoM kI aura tiryaMca jIvoM kI bhavasthiti ke samAna antamuhUrta kI hai| kintu utkRSTa kAyasthiti manuSya jIvoM kI sAta-ATha bhava kI hai| arthAt-manuSya, manuSyajAti meM lagAtAra punaH punaH (vAraMvAra) sAta, ATha bAra paidA ho sakatA hai-janma grahaNa kara sakatA hai| pazcAt-pIche apanI manuSya jAti ko chor3akara anya jAti meM avazya hI jAnA par3atA hai| samasta tiryaMca prANiyoM kI bhavasthiti tathA kAyasthiti samAna nahIM hai| isalie unako vizeSarUpa se yadi jAnanA ho, to vaha isa prakAra nIce likhe pramANa smjhnaa| (1) zuddhapRthvIkAya jIvoM kI utkRSTa bhavasthiti bAraha hajAra (12000) varSa pramANa kI hai| (2) kharapRthvIkAya jIvoM kI utkRSTa bhavasthiti bAIsa hajAra (22000) varSa pramANa kI hai| (3) apkAya (jalakAya) jIvoM kI utkRSTa bhavasthiti sAta hajAra (7000) hajAra varSa pramANa kI hai| (4) vAyukAya jIvoM kI utkRSTa bhavasthiti tIna hajAra (3000) varSa pramANa kI hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 18 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 56 (5) teukAya (agnikAya) jIvoM kI utkRSTa bhavasthiti kA pramANa tIna ahorAtri kA hai| (6) vanaspatikAya jIvoM kI utkRSTa bhavasthiti dasa hajAra (10000) varSa pramANa kI hai| inameM se vanaspatikAya jIvoM ko chor3akara zeSa jIvoM kI utkRSTa kAyasthiti kA pramANa asaMkhyAta avasarpiNI tathA asaMkhyAta utsarpiNI hai / ___ vanaspatikAya jIvoM kI utkRSTa kAyasthiti ananta utsarpiNI tathA ananta avasarpiNI hai| dvIndriya jIvoM kI utkRSTa bhavasthiti bAraha hajAra (12000) varSa kI hai| trIndriya jIvoM kI utkRSTa bhavasthiti unaMcAsa (46) ahorAtri (dina-rAta) hai aura cAra indriya jIvoM kI utkRSTa bhavasthiti chaha mahInA pramANa kI hai| tathA ina tInoM kI utkRSTa kAya sthiti saMkhyAta hajAra varSa kI hai| tiryaMca paMcendriya jIva garbhaja aura sammUchima do prakAra ke hote haiN| ina donoM kI bhavasthiti bhinna-bhinna hotI hai| paMcendriya tiryaMca jIva pA~ca prakAra ke haiN| matsya, uraga, bhujaga (parisarpa), pakSI aura ctusspd| inameM se garbhaja jalacara (matsyAdi), garbhaja uraparisarpa tathA garbhaja bhujaparisarpa inakI bhavasthiti pUrva kror3a varSa kI hai tathA khecara pakSiyoM kI utkRSTa bhavasthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| evaM sthalacara (cAra pA~va vAle jAnavaroM) kI utkRSTa bhavasthiti tIna palyopama kI hai| isameM sammUchima jalacara matsya jIvoM kI utkRSTa bhavasthiti pUrva kror3a varSa kI hai| uraparisarpa kI trepana hajAra (53000) varSa kI hai| bhujaparisarpa ko bayAlIsa hajAra (42000) varSa kI hai| sthalacara pakSiyoM kI bahattara hajAra (72000) varSa kI hai| tathA sammUrchana jIvoM kI utkRSTa bhavasthiti caurAsI hajAra (84000) varSa kI hai| paMcendriya tiryaMca jIvoM kI utkRSTa kAyasthiti sAta, ATha bhava bhramaNa rUpa hai evaM sammUchima tiryaMca paMcendriya kI utkRSTa kAyasthiti sAta bhava bhramaNa kI hai| sArAMza yaha hai ki ina sabakI kAyasthiti kA utkRSTa pramANa sAta, ATha bhava bhramaNa karane taka hai| samasta manuSya aura tiryaMca jIvoM kI kAsthiti kA jaghanya pramANa antarmuhUrttamAtra Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] 8 utkRSTa-prAyuSya kA digdarzana 4 jIva aura unake prAyuSya / [1] pRthvIkAya -22 hajAra varSa [2] apkAya - 7 hajAra varSa [3] teukAya - 3 ahorAtri [4] vAyukAya - 3 hajAra varSa [5] vanaspatikAya-10 hajAra varSa [ 6 ] beindriya -12 varSa [7 ] teindriya -46 dina [8] caturindriya -6 mAsa zrItattvArthAdhigamasUtra [6] paMcendriya garbhaja* uraparisarpa -pUrva karor3a varSa * bhujaparisarpa-pUrva karor3a varSa jalacara -pUrva karor3a varSa catuSpada -tIna palyopama * khecara -palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga [10] paMcendriya sammUchima * catuSpada -84000 varSa * khecara -72000 varSa * uraparisarpa -53000 varSa * bhujaparisarpa -42000 varSa / * jalacara -pUrva karor3a varSa / [ 318 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 18 ] tRtIyo'dhyAyaH * jIva aura unakI kAyasthiti * cu (1) pRthvIkAya (2) prakAya (3) te kAya (4) vAyukAya (5) pratyeka vanaspatikAya asaMkhyAta utsarpiNI tathA avasarpiNI (6) sAdhAraNa vanaspatikAya - zrananta utsarpiNI- zravasarpiNI (7) vikalendriya - saMkhyAtA hajAra varSa (8) paMcendriya tiryaMca - manuSya - sAta-ATha bhava taka / 00 [ 61 sArAMza - Upara manuSya aura tiryaMca jIvoM kI bhavasthiti aura kAryasthiti kA digdarzana karavAyA / vartamAna bhava ke zrAyuSya kI sthiti bhavasthiti hai tathA usI bhava meM punaH punaH nirantara utpatti kA jo kAla vaha kAryasthiti hai / arthAt - jisa bhava meM punaH punaH nirantara jitane kAla taka utpanna ho sake usa bhava kI itanI kAryasthiti jAnanI / pRthvIkAya kA jIva asaMkhya utsarpiNIavasarpiNI paryaMnta punaH punaH pRthvIkAya rUpe paidA ho sakatA hai / isa taraha apkAyAdika meM bhI jAnanA / manuSya kA jIva zrAtmA punaH punaH sAta bhava taka manuSya ho sakatA hai / AThaveM bhAva meM vaha jIva devakuru yA uttarakurukSetra meM yugalika manuSyarUpe utpanna ho jAya to manuSya kI kAya sthiti ATha bhava kI ho jAtI hai / anyathA sAta bhava kI hotI hai / bhI samajhanA / jaghanya kAyasthiti manuSyoM kI tathA samasta kI hai / / 3-18 / / isa taraha tiryaMca paMcendriya jIvoM meM prakAra ke tiryaMcoM kI antarmuhU Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ sArAMza AAAAAAAAAAAdamadan.asaram OM zrItattvArthAdhigamasUtrasya tRtIyAdhyAyasya sArAMzaH // varNanaM jIvatattvAnAM, jIvAdhAraH vizeSakaH / adholokasya sarvAbhUH, sarvA'dho'dhaH pRthustathA / / 1 / / tAsu ratnaprabhAdyAsu, pAgatA narakoSTikAH / ratna-zarkara-saptApi, vaNitAH narkabhUmayaH / / 2 // tatrApi kutra narkatvaM, vasitAH kutra nArakAH / kiM rUpaM nArakANAM hi, lezyA zubhAzubhAtarA // 3 / / vedanoSNatarA tIvrA, svabhAvo'pi vicitritaH / kSetrajavedanA keSAM, poDA'pi asuraiH kRtAH / / 4 / / yantrapIDAdi-duHkhAnAM, soDhA kathaJca naarkaaH| labhante na kathaM mRtyuH katyAyUtkRSTa jAyate / / 5 / / kIdRzI jAti jIvAnAM, bhukta duHkhamatIva ye| narakAdi tu bhUmInAM, kIdRzI racanA bhavet / / 6 / / kiM lokaH ? kodazazcApi, kA sthiti tasya jAyate / tiryag lokasya sarvasya, saMkSiptaM varNanaM kRtam / / 7 / / kathamavasthitAH dvIpAH, kIdRzaH sAgaraH sthitaH / jambUdvIpAkRtizcaiva, viSkambhastasya varNitaH / / 8 / / tanmadhye merunAmAni, vRtto jambU suzobhanaH / saptakSetrAH kati jamboH, kulAcalA'pi kIdRzAH / / 6 / / dhanaSAdi-pramANaizcA,-vagAhA parvatA kRtAH / varNanaM dvIpakhaNDAnAM, puSkarAva dhAtakIH / / 10 / / narAH ke ? kutra jAyante, AryA mlecchA'pi kIdRzAH ? / teSAM SaDapi bhedAzca, vijJAnena vivaNitAH / / 11 / / manuSyANAM hi kSetrANAM, karmAkarmeti bhUmI ca / teSAmAyuSya-prAmANyaM, tiryaJcAnAM tathApi vai // 12 // tiryaJcAnAM bhavasthitiH, vaNitA suvyavasthitAH / tattvArthAdhigame zAstre, tRtIyo'dhyAya variNateH / / 13 / / wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww AamaanadaadalandalaamanamaAANANMANASANAMANCIALA nadiadaradiaddindiadiadianMadaradaandaadaradhamaasaramdaalanaanadaandal Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastiH ] tRtIyo'dhyAyaH AalhadashalaNANAalhadadladaka Kaladalaa ANANASALAAMANAamiraramiANANAADMAAN iti zrIzAsanasamrAT-sUricakracakravatti-tapogacchAdhipati-bhAratIyabhavyavibhUti-mahAprabhAvazAli-akhaNDabrahmatejomUtti-zrIkadambagiripramukhAnekaprAcInatIrthoddhAraka-zrIvalabhIpuranarezAdyaneka -nRpatipratibodhaka-cirantanayugapradhAnakalpavacanasiddhamahApuruSa-sarvatantrasvatantra-prAtaHsmaraNIya-paramopakAri-paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaGkAra-sAhityasamrATavyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratna-sAdhikasaptalakSazlokapramANanUtanasaMskRtasAhityasarjaka - paramazAsanaprabhAvaka - bAlabrahmacAri-paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara - dharmaprabhAvaka - zAstravizAradakavidivAkara-vyAkaraNaratna - syAdyantaratnAkarAdyanekagranthakAraka-bAlabrahmacAriparamapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrIzvarANAM suprasiddhapaTTadhara-jainadharmadivAkaratIrthaprabhAvaka-rAjasthAnadIpaka-marudharadezoddhAraka - zAstravizArada-sAhityaratnakavibhUSaNa-bAlabrahmacAri-zrImadvijayasuzIlasUriNA zrItattvArthAdhigamasUtrasya tRtIyo'dhyAyasyopari viracitA 'subodhikA TIkA' evaM tasya saralahindIbhASAyAM 'vivecnaamRtm'| ashishaadhalaadlabadlabadlaadlabadliallaadlabadlabadal ANTwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra ke tRtIya (tIsarA ) zradhyAya kA ** hindI padyAnuvAda * naraka kI sAta pRthviyoM ke nAma 5 mUlasUtram ratna-zarkarA vAlukA- paGka-dhUma - tamo mahAtamaH prabhA bhUmayo ghanAmbu- vAtA''kAzapratiSThAH saptA'dho'dhaH pRthutarAH / / 3-1 / tAsu narakAH / / 3-2 / / nityAzubhataralezyA - pariNAma deha - vedanA vikriyAH / / 3-3 / / * hindI padyAnuvAda ratnaprabhA hai naraka pahalI, dUsarI hai tIsarI vAlukAprabhA, cauthI kahI dhUma prabhA ye paMcamI, tathA chaThI hai saptamI kahI antima ye, nAma hai ye naraka bhUmi sAta haiM, ghanodadhi ghanavAta aura, piNDa, zubha nahIM yaha deha vikriyA bhI azubhatara se lezyA tathA pariNAma ye nirantara zarkarA - prabhA / paMkaprabhA / / tanavAta anukramoM se anukramI / AkAzAzrayI || pRthutarI / prathama se ye bhUmi nAraka, adho adhaH eka se ye eka vistRta, kramazaH pRthutA tamaH prabhA / tamastamaH prabhA / / 1 / ina sAta nAraka bhUmi meM hai vAsa nAraka jIva kA / azubha se bhI azubhatara hai, doSa nitya svabhAva kA / / eka se phira dUsarI meM, sapta bhUmi kI sthiti / azubha lezyA azubhatA se azubha pariNAme bar3hI / / 3 / / dehaja, sAtoM, naraka azubhatara hai vedanA | detI ati hai vedanA || vedanA vikriyatA / vistarI / / 2 / / meM pravardhita vistRtA // 4 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI padyAnuvAda ] tRtIyo'dhyAyaH * naraka meM parasparovIrita vedanA * Wan mUlasUtram- . . parasparodIritaduHkhAH // 3-4 // saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca prAk caturthyAH // 3-5 // * naraka jIvoM ke prAyuSya ko utkRSTa sthiti * OM mUlasUtram teSveka-tri-sapta-daza-saptadaza-dvAviMzati-trayastrizat sAgaropamAH sattvAnAM parA sthitiH // 3-6 // * hindI padyAnuvAda ye jIva nAraka haiM paraspara, duHkha se vairI bane / udIraNA karate nija duHkha kI, kSaNika bhI na sukha lahe // kRSNalezyI asuradeva, ati nirdayI nija karma se / ratnAdi tIna nArakoM ko, duHkha dete ati trAsa se // 5 // eka tIna aura sAta dasa, sattara sAgaropama kii| bAIsa aura taiMtIsa jAno, sthiti nAraka jIva kI / / pahalI dUsarI tIsarI, cauthI paMcamI bhUmi meM / SaSThI saptamI bhUmi meM, krama se kahI yaha zAstra meM / / 6 / / + mUlasUtram jambUdvIpa-lavaraNAdayaH zubhanAmAno dvIpa-samudrAH // 3-7 // dviddhiviSkambhaH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH // 38 // tanmadhye merunAbhitto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH // 3-6 // * hindI padyAnuvAda prAdya jambUdvIpa sAre, dvIpa meM prakhyAta hai| tathA sUtra meM bhI sAtha ye, lavaNodadhi vikhyAta hai / dUsare bhI zAstra meM hai, asaMkhya dvIpodadhi mahA / bahuzruta tathA gaNadharoM ne, zubha nAma se inako kahA // 7 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvAryAdhigamasUtre [ hindI padyAnuvAda dvIpa se sAgara tathA phira, udadhi se hai dvIpa mahA / isa mAgata se suvistRta, dvIpa sAgara hai mahA / / vistAra meM kramazaH sabhI ye, eka se dviguriNata haiN| ye paraspara haiM suveSTita, vRtta-kaMkaNAkAre haiM / / 8 // saba dvIpa sAgara madhya meM, jambUdvIpa hI zobhate / meruparvata nAbhi sama hai, jJAnI jJAnadRSTi dekhate // phira prAkRti meM jambUdvIpa, thAlI samA yaha gola hai / vistAra meM lAkha yojana, guNanidhi ye bhI amola hai // 6 // Wan mUlasUtram tatra bharata-haimavata-harivideha-ramyaka-hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 3-10 // tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavan-mahAhimavan-niSadha-nIla-rukmi-zikhariNo varSadharaparvatAH / / 3-11 // dvirdhAtakIkhaNDe // 3-12 // puSkarArdhe ca // 3-13 // * hindI padyAnuvAda jambUdvIpa meM bharata nAma kA, kSetra prAdya ramya hai / dUsarA haimavanta kSetra, yugalika ko sukhakara hai // tIsarA harivarSa kSetra bhI, yugalika ko sukhakara hai / cauthA kSetra mahAvideha, hitakArI puNyavanta hai / / 10 / / ramyaka kSetra hai pA~cavA~, bhogabhUmi sama ramya hai / hairaNyavanta kSetra chaThA, bhI bhogabhUmi sama hai // tathA airAvata nAma se. kSetra sAtavA~ mAnanA / ye sAtoM jambUdvIpa ke, kSetra suzobhita jAnanA / / 11 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI padyAnuvAda ] / tRtIyo'dhyAyaH ina sAtoM kSetroM kI sImA, kare alaga ve girivarA / / jambUdvIpa meM SaT kahA ye, jinakI zobhA anupamA / jo pUrva-pazcima dIrgha haiM, sundara nAmoM se bhUSita / haiM eka se eka sundara, vana sara giri nirbhara gujita / / 12 / / prathama giri kA nAma himavAna, dvitIya mahAhimavanta hai / tRtIya nAma hai niSadhagiri, caturtha nAma nilavanta hai / / rukmi paMcama giri kahA hai, chaThA zikharI mAnate / ina cha'hI giri nAma vadate, moha marma ke hI bhedate // 13 // jambUdvIpa meM kSetra sAta, tathA cha'hI girivara haiM / dUsare dhAtakI khaNDamahIM, kSetra duguNe sugiri haiM / puSkarAdha dvIpa meM bhI, caudaha kSetra bAraha giri haiM / jambUdvIpa meM saba vastue~, yahA~ dviguNita mAnI haiM // 14 / / OM mUlasUtram prAga mAnuSottarAnmanuSyAH // 3-14 // prAryA mlecchAzca // 3-15 // bharatarAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH // 3-16 // nRsthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte // 3-17 // tiryagyonInAM ca // 3-18 // * hindI padyAnuvAda mAnuSottara .. bhUdharAntara-, vatti DhAI dvIpa nara hai / ve janma-maraNa-virati-mukti, AtmA ke sAdhya sAdhana haiM / / Arya aura mleccha ye do, bheda mAnava jAti ke / jo dharma aura adharma seve, svayaM vividha bhA~ti ke // 15 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] zrItattvAryAdhigamasUtre [ hindI padyAnuvAda bharatakSetra karmabhUmi ke, nAma se pahalI ginI / airavata ko dUsarI gina ke, videha tIsarI ginI / / devakuru ko chor3akara ke, uttarakuru bhI chor3akara / videha tIsarI karmabhUmi, mAnanA bhrama tyAga kara / / 16 / / nara tathA tiryaMca kA utkRSTAyu tripalyopama kA / jAnanA phira jaghanyAyu, antarmuhUrta donoM kA // utkRSTAyu prabalatara hai, zreSTha bhI mAnI gaI / antarmuhUrta alpAyu hai, sUtra sAkSI pUra rahI // 17 / / tattvArthAdhigame sUtre, kRte'nuvAde harigItikAyAm / padyAnuvAde sarasaH kRto'yaM, pUrNastRtIyaH hitabodhanAya // // iti zrI tattvArthAdhigama sUtra ke tRtIyAdhyAya kA hindI padyAnuvAda samApta / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 // namo namaH zrIjanAgamAya // - ~ 3 * zrItattvArthAdhigamasUtrasya jainAgamapramANarUpa-prAdhArasthAnAni * + [tRtIyo'dhyAyaH]. cha mUlasUtram ratna-zarkarA-vAlukA - paGka-dhUma-tamo- mahAtamaHprabhAbhUmayo ghanAmbuvAtA-''kAzapratiSThAH saptA'dho'dhaH pRthutarAH // 3-1 // * tasyAdhArasthAnam (1) kahi NaM bhaMte ! neraiyA parivasaMti ? goyamA ! saTANe raNaM sattasu puDhavisu, taM jahA-rayaNappabhAe, sakkarappabhAe, vAluyappabhAe, paMkappabhAe, dhUmappabhAe, tamappabhAe, tmtmppbhaae| [prajJA. narakA. pada-2] (2) asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe, puDhavIe, ahe ghaNodadhIti vA gharaNavAteti vA taNuvAteti vA aovAsaMtareti vaa| haMtA asthi evaM jAva ahe sttmaahe| [ jIvAbhi. pratipa. 2 sUtra 70-71] Wan mUlasUtram tAsu narakAH // 3-2 // * tasyAdhArasthAnam(1) tIsA ya pannavIsA paNNarasa daseva tiNNi ya havaMti / paMcUraNasahasahassaM paMcava aNuttarA rnnrgaa| [prajJA. pada. 2, narakAdhikAra vyA. pra. za. 1, u. 5 sU. 43] __(2) tAsu triMzatpaJcaviMzatipaJcadazadaza-tripaJconekanarakazatasahasrANi paMca caiva yathAkramam // 2 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 Wan mUlasUtramnityAzubhataralezyA-pariNAma-deha-vedanA-vikriyAH // 3-3 // parasparodIritaduHkhAH // 3-4 // * tasyAdhArasthAnam(1) aeNa maeNassa kAyaM abhihaNamAraNA veyaNaM udIreMti ityAdi / __ [jIvAbhigama. prati. 3, udde. 2, sUtra 86] (2) imehi vivihehi pAuhehi kiM te moggara bhusaM Dhikarakaya sattihalagaya musala cakka kunta tomara sUla lauDa bhiMDimAli savvala paTTisa cammiTTha duhaNa muTThiya asi kheDaga khagga cAva nArAya kaNaga kappiriNa vAsi parasu TaMka tikkha nimmala aNNehi evamAdihiM asuhiM veuvirahiM paharaNasattehi aNubandha tivvaverA paropparaM veyaraNaM udIranti / [prazna. a. 1 narakAdhikAra (3) te NaM garagA aMtovaDhA vAhiM cauraMsA ahe khurappasaMThANA saMThiyA NiccadhayAra tamasA vavagayagahacaMdasUraNakkhattajoisappahA, medavasApUyapaDalaruhiramaMsacikkhalalittANulevaNatalA, asuIvIsA paramAdunbhigaMdhA kAUggariNavaNNAbhA kakkhaDaphAsA durahiyAsA asubhA garagA asubhAno raNaragesu vepraNAmo ityaadi| [prajJA. pada 2 narakAdhikAra] (4) neraiyANaM tamro lesAno paNNattA, taM jahA kaNhalessA nIlalessA kaauulessaa| [sthA. sthAna 3, u. 1, sU. 132] (5) atisitaM, atiuNhaM, atitaNhA, atikhahA, atibhayaM vA, riNaraeNeraiyANaM dukkhasayAiM avissAmaM / . [jIvA. pratipatti 3 u. 1, sU. 132] 5 mUlasUtram saMkliSTA'surodIritaduHkhAzca praakcturthyaaH|| 3-5 // * tasyAdhArasthAnamprazna-kiM pattiyaM NaM bhaMte ! asurakumArA devA taccaM puDhavi gayA ya gamissaMti ya? Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 71 uttara-goyamA ! puvvaveriyassa vA vedaNaudIraNayAe, puvvasaMgaissa vA vedaraNauvasAmaraNayAe, evaM khalu asurakumArA devA taccaM paDhavi gayA ya, gamissaMti ya / [vyAkhyA. za. 3, u. 2, sU. 142] Wan mUlasUtram teSveka-tri-sapta-daza-saptadaza-dvAviMzati-trayastrizat sAgaropamAH sattvAnAM parA sthitiH // 3-6 // * tasyAdhArasthAnam sAgarovamamegaM tu, ukkoseNa viyAhiyA / paDhamAe jahanneNaM, dasavAsasahassiyA // 160 // tiNraNeva sAgarA U, ukkoseNa viyaahiyaa| doccAe jahanneraNaM, egaM tu sAgarovamaM // 161 // satteva sAgarA U, ukkoseNa viyAhiyA / taiyAe jahannaNaM, tiNNeva sAgarovamA // 162 / / dasa sAgarovamA U, ukkosa viyAhiyA / cautthIe jahanneNaM, satte va sAgarovamA // 163 // sattarasa sAgarA U, ukkoseraNa viyaahiyaa| paMcamAe jahanneNaM, dasa ceva sAgarovamA // 164 // bAvIsa sAgarA U, ukkoseraNa viyAhiyA / chaTThIe jahanneNaM, sattarasa sAgarovamA // 165 // tettIsa sAgarA U, ukkoseNa viyaahiyaa| sattamAe jahanneNaM, bAvIsaM sAgarovamA // 166 // [uttarA. a. 36] Wan mUlasUtram jambUdvIpa-lavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 3-7 // * tasyAdhArasthAnam (1) asaMkhejjA jambUddIvA nAmadhejjehiM paNNattA, kevatiyANaM bhaMte ! lavaNasamuddApaNNattA goyamA ! asaMkhejjA lavaNasamuddA nAmadhejjehiM paNNattA, evaM dhAyati Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 maMDAvi, evaM jAva asaMkhejjA sUradIvA nAmadhejjehi ya / ege deve dIve paNNatte, ege devode samudde paNNatte, ege pAge jakkhe bhUte jAva ege sayaMbhUramaNe dove ege sayaMbhUramaraNa samudde NAmadhejjeNaM paNNatte / [jIvA. prati. 3, u.2, sU. 186 dvIpa.] (2) jAvatiyA loge subhAraNAmA subhA vaNNA jAva subhA phAsA evatiyA dIvA samuddA NAmadhejjehiM paNNatA / [jIvA. prati. 3, u. 2, sUtra 186] Wan mUlasUtram dvidviviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH // 3-8 / / * tasyAdhArasthAnam (1) jaMbUddIvaM NAma dIvaM lavaNe NAmaM samudde vaTTa valayAgArasaMThANasaMThite savvato samaMtA saMparikkhattANaM ciTThati / [jIvA. prati. 3, u. 2, sU. 154] (2) jaMbuddIvAiyA dIvA lavaNAdiyA samuddA saMThANato ekavihavidhANA vitthArato aNegavidhavidhAraNAduguNe paDuppAemANA pavittharamANA probhAsamANavIcIyA / [jIvA prati. 3, u. 2, sUtra 123] OM mUlasUtram tanmadhye merunAbhivRtto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH // 3-6 // * tasyAdhArasthAnam (1) jaMbuddIve savvaddIvasamuddANaM savvanbhaMtarAe savvakhuDDAe vaTTa....egaM joyaraNasayasahassaM pAyAmavikkhaMbheNaM ityAdi / [jambU. sU. 3] (2) jaMbuddovassa bahumajjhadesabhAe etthaNaM jaMbuddIve mandare gAmmaM pavvae pnnnntte| NavaNautijoaNasahassAiM uddha uccateraNaM egaM jopaNasahassaM uvveheraNaM / / [jambU. sU. 103] kA mUlasUtram bharata-haimavata-harivideha-ramyaka-hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 3-10 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 73 * tasyAdhArasthAnam jaMbuddIve satta vAsA paNNattA, taM jahA-bharahe eravate heranavate harivAse ramyagvAse mahAvidehe / [sthA. sthAna 7, sU. 555] Wan mlasUtram tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavan mahAhimavana niSadha-nIla-rukmi-zikhariNo varSadharaparvatAH // 3-11 // * tasyAdhArasthAnam(1) vibhymaanne| [jambUdvIpa sU. 15] (2) pAINa pddonnaaye| [jambUdvIpa. sU. 72] (3) jaMbuddIve cha vAsaharapavvatA paNNattA taM jahA-cullahimavaMte mahAhimavaMte nisaDhe nIlavate ruppi siharI / [sthA. sthAna 6, sU. 524] OM mUlasUtram dvirdhAtakIkhaNDe // 3-12 // * tasyAdhArasthAnam dhAyaikhaMDe dIve puracchimaddhe NaM maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNe NaM do vAsA paNNattA, bahusamatullA jAva bharahe ceva erAvae ceva....dhAtakIkhaMDadIve paccacchimaddhe NaM maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNe NaM do vAsA paNNattA bahusamatullA jAva bharahe ceva erAvae ceva / iccaai| [sthA. sthAna 2, udde. 3, sU. 62] Wan mUlasUtram puSkarAddha ca // 3-13 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 * tasyAdhArasthAnam. pukkharadovaDhDhe purakchimaddhe NaM maMdarassa pavvayassa uttaradAhiNe NaM do vAsA paNNattA, bahusamatullA jAva bharahe ceva erAvahe ceva taheva jAva do kuDAmo paNNattA / [sthA. sthAna 2, udde 3, sU. 63] Wan mUlasUtram prAga mAnuSottarAn manuSyAH // 3-14 // * tasyAdhArasthAnammANusuttarassa NaM pavvayassa aMto maNuA / [jIvA. prati. 3, mAnuSottarA. udde. 2, sU. 178] Wan mUlasUtram prAryA mlecchAzca // 3-15 // * tasyAdhArasthAnamte samAsayo duvihA paNNattA, taM jahA prAripAya milakkhU ya / [prajJA. pada. 1 manuSyAdhikAra] OM mUlasUtram bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH // 3-16 // * tasyAdhArasthAnam se ki taM kammabhUmagA ? kammabhUmagA paNNarasavihA paNNatA, taM jahA-paMcahiM bharahehiM paMcahi erAvarahiM paMcahi mahAvidehehiM / se ki taM prakammabhUmagA ? akammabhUmagA tIsai vihA paNNatA, taM jahA-paMcahiM hemavarahi, paMcahi harivAsehi, paMcahi rammagavAsehi, paMcahi eraNNavaehi, paMcahi devakuruhiM, paMcahi uttarakuruhiM / setaM akmmbhuumgaa| [prajJA. pada-1, manuSyAdhi. sUtra 32] mUlasUtram nRsthitI parApare tripalyopamAntamuhUrte // 3-17 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 ] tRtIyo'dhyAyaH tRtIyo'dhyAyaH * tasyAdhArasthAnam (1) paligrovamAu tinni ya, ukkoseNa viyaahiyaa| prAuTTiI maNuyANaM, aMtomuhattaM jhniyaa| [uttarA. adhyayana 36, gAthA-198] (2) maNussANaM bhaMte ! kevaiyaM kAladiI paNNatA ? goyamA ! jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM tiNNi paligrovamAI / [prajJA. pada-4 manuSyAdhikAra] Wan mUlasUtram tiryagyonInAM ca // 3-18 // * tasyAdhArasthAnam (1) asaMkhijjavAsAuya sannipaMcidiya tirikkhajoNiyANaM ukkoseNaM tiNi paligrovamAiM pnnttaa| [samavA. sU. samavAya-3] (2) paligrovamAiM tiNi u ukkoseraNa viyAhiyA / pAuTTiI thalayarANAM, aMtomuhuttaM jahaniyA // [uttarA. adhyayana-36. gAthA-183] (3) gabbhavakkaMtiya cauppaya thalayara paMcidiya tirikkhajoNiyANaM pucchA ? jahaNaNaM aMtomuhuttaM ukkoseraNaM tiNNi paligrovamAiM / [prajJA. sthitipada 4 tiryagAdhikAra] // iti zrItattvArthAdhigamasUtrasya tRtIyAdhyAye saMgRhIte jainAgama-pramANarUpaAdhArasthAnAni // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 pRSTha saM. hai tRtIyAdhyAyasya hai * sUtrAnukramaNikA * Crimonommamersarmmmxm. sUtrAMka 1. ratna-zarkarA-vAlukA-paGka-dhUma-tamo-mahAtamaHprabhAbhUmayo ghanAmbu vAtA-''kAzapratiSThAH saptA'dho'dhaH pRthutarAH / / 3-1 / / 2. tAsu narakAH // 3-2 / / 3. nityAzubhataralezyA-pariNAma-deha-vedanA-vikriyAH / / 3-3 / / 4. parasparodIritaduHkhAH / / 3-4 / / 5. saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca prAk caturthyAH / / 3-5 / / 6. teSveka-tri-sapta-daza - saptadaza - dvAviMzati - trayastrizatsAgaropamAH sattvAnAM parA sthitiH / / 3-6 / / 7. jambUdvIpa-lavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpa-samudrAH // 3-7 / / dvidviviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH / / 3-8 / / tanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH / / 3-6 / / 10. bharata-haimavata-harivideha-ramyaka hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 3-10 / / 11. tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavanniSadha nIla-rukmi-zikhariNo varSadharaparvatAH / / 3-11 / / 12. dvirdhAtakIkhaNDe / / 3-12 / / 13. puSkarAdhaM ca / / 3-13 // 14. prAg mAnuSottarAnmanuSyAH / / 3-14 / / 15. AryA mlecchAzca / / 3-15 / / 16. bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH / / 3-16 / / 17. nRsthitau parApare tripalyomAntamuhUrte / / 3-17 / / 18. tiryagyonInAM ca / / 3-18 / / // iti zrItattvArthAdhigamasUtrasya tRtIyAdhyAye sUtrAnukramaNikA samAptA // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 ummmmmmmmmmmm tRtIyAdhyAyasya 1 * akArAdisUtrAnukramaNikA *, lnmmmmmmmmmmm krama sUtra pRSTha sUtrAGka 1. AryA mlecchAzca / 2. jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH / 3. tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavan mahAhimavan _ niSadha-nIla-rukmi-zikhariNo varSadhara parvatAH / 4. tanmadhye merunAbhirvatto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH / 5. tatra bharatahaimavataharivideharamyaka hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi / 6. tAsu narakAH / 7. tiryag yonInAM ca / teSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastrizat sAgaropamAH sattvAnAM parAsthitiH / dvidviviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH / 10. dvirdhAtakIkhaNDe / 11. nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH / nRsthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte / 13. parasparodIritaduHkhAH / 14. puSkarArdhe ca / 15. prAGmAnuSottarAnmanuSyAH / 16. bharatarAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH / 17. ratnazarkarAvAlukApaMkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH pRthtraaH| 1 . 18. saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca prAk caturthyAH / 12. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 zrItattvArthAdhigamasUtre zrIjainazvetAmbara-digambarayoH sUtrapATha-bhedaH [tRtIyodhyAyaH] * zrIzvetAmbaragranthasya sUtrapAThaH * * zrIdigambaragranthasya sUtrapAThaH * 5 sUtrANi ma Wan sUtrAriNama sUtra saM. | sUtra saM. 1. ratna-zarkarA-vAlukA-paGka-dhUma-tamo- 1. ratna-zarkarA - vAlukA - paGka-dhUma mahAtamaHprabhA bhUmayo ghanAmbu-vAtA- tamo-mahAtamaHprabhAbhUmayo ghanA''kAzapratiSThAH saptA'dho'dhaH mbuvAtAkAzapratiSThAH saptA'pRthutarAH / / 3-1 // dho'dhaH // 3-1 // 2. tAsu narakAH / / 3-2 / / 2. tAsu triMzat paJcaviMzatipaJcadaza dazatripaJconaikanarakazatasahasrANi paJca caiva yathAkramam / / 3-2 // 3. nityAzubhataralezyA-pariNAma-deha- / __ vedanA-vikriyAH / / 3-3 / / 3. nArakA nityA'zubhataralezyApari NAmadehavedanA vikriyAH / / 3-3 // 7. jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH / / 3-7 // 7. jambUdvIpa-lavaNodAdayaH zubha nAmAno dvIpa-samudrAH / / 3-7 / / 10. bharata-haimavata - harivideha-ramyaka- / 10. bharata-haimavata-harivideha-ramyaka- : hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 3-10 // // 3-10 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 ] tRtIyo'dhyAyaH [ 7 sUtra saM. | sUtra saM. 12. hemArjunatapanIya - vaiDUryarajatahema mayAH / / 3-12 // 13. maNivicitrapAAupari mUle ca tulyavistArAH / / 3-13 / / 14. padmamahApadmatigiJchakesarimahA puNDarIkapuNDarIkA hRdAsteSAmupari // 3-14 // 15. prathamo yojanasahasrAyAmastadardha viSkambho hRdaH / / 3-15 / / 16. dazayojanAvagAhaH / / 3-16 / / 17. nRsthitI parApare tripalyopamAnta muhUta / / 3-17 // 18. tiryagyonInAM ca // 3-18 // 17. tanmadhye yojanaM puSkaram / / 3-17 // 18. tadviguNadviguNA hRdAH puSkarANi ca / / 3-18 // 16. tannivAsinyo devyaH zrIhIdhRti kIttibuddhilakSmyaH palyopamasthitayaH sasAmAnikapariSatkAH / / 3-16 / / 20. gaGgAsindhurohidrohitAsyAhari ddharikAntAsItAsItodAnArInarakAntAsuvarNarUpyakUlAraktAraktodAH saritastanmadhyagAH / / 3-20 // 21. dvayo yoH pUrvAH pUrvagAH // 3-21 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre . raziSTa 4 sUtra saM. 22. zeSAstvaparagAH / / 3-22 / / 23. caturdazanadIsahasraparivatA gaGgA sindhvAdayo nadyaH / / 3-23 / / . 24. bharataHSaTviMzatipaJcayojanazata vistAraH SaD caikonaviMzatibhAgA yojanasya // 3-24 / / 25. tadviguNadviguNavistArA varSadhara varSA videhAntAH / / 3-25 // 26. uttarA dakSiNatulyAH / / 3-26 / / 27. bharatarAvatayorvRddhihrAsau SaTsamayAbhyAmutsapiNyava sarpiNIbhyAm // 3-27 / / 28. tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH / / 3-28 / / 26. ekadvitripalyopamasthitayo haimavata___kahArivarSakadaivakurabakAH / / 3-26 // 30. tathottarAH / / 3-30 / / 31. videheSu saMkhyeyakAlAH / / 3-31 / / 32. bharatasya viSkambho jambUdvIpasya navatizatabhAgaH / / 3-32 / / 38. nRsthitI parAvare tripalyopamAnta muhUrte / / 3-38 / / 36. tiryagyonijAnAJca / / 3-36 / / Wan Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvadhara-paramarSi-zrIumAsvAtivAcakapravareNa viracitam KOKO 4 zrI umAsvAtiMjIma zrI tattvArthAdhigamasUtram ( caturtho'dhyAyaH) 4 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 zrItattvArthAdhigamasUtra kI mahattA | dhamalAmi jainAgamarahasyavettA pUrvadhara vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja ne apane saMyama-jIvana ke kAla meM paJcazata (500) granthoM kI anupama racanA kI hai| vartamAna kAla meM ina paMcazata (500) granthoM meM se zrItattvArthAdhigamasUtra, prazamaratiprakaraNa, jambUdvIpasamAsaprakaraNa, kSetrasamAsa, zrAvakaprajJapti tathA pUjAprakaraNa itane hI grantha upalabdha haiN| pUrvadhara - vAcakapravarazrI kI anamola grantharAzirUpa vizAla AkAzamaNDala meM candramA kI bhA~ti suzobhita aisA sarvazreSTha grantha yaha zrItattvArthAdhigamasUtra hai| isakI mahattA isake nAma se hI suprasiddha hai| pUrvadhara - vAcakapravarazrIumAsvAti mahArAja jaina Agama siddhAntoM ke prakhara vidvAn aura prakANDa jJAtA the| inhoMne aneka zAstroM kA avagAhana kara ke jIvAjIvAdi tattvoM ko lokapriya banAne ke lie atigahana aura gambhIra dRSTi se navanIta rUpa meM isakI ati sundara racanA kI hai| yaha zrItattvArthAdhigamasUtra saMskRta bhASA kA sUtrarUpa se racita sabase pahalA atyuttama, sarvazreSTha mahAna grantharatna hai| yaha grantha jJAnI puruSoM ko, sAdhu-mahAtmAoM ko, vidvadvarga ko aura mumukSu jIvoM ko nirmala AtmaprakAza ke lie darpaNa ke sadaza deDIpyamAna hai aura aharniza svAdhyAya karane lAyaka tathA manana karane yogya hai| pUrva ke mahApuruSoM ne isa tattvArthasUtra ko- 'arhat pravacanasaMgraha' rUpa meM bhI jAnA hai| OM [ purovacana pUrvadhara maharSi zrIumAsvAtivAcaka praNIta zrItattvArthAdhigamasUtra ke isa caturtha adhyAya meM kula sUtroM kI saMkhyA tirepana (53) hai| jIva tattva kA nirUpaNa cala rahA hai| usameM tIsare adhyAya meM nAraka, manuSya aura tiryaJca jIvoM ke Azraya se pratipAdana kiyA gayA hai| aba isa caturtha adhyAya meM devagati sambandhI aneka viSayoM kA pratipAdana karate haiN| ___ isa adhyAya meM devoM ke bheda, jyotiSka devoM kI lezyA, bhavanapati Adi pratyeka ke avAntara bheda, vyantara-jyotiSI devoM meM trAyastriMza aura lokapAla kA abhAva, bhavanapati tathA vyantaranikAya meM indroM kI saMkhyA, bhavanapati aura vyantaranikAya meM indroM kI saMkhyA, bhavanapati aura vyantaranikAya meM lezyA, devoM meM maithuna sevana kI vicAraNA, IzAna devaloka se pare maithunasevana kA abhAva, bhavanapati nikAya ke daza bheda vyantaranikAya ke ATha bheda, tIsare jyotiSka nikAya ke pA~ca bheda, jyotiSka vimAnoM ke paribhramaNa kSetra, jyotiSka gati se kAla, manuSya loka ke bAhara jyotiSka kI sthiratA, vaimAnika devoM ke mukhya do bheda, vaimAnika nikAya ke devaloka kA avasthAna, vaimAnika bhedoM ke kramazaH nAma, Upara-Upara sthita Adika kI adhikatA, Upara-Upara gati Adika kI hInatA, devoM sambandhI vizeSa mAhitI, vaimAnika nikAya meM lezyA, kalpa kI avadhi, lokAnti devoM kA sthAna, nava prakAra ke lokAntika deva, anusaravAsI vijayAdi cAra vimAna ke devoM kA saMsAra-kAla, tiryaJca sajJAvAle prANI, unakI sthiti, bhavanapati nikAya meM uttarArdha ke indroM kI utkRSTa sthiti, bhavanapati nikAya ke indroM kI sthiti meM apavAda, jaghanya sthiti ke adhikAra kA prArambha, vyantara devoM kI utkRSTa sthiti, jyotiSka devoM kI utkRSTa sthiti jijJAsuoM ko isa caturtha adhyAya se uparyukta jAnakArI hogii| tathA jyotiSka devoM kI jaghanya sthiti kA varNana hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // phU zrItattvArthAdhigamasUtram / tasyAyaM caturtho'dhyAyaH wWan || adholoka-madhyalokayoH varNanaM tRtIye'dhyAye kRtaM, caturthe'dhyAye tu Urdhvalokasya varNanamatra kriyate / * devAnAM bhedAH OM mUlasUtram devAzcatunikAyAH // 4-1 // * subodhikA TIkA * yadA devAH adholoke madhyaloke'pi ca nivasanti tadA Urdhvaloka eva devAnAM AvAsabhUmiH katham ? atrocyate devAzcatunikAyAH bhavanti / te cAnukramataH bhvnvaasii-vyntr-jyotissii-vaimaanikaaH| bhavanavAsI adholoke, vyantara-jyotiSAzca tiryagloke bhavanti / kintu teSu deveSu vaimAnikadevAH pradhAnadevAH santi / te ca Urdhvaloke bhavanti / ke devAH ? divyantIti devAH / anyacca krIDAvijigISA-vyavahAra-dya ti-stuti-moda-mada-svapnakAnti-gatInAmarthe vyavahiyate div dhAtuH / devagatinAmakarmodayo devakrIDAsaktaH kSudhA-pipAsArahitaH, tasya bapuH rasa-raktAdi rahitaH, dIptimanto devAH / zIghracapalagatiyuktadevaH / devAnAM svarUpavarNanaM kRtaJca, teSAM catvAra nikAyAH api vrnnitaaH| kintu te devA indriyaH na pratyakSAH tarhi teSAmastitvaviSaye sandehaH kriyate / atrocyate, devagateH ekadezapratyakSIbhUtena zeSApi anumAnapramANena jJAyante / yat catunikAyeSu jyotiSkadevAH pratyakSAH santi / / 4-1 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 41 * sUtrArtha-deva cAra nikAya vAle haiN| bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI aura vaimAnika / / 4-1 // ke vivecanAmRta tIsare adhyAya meM nArakI, manuSya tathA tiryaMca jIvoM kA varNana kiyA gayA hai, aba isa caturtha adhyAya meM devoM-devatAoM kA varNana karate haiN| deva cAra nikAya vAle haiN| eka prakAra ke samUha yA jAti ko nikAya kahate haiN| isalie devoM ke cAra nikAya haiN| arthAt deva-devatA cAra nikAya yAnI cAra prakAra ke hote haiN| (1) bhavanapati, (2) vyantara, (3) jyotiSka-jyotiSI aura (4) vaimAnika / una devoM ke nivAsa tpatti ke sthAna bhinna-bhinna haiM aura ye cAra prakAra ke haiN| unakA varNana karate hue kahA hai ki adholoka meM pahalI ratnaprabhA pRthvI kA piNDa eka lAkha aura assI hajAra (1,80,000) yojana kA hai| usameM Upara aura nIce kA eka-eka hajAra yojana chor3akara madhya ke eka lAkha aura iTThottara hajAra (1,78,000) yojana meM bhavanapati devoM ke nivAsa haiN| Upara jo eka hajAra yojana kA bhAga chor3A hai, usameM se Upara nIce sau-sau yojana chor3akara madhya meM ATha sau yojana ke bhAga meM vyantara devoM ke nivAsa haiN| Upara ke sau yojana meM se Upara nIce dasa-dasa yojana chor3akara madhya ke nabbe yojana meM vAraNa-vyantara devoM ke nivAsa haiN| samabhUtalA pRthvI se UMce (Urva) sAta sau nabbe (760) yojana pramANa vistAra meM jyotiSa devoM ke nivAsa haiN| vahA~ se kucha adhika ardharajju Upara jAne ke pazcAt vaimAnika devoM kI sImA hada prArambha hotI hai| yahA~ para bhavanapati Adi devoM ke jo sthAna batAye gaye haiM, ve sthAna janma ke Azraya se haiN| kintu apane-apane utpatti sthAna meM utpanna hue aise bhavanapati Adi deva lavaNasamudra Adi sthaloM meM Aye hue nivAsoM meM bhI rahate haiM tathA jambUdvIpa ko jagatI ke Upara AI huI vedikA para aura anya ati ramaNIya sthaloM meM krIr3A karate haiN| madhyaloka meM jambUdvIpa se asaMkhya dvIpa-samudra jAne ke bAda bhI vyantara devoM ke AvAsa haiN| vahA~ para koI vyantara deva utpanna nahIM hotA hai| pUrva meM batAye hue sthAnoM meM utpanna hue vyantaradeva hI vahA~ Akara nivAsa karate haiN| * prazna-jaba deva-devatA adholoka aura madhyaloka meM bhI rahate haiM, to phira Urdhvaloka ko hI devoM/devatAoM kA AvAsa kyoM kahA jAtA hai ? uttara-devoM/devatAoM ke cAra nikAya haiN| bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI aura vaimAnika / unameM bhavanavAsI adholoka meM rahate haiM, vyantara tathA jyotiSI tiryk-timelok meM rahate haiN| kintu devoM meM vaimAnikadeva mukhya-pradhAna haiM, tathA unakA AvAsa-nivAsa Urdhvaloka meM hI hai| isa hetu se Urdhvaloka ko hI devoM/devatAoM kA AvAsa-nivAsa kahA gayA hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 2 ] caturtho'dhyAyaH * prazna - deva kise kahate haiM ? uttara- 'divyantIti devAH / ' isa nirukti se hI isakA uttara mila jAtA hai / deva zabda div dhAtu se banA hai, jo ki kror3A, vijigiSA, vyavahAra, dyati, stuti, moda, mada, svapna, kAnti tathA gati artha meM AtI hai / devagati nAmakarma ke udaya se hI jo jIva deva paryAya ko dhAraNa karatA hai, arthAt devarUpa meM utpanna hotA hai, vaha AtmasvabhAva se hI krIr3A karane meM zrAsakta rahatA hai / usako bhUkha-pyAsa kI bAdhA nahIM hotI / usakA deha zarIra rasa aura raktAdika se rahita, tathA dedIpyamAna hotA hai / usakI gati bhI prati zIghra aura capala hotI hai / ityAdi arthoM ke kAraNa hI use deva kahate 1 * prazna - deva pratyakSa indriyoM ke dvArA dikhAI nahIM dete haiM, isalie unakA mUla meM astitva bhI hai yA nahIM ? athavA yaha kaise jAnA jAtA hai ki vAstava meM devagati kA astitva hai ? 5 mUlasUtram - 3 uttara - devagati ke ekadeza ko dekhakara zeSa bhedoM ke astitva ko bhI anumAna se hI jAnA jA sakatA hai| jaise bhavanavAsI Adi cAra nikAyoM meM se jyotiSka- jyotiSI devoM kA astitva pratyakSa hai / / (4-1) bhavati / * jyotiSkadevAnAM lezyA tRtIyaH pItalezyaH || 4-2 // * subodhikA TIkA uparyuktAH caturnikAyAH teSu devanikAyeSu tRtIyaH devanikAyaH pItalezyaH eva kazcAsau ? jyotiSketi / / 4-2 / * sUtrArtha - tIsarI ( jyotiSka - jyotiSI) nikAya ke deva pIta yAnI tejozyAvAle hote haiM / / 4-2 / / 5 vivecanAmRta 5 pUrva sUtra meM devoM ke jo cAra nikAya batAye haiM, unameM se tIsare nikAya ke devoM ke pItalezyA yAnI tejolezyA hI hotI hai / arthAt ve tejolezyA vAle jyotiSka - jyotiSI deva kahalAte haiM / yahA~ lezyA zabda varNa artha meM hai / dravya lezyA arthAt zArIrika varNa se hai, kintu mradhyavasAya rUpa bhAvalezyA nahIM hai / bhAvalezyA to cAroM nikAyoM ke devoM meM kRSNAdi chatroM prakAra kI hotI haiM / AkAza meM rahe hue candra aura sUrya ityAdi vimAna pratyakSa dikhate haiM / unameM rahane vAle deva jyotiSka deva kahe jAte haiN| jisa taraha rahane ke sthAna makAnoM ko dekhakara unameM rahane vAloM kA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre 4 | 3 astitva anumAna se mAlUma hotA hai, usI taraha una candra-sUrya ityAdi devoM kA astitva bhI jAna lenA cAhie || ( 4-2 ) * devAnAmavAntarabhedAH mUlasUtram - dazA-'STa- paJca- dvAdaza-vikalpAH kalpopapannaparyantAH // 4-3 // * subodhikA TIkA dvividhAH vaimAnikAH, kalpopapannakalpAtItAH / teSu ca vakSyamANendrasAmAnikabhedAH bhavanti devAnAm / kalpaiva svargaH / te ca devanikAyA yathAsaMkhyamevaM vikalpA jAyante / tadyathA dazavikalpA bhavanavAsino'surakumArAdaya dazabhedAH / bhraSTa vikalpA vyantarAH kinnarAdayaH / paJcavikalpA jyotiSkAH sUryAdayaH / dvAdazavikalpAH vaimAnikA kalpopapannaparyantAH saudharmAdiSu / prathama saudharmadevalokAd dvAdazaparyantAcyutadevalokaparyantaH 'kalpaH' kathyate / tatratyAnAM devAnAM dvAdazabhedAH / dvAdazadevalokAnAM indrAH acyutadevalokopari devAH dvividhA graiveyakAH, anuttaravAsinazca / te cAhamindrAH indrAbhAvAt / / 4-3 / / dvAdazAH / * sUtrArtha - vaimAnika deva kalpopapanna zraura kalpAtIta ke bheda se do prakAra ke haiM / uparyukta bhavanapati zrAdi cAroM nikAya ke kalpopapanna devoM-devatAnoM ke kramazaH dasa, ATha, pA~ca aura bAraha bheda haiM / / 4-3 / / 5 vivecanAmRta 5 pUrvokta bhavanapati Adi cAra prakAra ke devoM ke anukrama se bhavanapati ke dasa, vyantara ke ATha, jyotiSka ke pA~ca aura vaimAnika ke bAraha bheda hote haiM / ye samasta deva kalpopapanna kahe jAte haiM / kalpa yAnI maryAdA - AcAra hai / jahA~ choTe-bar3e Adi kI paraspara maryAdA hotI hai tathA jahA~ pUjyoM kI pUjA ityAdi karane ke pracAra hote haiM, vahA~ utpanna hue deva kalpopapanna kahalAte haiM / jaise - bhavanapati devoM se lekara bArahaveM acyutadevaloka paryanta devoM meM choTe-bar3e kI maryAdA, tathA pUjya kI pUjA pramukha kA AcAra hotA hai| isalie bhavanapati devoM se acyuta devaloka ke devoM taka sabhI kalpopapanna kahe jAte haiM / isa taraha kahane kA tAtparya yaha hai ki - vaimAnika devoM ke do bheda haiM / kalpopapanna ra kalpAtIta / inameM se ukta bheda kalpopapanna ke hI jAnane caahie| kyoMki, saudharmadevaloka se Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 4 ] caturtho'dhyAyaH [ 5 yAvat acyuta devaloka paryanta bAraha devaloka kalpa kahalAte haiM tathA bAraha devaloka ke Upara ke deva kalpAtIta haiM / isakA varNana Age kareMge / / ( 4-3 ) * caturnikAyakAnAM zravAntarabhedAH mUlasUtram indra - sAmAnika - trAyastraza - pAriSadyA ''tmarakSa- lokapAlA'nIkaprakIrNakAssbhiyogya - kilbiSikAzcaikazaH // 4-4 // * subodhikA TIkA eteSu devanikAyeSu devAH dazavidhAH bhavanti pratinikAye / te ca indrAH sAmAnikAH trAyastrizAH pAriSadyAH AtmarakSAH lokapAlA: anIkAni zranIkAdhipatayaH prakIrNakAH zrabhiyogyAH kilbiSikAzceti / ArakSikArthacarasthAnIyAH / tatrendrAH bhavanavAsi vyantara- jyotiSka vimAnAdhipatayaH / indrasadRzAH sAmAnikAH amAtya pitRgurupAdhyAya mahattaravat kevalamindratvahInAH / trAstrazA mantripurohita-sthAnIyAH pAriSadyAH vayasyasthAnIyAH / AtmarakSA zirorakSasthAnIyAH / lokapAlA anIkAdhipatayo daNDanAyaka sthAnIyAH / anIkAnyanIkasthAnIyAnyeva / prakIrNakAH paurajanapadasthAnIyAH / zrabhiyogyAH dAsasthAnIyAH / kilbiSakA antasthasthAnoyA iti / yatra yathA mRtyuloke rAjyavyavasthApanArthaM zraGgAnAM sthApanaM kriyate tathaiva devaloke deveSu api / indrasya sthAnApannAH sAmAnikAmAtyAH pitaraH guravazceti / / 4-4 / / * sUtrArtha - uparyukta cAroM nikAyoM meM indra, sAmAnika, trAyastriza, pAriSadya, zrAtmarakSaka, lokapAla, anIka, prakIrNaka Abhiyogya aura kilbiSika ke bheda se dasa prakAra ke deva rahate haiM / / 4-4 / / 5 vivecanAmRta pha pUrvokta cAra nikAyoM meM pratyeka nikAya ke indra, sAmAnika ityAdi ekaika bheda karane se ukta dasa bheda hote haiM / ve dasa prakAra kaunase haiM so batAte haiM ( 1 ) indra - jo sva-sva nikAyavarttI samasta devoM ke adhipati yAnI svAmI haiM unako 'indra' kahate haiM / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 4 (2) sAmAnika-jo indra ke samAna Rddhi vAle tathA pitA, guru aura upAdhyAya Adi ke samAna sammAnya mahattva yA mahimA vAle hoM arthAt indra ko bhI AdaraNIya evaM pUjanIya hoM (kevala indratva unameM nahIM hotA) aise ve deva sAmAnika kahe jAte haiN| (3) trAstriza-jo mantrI yA purohita kA kAma karate haiM ve deva trAstriza kahalAte haiN| arthAta- indra ko salAha dene vAle mantrI tathA zAntika-pauSTika karma dvArA prasanna rakhane vAle purohita ke samAna deva trAyastriza kahe jAte haiN| bhogoM meM ati Asakta rahane se unako dogudaka bhI kahate haiN| 1) pAriSadya-jo mitra ke samAna haiM, yA sabhAsadoM ke sthAnApanna haiM, una devoM ko pAriSadya kahate haiN| arthAt-jo indra kI sabhA ke sabhya haiM, ve indra ke mitra bhI hote haiN| tathA indra ko samaya-samaya para vinoda Adi dvArA Ananda pradAna karate haiN| (5) AtmarakSa-zastra-hathiyAra liye hue pITha kI tarapha rakSA karane ke lie jo khar3e rahate haiM, tathA svAmI kI sevA meM bhI sadA sannaddha rahA karate haiM, aise aGgarakSakoM ke samAna jo deva hote haiM, unako prAtmarakSa-prAtmarakSaka kahate haiN| arthAt-indra kI rakSA ke lie apane aMga para kavaca dhAraNa kara, zastra-hathiyAra yukta indra ke pIche khar3e rahane vAle dev| yadyapi indra ko kisI prakAra kA bhaya hotA nahIM, to bhI indra kI vibhUti batAne ke lie tathA anya devoM para bhI prabhAva DAlane ke lie prAtmarakSaka deva hote haiN| (6) lokapAla-jo sarahada bhUmi kI cora ityAdika se rakSA karane vAle cokiyAtakotavAla ke tulya haiM, unako lokapAla kahate haiN| (7) anIka-sainya-lazkara tathA sainika, senAdhipati / jo senAdhipati ke samAna haiM, unako anIkAdhipati kahate haiN| (8) prakIrNaka-jo nagaravAsI ke samAna haiM-prajA ke sthAnApanna haiM, unako prakorarNaka kahate haiN| (6) prAbhiyogya-jo dAsa-naukara-sevaka ke samAna haiM, unako pAbhiyogya kahate haiN| (10) kilbiSika-jo zUdra yAnI nIca jAti ke samAna haiM, arthAt nagara ke bAhya rahane vAle cANDAlAdi ke tulya haiM, unako kilbiSika kahate haiN| (antyaja ke samAna halake deva) yadyapi yahA~ manuSya loka kI bhA~ti devaloka meM ina kilbiSika devoM ko zUdroM ke kArya nahIM karane par3ate haiM, kintu inakI ginatI halake devoM kI koTi meM hotI hai| isalie anya deva unako halakI dRSTi se dekhate haiN| uparyukta kathana se devoM ke cAroM hI nikAyoM meM ye dasa prakAra ke deva hote haiN| ataeva usameM jo vizeSatA hai, usako aba batAyeMge / / 4-4 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4/6 ] caturtho'dhyAyaH * vyantara- jyotiSkadeveSu trAyastraza-lokapAladevayoH zrabhAvaH mUlasUtram - trAyastraza - lokapAlavarjyA vyantara-jyotiSkAH // 4-5 // [ 7 * subodhikA TIkA tatra caturnikAyeSu vyantarAH jyotiSka nikAyeSu cASTavidhAH devAH bhavanti / trAyastriza-lokapAlavarjyA iti / / 4-5 // * sUtrArtha - vyantara aura jyotiSka nikAya meM trAyastriza tathA lokapAla nahIM hote haiM / arthAt-vyantara tathA jyotiSka deva trAyastriza aura lokapAla rahita hote haiM / / 4-5 / / 5 vivecanAmRta 5 pUrvasUtra ke bhavanapati ityAdi cAroM jAti ke avAntara pratyeka bheda ke indra Adi dasa bheda kahe haiM, kintu vyantara aura jyotiSka devoM meM trAyastriza tathA lokapAla kA prabhAva hone se hI isa sUtra meM ina donoM kA niSedha kiyA hai| isase vyantara aura jyotiSka ke avAntara pratyeka bheda ke trAyastriza tathA lokapAla rahita indrAdi prATha bheda haiM / 5 mUlasUtram arthAt - isa sUtra kA sArAMza yaha hai ki, ATha prakAra ke vyantara tathA pA~ca prakAra ke jyotiSka devoM meM trAyastriza aura lokapAla rahita zeSa indrAdika ATha bheda hI hote haiM / / 4-5 / / * bhavanapati - vyantaradevayoH indrAraNAM saGkhyA pUrvayordvandrAH // 4-6 // * subodhikA TIkA caturSu devanikAyeSu pUrvayordevanikAyayoH bhavanavAsi - vyantarayoH devavikalpAnAM dvau dvAvindrau bhavataH / tadyathA - bhavanavAsiSu tAvad dvo asurakumArANAM indrau bhavataH camaro balizca / nAgakumArANAM indrau dharaNo bhUtAnandazca / vidyutkumArANAM indra hariH harihasA / suparNakumArANAM indrau veNudevo veNudArI ca / zragnikumArANAM indrau agnizikhaH zragnimAraNavazca / vAyukumArANAM indrau velambaH prabhaJjanazca / stanitakumArANAM indrau sughoSaH mahAghoSazca / udadhikumArANAM indrau jalakAntaH Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 46 jalaprabhazca / dvIpakumArANAM indrau pUrNaH zravaziSTazca / dikkumArANAM zramitaH zramitavAhanazceti / vyantareSu api dvau kinnarANAM indrau kinnaraH kimpuruSazca / kimpuruSANAM indrau satpuruSaH mahApuruSazca / mahoragANAM indrau zratikAyaH mahAkAyazca / gandharvANAM indrau gIta ratiH gItayazAzca / yakSANAM indrau pUrNabhadraH maNibhadrazca / rAkSasAnAM indrau bhImaH mahAbhImazca / bhUtAnAM indrau pratirUpaH pratirUpazca / pizAcAnAM kAlaH mahAkAlazceti / vaimAnikAnAM ekaika eva / jyotiSakANAM tu bahavaH sUryAH candramasazca / cAnukramataH saudharmadevaloke zakrendraH, IzAnadevaloke IzAnendraH, sanatkumAradevaloke sanatkumArendraH, mAhendradevaloke mahendraH, brahmadevaloke brahma endraH, lAntakadevaloke lAntakendraH, mahAzukradevaloke mahAzukrendraH sahasrAradevaloke sahasrArendraH, Anata-prANatadevalokayoH prANatendraH, zrAraNa-acyutadevalokayoH pracyutendrazceti / te itthaM sarvakalpeSu svakalpAhvAH paratastu indrAdayo dazavizeSA na bhavanti, sarve'pi svatantrAH / te svatantrA ahamindrAH kathyante gamanAgamana rahitAzca te / dvAdazAcyutasvargaparyantaH kalpaH / ataH tatraivendrAdikAH kalpante / / 4-6 / / * sUtrArtha- pahale kI do ( bhavanavAsI aura vyantara) nikAya meM do-do indra haiM / / 4-6 / / vivecanAmRta 5 pUrvokta cAra nikAyoM meM se pahalI do bhavanavAsI tathA vyantara nikAya meM jitane devoM ke vikalpa haiM, una samasta meM do-do indra hote haiM / unake nAma isa prakAra haiM bhavanavAsiyoM ke asurakumAra ityAdi dasa bheda haiM / jinameM se asurakumAroM ke camara aura nAma ke do indra haiM / isa taraha nAgakumAroM ke dharaNa tathA bhUtAnanda, vidyutkumAroM ke hari aura harihasa, suparNakumAroM ke veNudeva tathA veNudArI, agnikumAroM ke zragnizikha aura agnimAragava, vAtakumAroM ke velamba tathA prabhaJjana, stanitakumAroM ke sughoSa aura mahAghoSa, udadhikumAroM ke jalakAnta tathA jalaprabha, dvIpakumAroM ke pUrNa aura zravaziSTa evaM divakumAroM ke pramita tathA zramitavAhana ye do indra haiM / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 caturtho'dhyAyaH * bhavanavAsiyoM ke bIsa indroM ke nAma kA koSThaka * saMkhyA devoM ke nAma dakSiNendra uttarendra balIndra bhUtAnaMdendra in mx & wo is wo asurakumAra nAgakumAra vidyutkumAra suparNakumAra agnikumAra vAtakumAra stanitakumAra udadhikumAra dvIpakumAra digkumAra camarendra dharaNendra harIndra veNudevendra agnizikhendra velambendra sughoSendra jalakAntendra pUrNendra amitendra harihasendra veNudArIndra agnimANavendra prabhaJjanendra mahAghoSendra jalaprabhendra avaziSTendra amitavAhanendra * vyantaranikAya ke solaha indroM ke nAma kA koSThaka 6% saMkhyA devoM ke nAma dakSiNendra uttarendra kinnarendra or m>>xur 9. kinnara kiMpuruSa mahoraga gandharva yakSa rAkSasa satpuruSendra atikAyendra gItaratIndra pUrNabhadrendra bhImendra pratirUpendra kAlendra kimpuruSendra mahApuruSendra mahAkAyendra gItayazendra maNibhadrendra mahAbhImendra atirUpendra mahAkAlendra bhUta pizAca prastuta sUtra meM pahale kI do nikAyoM 'bhavanapati-vyantara' meM do-do indra kahe haiN| isase yaha sUcita hotA hai ki zeSa do nikAyoM meM ukta saMkhyA kA abhAva hai / jyotiSka nikAya meM sUrya aura candra ye do indra haiM, kintu ye sUrya aura candra eka-eka hI nahIM, kintu ginatI meM asaMkhyAte haiN| kyoMki-manuSyaloka meM candra aura sUrya ke 264 vimAna kahe haiM, tathA zeSa tirkhA loka meM asaMkhyAte vimAna hai| una sarva ke pRthak do indra haiM, isalie asaMkhyAte indra hote haiN| vaimAnika nikAya meM pratyeka kalpa kA eka-eka indra hai| jaise Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] zrI tattvArthAdhigamasUtre ( 1 ) pahale saudharma devaloka meM zakendra hai / (2) dUsare IzAna devaloka meM IzAnendra hai / (3) tIsare sanatkumAra devaloka meM sanatkumArendra hai / (4) cauthe mAhendra devaloka meM mahendra hai| [ 46 (5) pA~caveM brahmadevaloka meM brahma endra hai| (6) chaThe lAntakadevaloka meM lAntakendra hai / (7) sAtaveM mahAzukradevaloka meM mahAzukendra hai / ( 8 ) AThaveM sahasrAra devaloka meM sahastrArendra hai / (6) navame prAnatadevaloka tathA (10) dasaveM prAraNatadevaloka meM eka hI prANatendra hai / (11) gyArahaveM prAraNadevaloka tathA (12) bArahaveM zracyutadevaloka meM eka hI acyutendra hai / una indroM ke nAma kalpoM ke nAma ke anusAra hI haiN| isI prakAra sarva devalokoM meM usI devaloka ke nAma vAle ekaika indra haiM / kintu prAnata-prANata nAma vAle ina do devalokoM kA eka hI indra hai, use prANatendra kahate haiM tathA AraNa- acyuta nAmavAle ina do devalokoM meM bhI eka hI indra hai, use acyutendra kahate haiM evaM bhavanapatiyoM ke 20 indra haiM, vyantaroM ke 16 indra haiM, jyotiSiyoM ke 2 indra haiM tathA vaimAnikoM ke 10 indra haiM / saba milAkara kula 48 indra hue / anya zAstroM meM bhI 64 indra kahe hue haiN| jaise - dasa bhavanapatiyoM ke 20 indra, solaha vyantaroM ke 32 indra, jyotiSiyoM ke 2 indra tathA vaimAnikoM ke 10 indra / saba milAkara kula 64 indra mAne gaye haiM / ye sabhI sammilita ho ke zrI tIrthaMkara bhagavAna ke janmAbhiSekAdi mahotsava karane ke lie avazya haiN| sArAMza - asurakumAra ityAdika pratyeka bheda ke devoM meM do-do indra hone se bhavanapati ke kula 20 indra haiM / vyantaranikAya ke vyantara aura bAraNavyantara isa taraha do bheda haiM / ina donoM ke avAntara bheda ATha-ATha / pratyeka avAntara bheda ke devoM meM do-do indra hone se vyantaroM ke 16 bheda tathA vAraNavyantaroM ke 16 bheda, donoM milAkara vyantaranikAya ke kula 32 indra haiM / jyotika nikAya ke sUrya aura candra ye do indra haiM / vaimAnika nikAya ke prathama ATha devaloka indra tathA nauveM dasaveM devaloka kA eka indra evaM gyArahaveM - bArahaveM devaloka kA eka indra, isa taraha kula 10 indra haiM / milakara ina samasta indroM kI saMkhyA 64 hotI hai| ye cauMsaTha indra pratyeka tIrthaMkara ke janma hone ke pazcAt prabhu ko meruparvata ke zikhara para Aye hue pANDuka vana meM lAte haiM tathA usa vana meM sthita zilAoM para vidyamAna siMhAsana para unakA janmAbhiSeka karate haiM / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 ] caturtho'dhyAyaH jyotiSka devoM meM pratyeka sUryavimAna meM tathA pratyeka candravimAna meM eka-eka indra hotA hai| AkAza meM sUrya ke vimAna evaM candra ke vimAna asaMkhyAta hote hue bhI yahA~ jAti kI apekSA se jyotiSI devoM ke do hI indroM kI ginatI kI hai| isalie yahA~ jyotiSI devoM ke do hI indra jaannaa| bAraha devaloka se Upara nau greveyaka tathA pA~ca anuttara Aye hue haiN| vahA~ ke deva kalpAtIta arthAta kalpa se rahita hone se vahA~ indra Adi ke bheda nahIM haiN| 4-6 // bhavanapati-vyantaranikAyayoH lezyA * Wan mUlasUtram pItAntalezyAH // 4-7 // * subodhikA TIkA * prathama-dvayoH nikAyayoH devAnAM pItaparyantazcatasralezyAH bhavanti / atra lezyAbhiprAyaM dravyalezyA, arthAt bhavanavAsI-vyantaranikAyAnAM devAnAM varNaH kRSNa-nIlakApota-pItaH / eteSu caturyu lezyAsu kApi ekalezyAsvarUpaM zakayate / na ko'pi niyamaH bhAvalezyAyAH pUrvayoH nikAyayoH devAnAM SaD lezyApi sambhavAH / ___ tatrApi trividhAH devaaH| teSvekaH devisahitazca prviicaarH| dvitIyaH devivirahitaH kintu pravIcAraH tRtIyaH devipravIcArahInaH / / 4-7 / / * sUtrArtha-ukta donoM nikAyoM meM pIta paryanta cAra lezyAe~ hotI Wan vivecanAmRta hai pahale donoM bhavanapati-vyantara nikAyoM ke devoM ke pItaparyanta cAra lezyAe~ mAnI gaI haiN| arthAta bhavanapati aura vyantara jAti ke devoM meM zArIrika varNa rUpa dravyalezyA cAra mAnane meM AI haiN| yahA~ para lezyA se abhiprAya dravyalezyA kA hai| arthAt lezyA zabda kA prayoga zArIrika varNa ke artha meM karane meM AyA hai| kyoMki adhyavasAya rUpa lezyA to chahoM hI hotI haiN| bhavanavAsI aura vyantara nikAya ke devoM ke deha-zarIra kA varNa kRSNa, nIla, kApota aura pIta ina cAra lezyAoM meM se kisI bhI eka lezyA rUpa ho sakatA hai| c bhAvalezyA ke viSaya meM kisI bhI prakAra kA niyama nahIM hai| donoM nikAyoM ke devoM ke choM prakAra kI bhAvalezyA ho sakatI hai| pUrvakathita cAroM nikAya ke deva tIna vibhAgoM meM vibhakta kiye jA sakate haiM Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtre (1) eka to ve haiM ki jinake deviyA~ bhI haiM tathA pravIcAra bhI hai| (2) dUsare ve haiM ki jinake deviyA~ nahIM haiM, to bhI pravIcAra pAyA jAtA hai / (3) tIsare ve haiM ki jinake na deviyA~ haiM aura na pravIcAra hai / inameM se ve deva kauna se haiM jinake deviyA~ haiM tathA pravIcAra bhI hai ? unhIM ko batAne ke lie aba prAge ke sUtra meM kahate haiM / / ( 4-7 ) * devAnAM pracAraraNA 12 ] mUlasUtram [ 48 kAyapravIcArA zrA aizAnAt // 4-8 // * subodhikA TIkA kAya nAma zarIram / pravIcAraM maithunasevanam / zarIreNendriyaiH strIsambhogaH kAya pravIcAraH / bhavanapati vyantara-jyotiSka- saudharma - IzAna - paryantAH devA: kAyapravIcArA: bhavanti / kAyena yeSAM pravIcAraH te kAyapravIcArAH / te cAtisaMklezayuktAH pravIcAro nAma maithunaviSayopasevanam / te hi saMkliSTakarmANaH manuSyavat maithunasukhamanupralIyamAnAH tIvrAnuzayAH kAyasaMklezajaM sarvAGgINaM sparzasukhamavApya prIti vA ratimupalabhante / atra devInAM astitvaM kimapi naiva nirdiSTam / ataH vyAkhyAnato 'vizeSa : pratipattiH' ityAgamavyAkhyAnena jJAtavyam / tathAhi "asmAd bhavanavAsi vyantara- jyotiSka-saudharmezAna kalpeSu janmotpadyante devyaH, na parata iti / " ( zrI siddhasenagaraNI ) / / 4-8 / / * sUtrArtha - bhavanavAsI devoM se IzAna svarga paryanta ke deva hI deha - zarIra dvArA pravIcAra yAnI maithuna (viSaya) sevana karate haiM / / 4-8 / / vivecanAmRta 5 kAya nAma deha- zarIra kA hai, tathA pravIcAra nAma maithuna - viSayasevana kA hai / deha zarIra ke dvArA jo strIsambhoga, maithuna - viSayasevana kiyA jAtA hai, use kAyapravIcAra kahate haiM / bhavanapati, vyantara, jyotiSka, pahale saudharma aura dUsare aizAna devaloka ke vaimAnika deva ye sabhI manuSyoM ke samAna kAya pravIcAra karate haiM / arthAt sarvAMga deha zarIra dvArA maithuna - viSayoM kA upabhoga saMbhoga karate hue prasannatA ko prApta hote haiM / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] caturtho'dhyAyaH [ 13 sArAMza yaha hai ki-bhavanavAsI devoM se lekara aizAna svarga taka ke devoM ke kAyapravIcAra hai| ve deha-zarIra dvArA ho maithuna-viSayasevana meM prati anurakta-magna rahane vAle tathA usakA punaH sevana karane vAle haiN| kyoMki, maithuna saMjJA ke unake pariNAma atizaya tIvra rahA karate haiN| isalie ve deha-zarIra ke saMkleza se utpanna hue tathA sarvAGgINa sparza-sukha ko manuSyoM kI bhA~ti pAkara hI prIti k| prApta huA karate haiN| deviyoM ke astitva ke viSaya meM yahA~ para koI ullekha nahIM kiyA gayA hai| "vyAkhyAnato vizeSapratipattiH" isa siddhAnta ke anusAra use Agama ke vyAkhyAna se jAnanA caahie| AgamazAstra meM kahA hai ki-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka tathA saudharma-aizAna kalpa meM hI deviyA~ janma ke dvArA utpanna hotI haiM, isake Age niyamAt utpanna nahIM hotI haiN| ataeva janma kI apekSA deviyoM kA astitva aizAna kalpa paryanta hI hai| anya prakAra ke deva ve batAye haiM, jinake deviyoM kA sadbhAva to nahIM hai, kintu pravIcAra (maithunasevana) kI sattA pAI jAtI hai| unake mathunasevana kisa taraha se hotA hai, yaha Age ke sUtra meM kahate haiM / / (4-8) / Wan mUlasUtramzeSAH sparza-rUpa-zabda-manaHpravIcArA dvayo yoH // 4-6 // * subodhikA TIkA ke atra ye ca trividhAH devAH variNatAH teSu ye adevIkAH sapravIcArAH, teSAM varNanaM kriyate - zeSazabdenAbhiprAyaH kalpopapannadeveSu saudharmezAnasvargadevAn vihAya zeSAH / aizAnAdUvaM kalpopapannAH devAH dvayordva yo: kalpayoH sparzarUpazabdamanaHpravIcArAH bhavanti / te ca yathA sanatkumAra-mAhendrayoH devAn maithunasukhaprepsUnutpannAsthAn viditvA devyopatiSThante / niyoginyaH devyaH svayamevopatiSThante / tAH spRSTvaiva ca prItisukhamupalabhante / teSAM vAsanAzA tenaiva vinivRttA bhavanti / ___tathaiva brahmalokasya lAntakakalpasya vA devAn evaMbhUtotpannAsthAn jJAtvA devyaH pradIptAni svabhAvadyotitAni sarvAGgasundarANi zRGgArodArAbhijAtA kAravilAsAni projjvalaveSabhUSAbharaNayuktAni svasya rUpANi pradarzayanti / tAni dRSTvaiva te santuSTimupagamyante nivRttAsthAzca bhavanti / tathA ca mahAzukra-sahasrArayoH devAn utpannapravIcArasthAn jJAtvA devyaH zrutiviSayasukhAni atyantAkarSakazRGgAraiH hAvabhAvavilAsayukta-kaTAkSavikSepaNaiH hasitakathitanItazabdAn udIrayanti / tAn zabdAn zrutvA prIti santuSTi prApyante te devAH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ YE prAnataprANatAraNAcyutakalpavAsino devAH pravIcArAya utpannasthAH devI: manasi saMkalpayanti / saMkalpamAtreNaiva ca te parAM prItimupalabhante vinivRttAsthAzca bhavanti / ebhizca pravIcAraiH parataH parataH prItiprakarSavizeSo'nupamaguNo bhavati, pravIcAriNAmalpasaGkale zatvAt / atrocyate mAtrasparzena darzanena vA zabdApanena manasi saMkalpamAtreNa yat pravIcArasukhaM bhavati / teSu cottarottarasukhaM nyUnataraM bhavati / vastutaH pravIcArasukhaM naiva sukham, pravIcArasukhaM tu vednaa| sA yatra-yatra yAdRzaH pramANena nyUnA bhavet sukhasya pramANaM tatra-tatrAdhikapramANena bhavati / ye ca kalpAtItA te apravIcArAH, ataH mAnasikapravIcArINAM apekSayA sukhinaH santi / / 4-6 / / * sUtrArtha-vaimAnikoM meM saudharma aura IzAna devoM ko chor3akara zeSa devoM meM do-do kalpavAsI deva anukrama se sparza, rUpa, zabda aura mana ke dvArA maithuna sevana karate haiM / haiM // 4-6 / / vivecanAmRta jaise bhavanapati, vyantara, jyotiSka, pahale saudharma svarga aura dUsare IzAna svarga ke vaimAnika deva, ye sabhI manuSyoM ke samAna kAya-pravIcAra karate haiM arthAt sarvAGga zarIra dvArA maithuna viSayoM kA upabhoga-saMbhoga karate hue prasannatA ko prApta hote haiM; vaise tIsare svarga se yAvat bArahaveM svarga paryanta ke deva manuSyoM ke samAna sarvAGga deha-zarIra sparza dvArA kAma-sukha bhogane vAle nahIM hote haiN| ve anya rUpa se viSayasukha kA anubhava karate haiN| jaise * tIsare sanatkumAra aura cauthe mAhendra svarga ke deva jaba maithuna saMjJA utpanna hotI hai, taba ve deviyoM ke sparza mAtra se hI maithuna sevana karate haiM arthAt -kAmavAsanA se tRpta hokara prasannacitta ho jAte haiN| * pA~caveM brahmaloka aura chaThe lAntaka svarga ke deva jaba viSaya-vAsanA utpanna hotI hai, taba ve una deviyoM ke aise manohara aura sundara zRGgAra tathA veSabhUSA se susajjita rUpa ko dekhakara hI viSayajanita sukha se santuSTa ho jAte haiM / * sAtaveM mahAzukra tathA AThaveM sahasrAra svarga ke deva, jaba unheM pravIcAra kI AkAGkSA utpanna hotI hai taba ve deviyoM ke mukhAravinda se manohara vilAsajanita madhura saMgIta, mRdU hAsya tathA alaMkAroM kI dhvani ityAdika ke zravaNamAtra se prIti ko prApta ho jAte haiM tathA unakI yaha abhilASA bhI usI se nivRtta ho jAtI hai| * nauveM Anata, dasaveM prANata, gyArahaveM pAraNa tathA bArahaveM acyata ina cAra devalokoM ke deva jisa samaya pravIcAra (maithuna-sevana) kA vicAra karate haiM aura deviyoM kA saMkalpa karate haiM, usI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4110 ] caturtho'dhyAyaH [ 15 samaya apane mana ke saMkalpa mAtra se hI ve paramaprIti ko prApta hote haiN| inako deviyoM ke sparza yA rUpa dekhane kI athavA madhura gItagAnAdi sunane kI bhI AvazyakatA nahIM rahatI hai| ___ yahA~ para itanA dhyAna rakhanA ati Avazyaka hai ki, deviyoM kI utpatti kA sthAna pahalA saudharma devaloka tathA dUsarA aizAna devaloka hI hai| tathApi ve kAmavAsanA-viSayasUkha kI utsUkatA ke kAraNa yA una devatAoM ko apanI ora AdarazIla jAnakara tIsare ityAdi devalokoM meM rahe hae devoM ke pAsa daivI zakti se svayameva pahu~ca jAtI haiM, aura unakI icchA pUrNa karatI haiN| saudharma devaloka meM tathA IzAna devaloka meM do prakAra kI deviyA~ hotI haiN| parigRhItA aura aprigRhiitaa| unameM deva kI patnI tarIke rahI huI deviyA~ parigRhItA kahI jAtI haiM, tathA sarva sAmAnya arthAt sarva devoM ke upabhoga meM Ane vAlI deviyA~ aparigrahItA kahI jAtI haiN| aparigRhItA deviyA~ Upara ke devaloka ke devoM ke saMkalpa mAtra se hI usa deva ke pAsa devI zakti se upasthita hotI haiM, tathA unakI icchAe~ pUrNa karatI haiN| sArAMza yaha hai ki* pahale aura dUsare devaloka ke deva kAyA se maithuna sevana karate haiM / * tIsare aura cauthe devaloka ke deva sparza se maithuna sevana karate haiM / * pA~caveM aura chaThe devaloka ke deva deviyoM ke rUpa-darzana se maithuna sevana karate haiN| * sAtaveM aura AThaveM devaloka ke deva deviyoM ke zabda-zravaNa se maithuna sevana karate haiM / * nauveM, dasaveM, gyArahaveM aura bArahaveM devaloka ke deva mana se maithuna sevana karate haiN| isa taraha maithuna saMjJA ke udaya se devoM meM bhI kAmavAsanA-viSayavAsanA hotI hai| unameM nIce-nIce ke devoM meM vizeSa-vizeSa hone se usako zAnta karane ke lie adhika yatna tathA sAmagrI kI AvazyakatA rahatI hai| kintu Upara-Upara ke devoM meM viSayavAsanA alpa-alpa hone se usakI zAnti alpa prayatna se ho jAtI hai / (4-6) . * maithunasevanasyA'bhAvaH * Wan mUlasUtram pare'pravIcArAH // 4-10 // * subodhikA TIkA * pUrvaM vaimAnikadeveSu kalpopapannadevAnAM pravIcArakANAM varNanaM kRtam / kalpopapannebhyaH pare devA apravIcArAH bhavanti / alpasaMklezatvAt te ca svasthAH bhavanti zItIbhUtAH bhavanti / paJcavidha-pravIcArodbhAvAdapi prItivizeSAd aparimitaguNaprItiprakarSAH paramasukhatRptAH bhavanti / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 11 pravIcAragandharahitA te kalpAtItadevAH prAtmasamutthopama-sukhamanubhavanti / rUparasagandhasparzazabdAH prviicaarhetukaaH| tebhyaH api aparimitaguNA prItivizeSapramodAtmikA sukhinaH devAH bhavanti / / 4-10 / / * sUtrArtha-kalpAtIta deva pravIcAra (maithunasevana) se sarvathA rahita haiN| arthAtbArahaveM devaloka se Upara ke devoM meM maithuna sevana kA abhAva hai / / 4-10 / / OM vivecanAmRta kalpopapanna bArahaveM acyuta devaloka ke pazcAt, kalpAtIta nau graiveyaka tathA vijayAdi pA~ca anuttaravAsI deva haiN| ye deva pravIcAra se rahita mAne gaye haiN| arthAt inheM kAmavAsanA nahIM hotI, isaliye ye uparokta deviyoM ke sparzAdika kI apekSA bhI nahIM rakhate haiN| ve anya devoM se adhika saMtuSTa aura sukhI hote haiN| pahale tathA dUsare devaloka kI apekSA yAvat bArahaveM devaloka ke deva manda, mandatara, mandatama viSayavAsanA vAle hote haiN| arthAta Upara-Upara ke svargoM ke devoM ke nIce ke svargoM kI apekSA kAmavAsanA manda hone se unake citta meM saMkleza kI mAtrA bhI kama hotI hai| kAmabhoga ke sAdhana bhI kama hote haiN| bArahaveM devaloka se Upara ke nau graiveyaka tathA pA~ca anuttaravAsI deva zAnta aura santoSajanya parama sukha meM nitya nimagna rahate haiN| pAMca prakAra ke pravIcAra se utpanna hone vAlI prItivizeSa se bhI inakI prIti ke prakarSa kA mahattva aparimita hai| isalie ye paramasukha ke dvArA sarvadA tRpta hI rahA karate haiN| ataeva ye janma se lekara mRtyu-maraNa taka nirantara sukhI rahA karate haiM / / (4-10) * bhavanapatinikAyasya devAnAM dazabhedAnAM nAmAni * Wan mUlasUtrambhavanavAsino'sura-nAga-vidyut-suvarNAgni-vAta-stanitodadhi-dvIpa dikkumArAH // 4-11 // * subodhikA TIkA * bhavanavAsIti prathamanikAyaH / ete ca tasya daza bhedAH / tadyathA-asurakumArAH, nAgakumArAH, vidyutkumArAH, suvarNa (suparNa) kumArAH, agnikumArAH, vAtakumArAH, stanitakumArAH, udadhikumArAH, dvIpakumArAH, dikkumArAzceti / ete ca kumAravat sukumArAH, ramyadarzanAH, mRdu-madhura-lalitagativantAH, zRGgArAbhijAtarUpavikriyAH, kumAravaccoddhatarUpaveSabhASAbhUSaNapraharaNAvaraNayAnavAhanAH kumAravaccobalNarAgAH krIDAparAzcetyataH kumArA ityucyante / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 11 ] caturtho'dhyAyaH [ 17 asurakumArAvAseSu asurakumArAH prativasanti zeSAstu bhavaneSu / mahAmandarasya dakSiNottarayoH digvibhAgayoH baha vISu yojanazatasahasrakoTikoTiSu prAvAsAH bhavanAni ca dakSiNArdhAdhipatInAM uttarArdhAdhipatInAM ca yathAsvaM bhavanti / tatra ca bhavanAni ratnaprabhAyAM bAhalyArdhamavagAhya madhye bhavanti / bhavaneSu vasantIti bhavanavAsinyaH / asurakumArAstu dazavidhabhavanavAsInAM prAyaH prAvAseSu eva nivasanti / anye ca navavidhA bhavanavAsinaH AvAseSu naiva vasanti / te tu bhavaneSu eva nivasanti / eSAJca devAnAM nAmakarmaniyamAt svajAtivizeSaniyatA vikriyAH api bhavanti / tAzca yA gambhIrAH zrImantaH kRSNavarNAH mahAkAyAH ratnotkaTamukuTabhAsvarAzcUDAmaNilakSmA asurakumArAH devAH bhavanti / ziromukheSu adhika-pratirUpAH kRSNazyAmA mRdulalitagatayaH zirassu phariNacihnAH nAgakumArAH devAH bhavanti / snigdhAH bhrAjiSNavaH avadAtA vajracihnAH vidyutkumArAH devAH bhavanti / adhikarUpagrIvoraskAH zyAmAvadAtAH garuDalakSmAH suparNakumArAH devAH bhavanti / mAnonmAnapramANayuktA bhAsvanto'vadAtAghaTacihnAH agnikumArAH devAH bhavanti / sthira-puSTavRttagAtrANi nimagnodarAH azvacihnAH avadAtA vAtakumArAH devAH bhavanti / / snigdhAH snigdhagambhIrAnunAdamahAsvanAH kRSNAH vardhamAnacihnAH stanitakumArAH devAH bhavanti / urukaTiSvadhikapratirUpAH kRSNazyAmAH makaracihnAH udadhikumArAH devAH bhavanti / uraskandhabAhvagrahasteSvadhika-pratirUpAH zyAmAvadAtAH siMhacihnAH dvIpakumArAH devAH bhavanti / jaGghAgracaraNeSu adhikapratirUpAH zyAmAgajacihnAH dikakumArAH devAzca bhavanti / sarve'pi vividhavastrAlaGkArabhUSaNabhUSitAH praharaNAvaraNA bhavantIti / loke prasiddhaM yat asurAH devavirodhinaH netad ete'pi devayonijAH prathamabhavanapatinikAyotpannAH devAH atizobhanAH bhavanti asuraaH| kintvete karmajanijAtiprakRtyAkumAravadAcaranti / ataH kumAreti abhidhIyante / / 4-11 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 411 * sUtrArtha-bhavanavAsI nikAya ke deva asurakumAra (1), nAgakumAra (2), vidyutkumAra (3), suvarNa (suparNa) kumAra (4), agnikumAra (5), vAtakumAra (6), stanitakumAra (7), udadhikumAra (8), dvIpakumAra (8) tathA dikkumAra (10), dasa prakAra ke haiM / / 4-11 / / ... OM vivecanAmRta -- cAra prakAra ke nikAyoM meM se pahalA nikAya bhavanavAsI devoM kA hai| isalie kramaza: pahale inhIM kA varNana karate haiN| dasa prakAra ke bhavanapati devoM ke AvAsa-sthAna mahAmandara-sudarzana meruparvata ke nIce yA tirache uttara dakSiNa dizA meM aneka koTAkoTi lakSa yojana pramANa paryanta haiN| asurakumAra deva vizeSa AvAsoM meM tathA kabhI-kabhI bhavanoM meM nivAsa karate haiN| zeSa nAgakumArAdika nau prakAra ke devoM kA nivAsa prAyaH bhavanoM meM hI hotA hai| AvAsa devoM ke dehapramANa U~ce aura samacaurasa hote haiN| ve AvAsa cAroM tarapha se khule hone se mahAmaNDapa jaise lagate haiN| tathA bhavana bAhara se gola aura andara se caukora hote haiN| bhavanoM kA taliyA puSpakaNikA ke AkAra vAlA hotA hai| ina bhavanoM kA vistAra jaghanya se jambUdvIpa pramANa, madhyama se saMkhyAtA yojanapramANa tathA utkRSTa se asaMkhyAtA yojana pramANa kA hotA hai| ye bhavana ratnaprabhA naraka ke pRthvI piNDa ko eka hajAra yojana Urdhva aura adho bhAga meM chor3akara zeSa ekalAkhaaThahattarahajAra (1,78,000) yojana meM hote haiM, tathA ratnaprabhAnaraka ke nIce nagara ke samAna hote haiM, ataH unheM bhavana kahate haiN| AvAsa to vizeSa rUpa meM saba jagaha pAye jAte haiM, tathA ve maNDapa ke AkAra ke hote haiM / pahalA devanikAya bhavanavAsI hai| usake dasa bheda haiM-(1) asurakumAra, (2) nAgakumAra, (3) vidyutkumAra, (4) suvarNa (suparNa) kumAra, (5) agnikumAra, (6) vAtakumAra, (7) stanitakumAra, (8) udadhikumAra, (6) dvIpakumAra, tathA (10) dik kumAra / * prazna-kisaliye bhavanapatidevoM ko kumAra tathA bhavanapati kahate haiM ? uttara-ve bhavanapati deva kumAroM ke sadRza dikhane meM Ate haiN| manohara, sukumAra, mRdu, madhura lalitagati vAle aura krIr3AzIla hote haiM; isaliye kumAra kahe jAte haiN| bhavanapati nikAya ke mahAbhAga ke deva bhavanoM meM basate haiM, isaliye bhavana ke pati yAnI bhavanapati kahe jAte haiN| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4|11 ] caturtho'dhyAyaH [ 16 anusAra pUrvokta dasa prakAra ke bhavanapati devoM ke cihnAdi, sampatti svajAti ke bhinna-bhinna hote hai| jaise-- (1) asurakumAra - gambhIra, sampUrNa aMga tathA upAMgoM ke dvArA sundara, kRSNavarNa, mahAkAya aura ratnoM se utkaTa mukuTa ke dvArA dedIpyamAna haiM / inakA cihna cUr3AmaNi ratna hai / (2) nAgakumAra - kRSNazyAma atyadhika zyAmavarNa vAle, evaM mRdu tathA lalitagati vAle haiN| inake siroM para nAga sarpa kA cihna hai / (3) vidyutkumAra - snigdha prakAzazIla tathA ujjvala zuklavarNa vAle haiM / inakA cihna vajra hai / (4) suvarNa (supara) kumAra -- grIvA aura vakSasthala meM pratisundara zyAma, kintu zuddha varNa ke dhAraka haiM / inakA cihna garur3a hai / (5) agnikumAra - mAna aura dedIpyamAna aura zuddha varNa ke dhAraka haiN| unmAna - caur3AI aura U~cAI ke pramANa se yukta, tathA inakA cihna ghaTa hai / (6) vAtakumAra - sthira, sthUla tathA gola zarIra ko rakhane vAle, aura nimagna udara se sahita evaM zuddha varNa ke dhAraka haiM / inakA cihna zrazva hai / (7) stanitakumAra - cikkaraNa aura snigdha gambhIra pratidhvani tathA mahAnAda karane vAle evaM kRSNa varNa vAle haiM / inakA cihna vardhamAna hai / (8) udadhikumAra - jaGghA tathA kaTi bhAga meM adhika sundara aura kRSNazyAma varNa ke dhAraka 1 inakA cihna makara hai / (e) dvIpakumAra - vakSaHsthala, skandha-kaMdhA, bAhutroM kA agrabhAga evaM hasta-sthala meM vizeSa sundara huA karate haiM, zuddha zyAma tathA ujjvala varNa ko dhAraNa karane vAle haiM / inakA cihna siMha hai / (10) dikkumAra- ye jaGghAoM ke agrabhAga meM tathA pairoM meM adhika sundara hote haiM / evaM zyAmavarNa ko dhAraNa karane vAle haiM / inakA cihna hAthI hai / isa taraha bhavanavAsI devoM kI bhinna-bhinna vikriyAoM kA aMzata: svarUpa kahA / isake sivAya ye sabhI deva vividha prakAra ke vastra-zastrAbhUSaraNAdika se bhI yukta hote haiM / vizeSa - bhavanapati devoM ke mukuTa meM vizeSa prakAra ke cihna, zarIra ke varNa bhI bhinna-bhinna, tathA vastroM ke varNa bhI vividha prakAra ke hote haiM; jinakA varNana pUrva meM kiyA hai / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ 411 aba ina tInoM ke bAbata kA tathA bhavanoM kI saMkhyA kA koSThaka nIce pramANe hai * bhavanapati deva sambandhI koSThaka * mukuTa zarIra zarIra krama saMkhyA bhavana pati nikAya vastra - bhavanoM kI saMkhyA kA dakSiNa | uttara varNa - dizA meM | dizA meM kA kA cihna varNa asura cUDAmaNi kaalaa| rAtA 34 lAkha 30 lAkha kumAra nAga sarpapharaNA gaura 44 lAkha 40 lAkha kumAra vidyut rakta vana 38 lAkha 34 lAkha (lAla) kumAra suvarNa harA (nIlA) harA (nIlA) zveta (dholA) harA (nIlA) garur3a pIlA 40 lAkha 36 lAkha kumAra agni kumAra kalaza rakta (lAla) 40 lAkha 36 lAkha vAta harA magara saMdhyAvat 40 lAkha 36 lAkha (nIlA) zarAvasaMpuTa pIlA zveta (dholA) 40 lAkha 36 lAkha kumAra stanita kumAra udadhi kumAra dvIpa kumAra harA prazva gaura 40 lAkha 36 lAkha (nIlA) siMha harA 50 lAkha 46 lAkha (lAla) (nIlA) dika hAthI pIlA zveta (dholA) 40 lAkha 36 lAkha kumAra / / (4-11) // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4112 ] caturtho'dhyAyaH [ 21 vyantaranikAyasya praSTa mevAnAM nAmAni * Wan mUlasUtramvyantarAH kinnara-kiMpuruSa-mahoraga-gandharva-yakSa-rAkSasa bhUta-pizAcAH // 4-12 // * subodhikA TIkA * dvitIyo devanikAyaH aSTavidhaH / asya ca etAni aSTavidhanAmAni bhavanti / tathAhi-kinnaraH [1], kimpuruSaH [2], mahoragaH [3], gandharvaH [4], yakSaH (5), rAkSasaH [6], bhUtaH [7], pizAcazca [8] iti / kimayamete vyantarAH ? vivividhaM antaraM nivAsaM yeSAM te vyantarAH, athavA vigataH antaraH yasya saH vyantaraH / adhastiryagUz2a ca triSvapi lokeSu bhavananagareSu AvAseSu ca prativasanti / yasmAcca adhastiryagvaM ca trInapi lokAn spRzantaH svAtantryAt parAbhiyogAt ca prAyeNa pratiyAnti aniyatagatipracArA manuSyAnapi kecid bhRtyavadupacaranti / vividheSu ca zailakandarAntaravanavivarAdiSu prativasantyato vyantarA iti ucyante / manuSyAvaziSTatA'pi prApyate vyantareSu / yadvA govadruDhyA dvitIyadevanikAyAH vyantareti vyavahriyate / vyantarANAmaSTabhedAH, teSu prAdyaH kinnaraH / * tatra kinnarAH api dazavidhAH bhavanti / tadyathA-[1] kinnarAH, [2] kimpuruSAH, [3] kimpuruSottamAH, [4] kinnarottamAH, [5] hRdayaMgamAH , [6] rUpazAlinaH, [7] aninditAH, [8] manoramAH, [6] ratipriyAH, [10] ratizreSThAzceti / * tatra ca kimpuruSAH api dazavidhAH santi / te ca-[1] puruSAH , [2] satpuruSAH, [3] mahApuruSAH, [4] puruSavRSabhAH, [5] puruSottamAH, [6] atipuruSAH, [7] marudevAH, [8] marutaH, [6] meruprabhAH, [10] yazasvantazceti / * mahoragAH api dazavidhAH bhavanti / yathAnukramataH-[1] bhajagAH, [2] bhogazAlinaH, [3] mahAkAyAH, [4] atikAyAH, [5] skandhazAlinaH, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 412 [6] manoramAH, [7] mahAvegAH, [8] mahezvakSAH, [6] merukAntAH, [10] bhAsvantazceti / * gAndharvAH api dvAdazavidhAH bhavanti / yathA te-[1] hAhA, [2] hUhU, [3] tumburavaH, [4] nAradAH, [5] RSivAdikAH, [6] bhUtavAdikAH, [7] kAdambAH, [8] mahAkAdambAH, [6] raivatAH, [10] vizvAvasavaH, [11] gItaratayaH, [12] gItayazasazceti / * yakSAH api trayodazavidhAH bhavanti / tadyathA-[1] pUrNabhadrAH, [2] mANibhadrAH, [3] zvetabhadrAH, [4] haribhadrAH, [5] sumanobhadrAH, [6] vyatipAtikabhadrAH, [7] subhadrAH, [8] sarvatobhadrAH, [6] manuSyayakSAH, [10] vanAdhipatayaH, [11] vanAhArAH, [12] rUpayakSAH, [13] yakSottamAzceti / * rAkSasAH saptavidhAH bhavanti / tadyathA-[1] bhImAH, [2] mahAbhImAH, [3] vighnAH, [4] vinAyakAH, [5] jalarAkSasAH, [6] rAkSasarAkSasAH, [7] brahmarAkSasAzceti / 8 bhUtAH navavidhAH bhavanti / tadyathA-[1] surUpAH, [2] pratirUpAH, [3] atirUpAH, [4] bhUtottamAH, [5] skandikAH, [6] mahAskandikAH, [7] mahAvegAH, [8] praticchannAH, [6] AkAzagAzceti / * pizAcAH paJcadazabhedAH bhavanti / tadyathA-[1] kUSmANDAH, [2] paTakAH, [3] joSAH, [4] aAhnakAH, [5] kAlAH, [6] mahAkAlAH, [7] caukSAH, [8] acaukSAH, [6] tAlapizAcAH, [10] mukharapizAcAH, [11] adhastArakAH, [12] dehAH, [13] mahAvidehAH, [14] tRSNIkAH, vanapizAcAzceti / teSAM aSTAnAmanukramataH vikriyAdhvajalakSmAH bhASyante / teSu kinnarAH priyaGgamaNiriva zyAmAH saumyAH saumyadarzanAH bhavanti / mukheSu atyadhikarUpazobhAmukuTamaulibhUSaNAH azokavRkSadhvajAH avadAtAH bhavanti / kimpuruSAH urubAhuSu zobhamAnAH mukhabhAsvarAH vividhAbharaNAbhUSitacitrasraganulepanAzcampakavRkSadhvajAH bhavanti / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 mahoragAstu kRSNAvadAtAH mahAvegAH saumyAH saumyadarzanAH mahAkAyAH pRthumInaskandhagrIvAH vividhAnuvilepanA citravicitrAbharaNabhUSaNAH nAgavRkSadhvajAH bhavanti / 412] caturtho'dhyAyaH gAndharvAH raktAvadAtAH gambhIrAH priyadarzanAH surUpAH sumukhAkArAH susvarAH maulidharAH mAlAvibhUSaNAstumbaruvRkSadhvajAH bhavanti / yakSAH zyAmAvadAtAH gambhIrAH tundilAH vRndArakAH priyadarzanAH mAnonmAnapramANayuktAH raktapANipAdatalanakhatAlujihvoSThAH bhAsvaramukuTamaulinaH nAnAratnadhArakAH vaTavRkSadhvajAH bhavanti / rAkSasAH avadAtAH bhImAH bhImadarzanAH ziraHkarAlAH raktalambauSThadhAriNaH tapanIyavibhUSaNAH nAnAbhaktivilepanAH khaTvAGgadhvajAH bhavanti / bhUtAH zyAmAH surUpAH saumyAH prApIvarAH nAnAbhaktivilepanAH sulasadhvajAH kAlAH bhavanti / pizAcAH surUpAH saumyadarzanAH hastagrIvAsu maNiratnavibhUSaNAH kadambavRkSadhvajAH bhavanti / etAni ca vyantarANAM vaikriyANi rUpANi bhavantIti / * sUtrArtha - kinnara, kimpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca ke bheda se ATha prakAra ke vyantara nikAya ke deva haiM / / 4-12 / / vivecanAmRta 5 dUsarA nikAya vyantara hai| vaha ATha prakAra kA hai / una ATha bhedoM ke nAma isa prakAra haiM - [1] kinnara, [2] kimpuruSa, [3] mahoraga, [4] gandharva, [5] yakSa, [ 6 ] rAkSasa, [7] bhUta, aura [8] pizAca / * isa taraha vyantaroM ke ATha bhedoM ke nAma jo batAye haiM, unameM pahalA bheda kinnara kA hai / usake dasa bheda haiM / yathA - 1 - [1] kinnara, [2] kimpuruSa, [3] kiMpuruSottama, [4] kinnarottama, [5] hRdayaMgama, [6] rUpazAlI, [7] anindita, [5] manorama, [ ] ratipriya, aura [10] ratizreSTha / * dUsarA bheda kimpuruSa kA hai / usake bhI dasa bheda haiM / yathA - [1] puruSa, [2] satpuruSa, [3] mahApuruSa, [4] puruSavRSabha, [5] puruSottama, [6] pratipuruSa, [7] marudeva, [8] marut, [ 6 ] meruprabha, tathA [10] yazasvAn / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 412 * tIsarA bheda mahoraga kA hai| usake bhI dasa bheda haiN| yathA-[1] bhujaga, [2] bhogazAlI, [3] mahAkAya, [4] atikAya, [5] skandhazAlI, [6] manorama, [7] mahAvega, [8] maheSvakSa, [6] merukAnta aura [10] bhAsvAn / * cauthA bheda gandharva kA hai| usake bAraha bheda haiN| yathA-[1] hAhA, [2] hUhU, baru, [4] nArada, [5] RSivAdika, [6] bhUtavAdika, [7] kAdamba, [8] mahAkAdamba, [9] raivata, [10] vizvAvasu, [11] gItarati, tathA [12] giityshaa| * pA~cavA~ bheda yakSa kA hai| usake bhI teraha bheda haiN| yathA- [1] pUrNabhadra, [2] mANibhadra, [3] zvetabhadra, [4] haribhadra, [5] sumanobhadra, [6] vyatipAtika bhadra, [7] subhadra, [8] sarvatobhadra, [6] manuSyayakSa, [10] vanAdhipati, [11] vanAhAra, [12] rUpayakSa aura [13] ykssottm| * chaThA bheda rAkSasa kA hai| usake bhI sAta bheda haiN| yathA-[1] bhIma, [2] mahAbhIma, [3] vighna, [4] vinAyaka, [5] jalarAkSasa, [6] rAkSasarAkSasa, tathA [7] brahmarAkSasa / * sAtavA~ bheda bhUta kA hai| usake bhI nau bheda haiN| yathA-[1] surUpa, [2] pratirUpa, [3] atirUpa, [4] bhUtottama, [5] skandika, [6] mahAskandika, [7] mahAvega, [8] praticchanna, aura [9] aaakaashg| * AThavA~ bheda pizAca kA hai| usake bhI pandraha bheda haiN| tathAhi-[1] kuSmANDa, [2] paTaka, [3] joSa, [4] pAhnaka, [5] kAla, [6] mahAkAla, [7] caukSa, [8] acaukSa, [6] tAlapizAca, [10] mukharapizAca, [11] adhastAraka, [12] deha, [13] mahAvideha, [14] tUSNIka, tathA [15] vanapizAca / (1) ukta ATha prakAra ke vyantaroM meM se pahale prakAra ke kinnara jAti ke vyantaradeva priyaGgumaNi ke samAna zyAma varNa, saumyasvabhAva aura prAhlAdakara hote haiN| inake rUpa kI zobhA mukha bhAga meM adhika hotI hai aura zirobhAga mukuTa ke dvArA suzobhita hotA hai| inakA cihna azokavRkSa kI dhvajA hai, tathA varNa avadAta, zuddha svaccha evaM ujjvala hai| (2) ukta ATha prakAra ke vyantaroM meM se dUsare prakAra ke kimpuruSa jAti ke vyantaradeva kI zobhA uru, janA tathA bAhuproM meM adhika hotI hai| inakA mukha kA bhAga adhika bhAsvara prakAzazIla hotA hai, aura ye aneka prakAra ke alaMkAroM se bhUSita rahA karate haiM tathA citra-vicitra prakAra kI mAlAoM se bhI susajjita evaM nAnA prakAra ke anulepa itra ityAdika se anulipta rahate haiM / inakA cihna campaka vRkSa kI dhvajA hai| (3) ukta ATha prakAra ke vyantaroM meM se tIsare prakAra ke mahoraga jAti ke vyantaradeva zyAmavarNa vAle hote hue bhI avadAta zuddha svaccha aura ujjvala hote haiN| inakA svarUpa dekhane meM saumya hai| zarIra mahAn tathA skandha aura grIvA kA bhAga vizAla evaM sthUla humA karatA hai| ye bhinna-bhinna prakAra ke vilepanoM se yukta aura citra-vicitra AbhUSaNoM se vibhUSita rahA karate haiN| inakA cihna nAgavRkSa ko dhvajA hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 12 ] caturtho'dhyAyaH [ 25 (4) ukta ATha prakAra ke vyantaroM meM se cauthe prakAra ke gandharva jAti ke vyantaradeva zuddha svaccha lAlavarNa ke tathA gambhIra-ghana zarIra ko dhAraNa karane vAle hote haiN| unakA svarUpa dekhane meM priya hotA hai| ye sundara rUpa tathA sundara vadana ke prAkAra evaM manojJa svara ke dhAraka hote haiN| apane mastaka para mukuTa ko rakhane vAle tathA gale meM hAra se suzobhita rahA karate haiN| inakA cihna tumbaru vRkSa ko dhvajA hai| (5) ukta pATha prakAra ke vyantaroM meM se pA~caveM prakAra ke yakSa jAti ke vyantaradeva nirmala zyAmavarNa ke hote hue bhI gambhIra tathA tundila huA karate haiN| manojJa aura dekhane meM priya hote haiM, tathA mAna aura unmAna ke pramANa se bhI yukta hote haiN| hAtha aura pA~va ke tala bhAga meM tathA nakha, tAlu, jihvA aura proSTha ke pradeza meM lAlavarNa ke huaA karate haiN| dedIpyamAna mukuToM ko dhAraNa karane vAle aura aneka prakAra ke ratna yA ratnajar3ita AbhUSaNoM se bhUSita rahate haiN| inakA cihna vaTavRkSa kI dhvajA hai| 6) ukta ATha prakAra ke vyantaroM meM se chaThe prakAra ke rAkSasa jAti ke vyantaradeva zuddha nirmala varNa ke dhAraka, bhIma tathA dekhane meM bhayaMkara hote haiN| mastaka ke bhAga meM atyanta karAla evaM lAlavarNa ke lambe hoThoM se yukta hote haiN| tapAye hue suvarNa ke AbhUSaNoM se bhUSita tathA aneka prakAra ke vilepanoM se yukta hote haiN| inakA cihna khaTvAGga ko dhvajA hai| (7) ukta ATha prakAra ke vyantaroM meM se sAtaveM prakAra ke bhUta jAti ke vyantaradeva zyAmavarNa hote hue bhI sundara rUpa ko dhAraNa karane vAle, saumya svabhAva vAle, tathA atisthUla aneka prakAra ke vilepanoM se yukta kAlarUpa huA karate haiN| inakA cihna sulasa dhvajA hai| ) ukta pATha prakAra ke vyantaroM meM se AThaveM prakAra ke pizAca jAti ke vyantaradeva haiN| ye sundara rUpa ke dhAraka, dekhane meM saumya tathA hAtha aura grIvA meM maNiyoM evaM ratnajar3ita bhUSaNoM se suzobhita rahate haiN| inakA cihna kadamba vRkSa kI dhvajA hai| sArAMza-vyantaranikAya ke pATha prakAra ke vyantaradeva parvata, gUphA aura vana ityAdi ke vividha prAMtare meM rahane se yA bhavanapati tathA jyotiSka ina do nikAyoM ke prAMtare meM rahane se vyantara kahe jAte haiN| ye vyantaradeva prathama ratnaprabhA pRthvI ke Upara ke eka hajAra yojana meM se Upara tathA nIce sau sau yojana chor3akara madhya ke pATha sau yojana pramANa bhAga meM hI utpanna hote haiN| kintu unake nivAsa Urdhva, adho aura madhya ina tInoM lokoM meM hote haiN| ve kinnarAdi vyantara bhavanoM meM, nagaroM meM aura AvAsoM meM rahate haiN| ye vyantaradeva cakravartI ityAdi pUNyazAlI manuSyoM kI bhI sevaka kI mAphika sevA karate haiN| vizeSa-vyantaranikAya ke vyantaradevoM meM kinnara prAdi pATha jAti ke devoM binA vAraNavyantara jAti ke deva bhI haiN| ratnaprabhA pRthvI ke Upara ke bhAga meM sau yojana meM se Upara tathA nIce dasa-dasa yojana chor3akara zeSa assI (80) yojana ke bhAga meM vANavyantara devoM kA janma hotA hai| ye deva prAyaH parvata kI guphA ityAdi sthaloM meM rahate haiN| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 13 * vyantara devoM ke avAntara bheda tathA dhvajAdika kA koSThaka * jAti ___bheda dhvajA meM cihna zArIrika varNa kinnara kimpuruSa Adi dasa azoka vRkSa -harA (nIlA) kimpuruSa puruSa Adi dasa campaka vRkSa zveta mahoraga bhujaga Adi dasa nAga vRkSa zyAma gandharva hAhA Adi bAraha tumbaru vRkSa zyAma yakSa pUrNabhadra Adi teraha vaTa vRkSa zyAma rAkSasa bhIma Adi sAta khaTvAGga zveta surUpa Adi nava sulasa vRkSa zyAma pizAca kuSmANDa Adi pandraha kadamba vRkSa zyAma // 4-12 // * jyotiSkanikAyasya paJcabhedAH* Wan mUlasUtramjyotiSkAH sUryAzcandramaso-graha-nakSatra-prakIrNakatArakAzca // 4-13 // * subodhikA TIkA * tRtIyo devanikAyaH jyotiSkaH / jyotiSkAH paJcavidhAH bhavanti / yathA sUryazcandrau grahAH nakSatrANi prkiirnnktaarkaaH| asamAsakaraNamArSAcca sUryA candramasoH kramabhedaH kRtH| yathA-gamyete etad evaiSAmUrdhvaniveza prAnupUrvyamiti / tadyathA-sarvAdhastAt sUryAstatazcandramasaH, tataH grahAH, tato nakSatrANi, tato'pi prakIrNakatArAH / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 13 ] caturtho'dhyAyaH [ 27 tArAgrahAstvaniyatacAritvAt sUryacandramasAmUrdhvamadhazca caranti / sUryebhyaH dazayojanAvalambinaH bhavanti / samabhUtalAd bhUmibhAgAd aSTasu yojanazateSu sUryAH, tato yojanAnAM azItyAM candramasaH, tato yojanAnAM viMzatyAM tArA iti / dyotayantaH prakAzayantaH vA iti jyotIMSi vimAnAni teSu bhavA jyotiSkAH jyotiSo vA devA jyotireva vA jyotiSkAH / maulimukuTeSu ziromukuTopagUhitaiH prabhAmaNDalakalpaH ujjvalaiH sUrya-candratArAmaNDalaiH yathAsvaM cihna : zobhamAnAH prakAzamantaH jyotiSkAH bhavantIti / calajyotiSkAH sarvatra gatimantAH bhramaNazIlAH bhavanti / / 4-13 / / * sUtrArtha-jyotiSka nikAya ke deva sUrya, candra, graha, nakSatra aura prakIrNaka tArA ke bheda se pA~ca prakAra ke haiM / / 4-13 / / vivecanAmRta tIsarA nikAya jyotiSka devoM kA hai| vaha pA~ca prakAra kA hai--sUrya, candra, graha, nakSatra aura prakIrNaka taaraa| jyotiSka kA sthAna meru parvata kI samatala bhUmi se 760 yojana taka U~cAI kA parimANa kahA hai, tathA tirchA bhI asaMkhyAtA dvIpasamudra parimANa kahA hai| samatala bhUmi se 800 yojana kI U~cAI para sUrya kA vimAna hai| sUrya vimAna se 80 yojana kI U~cAI para candra kA vimAna hai| candra ke vimAna se bIsa yojana graha, nakSatra tathA tArAgaNa haiN| kitane hI tArAgaNa aniyatacArI hote haiN| ve kisI samaya sUrya aura candra ke nIce tathA kisI samaya Upara bhI gati karate haiN| jaba nIce gati karate haiM taba usa samaya ve sUrya se dasa yojana paryanta nIce rahate haiN| candra se tIna yojana U~cAI meM nakSatroM ke vimAna pAte haiN| phira Age nakSatroM se tIna yojana kI U~cAI meM budhagraha, budhagraha se tIna yojana kI U~cAI meM zukragraha, zukragraha se tIna yojana kI U~cAI meM gurugraha, gurugraha se cAra yojana kI U~cAI meM maMgalagraha, tathA maMgalagraha se cAra yojana kI U~cAI meM zanigraha Ate haiN| ___ isa prakAra sampUrNa jyotiSacakra kI UMcAI eka sau dasa (110) yojana pramANa kI hai| tathA tiryag-lambAI meM asaMkhya dvIpasamudra pramANa kI hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 14 ina jyotiSka devoM ke vimAna udyotazIla haiN| una vimAnoM meM jo rahe hue haiM, unako jyotiSka yA jyotiSa deva bhI kahate haiN| jyotiSka aura jyotiSa zabda kA artha eka hI hai jyotiSka devoM ke mukUToM meM jo-jo cihna rahA karate haiM, ve mastaka ke mukUToM se samalaMkRta tathA prabhAmaNDala ke samAna evaM ujjvala varNa ke hote haiN| tathA ve yathAyogya sUryamaNDala, candramaNDala aura tArAmaNDala ke rUpa meM haiN| ___ jyotiSkadeva ina cihnoM se yukta prakAzamAna haiN| unake mastaka para jo mukuTa haiM unameM ujjvala dedIpyamAna sUryamaMDala ke sadRza sUrya ke tathA candrAdi, evaM tArAoM ke maMDala rUpa apane-apane cihna yathAkrama se cihnita haiN| inakA astitva samasta dvIpoM aura samudroM meM hai| kisa-kisa dvIpa meM aura kisa-kisa samudra meM kitane-kitane pramANa meM kauna-kauna se jyotiSka vimAna haiM ? yaha prAgamazAstra ke anusAra samajhanA caahiye| ye jyotiSka deva sarvatra samAna gati vAle aura bhramaNa karane vAle haiM, yA unameM kisI prakAra kA antara hai ? isakA varNana aba Age ke sUtra meM karate haiM / / (4-13) * jyotiSkavimAnAnAM paribhramaNakSetrama Wan mUlasUtram merupradakSiNA nityagatayo nRloke // 4-14 // * subodhikA TIkA * manuSyalokasya pramANaM pUrvamevoktam / mAnuSottaraparvataparyantaH manuSyalokaH / arthAt-jambUdvIpa-dhAtakIkhaNDazca puSkaradvIpasyAdhuzca tasya madhyavartI lavaNasamudra-kAlodasamudraparyantakSetraM mnussylokH| mAnuSottaraparyanto manuSyaloka ityuktam / tasmin jyotiSkAH merupradakSiNA nityagatayo bhavanti / ___ meroH pradakSiNA nityA gatireSAmiti / ekAdazasu ekavizeSu yojanazateSu merozcaturdizaM pradakSiNaM caranti / tatra dvau sUyauM jambUdvIpe bhavataH, lavaNasamudre cattvAraH sUryAH bhavanti, dhAtakIkhaNDe dvAdazasUryAH vartante, kAlodadhisamudre dvAcatvAriMzat sUryAH santi, puSkarArdhadvIpe ca dvisaptatiH sUryAH bhavanti / ityevaM manuSyaloke dvAtriMzatsUryazataM bhavati / candrasyApi eSaiva niyamaH / aSTAviMzatirnakSatrANi santi / aSTAzItirgrahAH bhavanti / tathA SaTSaSThiH sahasrANi navazatAni paJcasaptatIni tArA koTAkoTInAmekaikasya candramasaH parigrahaH / sUryAzcandramaso grahAH nakSatrANi ca tiryag loke santi, zeSAstu Urdhvaloke jyotiSkAH bhavanti / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 14 ] caturtho'dhyAyaH [ 26 aSTacatvAriMzadyojanakaSaSThibhAgAH sUryamaNDalasya viSkambho bhavati / tathA candramasaH SaTpaJcAzat, grahANAmadhaMyojanam, nakSatrANAM gavyUtam, sarvotkRSTAyAstArAyA ardhakozo, jaghanyAyAH paJcadhanuH zatAni santi / viSkambhAdhabAhulyAzca bhavanti nikhilAH sUryodayaH, manuSyaloka iti vartate / bahistu viSkambhabAhalyAbhyAM ato'dhaM bhavanti / etAni ca jyotiSkavimAnAni santi / teSAM lokasthityA prasaktAvasthitagatInyapi RddhivizeSArthamAbhiyogyanAmakarmodayAcca nityaM gatiratayo devAH vahanti eva / tathAhi-pUrvataH kesariNaH, dakSiNataH kuJjarAH, pazcimato vRSabhAH, uttarato javino'zvAzceti / / 4-14 / / sUtrArtha-manuSya loka meM ukta pA~coM prakAra ke jyotiSka vimAna meruparvata kI pradakSiNA karate hue nitya gatizIla haiM // 4-14 / / + vivecanAmRta cara jyotiSka pUrva ke tIsare adhyAya aura caudahaveM sUtra meM kahakara Aye haiM ki mAnuSottara parvata paryanta manuSyaloka hai| isameM rahane vAle jyotiSka nitya gatizIla yAnI paribhramaNazIla hokara meruparvata kI pradakSiNA karate hue sadaiva paribhramaNa kiyA karate haiN| tathA ve sUryAdi sabhI, meruparvata se 1121 yojana dUra rahate haiN| manuSyaloka meM sUryAdika kI saMkhyA jyotiSka devoM ke jo pA~ca bheda batAye haiM, unameM se jambUdvIpa meM do sUrya haiM, lavaNasamudra meM cAra sUrya haiM, dhAtakI khaNDa meM bAraha sUrya haiM, kAlodadhi samudra meM bayAlIsa sUrya haiM, tathA puSkaravaradvIpa ke manuSyakSetra sambandhI ardhabhAga meM bahattara sUrya haiN| isa taraha manuSyaloka meM kula milAkara eka sau battIsa (132) sUrya hote haiM / __isI prakAra candramA bhI jambUdvIpa meM do, lavaraNasamudra meM cAra, dhAtakIkhaNDa meM bAraha, kAlodadhisamudra meM bayAlIsa aura puSkarAdha dvIpa meM bahattara haiN| ve bhI saba milAkara eka sau battIsa [132] candramA hote haiN| graha, nakSatra aura tArA ye tInoM candra ke parivAra haiN| candra kA parivAra sUrya kA bhI parivAra hai, kyoMki sUrya kA parivAra pRthaga nahIM hai| usakA kAraNa yahI hai ki candra adhika RddhimAna aura puNyazAlI hai| pratyeka candramA kA parivAra-parigraha isa prakAra hai aThAsI (88) graha, aTThAIsa (28) nakSatra tathA chayAsaTha hajAra nau sau pacahattara (66675) koDAkor3I taaraa| itanA parivAra eka candra kA hotA hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 14 30 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ jambUdvIpa meM do candra hone se graha, nakSatra aura tArA kI saMkhyA dviguNI ho jAtI hai / ___ DhAI dvIpa-samudra meM graha, nakSatra aura tArAoM kI saMkhyA dvIpa-samudra nakSatra tArA jambUdvIpa : 176 133650 kor3Akor3I lavaNasamudra 352 112 267600 kor3Akor3I dhAtakIkhaNDa 1056 803700 koDAkor3I kAlodadhi samudra 3666 1176 2812650 kor3Akor3I puSkarArdha dvIpa 2016 4822200 koDAkor3I ye samasta jyotiSka jambUdvIpa ke meruparvata ke cAroM tarapha parimaMDalAkAra (gola gherAva pramANe) paribhramaNa karate rahate haiN| arthAta-ye jyotiSka vimAna lokamaryAdA yA prAkRtika svabhAva se sadaiva svayaM phirA karate haiN| tathApi RddhivizeSa ke lie pAbhiyogya (sevaka) nAmakarma udaya hai jinako aise nityagati se sneha rakhane vAle deva bhramaNa karAte haiN| arthAt ve krIr3AzIla hokara pUrva dizA meM siMhAkRti, dakSiNa dizA meM gajAkRti, pazcima dizA meM vRSabhAkRti tathA uttara dizA meM azvAkRti rUpa ko dhAraNa karake vimAna ko uThAkara atyanta vega se bhramaNa karAte haiN| ve deva paribhramaNa karate hue vimAnoM ke nIce gamana karate haiM tathA siMha Adi ke rUpa meM vimAnoM ko vahana karate haiN| * candra ke vimAna ko solaha hajAra (16000) deva vahana karate haiM / * sUrya ke vimAna ko solaha hajAra (16000) deva vahana karate haiN| * graha ke vimAna ko ATha hajAra (8000) deva vahana karate haiN| * nakSatra ke vimAna ko cAra hajAra (4000) deva vahana karate haiN| OM tArA ke vimAna ko do hajAra (2000) deva vahana karate haiN| ina vimAnoM kI isa prakAra kI valayAkAra gola gati svabhAva siddha hai, kintu kRtrima nahIM hai| ye vimAna ardhakoThA ke phala ke AkAra vAle aura sphaTika ratnamaya hote haiN| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 14 ] caturtho'dhyAyaH [ 31 candra Adi kI paribhramaNa gati kramazaH adhika-adhika hai| candra kI gati sabase nyUna hai| candra se sUrya kI gati adhika hai| sUrya se graha ko gati adhika hai| graha se nakSatra kI gati adhika hai tathA nakSatra se tArA kI gati adhika hai| __ Rddhi ke viSaya meM ukta krama se viparIta krama jaannaa| jaise-tArA kI Rddhi sabase nyUna hai| tArA se nakSatra kI Rddhi vizeSa hai| nakSatra se graha kI Rddhi vizeSa hai| graha se sUrya kI Rddhi vizeSa hai aura sUrya se candra kI Rddhi vizeSa hai| sUryAdi vimAna kA pramAraNa saryamaNDala kA viSkambha ar3atAlIsa yojana aura eka yojana ke sATha bhAgoM meM se eka bhAga pramANa (48) hai| candramaNDala kA viSkambha chappana (56) yojana hai| grahoM kA viSkambha ardha yojana hai| nakSatroM kA viSkambha do kosa hai tathA tArAmoM meM se sabase bar3e tAre kA viSkambha utkRSTa pramANa prAdhA kosa aura sabase choTe tArA kA viSkambha jaghanya pramANa pA~ca sau dhanuSa hai| ina maNDaloM ke viSkambha kA jo pramANa kahA hai, usase AdhA moTAI yA U~cAI kA pramANa samajhanA caahie| jaghanya sthiti vAle tArA kI lambAI-paholAI pA~ca sau (500) dhanuSya kI tathA U~cAI DhAI sau (250) dhanuSya kI hotI hai| vimAna lambAI-paholAI U~cAI 28 --- yojana candra --- yojana 61 48 -- yojana 24 --- yojana 61 2 gAu 1 gAu nakSatra 1 gAu 0 / / gAu tArA ....... / gAu gAu isa taraha sUrya ityAdi sampUrNa jyotiSka devoM kA jo pramANa yahA~ para kahA hai, vaha manuSyaloka kI apekSA se hai| tathA manuSyakSetra ke bAhara jitane sUrya haiM, unameM se pratyeka sUryamaNDala kA viSkambha caubIsa yojana aura eka yojana ke sATha bhAgoM meM se eka bhAga pramANa (24) hai| isase prAdhA pramANa bAhulya kA jaannaa| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 415 ___ isI bhAMti candramaNDala ityAdika kA bhI jo pramANa manuSyaloka meM kahA hai, usase prAdhA manuSyakSetra ke bAhara ke candramaNDalAdi kA samajhanA / / (4-14) * jyotiSkagateH kAlavibhAgaH * + mUlasUtram tatkRtaH kAlavibhAgaH // 4-15 // * subodhikA TIkA * vartanA pariNAmakriyA paratvAparatvalakSaNakAlaH / kAlo'nantasamayaH vrtnaadilkssnnH| tasya vibhAgo jyotiSkANAM gativizeSaH kRtazcAravizeSaNa hetunA / sUryacandramasoH gatiH cAraH kthyte| cAro'yaM vibhinnaH suurycndryoH| tadyathAaNubhAgAzcArA aMzAH kalA lavA nAlikA muhUrtAH divasAH rAtrayaH pakSAH mAsAH RtayaH ayanAni saMvatsarAH yuga miti laukikasamo vibhAgaH / punaranyo vikalpaH pratyutpanno'tIto'nAgata iti trividhaH / punastrividhaH saMkhyeyaH, asaMkhyeyazcAnanta iti / __ uparyuktayo'pi kAlavibhAgaH kRtaH tatra sUkSmatamaH samayaH / tasya paramasUkSmakriyasya sarvajaghanyagatipariNatasya paramANoH svAvagAhanakSetravyatikramakAleti AkhyAtasya samayeti paramaduradhigamo'nirdezyaH / te hi bhagavanta paramarSayaH kevalinaH mAtra jAnanti / na tu nirdizanti paramaniruddhatvAt / paramaniruddhe hi, tasmin samaye bhASAdravyANAM grahaNaprAkRtayoH karaNaprayogaH naiva sambhava bhavati / asaMkhyAtasamayAnAmekAvalI prAvalikA kathyate / tA saMkhyeyA: ucchavAsaH tathA nizvAsaH / yaH kAyenAkSINaH balIzca varttate / paTvindriyasya tasya kalpasya madhyavayasaH svasthamanasaH puMsaH prANaH / te sapta stokaH / te sapta lavaH, te'STAtriMzadadhu ca naalikaa| te dve muhUrtaH / te triMzadahorAtram / tAni paJcadaza pakSaH / tau ca dvau sita-kRSNau mAsaH / tau dvau mAsAvatuH / te trayo'yanam / te dve saMvatsaraH (varSaH) te paJcacandracandrAbhivadhita candrAbhivadhitAkhyA yugam / tanmadhye ante ca adhikamAsako / sUryasavanacandranakSatrAbhivadhitAni yugnaamaani| zatavarSasahasra caturazItiguNitaM pUrvAGgam / pUrvAGgazatasahasra caturazIti guNitaM pUrvam / evaM tAni ayutakamalanalinakumudatuTayaDaDAvavAhAhAhUhU-caturazItizatasahasraguNAH saGkhyeyaH kAlaH / ataH UrdhvamupamAniyataM kathayiSyate / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 15 / caturtho'dhyAyaH [ 33 ___yathA yojanavistRtaM yojanocchAyaM vRttaM palyamekarAtrAdyutkRSTa saptarAtrajAtAnAmaGgalomnAM gADhaM pUrNa syAd varSazatAd varSazatAdekaikasminnuddhiyamANe yAvatA kAlena tad rikta syAt etad palyopamam / taddazabhiH koTAkoTibhiH guNitaM sAgaropamam / teSAM koTAkoTayazcatasraH suSumasuSamA, tisraH suSamA, dve suSamaduHSamA, dvicatvAriMzadvarSa sahasrANi hitvA ekA duHSamasuSamA varSasahasrANi ekaviMzatiH duHSamA, tAvatyeva duHssmduHssmaa| tA anulomapratilomA avasarpiNI-utsarpiNI ca bharatairAvateSu anAdyanantaM parivartante ahorAtravat / tayoH zarIrAyuH zubhapariNAmAnAmanantara-guNahAnivRddhI azubhapariNAmavRddhihAnI / avasthitA'vasthitaguNAcaikaikAni / yathA ca kuruSu suSamasuSamA hariramyakavAseSu suSamA, haimavata-hairaNyavateSu suSamaduHSamA, videheSu sAntaradvIpeSu duHSamasuSamA ityAdimanuSyakSetre paryAyApannaH kAlavibhAgaH jJAtavyaH / eteSu bhedeSu bAhyavibhAgaH kRtaH / anye'pi aneke bhedAH santi kAlavibhAgasya / sarveSAM kAlavibhAgAnAM vyavahAraH pradhAnatayA manuSyakSetre eva bhavati / manuSyaloke jyotiSka cakrasya bhramaNazIlatayA evAtra kAlavibhAgaH bhavati / atra zaGkayate-manuSyaloke tu jyotiScakra merugiri pradakSiNati ca nityameva jAtizIlaH, parantu tadbahi kIdRzaH ? / / 4-15 / / * sUtrArtha-ina cara jyotiSka-jyotiSIdeva vimAnoM kI gativizeSa ke dvArA manuSyaloka meM kAla kA vibhAga hotA hai / / 4-15 / / vivecanAmRta "vartanApariNAmakriyAparatvAparatvalakSaNakAlaH" vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva ye kAladravya ke lakSaNa haiN| aisA kAladravya ananta samayoM ke samUha rUpa hai| usa kAla kA vibhAga ina jyotiSka devoM ke vimAnoM kI gati vizeSa ke dvArA hotA hai| mukhya aura praupacArika arthAt nizcaya tathA vyavahAra isa taraha kAla do prakAra kA hai| mukhya kAla anaMta samayAtmaka hai| yaha kAla ekasvarUpa hai arthAta bhedarahita hai| isaliye bhedarahita mukhyakAla ke jyotiSka-jyotiSI vimAnoM kI gati se divasa aura rAtri ityAdika ke bheda hote haiN| pUrvadizA ke amuka niyata sthAna se sUrya kI gati ke prArambha ko sUryodaya kahane meM AtA hai| tathA pazcima dizA ke amuka niyata sthAna meM sUrya ke pahuMcane ko sUryAsta kahane meM AtA hai| sUryodaya se prArambha hokara sUryAsta taka kA kAla dina-divasa kahA jAtA hai, tathA sUryAsta se prArambha hokara sUryodaya taka kA kAla rAta-rAtri kahI jAtI hai| pandraha rAtri-dina kA eka pakSa hotA hai| zukla ___ aura kRSNa rUpa do pakSa kA eka mAsa-mahInA hotA hai| do mAsa-mahIne kI eka Rtu hotI hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 15 tIna RtuoM kA eka prayana hotA hai| do ayanoM kA eka saMvatsara yAnI varSa hotA hai| pAMca varSa kA eka yuga hotA hai| vizeSa pA~ca varSa ke samUha ko yuga kahate haiN| yuga ke bhI pA~ca prakAra haiN| ve pA~coM nAma isa prakAra haiM-candra, sUrya, abhivaddhita, savana tathA nksstr| pA~ca varSa ke yuga meM madhya aura anta meM milakara do adhika mAsa pAte haiN| pA~ca prakAra ke saMvatsaroM meM se abhivaddhita saMvatsara meM adhika mAsa hotA hai, tathA anta meM abhivaddhita saMvatsara hI hayA karatA hai| * candra saMvatsara meM mAsa-mahIne kA pramANa 26 13 dina kA hotA hai| isaliye isa hisAba se varSa meM bAraha mAsa-mahInoM ke 35413 dina hote haiN| yahI candrasaMvatsara kA pramANa hai| * sUrya saMvatsara meM mahIne kA pramANa 303 dina kA hotA hai| isalie isa hisAba se varSa meM bAraha mAsa-mahInoM ke 366 dina hote haiN| * abhivaddhita saMvatsara meM mAsa kA pramANa 30 31 dina kA hotA hai| isa hisAba se bAraha mahInoM ke 383 13 dina hote haiN| * savana saMvatsara meM mAsa kA pramANa 30 dina kA hotA hai| isa hisAba se bAraha mahInoM ke 360 dina hote haiM / * nakSatra saMvatsara meM mahIne kA pramANa 27 27 dina kA hotA hai| isaliye isa hisAba se bAraha mAsa ke 3277 dina hote haiM / isa taraha pA~coM saMvatsara eka sAtha pravRtta rahA karate haiM, tathA apane-apane samaya para ve pUrNa hote haiN| pA~ca varSa ke yuga meM pA~coM hI prakAra ke saMvatsara A jAte haiN| ___ varSa ke anusAra hI yuga ke bhI pA~ca nAma smjhnaa| caurAsI lAkha varSa kA eka pUrvAGga hotA hai| tathA pUrvAGga ko pUrvAGga se guNA karane para arthAt caurAsI lAkha ko caurAsI lAkha se guNA karane para eka pUrvakAla hotA hai| ye samasta kAla jyotiSkagati kI apekSA sthala haiN| samayAdika sUkSma kAla hai| jyotiSka kI gati se sthUla kAla kI hI ginatI hotI hai, kintu samayAdika sUkSmakAla kI nhiiN| prazna-samaya kise kahate haiM ? uttara-sarva jaghanya gati vAle paramANu ko eka AkAza pradeza se dUsare prAkAzapradeza meM jAte hue jitanA kAla lagatA hai, use eka samaya kahA jAtA hai| yaha kAla itanA sUkSma hai ki-sarvajJa kevalI bhagavanta bhI isakA bheda nahIM kara sakate, itanA hI nahIM isakA nirdeza bhI nahIM kara sakate, aise asaMkhya samayoM kI eka prAvalikA hotI hai| saMkhyAta prAvalikA kA eka ucchavAsa-nizvAsa Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 16 ] caturtho'dhyAyaH [ 35 hotA hai / eka zvAsocchavAsa kA eka prAraNa hotA hai / sAta prANa kA eka stoka hotA hai / sAta stoka kA eka lava hotA hai / 38 || lava kI eka nAlikA - ghar3I hotI hai / do nAlikA kA eka muhUrta hotA hai, tathA 30 muhUrtta kA eka ahorAtra hotA hai / kAla kA vyavahAra muhUrta, ghar3I, ahorAtra, pakSa, mAsAdi, atIta, anAgata, saMkhyeya, asaMkhyeya, anantarUpa, aneka prakAra kA hai / yaha vyavahAra kevala manuSyaloka meM hI kiyA jAtA hai / / (4-15) mUlasUtram - * manuSyalokasya bahirvibhAge jyotiSkasya sthiratA bahiravasthitAH / / 4-16 // * subodhikA TIkA nRlokAt mAnuSottaraparvataparyantaM yad kSetraM tasmAd bahiH jyotiSkAH avasthitAH, avasthitA ityavicAriNaH, avasthitavimAna pradezAH zravasthitAH lezyAprakAzAH sukhazItoSNa razmayaH / yatra jyotiSkA vicararaNabhramaNarahitAH ityavicAriNaH / manuSyaloke jyotiSka vimAnAnAM gatizIlatayoparAgatayA varNe kintu manuSyalokAt bahi uparAgAdi zrasambhavam / niSkampAt bhavatIti / / 4-16 / / lezyAyAH zrarthaH varNaH parivartanaM jAyate / udayAstarahitaM kSetraM * sUtrArtha - manuSyaloka ke bAhara sUrya aura candramA Adi ke vimAna avasthita - sthira haiM / / 4-16 // vivecanAmRta sthirajyotiSka- nRloka - mAnuSottara parvata paryanta jo kSetra haiM, usase bAhara candra-sUrya prAdi jo jyotiSka vimAna haiM, ve avasthita sthira haiM / unake vimAnoM ke pradeza bhI avasthita haiM / arthAt na jyotiSka deva hI gamana karate haiM, na unake vimAna ho gamana karate haiM / isalie unakA prakAza jahA~ jAtA hai vahA~ sadA prakAza rahatA hai, aura jahA~ prakAza nahIM jAtA hai vahA~ sadA andhakAra hI rahatA hai| unakI lezyA aura prakAza bhI ekarUpa se sthita rahate haiM / arthAt-rAhu Adi kI chAyA na par3ane se unakA svAbhAvika raMga hI rahatA hai / udayAsta bhI nahIM hone se unakA prakAza bhI lakSa yojana pramANa meM ekasamAna sthita rUpa rahatA hai / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 417 manuSyaloka ke bAhara manuSyakSetra ke vimAnoM se ardha pramANa ke vimAna hote haiN| una vimAnoM kI kiraNeM samazItoSNa hone se sukhakArI hotI haiN| candra kI kiraNeM bhI atyanta zItala nahIM haiM tathA sUrya kI kiraNeM bhI atyanta uSNa nahIM haiM, kintu candra aura sUrya ubhaya kI kiraNeM zItoSNa hotI haiM / / 4-16 // * vaimAnikanikAyasyAdhikAraH * 9 mUlasUtram vaimAnikAH // 4-17 // * subodhikA TIkA * caturthaH devanikAyaH vaimAnikaH bhavati / vimAneSu ye'pi utpadyante nivasanti ca te vaimAnikAH kthynte| yadyapi jyotiSka-devAH api vimAneSu eva utpadyante nivasanti ca / kintu vaimAnikazabdaH samabhirUDhanayena saudharmAdisvarga-devalokeSu eva rUDhaH / trividhAni vimAnAni / indrakaM zreNIbaddhaJca puSpaprakIrNakaM tRtIyam / vaimAnikazabdaH niruktyApi siddhaH / yathA-yavasthA prAtmanaH vi-vizeSeNa sukRtinaH mAnayanti iti vimAnAni teSu bhavAH vaimAnikAH / athavA yatrasthA parasparaM bhogAtizayaM manyante iti vimAnAni teSu bhavAH vaimAnikAH / / 4-17 / / / * sUtrArtha-cauthe devanikAya kA nAma vaimAnika hai / / 4-17 / / + vivecanAmRta yahA~ se vaimAnika devoM kA adhikAra prArambha hotA hai, isalie caturtha nikAya kA nAma vaimAnika hai| vimAnoM meM utpanna hone vAle athavA rahane vAloM ko vaimAnika kahate haiN| arthAtvaimAnika deva vimAna meM utpanna hote haiM, isaliye ve vaimAnika kahe jAte haiN| vaimAnika nAma pAribhASika hai| kAraNa yahI hai ki jyotiSka deva bhI vimAnoM meM utpanna hote haiN| vizeSa-vimAna tIna prakAra ke hote haiN| indraka, zreNibaddha tathA pusspprkiirnnk| jo sabake madhya meM hai, use indrakavimAna kahate haiN| jo pUrvAdika dizAoM ke krama se zreNirUpa arthAt eka paMkti meM avasthita haiM, unako zreriNabaddha vimAna kahate haiN| jo bikhare hue puSpoM-phUloM kI mAphika anavasthitarUpa se jahAM-tahA~ avasthita rahate haiM, unako puSpaprakIrNaka vimAna kahate haiN| inameM rahane vAle devoM kA nAma vaimAnika deva hai| yahI caturthadevanikAya kahA jAtA hai| mUla meM unake kitane bheda hote haiM, isakA varNana aba Age ke sUtra meM kahate haiM / / 4-17 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 18 ] caturtho'dhyAyaH * vaimAnikadevAnAM dvau bhedau * Wan mUlasUtram kalpopapannAH kalpAtItAzca // 4-18 // * subodhikA TIkA * vaimAnikAH devAH dvividhAH kalpopapannAH kalpAtItAzca / indrAdidazavidhakalpAbhiH yuktaH kalpa kathyate / saudharmasvargAt acyutasvargaparyantaM kalpanA prApyate / kalpeSu utpannAH kalpopapannAH / ye ca kalpanA-rahitAH te kalpAtItAH / acyutasvargopari greveyakeSu utpadyante te klpaatiitaaH| vaimAnikAnAM sAmAnyatayA dvau bhedau bhavataH / / 4-18 // * sUtrArtha-vaimAnika deva do prakAra ke haiN| eka kalpopapanna aura dUsare kalpAtIta / / 4-18 // kI vivecanAmRta vaimAnika devoM ke do bheda haiN| kalpopapanna aura kalpAtIta / kalpa, prAcAra tathA vyavahAra ye ekArthavAcI zabda haiN| jina devoM ko zrItIrthakara bhagavantAdi ke janmakalyANaka ityAdi zubha kAryoM meM avazya hI jAnA par3atA hai, ve deva kalpopapanna kahalAte haiN| athavA jinameM svAmI aura sevaka ityAdi nyUnAdhikapane kA vyavahAra hotA hai ve kalpopapanna kahalAte haiN| tathA jina devoM ko kisI prakAra kA prAcAra aura vyavahAra nahIM karanA par3atA hai, aura jahA~ na svAmI tathA sevakAdi kA bhAva hotA hai evaM sabhI sAmAnya rUpa se rahate haiM, unako kalpAtIta kahate haiM / ___ sArAMza-pUrvokta indra ityAdi dasa prakAra kI kalpanA jinameM pAI jAtI hai, unako kalpa kahate haiN| yaha kalpanA prathama saudharmadevaloka se lekara bArahaveM acyuta devaloka paryanta hI pAI jAtI hai| inameM utpanna hone vAloM ko kalpopapanna kahate haiN| isa kalpanA se jo rahita haiM, unako kalpAtIta kahA jAtA hai| bArahaveM acyuta devaloka se Upara nau graiveyaka aura pA~ca anuttara meM jo utpanna hone vAle haiM, unako kalpAtIta jAnanA caahie| arthAt-prathama ke bAraha devalokoM meM kalpa hone se, unameM utpanna hue deva kalpopapanna haiN| tathA bAda meM nau graiveyaka evaM pA~ca anuttara vimAnoM meM utpanna hue deva kalpAtIta haiN| bhavanapati ityAdi tIna nikAya ke deva to kalpopapanna hI haiN| kyoMki vahA~ kalpa haiN| vaimAnika devoM ke ina do bhedoM meM se pahale kalpopapanna devoM ke kalpoM kI avasthiti kisa taraha se hai ? isakA varNana karane ke lie Age kA sUtra kahate haiM / (4-18) Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] 5 mUlasUtram - zrI tattvArthAdhigamasUtre * vaimAnika nikAyasya devalokasya zravasthAnam uparyupari // 4-16 // * subodhikA TIkA sUtredam kalpaviSayAyaiva na tu devavimAnebhyaH / veditavyAH / naiva kSetre nApi tiryag adho vA / / 4-16 // [ 420 uparyupari ca yathAnirdezaM * sUtrArtha - vaimAnika saudharma Adi kalpoM kA avasthAna krama se Upara-Upara hai / / 4-16 / / vivecanAmRta 5 nAmanirdeza ke anusAra kalpoM kA aura kalpAtItoM kA avasthAna hai / arthAt nirdeza ke anusAra saudharma kalpa ke Upara aizAnakalpa, tathA aizAnakalpa ke Upara sanatkumAra kalpa hai| isI krama se acyuta kalpa paryanta kalpoM kA avasthAna Upara Upara hai / ye kalpa na to eka kSetra meM haiM- samasta ke samasta eka hI jagaha avasthita nahIM haiM, na tiryak yA nIce-nIce kI tarapha hI avasthita haiM / sArAMza - vaimAnika nikAya ke devaloka Upara-Upara Aye hue haiM / vaimAnika nikAya kA avasthAna vyantaranikAya kI mAphika avasthita nahIM hai / tathA jyotiSka kI taraha ticrcchA bhI nahIM hai, kintu Upara-Upara hI hai / / 4-16 / / * vaimAnikabhedAnAM kramazaH nAmAni 5 mUlasUtram saudharmezAna - sanatkumAra- mAhendra brahmaloka - lAntaka- mahAzukrasahasrAreSvAnata prAraNatayorAraraNAcyutayornavasu graiveyakeSu vijaya- vaijayanta- jayantA - 'parAjiteSu sarvArthasiddha e ca // 4-20 // * subodhikA TIkA dvAdazakalpAH bhavanti te caite aizAnasanatkumAraH mahendraH, brahmalokaH, lAntakaH, mahAzukraH, sahasrAraH, zrAnataH, prAraNataH, acyutazcaite dvAdazAH / tadyathA-saudharmasya kalpopari aizAnaH kalpaH / aizAnasyopari sanatkumAraH, sanatkumArasyopari mAhendraH ityAdi / dvAdaza kalpAnAmopari graiveyakaM navagraiveyakAH bhavanti / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 20 ] caturtho'dhyAyaH [ 36 prathama sudharmA nAmazakrasya devendrasya sabhA sA tasminnastIti saudharmaH kalpaH / IzAnasya devarAjasya nivAsaH aizAnaH / graiveyakAstu lokapuruSasya grIvA pradezaviniviSTA grIvAbharaNabhUtA graivA grIvyA graiveyA graiveyakAH vA / anuttarAH paJca devanAmAna eva / vijitA abhyudayavighnahetavaH ebhiriti vijaya vaijayanta jayantAH / taireva vighnahetubhiH na parAjitA aparAjitAH / sarveSu prabhyudayArtheSu siddhAH sarvArthasiddhAH / vijitaprAyANi vA karmANyebhirupasthita bhadrAH parISa hairaparAjitAH sarvArthaSu siddhA: siddhaprAyottamArthA iti vijayAdaya iti / ataH sAmAnyatayA vijayAdi paJcAnuttaravimAneSu devaiH karmabhAraM vijitam / gurusaghanakarmarahitaJca laghutanyuktaM bhavati teSAM jIvanam / teSAM nirvANo'pi sannikaTa: / / 4-20 // * sUtrArtha - saudharma, aizAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, prAnata, prANata, AraNa aura acyuta ye bAraha kalpa haiM / acyuta kalpa ke Upara navagraiveyaka haiM / inake Upara vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita tathA sarvArthasiddha nAmaka pA~ca anuttara vimAna haiM / / 4-20 / / 5 vivecanAmRta 5 unake nivAsasthAna saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, anata, prAraNata, prAraNa aura acyuta ye bAraha kalpa-devaloka haiN| jyotiSka cakra se asaMkhyAta yojana Upara pahalA saudharmakalpa hai / vaha meruparvata se dakSiNa dizA ke AkAzapradezoM meM avasthita hai / yaha pUrvapazcima lambA aura uttaradakSiNa caur3A hai| isakI lambAI tathA caur3AI asaMkhyAta koTAkoTi yojana kI hai / isa saudharma kalpa kA vistAra loka ke anta taka hai / isakI prakRti prakAra candramA ke samAna hai / tathA yaha sarvaratnamaya aura aneka zobhAnoM se samalaMkRta hai / isakI uttaradizA meM dUsarA aizAnakalpa hai / vaha saudharma kalpa se kucha Upara ke bhAga meM hai / donoM kalpa samazreNI meM nahIM haiM / saudharma kalpa se samazreNI asaMkhya yojana Upara jAne para tIsarA sanatkumAra kalpa hai / aizAna kalpa se asaMkhya yojana Upara aizAna kI samazreNI meM cauthA mAhendrakalpa hai / ina donoM ke Upara pUrNa candramA ke AkAra vAlA madhyavartI pA~cavA~ brahmaloka kalpa hai / arthAt vaha ThIka meru zikhA kI samazreNI para hai| isake Upara samazreNI meM anukrama se chaThA lAntaka kalpa, sAtavA~ mahAzukra kalpa tathA AThavA~ sahasrArakalpa ye tIna kalpa zrAye haiM / arthAtbrahmaloka ke Upara samazreNI meM lAntaka, lAntaka ke Upara samazreNI meM mahAzukra, tathA mahAzukra ke Upara sahasrAra devaloka AtA hai / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 20 inake Upara saudharma aura aizAna kalpa ke samAna uttara dakSiNadizA meM nauvA~ zrAnatakalpa tathA dasavA~ prANata kalpa hai / arthAt - dakSiNa vibhAga meM prANata kalpa prAyA hai / Anatakalpa se prANata kalpa kucha Upara hai / inake Upara samazreNI meM sanat kumAra aura mAhendrakalpa ke samAna gyArahavA~ prAraraNakalpa tathA bArahavA~ acyutakalpa zrAyA hai| arthAt - prAnta ke Upara prAnta kI samazreNI meM prAraNa tathA prANata ke Upara prANata kI samazreNI meM acyutakalpa hai| prAraNa se acyuta kucha Upara hai / 40 isa prakAra bAraha kalpa arthAt devaloka haiM / ina kalpoM ke Upara kramaza: eka-dUsare ke Upara nau vimAna haiM / ve puruSAkRti loka ke grIvApradeza para avasthita haiM / athavA usa grIvA ke ye saba AbharaNabhUta haiM / isalie inako graiva, grIvya, graiveya tathA graiveyaka kahate haiM / inake Upara vijayAdika pA~ca mahAvimAna haiN| jo vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArtha siddha vimAna ina nAmoM se suprasiddha haiM / ve pA~coM vimAna sabase Upara yAnI pradhAna hone se anuttara vimAna kahalAte haiM / saudharma kalpa se lekara sarvArthasiddha paryanta sabhI kA avasthAna krama se Upara-Upara hai / nau graiveyaka se Upara ke vimAnoM meM utpanna hue jIva (deva) alpa saMsArI hone se uttama haiM arthAt zreSThapradhAna haiN| una devoM se koI bhI deva uttama pradhAna nahIM hai / isIlie unake vimAnoM ko anuttara vimAna kahate haiM / athavA devaloka ke anta meM prAye hue hone se hI unake uttara koI bhI vimAna na hone se ve pA~ca vimAna anuttara kahalAte haiM / saudharma devaloka se acyuta devaloka paryanta ke deva kalpopapanna kahalAte haiM, tathA inase Upara ke sabhI kalpAtIta kahalAte haiM / ve saba indra ke samAna haiM, isalie 'ahamindra' kahalAte haiN| kisI bhI kAraNavaza ve manuSyaloka meM nahIM Ate haiM tathA na apane sthAna se hI calita hote haiM / halana calana kI kriyA karane vAloM ko hI kalpopapanna kahate haiM / vizeSa - pahale saudharma kalpa- devaloka ke indra kA nAma zakra hai, aura usakI sabhA kA nAma sudharmA hai / isalie isa sabhA ke nAma ke sambandha se hI pahale devaloka ko saudharma kahate haiM / dUsare kalpa- devaloka ke indra kA nAma IzAna hai / usake nivAsa ke kAraNa hI dUsare devaloka ko aizAna kahate haiM / isI taraha Age indroM ke nivAsa ke sambandha se hI sanatkumAra Adi devaloka kA nAma samajha lenA caahie| yaha vyavahAra saudharma Adi bAraha devaloka meM hI hai / inake Upara nau graiveyaka haiN| inako graiveyaka kahane kA kAraNa yaha hai ki yaha loka puruSAkAra hai / usake grIvA ke pradeza para ye avasthita haiM / yA usa grIvA ke ye AbharaNabhUta haiM / ataeva inako graiveyaka kahane meM AtA hai| nau graiveyakoM ke Upara vijayAdi pA~ca mahAvimAna haiN| unako anuttara kahate haiM / inake ye vijayAdi nAma devoM ke nAma ke sambandha se hai / pahale vijayAdi tIna vimAnoM ke deva vinayazIla arthAt svabhAva se hI jayarUpa haiN| unhoM apane abhyudaya ke vighnakAraNoM ko bhI jIta liyA hai| isalie unako krama se vijaya, vaijayanta tathA jayanta kahate haiM / unake vimAnoM ke bhI kramazaH ye hI nAma haiN| jo deva una vighna ke kAraNoM se parAjita nahIM hote haiM, unako aparAjita kahate haiM / isalie unake vimAna bhI Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 20 ] caturtho'dhyAyaH [ 41 aparAjita nAma se prasiddha haiN| jo deva sampUrNa abhyudayarUpa prayojana ke viSayoM meM siddha ho cuke haiN| yA samasta iSTa viSayoM ke dvArA jo siddha ho cuke haiM; yadvA jinake samasta abhyudayarUpa prayojana siddha ho cuke haiM, una devoM ko sarvArthasiddha kahate haiN| unake vimAnoM kA nAma bhI sarvArthasiddha prasiddha hai| prazna-caturtha adhyAya ke isa bIsaveM sUtra meM jo samasta zabdoM kA eka hI samAsa na karake bhinna-bhinna samAsa kiye haiM, usakA kyA kAraNa hai ? uttara-isa sUtra meM sabase pahale saudharma zabda se lekara sahasrAra zabda taka samAsa kiyA hai| usakA kAraNa yahI hai ki saudharma devaloka se lekara sahasrAra devaloka taka arthAt pahale devaloka se pAThaveM devaloka paryanta manuSya tathA tiryaMca ye donoM prakAra ke jIva utpanna hote haiN| pazcAda cAra devaloka meM, nau graiveyaka meM tathA pA~ca anuttara vimAnoM meM kevala manuSya hI utpanna hote haiN| isalie yaha bhinnatA-bheda batAne ke lie saudharma se sahasrAra taka ke zabdoM kA pRthak-alaga samAsa kiyA hai| __ nauveM Anata aura dasaveM prANata ina do kalpoM meM samudita eka hI indra hai| tathA gyArahaveM pAraNa aura bArahaveM acyuta ina do kalpoM meM bhI samudita eka hI indra hai| yaha bAta kahane ke lie prAnata aura prANata ina do zabdoM kA tathA prAraNa aura acyUta ina do zabdoM kA bhinna-bhinna samAsa kiyA hai| nau aveyaka paryanta utpanna hone vAle jIva bahula saMsArI bhI ho sakate haiM tathA anuttara vijayAdivimAnoM meM utpanna hone vAle jIva alpasaMsArI hI hote haiN| isa bhinnatA-bheda ko batAne ke lie greveyaka zabda kA asamasta arthAt samAsarahita prayoga kiyA hai / anuttara vijayAdi cAra vimAnoM meM utpanna hone vAle jIva alpa (saMkhyAtA) bhava karake mokSa meM jAte haiN| pA~caveM sarvArthasiddha vimAna meM utpanna hone vAle jIva eka bhava meM hI mokSa meM jAte haiN| isa bAta kA spaSTIkaraNa-sUcana karane ke lie vijayAdi cAra zabdoM kA samAsa kiyA hai| tathA sarvArthasiddha zabda kA asamasta arthAt samAsarahita prayoga kiyA hai| * prazna-bAraha kalpa-devaloka meM pA~caveM kalpa-devaloka kA nAma brahma hote hae bhI isa sUtra meM brahmaloka isa taraha brahma ke sAtha loka zabda kA prayoga kyoM kiyA gayA hai ? uttara-pAMcaveM brahmakalpa-devaloka meM lokAntika deva rahate haiN| yaha batAne ke lie hI brahma zabda ke sAtha loka zabda kA prayoga karane meM AyA hai| sArAMza-pUrva meM vaimAnika nikAya ke kalpopapanna tathA kalpAtIta isa taraha mUkhya do bheda kahe haiN| usameM yahA~ para kalpopapanna ke bAraha bhedoM ke saudharmAdika bAraha nAma pratipAdita kiye haiN| tathA kalpAtIta ke graiveyaka evaM anuttara ye do bheda kahe haiN| unameM graiveyaka ke nau bheda haiM tathA anuttara ke pAMca bheda haiN| isa sUtra meM anuttara ke pA~ca bhedoM ke kramazaH vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita evaM sarvArthasiddha isa taraha nAma nirdiSTa kiye haiN| nau graiveyakoM kA sAmAnya se nAma binA nirdeza kiyA hai| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 21 [yahA~ para zvetAmbara saudharmAdi bAraha kalpa mAnate haiN| jinakA varNana pUrva meM prA gayA hai| isa sambandha meM digambara solaha kalpa mAnate haiM tathA do-do kalpoM ko samazreNI meM rahe hue mAnate haiN| jaise--samazreNI meM saudharma aura aizAna / tathA usake Upara samazreNI meM sAnatkumAra aura mAhendra / isa taraha kalpa ke sambandha meM digambaroM kI mAnyatA jaannii|] / / 4-20 // * viSayasya nyUnAdhikatA * mUlasUtram sthiti-prabhAva-sukha-dyuti-lezyA-vizuddhIndriyA'vadhiviSayato'dhikAH // 4-21 // * subodhikA TIkA * uparyuktasaudharmAdikakalpopapanna-kalpAtItAnAM devAnAM pUrvapUrvataH uparyupari ebhiH sthityAdibhiH arthaiH adhikA bhavanti / teSu ca sthitirutkRSTA jaghanyA ca / acintyazaktiprabhAveti paryAyaH / yaH prabhAvo nigrahAnugrahavikriyAparAbhiyogAdiSu saudharmakANAM so'nantaguNAdhika upryupri| mandAbhimAnatayA tu alpatarasaMkliSTatvAd ete na pravartanta iti / kSetrasvabhAvajanitAcca zubhapudgalapariNAmAt sukhato dyutitazcAnantaguNa prakarSeNAdhikAH / lezyAvizuddhayAdhikAH lezyAniyamaH kathyate parataH kintu iha tu vacane prayojanaM yathA labhyeta yatrApi vidhAnataH tulyAstatrApi vizuddhito'dhikA bhavanti / karmavizuddhita eva bAdhikA bhavanti / indriyaviSayato'dhikAH yadindriyapATavaM dUrAdiSTaviSayopalabdhau saudharmadevAnAM tat prakRSTataraguNatvAt alpatarasaMklezatvAccAdhikamuparyu pari / avadhiviSayato'dhikAH saudharmezAnayordevA avadhiviSayeNAdho ratnaprabhAM pazyantitiryagasaMkhyeyAni yojanazatasahasrANi UrdhvamAsvabhavanAt / sanatkumAramAhendrayoH zarkarAprabhAM avalokayanti / tiryagasaMkhyeyAni yojanazatasahasrANi UrdhvamAsvabhavanAt ityevaM zeSAH kramazaH anuttaravimAnavAsinastu kRtsnA lokanADI pazyanti / yeSAmapi kSetratastulyo'vadhiviSayaH teSAM upari-upari vizuddhito'dhiko bhavatIti / tat sarvanirdiSTam / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 21 ] caturtho'dhyAyaH [ 43 brahmalokaviSayeSu api evameva / yat brahmalokalAntakalokavimAnakAH devAH vAlukAprabhAparyantaM, zukrasahasrArAH paGkaprabhAparyantaM, pAnataprANatAraNAcyutAH dhUmaprabhAparyantaM, adhastu nava veyakA madhyaveyakA tamaHprabhAparyantaM, tathA coparima veyakAH mahAtamaprabhAparyantaM pazyanti eva / * sUtrArtha-uparyukta saudharma ityAdika kalpa tathA kalpAtItoM ke deva anukrama se pUrva-pUrva ko apekSA Upara-Upara ke samasta vaimAnika deva sthiti, prabhAva, sukha, dyuti, lezyA, vizuddhi, indriyaviSaya aura avadhiviSaya meM adhikAdhika haiM / / 4-21 / / vivecanAmRta // saudharmakalpa ke devoM kI apekSA se Upara-Upara ke devoM kI sthiti, prabhAva, sukha, dyuti, lezyA, vizuddha hai tathA indriya viSaya aura avadhi ke viSaya meM adhikAdhika haiN| arthAta saudharmAdika nIce ke devoM kI apekSA IzAnAdika Upara-Upara ke deva ukta sthityAdi sAta bAtoM meM adhika hote haiN| jaise (1) sthiti-yAnI devagati meM rahane kA kAla / sthiti ke jaghanya aura utkRSTa bhedoM kA vistRta varNana svayaM granthakAra isI adhyAya ke 26veM sUtra se kreNge| phira bhI yahA~ para jo sthiti kA ullekha kiyA hai, usakA kAraNa yaha samajhanA cAhie ki-- jina uparitana tathA adhastana vimAnavartI devoM kI sthiti-kAla samAna hai, unameM bhI jo Upara ke vimAnoM meM rahane vAle tathA utpanna hone vAle haiM, ve anya guNoM meM adhika haiM yA unakI sthiti anya guNoM kI apekSA se adhika huaA karatI hai| (2) prabhAva-acintya zakti ko prabhAva kahA jAtA hai| yaha nigraha, anugraha, vigraha aura parAbhiyoga ityAdika svarUpa meM dikhAI detA hai| unameM-(1) zApa yA daNDa ityAdika dene kI zakti ko nigraha kahate haiN| (2) paropakAra ityAdi karane kI zakti ko anugraha kahate haiN| (3) deha-zarIra ko aneka prakAra ke banA lene kI aNimA tathA mahimA ityAdi zaktiyoM ko ite haiN| (4) tathA jisake bala-zakti para jabaradastI karake anya-dasare se koI bhI kAma-kArya karA liyA jA sake, usako parAbhiyoga kahate haiN| yaha nigrahAdi kI zakti saudharmAdika devoM meM jitane pramANa meM pAI jAtI hai, usase bhI anantaguNI zakti apane se Upara ke vimAnavartI devoM meM hotI hai| kintu ve deva apanI usa zakti ko upayoga meM nahIM lete haiN| kyoMki, ve mandamAna-abhimAna vAle hote haiM aura inake saMkleza pariNAma bhI ati alpa hote haiN| isalie unakI nigrahAdika karane meM prAya: pravRtti nahIM hotI hai| kadAcit pravRtti ho jAya to bhI kama huA karatI hai| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4121 (3) sukha-grAhya viSayoM ke anubhavoM ko sukha kahate haiN| sAtA vedanIya karma ke udaya se bAhya viSayoM meM iSTa anubhava rUpa sukha Upara-Upara ke devoM ko adhika hotA hai| (4) dyuti-deha-zarIra, vastra aura prAbhUSaNa prAdi kI kAnti ko dhuti kahate haiN| * isI taraha sukha aura dyuti-kAnti bhI uttarottara adhikAdhika haiN| kyoMki vahA~ ke kSetra kA svabhAva hI isI prakAra kA hai| jisake nimitta se vahA~ ke pudgala apanI anAdikAlIna pAriNAmika zakti ke dvArA anantaguNe-anantaguNe adhika-adhika zubha rUpa hI pariNamana kiyA karate haiN| jo Upara-Upara ke devoM ke lie anantaguNe-anantaguNe adhika prakRSTa sukhodaya kA nimitta kAraNa humA karatA hai| deha-zarIra kI dyuti kAnti yaha bhI nIce ke devoM se Upara ke devoM kI adhika hotI hai| (5) lezyA-deha-zarIra ke varNa ko lezyA kahate haiN| isakI vizuddhi bhI Upara-Upara meM adhika-adhika hai| vaimAnika devoM meM lezyA sambandhI varNana Age sUtra 23 meM kreNge| kintu yahA~ itanA dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki-jina Upara nIce ke devoM meM lezyA kA bheda samAna hotA hai, unameM bhI Upara ke devoM kI lezyA kI vizuddhi adhika hotI hai, tathA unameM zubha karmoM kI vizeSatA pAI jAtI hai| (6) indriya viSaya - dUra se iSTa viSaya ko grahaNa karanA yaha indriyoM kA dharma hai| vaha uttarottara guNavRddhi tathA saMkleza kI nyUnatA hone se saudharmAdika devoM kI apekSA IzAnAdika devoM kI cakSu Adi indriyA~ adhika paTu hone se uttarottara vizuddha vizuddhatara hotA hai| arthAt indriyaviSaya adhika hotA hai| (7) avadhijJAnaviSaya-avadhijJAna kA viSaya-sAmarthya bhI uttarottara devoM ko vizuddha vizeSa-vizeSa hotA hai| jaise-pahale saudharma aura dUsare IzAnakalpa-devaloka ke deva avadhijJAna ke viSaya kI apekSA adhaH--nIce pahalI naraka ratnaprabhA pRthvI ke anta taka dekha sakate haiN| tiryagtirkhA asaMkhyAtA lakSayojana taka dekha sakate haiN| tathA Urdhva-Upara apane vimAna kI patAkA yAnI dhvajA taka dekha sakate haiN| tIsare sanatkumAra aura cauthe mAhendra kalpa-devaloka ke deva adha:-nIce dUsarI naraka zarkarA pRthvI ke anta taka dekha sakate haiN| tiryak-tirchA asaMkhyAtA lakSa yojana taka dekha sakate haiN| tathA Urdhva-Upara apane vimAna paryanta-vimAna kI patAkA-dhvajA taka dekha sakate haiN| tathA tiryag-tirzI asaMkhyAtA dvIpa aura samudra paryanta dekha sakate haiM / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 21 ] caturtho'dhyAyaH [ 45 isI taraha kramazaH bar3hate anuttaravimAnavAsI deva sampUrNa lokanAlI ko avadhijJAna se dekha sakate haiN| jina devoM ke kSetra se avadhijJAna kA viSaya samAna hai, una devoM meM bhI Upara-Upara ke prastara aura vimAnoM kI apekSA adhika-adhika avadhijJAna hotA hai| tathA avadhijJAna kI vizuddhi bhI Upara-Upara adhika hotI hai| ve usI viSaya ko vizuddha-vizuddhatara dekhate haiM / vizeSa-prAtmA kI acintya zakti ko prabhAva kahate haiN| yaha nigraha, anugraha, vikriyA tathA parAbhiyoga pramukha ke rUpa meM dekhane meM AtA hai| (1) zApa yA daNDa ityAdi dene kI zakti ko nigraha kahate haiM / (2) paropakAra pramukha ke karane kI zakti ko anugraha kahate haiM / (3) deha-zarIra ko vividha prakAra ke banA lene kI aNimA Adi zaktiyoM ko vikriyA kahate haiN| (4) jisake bala para dUsare se jabaradastI koI kAma karA liyA jA sake, use parAbhiyoga kahate haiN| yaha nigrahAdi kI zakti devalokanivAsI saudharmAdika devoM meM jitane pramANa meM pAI jAtI hai, usase anantaguNI zakti apane se Upara ke vimAnavartI devoM meM rahA karatI hai, kintu ve apanI usa zakti ko upayoga meM nahIM lete haiN| kAraNa ki unake karma ati manda ho jAne se mAna-abhimAna bhI pratimanda ho jAtA hai, tathA inake saMkleza pariNAma bhI alpatara ho jAte haiN| isalie inakI nigraha yA anugraha karane meM pravRtti kama huA karatI hai / ___ isI taraha sukha aura dyuti meM bhI ye deva uttarottara adhikAdhika hote haiN| kyoMki vahA~ ke kSetra kA svabhAva hI isa prakAra hai| jisake nimitta se vahA~ ke pudgala bhI apanI anAdikAlIna pAriNAmika zakti ke dvArA anantaguNe-anaMtaguNe adhikAdhika zubharUpa hI pariNamana kiyA karate haiM / tathA vaha pariNamana isa prakAra kA huA karatA hai, ki jo Upara-Upara ke devoM ke liye anaMtaguNeanaMtaguNe adhika-prakRSTa sukhodaya kA kAraNa hotA hai| deha-zarIra kI nirmalatA yA kAnti ko dyuti kahate haiN| yaha bhI nIce ke devoM se Upara ke devoM kI adhika hotI hai| isa viSaya meM itanA aura bhI jAnanA cAhie ki, jina devoM ke avadhijJAna kA viSaya kSetra kI apekSA samAna hai, unameM bhI jo Upara-Upara ke deva haiM, usakI vizuddhatA adhikAdhika pAI jAtI hai| isa taraha vaimAnika devoM meM jina viSayoM kI apekSA Upara-Upara adhikatA hai, unako batAyA hai| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] zrItattvArthAdhigamasUtre aba unameM kinhIM viSayoM kI apekSA adhikAdhika nyUnatA bhI hai, yA nahIM / kina-kina viSayoM kI apekSA hai ? isa sambandha meM prAge kA sUtra kahate haiM / (4-21) * vaimAnika devoM kA avadhijJAna ke kSetra kA koSThaka - yantra [1] [2] [3] vaimAnika utkRSTa Urdhva deva avadhi 1-2 kalpa 3-4 kalpa 5-6 kalpa 7-8 kalpa 6-10 11-12 kalpa 1 se 6 graiveyaka 7 se 6 graiveyaka 5 anuttara vimAna apane apane vimAna kI patAkA dhvajA paryanta jA na nA utkRSTa pragho avadhi pahalI ratnaprabhA pRthvI ke anta taka dUsarI zarkarAprabhA pRthvI ke anta taka tIsarI vAlukAprabhA pRthvI ke anta taka cauthI paMkaprabhA pRthvI ke anta taka pA~cavIM dhUmaprabhA pRthvI ke anta taka chaThI tamaH prabhA pRthvI ke anta taka sAtavIM tamastamaH prabhA pRthvI ke anta taka loka nAlikA ke anta taka / [ 4 / 21 yadi hai to [4] utkRSTa tiryag avadhi asaMkhyAta yojana taka / [ Upara-Upara ke devoM kA asaMkhyAta pramANa bar3A bar3A samajhanA ] svayambhUramaNa samudra taka (4-21) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 22 ] caturtho'dhyAyaH [ 47 OM Upari-Upari gatyAdikasya * Wan mUlasUtramgati-zarIra parigrahAbhimAnato honAH // 4-22 // * subodhikA TIkA * gativiSayaH kAyamahattvaiH mahAparigrahAbhimAnaiH coparyupari hiinaaH| te ca dvisAgaropamajaghanyasthitInAM devAnAM AsaptamyAM gativiSayastiryagasaMkhyeyAni yojanakoTIkoTIsahasrANi / tataH parato jaghanyasthitInAM ekaikahInA bhUmayo yAvattRtIyeti / gatapUrvAzca gamiSyanti ca tRtIyAM devAH paratastu satyapi gativiSayena gatapUrvAnAmapi gamiSyanti / mahAnubhAvakriyAtaH audAsInyAt Upari Upari devAH gatimantAH na bhavanti / saudharmezAnayoH kalpayordevAnAM zarIracchAyaH saptAratnayaH / upari-upari. ca paridvayordva yoH ekaikAratniIMnA prAsahasrArAt / prAnatAdiSu tisrH| greveyakeSu dve| anuttare ekA iti / saudharmadevaloke vimAnAnAM dvAtriMzacchatasahasrANi / aizAnadevaloke vimAnAnAM aSTAviMzatiH / sAnatkumAradevaloke dvAdazaH / maahendrdevloke'ssttau| brahmalokadevaloke catvAri zatasahasrANi / lAntakadevaloke paJcAzatsahasrANi / mahAzukradevaloke catvAriMzatsahasrANi / sahasrAradevaloke ssttshsraanni| prAnata-prANata-pAraNaacyuteSu devalokeSu sapta zatAni / adhogra veyakANAM zatamekAdazottaram / madhyegreveyakANAM saptottaram / upari graiveyakANAM ekameva zatam / anuttarAH paJcaiveti / evaM Urdhvaloke vaimAnikAnAM nikhilavimAnaparisaMkhyA caturazItiH zatasahasrANi saptanavatizca sahasrANi trayoviMzAnoti / sthAnaparivArazaktiviSayasaMpatsthitiSu alpAbhimAnAH paramasukhabhAgina upari-upari bhavantIti / teSAM duHkhAntarabAhyAnAM prabhAvaH / sukhasya hetavaH parivardhante upryupri| ataH uparyu paridevA adhikAdhikottamasukhabhoginaH bhavanti / uparyupari vaimAnikadeveSu ucchvAsa-AhAra-vedanopapAtAnubhAvAH api hInAH / sarvajaghanyasthitInAM devAnAM ucchavAsa: saptasu stokeSu pAhAra zcaturthakAlaH / palyopamasthitInAM antardivasasya ucchvAsaH pRthaktvasya pAhAraH / yasya yAvanti Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] zrInattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 22 sAgaropamAriNa sthitiH tasya tAvat svardhamAseSu ucchvAsaH tAvatsveva varSasahasraSu AhAraH / devAnAM savedanAH prAyeNa bhavanti na kadAcid asavedanAH / yadi asadvedanAH bhavanti antamuhUrta paryantA eva jAyante, na prto'nubddhaaH| savedanAstu utkRSTena SaNmAsAn jAyante / upapAtaH-pAraNAcyutAdUrdhvamanyatIrthAnAmupapAto na bhavati / svaliGginAM bhinnadarzanAnAmAtraiveyakebhyaH upapAtaH / anyasya samyagdRSTe: saMyatasya bhajanIyaM A sarvArthasiddhAt / brahmalokAdUrdhvamAsarvArthasiddhAccaturdazapUrvadharANAmiti / anubhAvo vimAnAnAM siddhikSetrasya cAkAze nirAlambasthitau lokasthitireva hetuH| lokasthitirlokAnubhAvo lokasvabhAvo jgddhrmo'naadiprinnaamsnttiH| sarve devendrAzca graiveyAdiSu ca devAH bhagavatAM paramarSINArmahatAM janmAbhiSekaniSkramaNajJAnotpattimahAsamavasaraNanirvANakAleSu AsonAH zayitAH sthitA vA sahasavAsanazayanasthAnAzrayaiH pracalanti / zubhakarmaphalodayAt lokAnubhAvata eva vaa| tato janitopayogAH tAM bhagavatAM ananyasadRzIM tIrthaGkaranAmakarmodbhavAM dharmavibhUti avadhijJAnena Alocya saMjAtasaMvegAH saddharmabahumAnAt kecid Agatya bhagavat pAdamUlaM stuti-vandanopAsanahitazravaNairAtmAnugrahamApnuvanti / kecidapi tatrasthA eva pratyupasthApanAJjalipraNipAtanamaskAropahAraiH paramasaMvignA: saddharmAnurAgotphullanayanavadanAH samabhyarcayanti / / upari-upari devAnAM gatItyAdi yA nyUnA kathitA tena te devAH manuSyaloke naivAyAnti / kadAcid aAyAnti puNyakarmodayaH vA anAdipAriNAmikaprakRtyAstu paJcakalyANa kAvasareSu eva AyAnti; kecana tu tatrApi nAyAnti / / 4-22 / / * sUtrArtha-gati, zarIra kI U~cAI, parigraha aura abhimAna ina cAra viSayoM kI apekSA Upara-Upara ke deva hIna haiM / / 4-22 // vivecanAmRta Wan aba gatyAdi cAra viSayoM kA varNana karate haiN| jisameM nIce kI apekSA Upara-Upara ke devoM meM nyUnatA pAI jAtI hai| (1) gati-yahA~ para gatizabda se anya sthala meM gamana karane kI zakti vivakSita hai| jina devoM kI jaghanyasthiti do sAgaropama kI hai, ve deva nIce sAtavIM tamastamaHprabhA naraka pRthvI paryanta tathA tiryaca asaMkhya yojana taka jA sakate haiN| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 22 ] caturtho'dhyAyaH [ 46 jaise-jaise jaghanyasthiti do sAgaropama se kama (nyUna) ho jAtI hai, vaise-vaise kramazaH gati kI zakti bhI hIna-hIna ho jAtI hai| isalie yAvat sarva jaghanya sthiti vAle deva nIce tIsarI vAlukAprabhA naraka kI pRthvI paryanta jA sakate haiN| zakti kI apekSA yaha vicAraNA hai, kintu gamana to mAtra tIsarI naraka taka hI hai| vizeSa zakti hote hue bhI deva kAraNavazAt tIsarI naraka pRthvI paryanta hI jAte haiM, prAyaH isase Age nahIM jAte haiN| [sItendra cauthI paGkaprabhA naraka meM gaye the| isalie yahA~ para prAyaH zabda kA prayoga kiyA hai / ] Upara-Upara ke devoM meM mahAnubhAvatA tathA udAsInatA adhikAdhika hai| isalie ve deva adhika gati-gamana nahIM karate haiN| navaveyaka tathA pA~ca anuttaravAsI deva to kabhI apane vimAna se bAhara nahIM jAte haiN| sArAMza- gamanakriyA kI zakti aura gamanakriyA kI pravRtti ye donoM devoM meM uttarottara hInahInatara hotI hai| isalie ve gamana tathA rati ityAdi kriyA meM uttarottara hInaviSayI hote haiN| jaise-- sanatkumArAdi deva, jinakI jaghanyasthiti do sAgaropama kI hotI hai ve nIce sAtavIM naraka pRthvI aura tirache asaMkhyAta hajAroM koDAkoDI yojana paryanta jAne kI zakti-sAmarthya rakhate haiN| isase Upara ke vimAnavAsI deva gati-viSaya hIna-hInatara hote hae yAvata tIsare naraka paryanta jA sakate haiN| gativiSayaka zakti cAhe jitanI adhika ho, kintu koI bhI deva tIsare naraka se Age na gayA hai aura na jaavegaa| (2) deha-zarIra parimAraNa-deha-zarIra kA parimANa (pramANa) bhI Upara-Upara ke devoM meM apekSAkRta kama-kama hotA gayA hai| pahale aura dUsare devaloka ke devoM ke deha-zarIra kI U~cAI sAta hAtha pramANa hai| tIsare aura cauthe devaloka ke devoM ke zarIra kI U~cAI chaha hAtha hai| pA~caveM aura ke devoM ke zarIra kI U~cAI pA~ca hAtha kI hai| sAtaveM aura AThaveM devaloka ke devoM ke deha-zarIra kI U~cAI cAra hAtha kI hai| nauveM se bArahaveM devaloka taka ke devoM ke zarIra kI U~cAI tIna hAtha kI hai| nau greveyaka ke devoM ke zarIra kI U~cAI do hAtha kI hai| tathA pA~ca anuttaravAsI devoM ke deha-zarIra kI UMcAI eka hAtha pramANa hai| (3) parigraha-yahA~ parigraha zabda se vimAnoM kA parivAra abhipreta hai| vaimAnikanikAya meM indraka, zreNigata tathA puSpaprakIrNaka isa taraha tIna prakAra ke vimAna hote haiN| madhya meM Aye hue vimAna ko indrakavimAna kahate haiN| cAra dizAoM meM paGktibaddha Aye hue vimAna zreriNagata haiN| bikhare hue puSpoM kI bhA~ti chUTe-chUTe rahe hue vimAna puSpaprakIrNaka kahe jAte haiN| zreNigata vimAna trikoNa, catuSkoNa aura vATalAkAra isa taraha tIna prakAra ke haiN| tathA pahale trikoNa, pazcAd catuSkoNa, bAda vATalAkAra, tadanu trikoNa"isa taraha kramazaH vimAna prAye hae haiN| ye vimAna indraka vimAna se cAroM dizAoM meM paMktibaddha pAye haiN| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 22 puSpaprakIrNaka vimAna naMdAvartta, svastika ityAdi vividha AkAra vAle haiM / tathA zreNigata vimAnoM ke antarAla (bIca ) meM prAye hue haiN| pUrva dizA binA tInoM dizAoM meM ye vimAna haiM / devaloka ke vimAnoM kI kula saMkhyA 8467023 hai, jo zrI jIvavijayajI ma. ne 'sakalatIrtha' sUtra meM batAyI hai / (1) pahale devaloka meM battIsa lAkha vimAna haiM / (2) dUsare devaloka meM aTThAIsa lAkha vimAna haiM / (3) tIsare devaloka meM bAraha lAkha vimAna haiM / (4) cauthe devaloka meM ATha lAkha vimAna haiM / (5) pA~caveM devaloka meM cAra lAkha vimAna haiM / (6) chaThe devaloka meM pacAsa hajAra vimAna haiM / (7) sAtaveM devaloka meM cAlIsa hajAra vimAna haiM / ( 8 ) AThaveM devaloka meM chaha hajAra vimAna haiM / ( 6-10 ) nauveM aura dasaveM devaloka meM cAra sau vimAna haiM / ( 11-12) gyArahaveM tathA bArahaveM devaloka meM tIna sau vimAna haiM / * adhovartI tIna graiveyakoM meM eka sau gyAraha vimAna haiM / * madhyavarttI tIna graiveyakoM meM eka sau sAta vimAna haiM / * Urdhva ke tIna graiveyakoM meM eka sau vimAna haiM / * pA~ca anuttara vimAnoM meM ekaika vimAna kA hI parigraha hai / ( 4 ) abhimAna - graham bhAva ko abhimAna kahate haiN| Upara-Upara ke devoM meM sundara sthAna, devoM ke deviyoM kA parivAra, sAmarthya, avadhijJAna, indriyazakti, vibhUti, zabdAdi viSayoM kI samRddhi ityAdi adhika adhika hote hue bhI abhimAna alpa- alpa hotA hai / isase Upara-Upara ke deva kaSAyoM kI mandatA hone se adhika adhika sukhI hote haiM / * devoM ke viSaya meM vizeSa mAhitI * inake sambandha meM anya bhI pA~ca bAteM jAnane yogya haiM ( 1 ) uzvAsa - yAnI zvAsozvAsa / jaghanyasthiti vAle arthAt dasa hajAra varSa ke zrAyuSya vAle deva sAta stoka parimANakAla meM eka uzvAsa - zvAsozvAsa lete haiM / eka palyopama ke AyuSya vAle deva pratyeka muhUrtta meM eka zvAsozvAsa lete haiM / eka sAgaropama AyuSya vAle deva eka pakSa meM zvAsozvAsa lete haiM / isa taraha jitane sAgaropama ke AyuSya hoM utane hI pakSa meM ve eka bAra uzvAsa- zvAsozvAsa lete haiM / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 22 ] caturtho'dhyAyaH [ 51 (2) prAhAra-projAhAra, lomAhAra tathA prakSepAhAra (kavalAhAra) isa taraha pAhAra ke tIna bheda haiN| * projAhAra-utpatti ke prathama samaya se zarIra-paryApti kI niSpatti taka (arthAtmatAntara se svayogya sarvaparyApti kI niSpatti paryanta) grahaNa karAtA pudgaloM kA AhAra vaha 'projAhAra' kahA jAtA hai| * lomAhAra-zarIra paryApti (matAntare svayogya paryApti) pUrNa ho jAne ke pazcAt sparzanendriya (camar3I-cAmar3I) dvArA grahaNa karAtA pudgaloM kA AhAra vaha 'lomAhAra' kahA jAtA hai| * prakSepAhAra-koliyA se grahaNa hone vAle AhAra ko prakSepAhAra arthAta-kavalAhAra kahA jAtA hai| devoM ke projAhAra aura lomAhAra isa taraha do prakAra kA AhAra hai| yahA~ para devoM ke AhAra kA jo niyama kahA huA hai, vaha lomAhAra ke prAzrayI hai| isa sambandha meM aisA niyama hai ki dasa hajAra varSa AyuSya vAle deva eka-eka dina ke aAMtare AhAra grahaNa karate haiN| palyopama ke AyuSya vAle deva pRthaktva dina (2 se 6 kI saMkhyA ko pRthaktva kahate haiM) meM eka bAra pAhAra karate haiN| sAgaropama AyuSya vAle devoM ke sambandha meM yaha niyama hai ki jitane sAgaropama kA ve utane hI hajAra varSoM meM eka bAra aAhAra lete haiM arthAta-grahaNa karate haiN| jaise-eka sAgaropama kI AyuSya vAle eka hajAra varSa tathA do sAgaropama kI AyuSya vAle do hajAra varSa meM eka bAra pAhAra grahaNa karate haiN| isa taraha Age meM bhI jaannaa| prazna-lomAhAra pratyeka samaya hotA rahatA hai| to phira devoM meM ukta antara kisa taraha ghaTa sakatA hai ? uttara-lomAhAra ke do bheda haiN| eka Abhoga lomAhAra aura dUsarA anAbhoga lomaahaar| * jAnate hue saMkalpapUrvaka jo lomAhAra kiyA jAtA hai vaha prAbhoga lomAhAra kahA jAtA hai| jaise-zItaRtu meM manuSyAdi prANI ThaNDa ko dUra karane ke lie sUrya Adi ke uSNa pudgaloM kA sevana karate haiN| OM ajAnate hue binA irAde ke jo lomAhAra hotA hai, use anAbhoga lomAhAra kahate haiN| jaise-zItaRtu meM zItala tathA uSNaRtu meM uSNa pudgala sparzendriya-camar3I (cAmar3I) dvArA dehazarIra meM praveza karate haiN| isI se zItaRtu meM jala-pAnI alpa vAparate hue bhI pezAba adhika hotA hai tathA grISma Rtu meM jala-pAnI adhika vAparate hue bhI pezAba ati alpa hotA hai| anAbhoga lomAhAra pratisamaya hotA hI rahatA hai, pAbhoga lomAhAra vizeSa samaya hI hotA hai| yahA~ devoM meM AhAra kA antara Abhoga rUpa lomAhAra kI apekSA se hai| devoM ko jaba AhAra kI icchA hotI hai taba unake puNyodaya se mana se kalpita AhAra ke zubha pudgala sparzendriya dvArA deha-zarIrapane pariNamate haiN| deha-zarIrarUpe pariNamate hue ve pudgala deha-zarIra ko puSTa karate haiM aura tRpti ho jAne se ve deva harSa-prAnanda-AhlAda kA anubhava karate haiN| devoM meM manuSyoM kI bhAMti prakSepAhAra-kavalAhAra nahIM hotA hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 23 (3) vedanA-sAmAnyapane prAyaH deva sAtAvedanA arthAt sukha kA hI anubhava karate haiM, kvacit duHkha utpanna ho to bhI antarmuhUrta se adhika nahIM rahatA hai| sAtAvedanA bhI adhika se adhika chaha mAsa paryanta ekasI sAmAnya rUpa rahakara pazcAt avazyameva nyUnAdhika rUpa se usameM parivartana hotA hai| (4) upapAta-upapAta se abhiprAya hai-utpattisthAna kI yogytaa| anyaliMgI yAnI 'janetaraliMga' mithyAtvI bArahaveM devaloka paryanta utpanna ho sakatA hai| dravyacAritraliMgI mithyAdRSTi aveyaka paryanta utpanna hote haiN| samyagdRSTi saMyata pahale saudharmadevaloka se yAvat sarvArthasiddha paryanta utpanna hote haiN| ___ isase yaha siddha hotA hai ki samyagdRSTi saMyata jaghanya se bhI saudharmadevaloka se nIce utpanna nahIM hote haiN| jaghanya se saudharmadevaloka meM utpanna hote haiN| caudaha pUrvadhArI saMyatI chaThe devaloka se nIce utpanna nahIM hote haiN| arthAt caturdazapUrvI saMyatI brahmadevaloka se sarvArthasiddha paryanta utpanna hote haiN| (5) anubhAva-lokasthiti, lokAnubhava, loka svabhAva, vizva-jagaddharma anAdi pariNAmasaMtati hai| vimAna tathA siddhazilAdi nirAdhArapane AkAza meM rahe hue haiN| isakA mukhya kAraNa lokasthiti hI hai| anAdi anantakAlIna vizva meM aneka bAteM aisI haiM ki jo loka svabhAva se lokasthiti se hI siddha hotI haiN| jaise-tIrthaMkara bhagavantoM ke janmAbhiSeka, kevalajJAnotpatti, divya samavasaraNa kI racanA tathA mokSanirvANa Adi ke samaya indroM ke Asana kampAyamAna hote haiN| greveyaka devoM ke sthAna kampAyamAna hote haiN| anuttaravAsI devoM kI zayyAe~ bhI kampAyamAna hotI haiN| tatpazcAt avadhijJAna ke upayoga dvArA tIrthakara nAmakarma ke udaya se utpanna huI tIrthaMkaroM kI vibhUti 'aizvarya' ko avadhijJAna se dekhakara saMvega 'bhakti yukta vairAgya' utpanna hone se satdharma bahumAna se prerita hokara indrAdi deva hI prabha ke samIpa Akara stuti, vandana, pUjana, upAsanA, vANI-zravaNa ityAdi yathAyogya ArAdhanA dvArA prAtmazreya sAdhate haiN| navagraiveyaka ke deva apane sthAna meM hI raha karake tathA anuttaravAsI deva apanI zayyA meM hI raha karake saddharma ke anurAga se prabhu kI stuti Adi tIrthaMkara bhagavantoM ko namaskAra tathA unakI pUjA-arcanA karate haiN| vaha lokAnubhAva kArya hai // 4-22 / / * vaimAnikanikAyeSu lezyA * mUlasUtrampIta-padma-zuklalezyA dvi-tri-zeSeSu // 4-23 // * subodhikA TIkA * atra lezyayA dravyalezyaiva graahyaa| yat bhaavleshyaadhyvsaayruupaa| atastAH SaTsu vaimAnikadeveSu eva prApyante / uparyu pari vaimAnikAH saudharmAdiSu dvayostriSu Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 24 ] caturtho'dhyAyaH [ 53 zeSeSu ca pota-padma-zuklalezyA bhavanti yathAsaMkhyam / dvayoH pItalezyAH saudharmazAnayoH / triSu padmalezyAH sanatkumAra-mAhendra-brahmalokeSu / zeSeSu laantkaadissvaasrvaarthsiddhaacchuklleshyaaH| pItalezyAyuktA saudharmazAnakalpadevAH sauvarNAH, sanatkumAra-mAhendra-brahmalokadevAH padmakAntayaH, lAntakAt sarvArthasiddhaparyantAH devAH dhavalazubhravarNAH / / 4-23 / / * sUtrArtha-prathama ke do (saudharma aura aizAna) kalpoM meM pItalezyA, sanatkumAra, mAhendra aura brahmaloka meM padmalezyA aura Upara ke zeSa kalpoM meM zuklalezyA hai / / 4-23 / / Wan vivecanAmRta Wan prathama ke saudharma aura aizAna kalpoM meM pIta lezyA arthAt tejolezyA hotI hai| usake Upara sanatkumAra, mahendra aura brahmaloka ina tIna kalpoM meM padmalezyA hotI hai| pIche ke sAta kalpoM meM, nava gre veyaka meM tathA pA~ca anuttara vimAnoM meM zuklalezyA hotI hai| yaha niyama zArIrika varNarUpa dravya lezyA-viSayaka hai| kyoMki adhyavasAya rUpa bhAvalezyA to chahoM prakAra kI sabhI devoM meM hotI haiM / / (4-23) * kalpAnAM parigaNanA * Wan mUlasUtram prAg graiveyakebhyaH kalpAH // 4-24 // * subodhikA TIkA * kalpAH prAgveya kebhyaH bhavanti saudharmAdayaH praarnnaacyutpryntaaH| tato'nye kalpAtItAH bhavanti / kiM sarvadevAH samyagdRSTiyuktAH bhavanti ? atrocyate-na sarve devAH samyagdRSTayaH, kintu samyagdRSTayaH saddharmabahumAnAdeva tatra pramuditAH bhavanti / mithyAdRSTayo'pi lokacittAnurodhAdindrAnuvRtyA / parasparadarzanAt pUrvAnucaritamiti ca pramodaM bhajante / lokAntikAstu sarva eva vizuddhabhAvAH saddharmabahumAnAt saMsAraduHkhArtAnAM ca jIvAnAM anukampayA bhagavatAM paramarSINAM arhatAM janmAdiSu vizeSataH prasannAH bhavanti / abhiniSkramaNArthaM kRtasaMkalpAste bhagavato'bhigamya prahRSTamanasaH stuvanti / ye ca graMveyakAH santi te cAnuttarAH santi vimAnavAsinaH te svasthAnava manavacanakAyAbhiH ekAgratayA stuvanti // 4-24 / / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 25 * sUtrArtha-graM veyakoM se pUrva arthAt-pahale-pahale ke jo vimAna haiM, unako kalpa kahate haiM // 4-24 // OM vivecanAmRta isa caturtha adhyAya ke "kalpopapannAH kalpAtItAzca" aThArahaveM sUtra meM vaimAnika devoM ke kalpopapanna aura kalpAtIta ye do bheda kahe the| jahA~ para kalpa ho vahA~ para utpanna hue deva kalpopapanna samajhanA, tathA jahA~ para kalpa na hoM vahA~ para utpanna hue deva kalpAtIta jaannaa| arthAt-jisameM indra, sAmAnika, trAyastrizAdi rUpa se devoM kI vibhAga-kalpanA kI jAya, use kalpa kahate haiN| pahale saudharma devaloka se lekara bArahaveM acyuta paryanta bAraha devaloka meM utpanna hue deva kalpopapanna kahalAte haiN| tathA nava graiveyaka aura pA~ca anuttaravAsI devoM meM kalpa na hone se ve sabhI kalpAtIta kahalAte haiM / kyoMki kalpAtIta ukta vimAna rUpa kalpa unameM nahIM hai| arthAt kalpAtIta devoM meM sAmAnika ityAdi bheda nahIM hone se sarva deva svayaM ko indra mAnate haiN| isalie ve ahamindra kahalAte haiN| prazna-kyA ve sarvadeva samyagdRSTi hote haiM jo zrI tIrthaMkara bhagavantoM ke janmAdika kalyANakoM ke samaya pramudita hote haiM ? uttara-nahIM, sabhI deva samyagdRSTi nahIM hote haiM, kintu jo samyagdRSTi haiM ve to saddharma ke bahumAna se ati pramudita hote haiN| tathA unake pAsa Akara prabhu kI stuti-stavanAdi karate haiM evaM saddharmadezanA bhI sunate haiM; jisase unake karmoM kI nirjarA hotI hai| jo mithyAdRSTi haiM, ve bhI usa kArya meM pravRtta to hote haiM kintu ve saddharma ke bahumAna se pravRtta nahIM huA karate haiN| kevala logoM ke citta ke anurodha se athavA indra kI anukUlatA se, paraspara ke prAnanda se yA sabhI deva aisA karate Aye haiM isalie hameM bhI aisA karanA cAhie; yaha samajha kara prasannatA ko prApta hote hue janmAbhiSekAdika utsavoM meM sammilita hote haiN| tathA vahA~ jinezvara bhagavAna kI stuti karate hue yA unakA dharmopadeza suna kara kitane hI deva samyaktva-samakita ko prApta karate haiN| tathA jinako samyaktva-samakita prApta kiyA hayA hai, ve karmoM kI yathAsvarUpa nirjarA kara sakate haiM / / (4-24) * lokAntikadevAnAM sthAnam * Wan mUlasUtram brahmalokAlayA lokAntikAH // 4-25 // * subodhikA TIkA * brahmaloka eva prAlayaH yeSAM te brahmalokAlayAH bhavanti / lokAntikadevAH brahmalokAlayAH bhavanti / te'nyakalpeSu na nivasanti / na ca kalpaiH pare greveyakAdiSu Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 25 ] caturtho'dhyAyaH [ 55 api nivasanti / yathA sAdhunivAsAH nagarAd bahiH bhavanti tathaiva brahmalokaM parivRtyASTasu dikSu aSTavikalpAH bhavanti / ataH te lokAntikAH iti kathyante / brahmalokasyAnte aSTanivAsAH bhavanti / tatraiva te utpadyante nivasanti c| lokazabdArtha-janmamaraNayukta saMsAro'pi bhavati / tasyAntaH kRtaH te lokAntikAH kathyante / / 4-25 / / * sUtrArtha-lokAntika deva brahmaloka meM nivAsa karate haiN| arthAt-jinakA brahmadevaloka nivAsasthAna hai, ve lokAntika deva kahalAte haiM // 4-25 / / + vivecanAmRta // lokAntika deva viSayarahita hone se devarSi kahalAte haiN| unameM paraspara svAmI aura sevakapane kA bhAva nahIM hotA hai, kintu sabhI svatantra bhAva se rahate haiN| lokAntika deva brahmaloka meM rahate haiM, isalie lokAntika kahe jAte haiN| brahmaloka meM rahane vAle sarva deva lokAntika nahIM haiM, to bhI jo brahmaloka ke anta meM rahane vAle haiM ve deva avazya lokAntika kahe jAte haiN| brahmaloka ke aMta meM cAra dizAoM meM cAra vimAna haiM, tathA cAra vidizAoM meM bhI cAra vimAna haiN| taduparAMta eka vimAna madhya meM hai| isa taraha nava vimAna gine jAte haiN| ina nava vimAnoM ke kAraNa hI unake nava bheda kahe jAte haiN| ___ brahmaloka ke anta meM basane se yA loka kA-saMsAra kA anta karane vAle hone se ina devoM ko 'lokAntika' nAma se sambodhate haiN| jaba tIrthakara bhagavantoM ke niSkramaNa arthAt gRhatyAga-bhAgavatI pravrajyA (dIkSA) kA samaya samIpa meM prAtA hai, taba ve nava lokAntika deva unake pAsa Akara "jaya jaya naMdA, jaya jaya bhaddA" zabda dvArA stuti karate hue prabhu ko "bhayavaM titthaM pavatteha" (he bhagavanta ! tIrtha ko prvrtaayeN)| isa taraha tIrtha pravartAne ke lie vinaMtI karate haiN| arthAt apane prAcAra kA paripAlana karate haiN| prazna--ve nau prakAra ke lokAntika deva vahA~ se kitane bhava meM mokSa meM jAyeMge ? uttara-ve vahA~ se cyuta hokara manuSya bhava (janma) pAkara mokSapada prApta karate haiN| isa viSaya meM bhinna-bhinna zAstroM meM pRthag-pRthag bhinnatA dRSTigocara hotI hai| kitaneka granthoM meM kahA hai ki-'lokAntika deva sAta-pATha bhava meM mokSa meM jAte haiN|' tathA kitaneka granthoM meM aisA bhI kahA hai ki-'lokAntika deva ekabhavAvatArI hote haiN| isalie vahA~ se cyavakara manuSya bhava meM Akara mokSa meM jAte haiN|' isa taraha ullekha hai| phira bhI kisI sthala meM aisA dekhane meM AtA hai ki "navameM vimAna meM rahe hue deva niyamAt ekAvatArI hI hote haiN| zeSa ATha vimAnoM ke deva ekAvatArI hote haiM, aisA koI niyama nahIM hai|" isa taraha bhI dRSTigocara hotA hai / / (4-25) Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ 4 / 26 * navaprakArANAM lokAntikadevAnAM nAmAni * Wan mUlasUtram sArasvatA-''ditya-vahnayaruNa-garvatoyatuSitA-'vyAbAdha-maruto'riSTAzca // 4-26 // * subodhikA TIkA *ete sArasvatAdayate'STavidhAH devAH brahmalokasya pUrvottarAdiSu dikSu pradakSiNaM bhavanti / yathA ca te'nukramataH sArasvatAH pUrvottarasyAM dizi AdityAH pUrvasyAM dizi evameva vahnizcA'nye'pi devAH jJAtavyAH / pUrvamevaitad viziSTaM yat-acyutaparyantakalpadevAH samyagdRSTimithyAdRSTI, greveyakA'nuttaravAsinaH sarve devAH samyagdRSTayaH / ye ca samyagdRSTayaH santi te adhikA'dhikAH sapta-aSTabhavAn ca nyUnatamadvi-tribhavau saMsAre vyatItyAvazyameva nirvANaM (mokSaM) prApnuvanti / / 4-26 // * sUtrArtha-sArasvata, Aditya, vahni, aruNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha aura marut, ye AThoM prakAra ke lokAntika deva brahmaloka kI pUrvottarAdi dizAoM meM anukrama se pradakSiNA rUpa meM rahate haiN| ariSTa vimAna pAThoM vimAnoM ke madhyabhAga meM hai / / 4-26 // + vivecanAmRta . pratyeka dizA, vidizA tathA madhyabhAga meM ekaika jAti ke nivAsasthAna hone se inake nau bheda mAnane meM Aye haiN| jaise pUrva aura uttara dizA meM arthAt IzAna koNa meM sArasvata, pUrva dizA meM prAditya, pUrva aura dakSiNa dizA ke madhya meM vahni, dakSiNa dizA meM aruNa, dakSiNa aura pazcima dizA ke madhya meM gardatoya, pazcima dizA meM tuSita, pazcima tathA uttara dizA ke madhya meM avyAbAdha, evaM uttara dizA ke madhya meM marut nAmaka lokAntika devoM kA nivAsasthAna hai| ina AThoM ke madhya meM ariSTa nAmaka eka vimAna aura hai| isa prakAra vimAna lokAntikoM ke kula nau bheda haiN| jinAgama ThANAGga Adi zAstroM meM bhI lokAntika devoM ke nau bheda hI kahe haiM / sArasvata ityAdi vimAnoM ke nAma se hI una devoM ke nAma prasiddha haiM / / 4-26 / / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 27 ] caturtho'dhyAyaH * anuttarasya vijayAdicatuSkavimAnAnAM devAnAM vizeSatvam * OM mUlasUtram vijayAdiSu dvicaramAH // 4-27 // * subodhikA TIkA * dvicaramAH devAH vijayAdiSu anuttareSu vimAneSu eva bhavanti / dvicaramA ititatazcyutAH dvivAraM janma dhArayanti / pazcAt nirvANaM prApnuvanti / sakRt sarvArthasiddhanAmakamahAvimAna-devAH ekameva manuSyabhavaM prApya avazyameva mokSaM prApnuvanti / / 4-27 // * sUtrArtha-vijayAdi cAra anuttara vimAnoM ke deva do bAra janma dhAraNa karake tathA sarvArthasiddhavimAna ke deva eka bAra janma dhAraNa karake nirvANa-mokSa prApta karane vAle haiM / / 4-27 / / OM vivecanAmRta hai anuttara vimAna pA~ca prakAra ke haiM jinameM vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita ina cAra vimAnoM ke deva dvicaramA hote haiN| vijayAdi cAra vimAna meM do bAra jAne vAle caramazarIrI hote haiN| arthAt adhika se adhika do bAra vijayAdi vimAna meM devabhava dhAraNa kara mokSa prApta karate haiN| jaise-anuttara vijayAdi vimAna se cyuta hokara manuSya-janma pAte haiM, tathA isa manuSya-janma se phira anuttara vijayAdi meM utpanna hote haiN| vahA~ se punaH manuSya kA janma pAkara nirvANa-mokSa prApta karate haiN| isa taraha yahA~ para do bhava manuSyabhava kI apekSA kahe haiN| anyathA devabhava ke sAtha tIna bhava hote haiN| manuSya bhava kI apekSA vijayAdi devoM ko dvicarama bhava vAle kahA hai| sarvArthasiddha vimAnavAsI deva to niyamAt ekAvatArI hote haiM / vizeSa-vijayAdi pA~ca prakAra ke anuttara vimAna ke deva laghukarmI haiN| kyoMki jina muniyoM ke mokSa kI sAdhanA alpa hI raha gaI ho, ve yahA~ ina pA~ca vimAnoM me utpanna hote haiN| ina anuttara vimAnoM meM utpanna hue prANiyoM-jIvoM kA jo pUrva bhava meM antarmuhUrta kA hI AyuSya vizeSa hotA, yA chaTTha (belA) ke tapa jitanI nirjarA vizeSa hotI to vahA~ se hI sIdhe mokSa meM cale jaate| kintu bhavitavyatAdikanA yoge alpa sAdhanA zeSa raha jAne se sarvArthasiddha vimAna meM utpanna hote haiM / / (4-27) Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] 5 mUlasUtram - zrI tattvArthAdhigamasUtre * tiryaMcayoniviSayaH [ 4 / 28 papAtika manuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH / / 4-28 // * subodhikA TIkA upapAtajanminaH aupapAtikA: nArakAH devAzca tathA garbhajA sammUrchanAzca manuSyaH tebhyaH yathokte ca zeSAH / ekendriyAdayAstiryagyonayaH bhavanti / tiryag yonayaH samagralokeSu vyAptAH yadyapi pradhAnatayA tiryagloke - madhyaloke eva teSAM nivAsaH / tathApi sAmAnyAt sthAvarakAyikasadbhAvaH sarvatrordhvA'dho loke'pi prApyate / tiryagloke mukhyAvAsatayA te tiryagyonayaH / / 4-28 / / * sUtrArtha - upapAta janmavAle nAraka aura deva, tathA garbhaja aura sammUrchima donoM prakAra ke manuSya, inake sivAya jitane bhI saMsArI jIva haiM ekendriya se lekara paMcendriya paryanta, ve sabhI jIva tiryagyoni kahe jAte haiM / / 4-28 / / vivecanAmRta tithaMca kisako kahA jAtA hai ? isa prazna kA uttara prastuta sUtra se mila rahA hai / aupapAtika tathA manuSya sivAya ke sabhI jIva tiryagyoni- tiryaMca haiM / nAraka, deva aura manuSyoM ke sivAya sarva jIvoM kI nAraka praura deva propapAtika haiN| tiryagyoni (tiryaMca) saMjJA 1 Agama zAstra meM bhinna-bhinna dRSTi se jIvoM ke bhinna-bhinna bhedoM kA pratipAdana kiyA hai / indriyoM kI apekSA jIvoM ke pA~ca bheda par3ate haiM / ekendriya, beindriya, teindriya, caturindriya tathA paJcendriya / phira paJcendriya jIvoM ke nAraka, deva, manuSya aura tiryaMca isa taraha cAra bheda haiM / evaM nAraka, deva aura manuSya sivAya ke samasta paJcendriya jIva tathA ekendriya se caturindriya taka ke jIva tiryaMca kahalAte haiM / kintu tiryaMca kahane se ekendriya se paJcendriya taka saba eka prakAra ke hote haiM / deva, nArakI tathA manuSya ke lie jaise niyata sthAna haiM vaise tiryaMcoM ke lie niyata sthAna nahIM hai / arthAt - deva, nArakI tathA manuSya jIva loka ke kisI eka vibhAga meM pAye jAte haiM / kintu tithaMca jIvoM ke lie khAsa niyata sthAna nahIM haiM / ve samasta loka meM pAye jAte haiM / (4-28) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4129-30 ] caturtho'dhyAyaH [ 56 * sthiti-adhikAraH * OM mUlasUtram sthitiH||4-26|| * subodhikA TIkA adhikArasUtro'yam / arthAt "vaimAnikAnAM" iti sUtreNa vaimAnikadevAdhikAraparyantaH // 4-26 / / sUtrArtha-yahA~ se sthiti (AyuSyakAla) ke varNana kA prakaraNa adhikAra zurU ho rahA hai / / 4-26 // + vivecanAmRta // yaha adhikAra sUtra hai| yahA~ se aba sthiti (AyuSya kAla) kA prakaraNa-adhikAra zurU hotA hai| manuSya tathA tiryaMcoM kI jaghanya sthiti aura utkRSTa sthiti kA varNana Age kaha cuke haiN| isalie aba deva aura nArakI ke sthiti-prAyuSya kAla viSayaka adhikAra kahate haiM / / (4-26) * bhavanapatinikAyasya utkRSTasthitiH* Wan mUlasUtrambhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham // 4-30 // * subodhikA TIkA * bhavanavAsiSu ye dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardhaM parAsthitiH / pUrvoktabhavanavAsInAM dvayoH yathoktayoH bhavanavAsIndrayoH pUrvo dakSiNArdhAdhipatiH anyaH uttarArdhAdhipatiH / / 4-30 / / * sUtrArtha-bhavanoM meM dakSiNArdha ke adhipati (indra) kI utkRSTa sthiti Der3ha palyopama kI hai / / 4-30 / / OM vivecanAmRta // bhavanapati devoM ke dasa bheda haiN| unake pratyeka ke do vibhAga haiM (1) dakSiNa dizA tarapha ke bhavanoM meM rahane vAle tathA (2) uttara dizA tarapha ke bhavanoM meM rahane vaale| ina donoM ke adhipati indra bhinna-bhinna haiN| isalie dakSiNa dizA tarapha rahane Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 31 vAle asurakumAra ityAdi dasa prakAra ke dasa indra haiN| tathA uttara dizA tarapha rahane vAle asurakumAra ityAdi dasa prakAra ke dasa indra haiM / isa taraha bhavanapati nikAya meM kula bIsa (20) indra haiN| unameM dakSiNadizA tarapha ke indra dakSiNArdhAdhipati kahalAte haiN| tathA uttaradizA tarapha ke indra uttarArdhAdhipati kahalAte haiN| unameM sarvadakSiNArdhAdhipati indroM kI utkRSTa sthiti Der3ha palyopama kI hai / / (4-30) * bhavanapatinikAye uttarArdhaindrANAM utkRSTa sthitiH * Wan mUlasUtram zeSANAM pAdone // 4-31 // * subodhikA TIkA * bhavanavAsiSu zeSANAM bhavanavAsiSu adhipatInAM dve palyopame pAdone parA sthitiH / ke ca zeSAH ? mahAmandirameroH avadhitaH uttarArdhAdhipatiH / vihAyAsurendrabaliH sarveSAM uttarAdhipatInAM utkRSTasthitiH pAdone dva palyopame / / 4-31 / / ___* sUtrArtha-zeSa (uttarArdha) ke bhavanapati ke adhipatiyoM kI (indroM kI) utkRSTa sthiti paune do [13] palyopama hai / arthAt-zeSa bhavanapati ke indroM kI sthiti paune do palyopama kI jAnanI // 4-31 // OM vivecanAmRta bhavanavAsiyoM meM se zeSa adhipatiyoM kI utkRSTa sthiti AyUSyakAla kI eka pAda-caturthabhAga nyUna do palyopama kI hai| arthAt-bhavanapati nikAya ke zeSa indroM kI uttarAdhipati kI utkRSTa sthiti 1 / / / palyopama hai| sArAMza-asurendra balI ke sivAya sabhI uttarArdhAdhipatiyoM kI utkRSTa sthiti paune do palyopama kI hai / (4-31) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4132-33 ] caturtho'dhyAyaH * bhavanapatinikAyasya indrANAM sthitiSu apavAdaH * Wan mUlasUtram prasurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca // 4-32 // * subodhikA TIkA * dvAvasurendrau camara-balI asurendrayostu dakSiNArdhAdhipatyoH sAgaropamamadhikaM ca / yathAsaMkhyaM parA sthitiH bhavati / tathA cotkRSTasthitiH asurakumArINAM sArdhacatuH palyopamAH / zeSA nAgakumArINAJca samagrabhavanavAsinInAM utkRSTasthiti kiJcid nyUnaikapalyopamA bhavati / / 4-32 // * sUtrArtha-dakSiNArdha ke adhipati camarendra tathA uttarArdha ke adhipati balIndra kI utkRSTasthiti anukrama se eka sAgaropama kI tathA kucha sAgaropama se bhI adhika sthiti hai / / 4-32 / / Wan vivecanAmRta // yahA~ para bhavanapati nikAya kI jo sthiti kahI gaI hai, vaha sthiti utkRSTa jaannii| inameM dakSiNArdha ke svAmI camarendra kI utkRSTasthiti eka sAgaropama kI hai| tathA uttarArdha ke svAmI balIndra kI utkRSTasthiti sAdhika eka sAgaropama kI hai| zeSa nAgakumAra ityAdika kI ke bhavanapati dakSiNArdha ke svAmI dharaNendrAdika jo nau indra haiM, unakI utkRSTa sthiti Der3ha palyopama kI hai| tathA uttarArdha ke jo bhUtendrAdika nau indra haiM unakI kucha nyUna do palyopama kI utkRSTa sthiti AyuSya kI hai / / (4-32) * vaimAnikadevAnAM utkRSTasthitiH * OM mUlasUtram saudharmAdiSu yathAkramam // 4-33 // ....* subodhikA TIkA * atha vaimAnikadevAnAJca saudharmakalpAt sarvArthasiddhivimAnaparyanta sarveSAM devAnAmAyUtkRSTasthitiH vrnnyte| atra pratijJAnusAraM vaimAnikadevAnAM utkRSTA sthitiH vivakSitum / prathamA saudharmezAnAM kalpavAsinAM utkRSTA sthitiH varNyate / / 4-33 / / / * sUtrArtha-aba saudharmakalpAdika devaloka ke devoM kI sthiti kramazaH-yathAkrama se kaheMge // 4-33 / / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4134-35 OM vivecanAmRta aba vaimAnika devoM kI arthAt-saudharma kalpa se lekara yAvat sarvArthasiddha vimAna taka ke samasta devoM ke AyuSya kI utkRSTa sthiti anukrama se kaheMge / / 4-33 // vaimAnika devoM ke AyuSya kI utkRSTasthiti batAne ke lie yaha sUtra kaha rahe haiM * saudharmakalpavAsidevAnAM utkRSTasthitiH * OM mUlasUtram sAgaropame // 4-34 // * subodhikA TIkA * utkRSTasthitIyaM indrAdidevApekSayA eva jnyaatvyaa| prathamasaudharmakalpe devAnAM parA sthiti sAgaropame bhavati / / 4-34 / / * sUtrArtha-saudharma kalpa ke devoM kI utkRSTa sthiti do sAgaropama kI hai / / 4-34 / / OM vivecanAmRta sabase pahale saudharma nAmaka kalpa (devaloka) meM devoM kI parA (utkRSTA) sthiti do sAgaropama pramANa kI hai| yaha utkRSTa sthiti indra yA sAmAnya devoM kI apekSA se jAnanI caahie| zeSa sAmAnya anya devoM kI sthiti jaghanyasthiti se lekara utkRSTa ke madhya meM aneka bhedasvarUpa hai / (4-34) * IzAnakalpavAsidevAnAM utkRSTasthitiH 23 Wan mUlasUtram adhike ca // 4-35 // * subodhikA TIkA * aizAnakalpavAsInAM devAnAM utkRSTasthitiH dve sAgaropame'dhike parA bhavati // 4-35 // * sUtrArtha-IzAnakalpavAsI devoM kI utkRSTa sthiti do sAgaropama se kucha adhika hai / / 4-35 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 // 36-37 ] caturtho'dhyAyaH [ 63 + vivecanAmRta // yaha bhI indra tathA sAmAnika devoM kI apekSA se hI smjhnii| isa sUtra meM jo IzAnakalpa (devaloka) kA nAmanirdeza nahIM kiyA hai, to bhI yathAsaMkhya arthAt-krama se IzAna kA hI bodha hotA hai| kyoMki pUrva meM prastAvanArUpa sUtra meM yathAkrama zabda kA ullekha kiyA hai / / (4-35) * sanatkumArakalpavAsInAM devAnAM utkRSTasthitiH * Wan mUlasUtram sapta sanatkumAre // 4-36 // * subodhikA TIkA * sanatkumArakalpavAsInAM devAnAM utkRSTasthitiH saptasAgaropamANi bhavanti / sthitIyamapi indrAdidevAnAM / mAhendrakalpAt acyutaparyantakalpAnAM devAnAM utkRSTasthiteH pramANayati agrasUtram / / 4-36 // * sUtrArtha-sanatkumAra kalpavAsI devoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kI hai / / 4-36 / / + vivecanAmRta Wan sanatkumAra kalpa meM rahane vAle devoM kI sthiti sAta sAgaropama kI hai| yaha sthiti indrAdikoM kI hai| mAhendra kalpa (devaloka) se lekara acyutaparyanta kalpoM (devalokoM) ke devoM kI utkRSTa sthiti kA pramANa batAne ke lie aba agalA sUtra kahate haiM / / (4-36) Wan mUlasUtramvizeSa-tri-sapta-dazaikAdaza-trayodaza-paJcadazabhiradhikAni ca // 4-37 // * subodhikA TIkA * pUrvasUtreNa asmin sUtre saptazabdasyAnuvRttiH / ataH ebhiH vizeSAdibhiH adhikAni sapta mAhendrAdiSu parAsthitiH jAyate / mAhendre kalpe sapta vizeSAdhikAni / brahmaloke tribhiradhikAni saptadazeti / lAntakakalpe saptabhiradhikAni saptacaturdazeti / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] zrIsvArthAdhigamasUtre [ 438 mahAzukrakalpe dazabhiradhikAni sapta saptadazetyarthaH / sahasrArakalpe ekAdazabhiradhikAni sapta zraSTAdazetyarthaH / zrAnata - prANatayoH trayodazabhiradhikAni saptaviMzatirityarthaH / prAraNa acyutayoH paJcadazabhiradhikAni saptaviMzatirityarthaH / anyamapi yacca ime dva e kalpe ekai kendrabhogyamasti / / 4-37 / / * sUtrArtha - pUrva sUtra se isa sUtra meM sapta zabda kI anuvRtti AtI hai / isalie mAhendra kalpavAsI devoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgara se kucha adhika hai / brahmadevalokavAsI devoM kI dasa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai / lAntakakalpavAsI devoM kI caudaha sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai / mahAzukrakalpavAsI devoM kI satraha sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai / sahasrAra kalpavAsI devoM kI aThAraha sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai / Anata-prAraNatakalpavAsI devoM kI bIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai / tathA AraNa- acyuta kalpavAsI devoM kI bAIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai / / 4-37 / / vivecanAmRta 5 yahA~ pUrva sUtra se sAta kI anuvRtti prAtI hai / isa sAta saMkhyA meM vizeSa 3, 7, 10, 11, 13, tathA 15 sAgaropama bar3hAne se kramaza: mAhendra ityAdi kalpoM ke devoM kI utkRSTa sthiti hotI hai / mAhendra kI sAdhika sAta sAgaropama, brahma kI dasa sAgaropama, lAntaka kI caudaha sAgaropama, mahAzukra meM sattaraha sAgaropama, sahasrAra meM aThAraha sAgaropama, prAnata - prANata meM bIsa sAgaropama, AraNa- acyuta meM bAIsa sAgaropama utkRSTa sthiti hai / / ( 4-37 ) * kalpAtItadevAnAM utkRSTasthitiH 5 mUlasUtram - prAraNA'cyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAviSu sarvArthasiddhe ca // 4-38 // * subodhikA TIkA * AraNAcyutAdUrdhva zrAraNAcyutakalpe dvAviMzasAgarotkRSTA sthitiH bhavati / mekaikenAdhikA sthitirbhavati / navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca / prAraNAcyute dvAviMzati veSu pRthagekaikenAdhikA trayoviMzatiH iti / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4138 ] caturtho'dhyAyaH [ 65 evamekaikenAdhikA sarveSu navasu yAvat sarveSAmupari navame ekatriMzat / sA vijayAdiSu caturSu api ekenAdhikA dvAtriMzat / sApyekenAdhikA sarvArthasiddhe traaystrishditi| sarvArthasiddhadevasthitau jaghanya-madhyamotkRSTabhedAH naiva bhavanti / ekameva bhedama, yasya pramANaM trayastrizasAgaropamaH / arthAt-sarvArthasiddhAnAmAyuH trayastrizasAgaropamA bhavati / / 4-38 / / * sUtrArtha-pAraNakalpa tathA acyutakalpa se Upara nau greveyaka aura vijayAdi cAra tathA sarvArthasiddha vimAna meM eka-eka sAgaropama adhikAdhika utkRSTa sthiti kA pramANa hai // 4-38 / / 5 vivecanAmRta // prAraNa aura acyUtakalpa se Upara nau greveyaka tathA vijayAdika cAra evaM sarvArthasiddha inameM anukrama se eka-eka sAgara adhika-adhika utkRSTa AyuSya-sthiti kA pramANa jAnanA / AraNa-acyutakalpa meM bAIsa sAgara pramANa kI utkRSTa sthiti hai| isake Upara nau graiveyakoM meM bhinna-bhinna eka-eka graiveyaka meM eka-eka sAgara adhika-adhika pramANa hone se, una-una graiveyakoM kI utkRSTa AyuSya sthiti kA pramANa hotA hai| arthAt * pahale greveyaka ke devoM ko teIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai| * dUsare graiveyaka ke devoM kI caubIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai| * tIsare graiveyaka ke devoM kI paccIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai| * cauthe greveyaka ke devoM kI chabbIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai| * pA~caveM graiveyaka ke devoM kI sattAvIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai / * chaThe aveyaka ke devoM ko aTThAIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai / * sAtaveM graiveyaka ke devoM kI unatIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai / * AThaveM aveyaka ke devoM kI tIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai| * nauveM greveyaka ke devoM kI ikatIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 436 ina graiveyakoM se Upara cAroM vijayAdi meM eka sAgaropama kI vRddhi hai / arthAt - ( 1 ) vijaya, (2) vaijayanta, (3) jayanta zraura ( 4 ) aparAjita, ina cAroM meM hI vimAnavAsI devoM kI utkRSTa sthiti battIsa sAgaropama kI hai isake Upara sarvArthasiddha vimAna ke devoM kI sthiti taiMtIsa sAgaropama kI hai / / * devaloka [1] graiveyaka [2] [3] [4] [5] [6] "" mUlasUtram 12 "" "" C 11 - AyuSya 23 sAgaropama 24 25 26 27 28 11 " " " " 5 devaloka [7] graiveyaka [ - ] [&] 0 vijayAdi cAra 12 " sarvArthasiddha vimAna AyuSya * 26 sAgaropama 30 31 32 33 11 " " " vizeSa - sarvArthasiddha vimAna ke devoM kI sthiti meM eka vizeSatA yaha hai ki - yahA~ para jaghanya-madhyama-utkRSTa koI bheda nahIM hai / yahA~ unake prAyuSya kI sthiti kA pramANa taiMtIsa sAgaropama / arthAt - sarvArthasiddha vimAna meM jitane bhI deva utpanna hote haiM, una sabhI kI prAyuSya sthiti taiMtIsa sAgaropama kI huA karatI hai / ( 4-38 ) * jaghanyasthitiH * aparA patyopamamadhikaM ca // 4-36 // * subodhikA TIkA * samprati jaghanya sthite: varNanaM kriyate / saudharmAdiSveva yathAkramamaparA sthitiH palyopamamadhikaM ca / aparA jaghanyA nikRSTeti / parA prakRSTA utkRSTetyanarthAntaram / tatra saudharme'parAsthitiH palyopamamaizAne palyopamamadhikaca | ca ekArthaH / prakRSTasya utkRSTasya cApi ekArtha bhavati / / 4-36 / / aparajaghanyasya nikRSTasya * sUtrArtha - saudharmakalpa meM aura aizAnakalpa meM jaghanya sthiti kA pramANa anukrama se eka palyopama tathA eka palyopama se kucha adhika hai / / 4-36 / / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4140-41 ] caturtho'dhyAyaH [ 67 Wan vivecanAmRta aba saudharmAdika kI jaghanyasthiti-pAyuSya kA varNana karate haiN| vaha bhI anukrama se saudharmakalpAdika ke viSaya meM hI jAnanI caahie| prathama saudharmakalpa (devaloka) meM aura dvitIya aizAnakalpa (devaloka) meM devoM kI jaghanyasthiti krama se eka palyopama aura eka palyopama se kucha adhika hotI hai| arthAt-saudharmanAmaka prathama kalpa (devaloka) meM devoM kI jaghanya sthiti-AyuSya kA pramANa eka palyopama kA hai| tathA aizAnanAmaka dvitIya kalpa-devaloka meM devoM kI jaghanyasthiti AyuSya kA pramANa eka palyopama se kucha adhika hai| aparajaghanya tathA nikRSTajaghanya donoM zabdoM kA artha eka hI hotA hai / tathA paraprakRSTa aura utkRSTa donoM kA bhI eka hI artha samajhanA cAhie / (4-36) OM mUlasUtram sAgaropame / / 4-40 // * subodhikA TIkA * sAnatkumAranAmakakalpe devAnAM jaghanyasthiteH pramANaM dva sAgaropame bhavataH / / 4-40 // ___ * sUtrArtha-sAnatkumArakalpavartI devoM kI jaghanya sthiti do sAgaropama kI hai / / 4-40 // OM vivecanAmRta hai tRtIya sAnatkumAra nAmaka kalpavartI devoM kI jaghanyasthiti-AyuSya kA pramANa do sAgaropama kA hai| arthAt -unakI jaghanyasthiti do sAgaropama kI jAnanA / (4-40) OM mUlasUtram adhike ca // 4-41 // * subodhikA TIkA * caturthamAhendrakalpavartI - devAnAM jaghanyasthitiradhike dve sAgaropame bhavataH / / 4-41 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 42 6 sUtrArtha-mAhendrakalpavAsI devoM kI jaghanya sthiti do sAgaropama se kucha adhika hai // 4-41 // + vivecanAmRta // mAhendrakalpavartI devoM kI jaghanyasthiti kA pramANa do sAgaropama se kucha adhika hai| arthAt-devoM kI jaghanyasthiti do sAgaropama se kucha adhika jAnanA / / (4-41) OM mUlasUtram parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA // 4-42 // * subodhikA TokA * mAhendrAt parataH kalpAnAM pUrvA parA'nantarA jaghanyAsthitiH bhavati / mAhendra parAsthitiH vizeSAdhikAni sapta sAgaropamANi sA brahmaloke jaghanyAsthitiH bhavati / brahmaloke daza sAgaropamANi parAsthitiH bhavati / sA lAntake jaghanyA / evamAsarvArthasiddhAditi / vizeSastu vijayAdiSu caturyu parA sthitiH trayastrizat sAgaropamANi sA'jaghanyotkRSTA sarvArthasiddha iti / / 4-42 // * sUtrArtha-caturtha mAhendra kalpa se Age pahale kalpa kI jo utkRSTa sthiti hai vahI Age ke kalpa kI jaghanya sthiti kA pramANa ho jAtA hai // 4-42 // OM vivecanAmRta pUrva-pUrva svarga-devaloka meM jo utkRSTa sthiti hai vahI Age-Age ke svarga-devaloka kI jaghanya sthiti samajhanI caahie| saudharma svarga-devaloka ke devoM kI jo jaghanyasthiti hai, isa anukrama se yahA~ para bhI jaannaa| jaise-pahale svargadevaloka kI eka palyopama kI jaghanyasthiti, dUsare svargadevaloka kI usase sAdhika, tIsare kI do sAgaropama kI, cauthe kI do sAgaropama se adhika, pAMcaveM kI sAta sAgaropama kI, chaThe kI dasa sAgaropama kI, sAtaveM kI caudaha sAgaropama kI, AThaveM kI satraha sAgaropama kI, nauveM kI aThAraha sAgaropama kI, dasaveM kI unnIsa sAgaropama kI, gyArahaveM kI bIsa sAgaropama kI, bArahaveM kI ikkIsa sAgaropama kI, nau greveyaka meM nIce tIna kI 22-23-24 sAgaropama kI, madhya ke tIna kI 25-26-27 sAgaropama kI, Upara ke tIna kI 28-29-30 sAgaropama kI, cAra anuttara vimAna kI 31 sAgaropama kI tathA sarvArthasiddha vimAna kI 33 sAgaropama kI jaghanyasthiti hai| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4143 ] caturtho'dhyAyaH [ 66 vizeSa-vijayAdika cAra vimAnoM meM utkRSTa sthiti taitIsa sAgaropama kI hai| vahI Age ke sarvArthasiddha vimAna meM jaghanya sthiti kA pramANa hai| kintu sarvArthasiddha vimAna kI sthiti meM jaghanyautkRSTa bheda nahIM hai| vahA~ to taitIsa sAgaropama kI hI sthiti hai / * devaloka jaghanya sthiti * 1 graiveyaka 22 sA0 , 23 sA0 5 sAdhika 7 sA0 10 sA0 7 14 sA0 17 sA0 6-17 18-16 sA0 11-12 20-21 sA0 7 graiveyaka 8 , 26 sA0 6 , 30 sA0 vijayAdi 31 sA0 cAra 4 , 5 , 25 sA0 26 sA0 27 sA0 / / (4-42) / / * nArakajIvAnAM jaghanyasthitiH * Wan mUlasUtram nArakAraNAM ca dvitIyAdiSu // 4-43 // * subodhikA TIkA * nArakabhUmiSu api nArakANAM jIvAnAM jaghanyA'pi evameva yathA devAnAm / nArakANAM ca dvitIyAdiSu bhUmiSu pUrvA pUrvA parA sthitirantarA parataH parato'parA bhavati / yathA ratnaprabhAyAM nArakANAM ekaM sAgaropamaM parA sthitiH bhavati / sA jaghanyA zarkarAprabhAyAm / trINi sAgaropamANi parA sthitiH zarkarAprabhAyAM sA jaghanyA vAlukAprabhAyAm / evaM sarvAsu eva / tamaHprabhAyAM dvAviMzati sAgaropamANi parA sthitiH| sA jaghanyA mahAtamaH prabhAyAmiti / atra vizeSeNAha-saptamatamastamaHprabhAyAM bhUmyAM paJcabila-narakAH yeSu catvAraH caturdA dikSu ekazca madhye teSu / yaH apratiSThAnanaraketi prasiddhaH // 4-43 / / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 443 * sUtrArtha-dvitIya narakAdi meM bhI pahalI-pahalI bhUmi ke nAraka jIvoM kI jo utkRSTa sthiti hotI hai, vahI Age kI narakabhUmi kI jaghanya sthiti hotI hai|| 4-43 / / + vivecanAmRta hai dvitIyAdi naraka bhUmi meM bhI pUrva-pUrva kI jo utkRSTasthiti hai, vahI uttara-uttara kI jaghanyasthiti hotI hai| jaise-pahalI bhUmi ratnaprabhA meM nAraka jIvoM kI utkRSTa sthiti kA pramANa eka sAgaropama kA hai| vahI Age dasarI bhami zarkarAprabhA meM nAraka jIvoM kI jaghanyasthiti kA pramANa hai, kintu utkRSTa sthiti kA pramANa tIna sAgaropama kA hai| vahI Age kI avyavahita vAlukAprabhA meM nAraka ke jIvoM kI jaghanyasthiti kA pramANa hai| yahI anukrama anta taka sAtavIM tamastamaH pra samasta bhUmiyoM ke sambandha meM smjhnaa| TET. prabhA bhAma taka isa anukrama ke anusAra chaThI tamaHprabhA bhUmi meM jo utkRSTasthiti kA pramANa bAIsa sAgaropama kA hai, vahI chaThI se avyavahita Age kI sAtavIM bhUmi ke nAraka jIvoM kI jaghanyasthiti kA pramANa jAnanA caahie| isa sthiti ke sambandha meM yaha bAta vizeSarUpa se samajhane kI hai ki-sAtavIM naraka bhUmi meM pA~ca bila-naraka haiM. jinameM se cAra cAroM dizAoM meM haiM, tathA eka cAroM dizAnoM ke madhya meM hai| jisako apratiSThAna naraka kahate haiN| cAra dizAoM ke jo cAra bila haiM, unameM jaghanya 32 sAgaropama tathA utkRSTa 33 sAgaropama pramANa sthiti hai| parantu madhya ke apratiSThAna naraka meM jaghanya utkRSTa bheda nahIM hai| vahA~ para utpanna hone vAle, athavA rahane vAle nAraka jIvoM kI prajaghanyotkRSTa sthiti taiMtIsa sAgaropama kI hI hai| * nArakI jIvoM kI jaghanya sthiti * dUsarI naraka bhUmi- | cauthI naraka chaThI naraka1 sAgaropama 7 sAgaropama 17 sAgaropama tIsarI naraka-- pAMcavIM naraka sAtavIM naraka3 sAgaropama 10 sAgaropama 22 sAgaropama // (4-43) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 44-46 ] 5 mUlasUtram - caturtho'dhyAyaH dazavarSasahasrANi prathamAyAm // 4-44 // * subodhikA TIkA * prathamAyAM bhUmau ratnaprabhAyAM nArakANAM dazavarSasahasrANi jaghanyA sthitiH / / 4-44 / * sUtrArtha- pahalI ratnaprabhA nAmaka bhUmi meM nAraka jIvoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai / / 4-44 / / pha mUlasUtram [ 71 vivecanAmRta 5 pahalI bhUmi ratnaprabhA meM utpanna nAraka jIvoM kI jaghanyasthiti kA pramANa dasa hajAra varSa kA hai / prAyuSya sthiti ke prakaraNa ko pAkara aba bhavanapati vyantara- jyotiSka devoM kI jaghanyasthiti kA bhI varNana karane ke lie Age kA sUtra kahate haiM / / ( 4-44 ) * bhavanapati - vyantaradevAnAM jaghanyasthitiH bhavaneSu ca // 4-45 // * subodhikA TIkA dazavarSasahasrANi jaghanyA sthitiH bhavanavAsIdevAnAM bhavati / / 4-45 / / * sUtrArtha - bhavanavAsI devoM kI bhI jaghanyasthiti dasa hajAra varSa kI hai / / 4-45 / / 5 vivecanAmRta 5 bhavanavAsI devoM kI jaghanyasthiti kA pramANa dasa hajAra (10000 ) varSa hai / anusAra vyantara devoM kI jaghanyasthiti prAge ke sUtra meM batA rahe haiM / ( 4-45 ) * vyantaradevAnAM jaghanyasthitiH 5 mUlasUtram aba krama ke vyantarANAM ca // / 4-46 // * subodhikA TIkA dazavarSasahasrANi jaghanyA sthitiH vyantarANAM devAnAmapi bhavati // 4-46 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4 / 47-48 * sUtrArtha-vyantara devoM kI bhI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai / / 4-46 / / OM vivecanAmRta vyantara devoM kI jaghanyasthiti kA pramANa bhI dasa hajAra varSa hI hai| vyantara devoM kI utkRSTa sthiti yahA~ batAne ke lie aba Age kA sUtra kahate haiM / (4-46) * vyantaradevAnAM utkRSTA sthitiH * Wan mUlasUtram parA palyopamam // 4-47 // * subodhikA TIkA * vyantaradevAnAM utkRSTA sthitiH ekapalyopamaM bhavati / / 4-47 / / * sUtrArtha-vyantara devoM kI utkRSTa sthiti eka palyopama kI hai // 4-47 / / vivecanAmRta vyantaradevoM kI utkRSTa sthiti kA pramANa eka palyopama kA hai| . krama ke anusAra jyotiSka devoM kI utkRSTa sthiti aba Age ke sUtra meM batA rahe haiM / (4-47) * jyotiSkadevAnAM utkRSTA sthiti: Wan mUlasUtram jyotiSkAraNAmadhikam // 4-48 // * subodhikA TIkA * jyotiSkanikAyadevAnAmutkRSTasthitipramANamapi ekapalyopamAt adhikaM bhavati / adhikasya pramANaM yathA candrasya lakavarSAdhikam, sUryasya sahasra kavarSAdhikam, jyotiSkadevInAM utkRSTasthitipramANaM palyopamA parA paJcAzat sahasra bhavati / / 4-48 / / OM sUtrArtha-jyotiSkanikAya ke devoM kI utkRSTa sthiti eka palyopama se kucha adhika hai / / 4-48 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 49-50 ] caturtho'dhyAyaH [ 73 Wan vivecanAmRta // jyotiSkanikAya ke devoM kI utkRSTa sthiti kA pramANa eka palyopama se kucha adhika hai| usakA pramANa isa prakAra hai-candramA kA eka lAkha varSa adhika aura surya kA eka hajAra varSa adhika hai| jyotiSka deviyoM kI utkRSTa sthiti kA pramANa AdhA palyopama aura pacAsa hajAra varSa hai| grahAdikoM kI utkRSTa sthiti kA pramANa Age ke sUtra meM batA rahe haiM / (4-48) * grahANAM utkRSTa sthitiH * OM mUlasUtram grahAraNAmekam // 4-46 // * subodhikA TIkA * grahANAM ekam palyopamaM sthitiH bhavatIti / / 4-46 / / * sUtrArtha-grahoM kI utkRSTa sthiti eka palyopama kI hai / / 4-46 / / OM vivecanAmRta grahoM kI utkRSTa sthiti kA pramANa eka palyopama kA hai| nakSatroM kI utkRSTa sthiti kA pramANa Age ke sUtra meM batA rahe haiM / / 4-46 // * nakSatrANAM utkRSTasthitiH * Wan mUlasUtram nakSatrANAmardham // 4-50 // * subodhikA TIkA * azvinI-bharaNI-kRttikAdisaptaviMzatinakSatrANAM devAnAM palyopamAdhaM parA sthitiH bhavati / / 4-50 / / * sUtrArtha-nakSatroM kI utkRSTa sthiti AdhA palyopama hai / / 4-50 / / ka vivecanAmRta // azvinI-bharaNI-ityAdi nakSatra jAti ke jyotiSka devoM kI utkRSTa sthiti AdhA palyopama pramANa hai| tArAoM kI utkRSTa sthiti kA varNana Age ke sUtra meM batA rahe haiM / 4-50 / / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4151-53 * tArakAraNAM utkRSTasthitiH * Wan mUlasUtram tArakANAM caturbhAgaH // 4-51 // * subodhikA TokA * tArakANAM ca palyopamacaturbhAgaH parA sthitiH bhavatIti / / 4-51 / / * sUtrArtha-prakIrNaka tArAmoM kI utkRSTa sthiti palyopama kA caturthabhAga hai // 4-51 / / 5 vivecanAmRta tArApoM kI utkRSTa sthiti palyopama kA caturtha bhAga hai| arthAt-tArAmoM kI utkRSTa sthiti palyopama hai| tArApoM kI jaghanya sthiti Age ke sUtra meM batAte haiM / / 4-51 / / * jyotiSkadevAnAM jaghanyasthitiH * Wan mUlasUtram jaghanyA tvaSTabhAgaH // 4-52 // * subodhikA TIkA * tArakANAM tu jaghanyA sthitiH palyopamASTabhAgaH bhavatIti / / 4-52 / / * sUtrArtha-tArAoM kI jaghanya sthiti palyopama kA AThavA~ bhAga hai // 4-52 / / + vivecanAmRta tArAoM kI jaghanya sthiti kA pramANa eka palyopama kA AThavA~ bhAga mAtra hai| arthAttArAoM kI jaghanya sthiti palyopama hai // 4-52 / / Wan mUlasUtram caturbhAgaH zeSANAm // 4-53 // * subodhikA TIkA * tArakAbhyaH zeSANAM jyotiSkANAM aparA sthitiH caturthabhAgaH palyopamasya bhavatIti / / 4-53 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4153 ] caturtho'dhyAyaH * sUtrArtha-tArAmoM se zeSa jyotiSka devoM kI jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga hai / / 4-53 / / + vivecanAmRtaka tArAoM se zeSa jo jyotiSka deva haiM, unakI aparA-jaghanyA sthiti palyopama kA eka caturtha bhAga hai| arthAt zeSa jyotiSka devoM kI jaghanya sthiti [1] palyopama hai| sArAMza-tArANoM kI jaghanya sthiti Upara ke sUtra meM batA dI hai| jyotiSka devoM ke sUryAdi cAra bhedoM meM jaghanya sthiti kI vicAraNA karane kI rahatI hai| jyotiSka ke cAra bhedoM meM bhI sUryacandra indroM kI, unakI indrANiyoM kI tathA vimAna ke adhipati devoM kI jaghanya sthiti nahIM hai| isalie yahA~ zeSa tarIke sUryAdika cAra vimAnoM meM rahane vAle sAmAnya deva samajhane cAhie / / 4-53 / / 9 bhavanapati deva-deviyoM kI utkRSTa sthiti kA koSThaka (yantra) nikAya deva aura deviyA~ utkRSTa sthiti nAgakumArAdi * dakSiNa dizA ke devoM kI 1 sAgaropama kI nava * dakSiNa dizA kI deviyoM kI 3 // palyopama kI * uttara dizA ke devoM kI sAdhika eka sAgaropama kI asura kumAra deva-deviyA~ * uttara dizA kI deviyoM kI 4|| palyopama kI 1||plyopm kI * dakSiNa dizA ke devoM kI* dakSiNa dizA kI deviyoM kIke uttara dizA ke devoM kI* uttara dizA kI deviyoM kI 0 // palyopama kI 1 // palyopama kI dezona palyopama kI Wan pratyeka prakAra ke bhavanapati nikAya ke deva-deviyoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI jaannii| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4153 * vyantara nikAya ke pratyeka prakAra ke devoM kI utkRSTa sthiti 1 palyopama kI hotI hai| tathA vyantara nikAya kI pratyeka prakAra kI deviyoM kI utkRSTa sthiti 0 // palyopama kI hotI hai / sarva prakAra ke deva aura deviyoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI jAnanI / OM jyotiSka deva-deviyoM kI utkRSTa-jaghanya sthiti kA koSThaka-yantraka deva utkRSTa sthiti jaghanya sthiti * candra-deva 1/4 palyopama kI * candra-deviyA~ eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI / pacAsa hajAra varSa adhika 0 / / palyopama kI eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI pA~casau varSa adhika 0 // palyopama kI * sUrya-deva * sUrya-deviyA~ * graha-deva * graha-deviyA~ eka palyopama kI // palyopama kI * nakSatra-deva // palyopama kI * nakSatra-deviyA~ * tArA-deva sAdhika 0 / palyopama kI 0 / palyopama kI sAdhika 1/8 palyopama kI 1/8 palyopama kI * tArA-deviyA~ * bhavanapati Adi cAroM nikAyoM meM indroM aura indrANiyoM kI sthiti utkRSTa hotI hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 53 ] caturtho'dhyAyaH [ 77 + vaimAnika devoM ko utkRSTa-jaghanya sthiti kA yantra-koSThaka hai devaloka utkRSTa sthiti jaghanya sthiti 2 sAgaropama kI sAdhika 2 sAgaropama kI 7 sAgaropama kI sAdhika 7 sAgaropama kI 1 palyopama kI sAdhika 1 palyopama kI 2 sAgaropama kI sAdhika 2 sAgaropama kI 10 ym yw 9 w O ll ll n Byyyyyy* * * * * * * * * * * * wwwwNNN 20.2"800 greveyaka 24 25 25 WWooMM vijayAdi cAra sarvArthasiddha vimAna sAgaropama kI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 4153 * vaimAnika deviyoM kI utkRSTa-jaghanya sthiti kA yantra-koSThaka * devaloka devI utkRSTa sthiti jaghanya sthiti . 7 palyopama kI 1 palyopama kI 1 palyopama kI [1] saudharma [2] saudharma [3] IzAna [4] IzAna parigRhItA aparigRhItA parigRhItA aparigRhItA 50 palyopama kI 6 palyopama kI 55 palyopama kI sAdhika eka palyopama kI sAdhika eka palyopama kI Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a l.TALMAN AlMandalAMALAMMATALALAMAALIMATALAamdanim sArAMza ] caturtho'dhyAyaH [ 76 AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAADIN OM zrItattvArthAdhigamasUtrasya caturthAdhyAyasya sArAMzaH // devAzcatunikAyA'pi, turyAdhyAye vivakSitA / antarmadazca teSAM hi, nikAyAnAM vivaNitam / / 1 / / indrAdikAnAM kalpatvaM, paryantaM svargadvAdazaH / / kalpanAmAvidhA kA'sti, kRtaM tasyA vivecanam / / 2 / / vyantarASTaprabhedA hi, lezye dve variNataH puraH / devAnAM kAmasaukhyaJca, kRtamadevIkavarNanam // 3 // apravIcAradevAnAM, pravIcArA'pi vaNitA / nAgAsurAdidevA ye, kIrtitAH dazabhedataH / / 4 / / bhedASTavyantarA khyAtA, sarve kinnararAkSasAH / jyotiSkANAM gatiH sarvA, sUryamaNDalamaNDanam / / 5 // sUryazcandramasau dvau ca, grahanakSatratArakAH / nRloke nityagatayaH, merupradakSiNAyutAH // 6 / / jyotiSkakAlabhAgaM hi pAvalyoccha vAsahUha ca / jyotiSacakra: bhramati, loke bhedaM parikraman // 7 // caturthadevanikAye, ye devA RddhidhArakAH / mUle katividhAste tu, vijJAtAH sUkSmabhedataH / / 8 / / kalpopapannasya kA vyAkhyA, kalpAtItazca kaH bhavet / saudharmezAnamAhendrAH, prAraNAcyutadvAdazAH / / 6 // uparyu parisukhAdi, duHkhAnAM nyUnatAdhikam / vaimAnikAnAM devAnAM, yuktiyuktyA prabodhitam / / 10 / / bhagavatAM ca devAnAmarhatA garbhautsave / devAH pramuditAH santi, kiM sarve samyagdRSTayaH ? / / 11 / / lokAntikAzca ke devAH ?, sarve sArasvatAdayaH / anuttaravimAnAnAM, kiM vizeSyaM prakIrtitam ? / / 12 / / wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww Anaadaadaadadadladaladabaddaldadadhiadiadidasdhalaamadhan Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASALAAMDAMAADMAMATALMANDAMANDALAMAADMAAMANMAMMAMMALMALA zrItattvArthAdhigamasUtre [ sArAMza Amrita AsANAN ANNAMASANAMANASAMANANA prAgveyakebhyaH ye'pi, vimAnAH 'kalpa' kathyate / brahmalokAlayAdevAH, brahmavAsyaM vasanti te / / 13 / / ataH lokAntikAH khyAtAH, pUrvAzAdi prakarma ca / - tiryaJcAnAM svarUpaM kiM ?, zeSaupAtika ye hi ca // 14 // dakSiNAdhipatInAM tathottarezvarAsthitiH / sArdhapalyopamotkRSTA, bhavanezvarayoH dvayoH / / 15 / / camaro dakSiNArdhezaH balira?ttarezvaraH / / sAgaropamamadhikA, teSAM saMkhyA sthitiH bhavet / / 16 / / saudharmAt siddhadevAnAM, sthiti dve sAgaropame / sanatkumAre saptazca, mAhendrAcyutaparAsthitiH / / 17 / / mAhendrAt parataH pUrvA, parA'nantara yA sthitiH / jaghanyA sA brahmaloke, bhavet dazasAgaropamA / / 18 / / ratnaprabheti nArake, jaghanyA sAgaropamA / tathaiva zarkarAyAM hi, dvAviMzatistamaHprabhA / / 16 / / dazavarSasahasrANi, prAdyAyAM nArakasthitiH / bhavanavAsinAM varSa, dazasahasrAmitA bhavet / / 20 / / jaghanyA vyantarANAM, daza sahasrANi jAyate / jyotiSkANAM surANAJca, palyopamaparAsthitiH / / 21 // ekapalyopamotkRSTA, grahANAmapi sthitirbhavet / palyopamArdha parA hi, nakSatrANAM sthitiH kRtA / / 22 / / palyopama caturbhAgaH, tArakANAM sthitirbhavet / / tArakebhya hi zeSAste, jyotiSkA deva santi ye / / 23 / / teSAM sthitiH caturbhAgaH palyopamA parA sthitiH / samApto'yaM turIyo hi, devAnAM gati vaNitaH // 24 / / // iti tattvArthAdhigamasya devagativarNanaviSayIkRtaH yasminniti caturthodhyAyaH sArAMzaH samAptaH // wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww Alliandidadabahaddhandhahamadhalaamaanaamanardastibhabhishamadhalled Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastiH ] caturtho'dhyAyaH - iti zrIzAsanasamrAT - sUricakracakravatti tapogacchAdhipati - bhAratIyabhavyavibhUti - mahAprabhAvazAli - prakhaNDa brahmatejomUrti - zrIkadambagiripramukhAnekaprAcInatIrthoddhAraka - zrIvalabhIpurana rezAdyanekanRpatipratibodhaka - cirantanayugapradhAna kalpavacanasiddhamahApuruSa-sarvatantrasvatantra - prAtaH smaraNIya paramopakAri- paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijaya nemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkAra - sAhityasamrATvyAkaraNavAcaspati zAstravizArada kaviratna sAdhikasaptalakSazlokapramANanUtanasaMskRta-sAhityasarjaka - paramazAsanaprabhAvaka bAlabrahmacAri paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNya sUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara - dharmaprabhAvaka - zAstravizArada - kavidivAkara - vyAkaraNa ratna - syAdyantaratnAkarAdyanekagranthakAraka - bAlabrahmacAriparamapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrIzvarANAM suprasiddhapaTTadhara - jainadharmadivAkaratIrthaprabhAvaka - rAjasthAnadIpaka - marudhara dezoddhAraka - zAstravizArada - sAhityaratnakavibhUSaNa - bAlabrahmacAri zrImadvijayasuzIlasUriNA zrItattvArthAdhigamasUtrasya caturthAdhyAyasyopari viracitA 'subodhikA TIkA' evaM tasya sarala hindIbhASAyAM vivecanAmRtam / - - [ 81 - Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai zrItattvArthAdhigamasUtra ke caturthAdhyAya kA ? * hindI padyAnuvAda * M mUlasUtrakAra-pUrvadhara maharSi pUjya vAcakapravara zrI umAsvAti jI mahArAja hindIpadyAnuvAdaka-zAstravizArada-sAhityaratna-kavibhUSaNa-pUjyAcArya zrImadvijaya suzIla sUrIzvara jI mahArAja OM caturtha adhyAya // kalpopapanna paryanta devoM ke prakAra OM mUlasUtram devAzcatunikAyAH // 4-1 // tRtIyaH pItalezyaH // 4-2 // dazA-'STa-paJca-dvAdaza-vikalpAH kalpopapannaparyantAH // 4-3 // * hindI padyAnuvAda devoM ke mUla bheda cAra, tattvArtha se ye jAniye / tIsare jo deva bheda, pItalezyA se mAniye / / kalpopapanna anta taka jo, bheda saMkhyA saMgrahI / dazASTa paMca dvAdaza bhede, cAra deva jAti kahI / / 1 / / * devoM ke parivAra aura lezyA * OM mUlasUtram indra-sAmAnika-trAstriza-pAriSadyA-''tmarakSa - lokapAlA'nIka-prakIrNakA''bhiyogya-kilbiSikAzcaikazaH // 4-4 // trAstriza-lokapAlavA vyantara-jyotiSkAH // 4-5 // pUrvayondriAH // 4-6 // pItAntalezyAH // 4-7 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI padyAnuvAda ] * hindI padyAnuvAda indra aura sAmAnika deva, trAyastrizaka parSadA / AtmarakSaka lokapAla, anIka saptama sarvadA || prakIrNa aSTama bheda pIche, navama Abhiyogika hai / dazama bheda kilbiSika ima, sarva nikAye prabheda haiM / / 2 / / caturtho'dhyAyaH trAyastrizaka lokapAla, ye bheda donoM taja kara / aSTa bhede deva vyantara, jyotiSka bhI mAnakara / / prathama bhavanapati sthAne ye, bheda daza sabhI mAnanA / deva vaimAnika sthAne bhI, ye bheda daze jAnanA / / 3 / / prathama ke nikAya do meM, do-do hI indra jAniye / bhavanapati ke bIsa indra, sUtra se ye mAniye || deva vyantara sthAna gaNanA, indra battIsa jAniye / kRSNa nIla kApota taijas, ye cAra lezyA mAniye // / 4 // * viSayasukha 5 mUlasUtram - kAyapravIcArA prA-aizAnAt // 4-8 // zeSAH sparza-rUpa-zabda- manaHpravIcArA dvayordvayoH // 4-6 // pare'pravIcArAH / / 4-10 // * hindI padyAnuvAda bhavanapati se IzAna taka, deva manuSya jima nija deha se, bhogavate tIsare cauthe kalpa ke deva, sarva pA~caveM chaThe kalpa ke saba, deva kAyapravIcArI haiM / viSayasukha ye / / sparzasevI haiM / rUpadarzanI haiM / / 5 // [ 83 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ hindI padyAnuvAda sAtaveM, pAThaveM kalpa ke, deva ko alaMkAra ke / zabda mAtra se tRpti hotI, viSayasukha kI sabake / / nau se dvAdaza kalpa taka ke, nikhila ina devoM ko| devI-cintana mAtra se, viSaya tRpti hotI sarva ko // 6 // ..... kalpadhArI devaloka, vividha viSayoM se hI bhare / upari upari bhedaviSayI, adhikatara ye tuSTi bhare / / deva kalpAtIta sAre, viSayavAsanA se zAnta haiN| samabhAva meM ye sthira sadA, santoSa sukha meM rata rahe / / 7 / / * bhavanapati devoM ke bheda * mUlasUtram ___ bhavanavAsino'sura - nAga - vidyut - suparNA'gni - vAta - stanitodadhidvIpadikkumArAH // 4-11 // * hindI padyAnuvAda asura nAga vidyut suparNa, agni vAta evaM stanita / udadhi dvIpa aura dikdaza, kumAra nAma se vikhyAta / / .. kahe jAte haiM bhavanapati ke, deva dazavidha ye hI haiN| meruparvata upatyakA meM, uttaradizi nivasita rahe / / 8 / / * vyantara devoM ke bheda * Wan mUlasUtram vyantarAH kinnara - kiMpuruSaH - mahoraga - gandharva-yakSa-rAkSasa-bhUta-pizAcAH // 4-12 // * hindI padyAnuvAda prathama kinnara kiMpuruSa dvitIya mahoraga tIsare / gandharva cauthe yakSa paMcama, SaSTha rAkSasa hai khare / saptama bhUta pizAca aSTama, ye praSTa vyantara kahe / ve madhyaloke vAsa-gamana, bheda-prabheda se raheM / / 8 // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI padyAnuvAda ] caturtho'dhyAyaH [ 85 * jyotiSka devoM ke bheda * Wan mUlasUtram jyotiSkAH sUryAzcandramaso graha-nakSatra-prakIrNa-tArakAzca / / 4-13 // merupradakSiNA nityagatayo nRloke // 4-14 // tatkRtaH kAlavibhAgaH // 4-15 // bahiravasthitAH // 4-16 // * hindI padyAnuvAda hai bheda jyotiSka deva paMca, sUtra ke anusAra hI / sUrya, candra, graha, anukrama, nakSatra tArA hai sahI / / manuSyaloke nitya gati se, meru phirate nitya phireN| dina-rAta pakSa aura mAse, kAla vibhAga ve kareM // 6 // loka bAhira jyotiSka deva, sthira rahate sarvadA / samaya prAvalI pakSa bar3hate, kAla gaNanA nahIM kadA / / bhavanapati tathA vyantara, deva jyotiSI varNavyA / bheda aura prabheda sahita, sUtrArthamahIM pAThavyA / / 10 / / * vaimAnika devoM ke sthAna aura prakAra * Wan mUlasUtram vaimAnikAH // 4-17 // kalpopapannAH kalpAtItAzca // 18 // uparyupari // 4-16 // saudharmezAna-sanatkumAra-mAhendra-brahmaloka - lAntaka-mahAzukra-sahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu veyakeSu vijaya-vaijayanta-jayantA-'parAjiteSu sarvArthasiddha ca // 4-20 // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ hindI padyAnuvAda * hindI padyAnuvAda deva vaimAnika ke jo, mUla thakI do bheda grahe / unameM kalpopapanna ke, dvAdaza bheda saMgrahe / / tathA kalpAtIta ke bhI, deva bheda caudaha kahe / Upara-Upara sthAna jinake, sUtramahIM ye saMgrahe / / 11 / / prathama kalpa saudharma hai, IzAna dUsarA kalpa hai / tIsarA kalpa sanatkumAra, mAhendra cauthA kalpa hai / / brahmaloka kalpa pA~cavA~, lAntaka chaThA jAniye / sAtavA~ mahAzukra kalpa, sahasrAra AThavA~ mAniye / / 12 / / navamA kalpa Anata aura, prANata dasavA~ kalpa hai| gyArahavA~ pAraNa tathA, bArahavA~ acyuta kalpa hai / / nau kI saMkhyA aveyaka kI, grIvA sthAne sthira rhii| tathA vijaya aura vaijayanta, jayanta aparAjita sahI / / 13 / / sarvArthasiddha ye deva pA~coM, anuttara ke jAniye / ima vaimAnika devoM ke, bheda chabbIsa mAniye // unameM kalpopapanna ke, bAraha nAma pUrve khaa| tathA kalpAtIta ke bhI, caudaha nAma pUrve kahA / / 14 / / * gati tathA sthiti prAdi kA varNana OM mUlasUtram sthiti - prabhAva - sukha - dyuti - lezyA - vizuddhIndriyA'vadhiviSayato'dhikAH // 4-21 // gati-zarIra-parigrahAbhimAnato honAH // 4-22 // * hindI padyAnuvAda sthiti aura prabhAva sukha, tathA dyuti lezyA bhAva se / indriya vizuddhi avadhiviSaya, bar3hate krama prastAva se / / gati evaM deha mAne, parigraha tathA abhimAnatA / upari upari puNyavardhana, kAraNa se kramahInatA // 16 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 87 hindI padyAnuvAda ] caturtho'dhyAyaH 2 lezyA kA varNana hai Wan mUlasUtram pIta-padma-zuklalezyA dvi-tri-zeSeSu // 4-23 // * hindI padyAnuvAda prathama ke do kalpa usameM, pIta lezyA varte jahA~ / tadanu tInoM kalpa unameM, padmalezyA vatta vahA~ / / lAntakAdi kalpa deva, sabhI zuklalezyA se bhare / zubha zubhatara dravya lezye, deva uccasthAne rahe // 17 // * kalpa tathA lokAntika devoM kA varNana * Wan mUlasUtram- . prAg greveyakebhyaH kalpAH // 4-24 // brahmalokAlayA lokAntikAH // 4-25 // sArasvatA-ditya-vaha nya-ruNa - gardatoya-tuSitA-'vyAbAdha - maruto-'riSTAzca // 4-26 // vijayAdiSu dvicaramAH // 4-27 // * hindI padyAnuvAda nau graiveyaka pUrva dvAdaza, deva kalpopapanna haiN| pA~caveM brahmaloka kalpe, nau lokAntika deva haiM / / sArasvata Aditya vahni, tathA aruNa gardatoya haiM / tRSita avyAbAdha mAruta, ariSTa ye una nAma haiM / / 18 / / vijayAdi cAra anuttara, vimAna deva dvicaramA hai / manuSya ke do bhava karake, ve mokSa-sukha pAte haiM / sarvArthasiddha vimAna deva, ekAvatArI kahe / pA janma manuSya ve punaH, mokSAdhikArI kahe / / 16 / / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] mUlasUtram * hindI padyAnuvAda 5 mUlasUtram papAtika - manuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH / / 4-28 // zrI tattvArthAdhigamasUtre * tiyaMca saMjJA vAle jIva zrIpapAtika janma vAle, deva nAraka jIva haiM / garbhajanmaja manuSya ye, tIna rahita tiryaMca haiM | deva, nara aura nArakI ke, jIva paJcendriya kahe / ekAdi indriya pA~ca taka ke, jIva saba tiryaMca kahe / / 20 / / * bhavanapati deva kA utkRSTa zrAyuSya * hindI padyAnuvAda sthitiH / / 4- 26 // bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM patyopamamadhyardham / / 4-30 / / zeSANAM pAdone // / 4-31 // surendrayoH sAgaropamamadhikaM ca / / 4-32 / / 5 mUlasUtram [ hindI padyAnuvAda sthiti zabda se hI jIva ke do bheda zrAyu jAniye / utkRSTa aura jaghanya se, ye bheda sUtra se mAniye || bhavanapati ke deva dakSiNa dizA meM jo nitya rahe / unakA sArddha palyopamAyu, utkRSTa ima zruta kahe / / 21 / / zeSa uttara jo dizA ke, deva basate zeSa kA / pAuNAdvipayopamAyu, jAna utkRSTa ye zruta kA || dakSiNa dizi surendra kA, eka sAgaropamAyu hai / uttara dizi surendra kA bhI, adhika sAgaropamAyu hai / / 22 / / * vaimAnika devoM kA utkRSTAyuSya saudharmAdiSu yathAkramam // 4-33 / / sAgaropame / / 4-34 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI padyAnuvAda ] caturtho'dhyAyaH ca / / 4-38 // * hindI padyAnuvAda adhike ca / / 4-35 / / sapta sAnatkumAre / / 4-36 / / vizeSa - tri-sapta- dazaikAdaza-trayodaza-paJcadazabhiradhikAni ca // / 4-37 / / zrAraNA'cyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu - vijayAdiSu sarvArthasiddhe saudharmakalpe indra kA, do sAgaropama Ayu hai / IzAnakalpe indrAyu, do sAgaropamAdhika hai / / sanatkumAra kalpendrAyu, sapta sAgaropama hai / mAhendra kalpe indrAyu, sapta sAgaropamAdhika hai / / 23 / / brahmaloka kalpendrAyuSa, daza sAgaropama jAniye / lAntaka kalpendrAyu bhI, caudaha sAgaropama mAniye // mahAzukra kalpendrAyuSa, saptadaza sAgaropama hai / sahasrAra kalpendrAyu, aSTAdaza sAgaropama hai / / 24 / / mAnata kalpendrAyu hai, unaviMza sAgaropama kA / tathA prANata kalpendrAyu hai viMza sAgaropama kA // AraNa kalpendrAyu bhI, ekaviMza sAgaropama hai / tathA acyutakalpendrAyuSa, bAIsa sAgaropama hai / / 25 / / kalpopapanna devAyu bAda kalpAtIta devoM kA / utkRSTAyuSa jAna aba kramazaH nau graiveyaka kA / / prathama graiveyaka devAyu, teIsa sAgaropama hai / dUsarA graiveyaka devAyu, cauIsa sAgaropama hai / / 26 / / sAgaropama hai / sAgaropama hai || tIsarA graiveyaka devAyu, paccIsa cauthA graiveyaka devAyu, chabbIsa pA~cavA~ graiveyaka devAyu, sattAIsa chaThA graiveyaka devAyu, aTThAIsa [ 58 sAgaropama / sAgaropama / / 27 / / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ hindI padyAnuvAda sAtavA~ veyaka devAyu, unatIsa sAgaropama kaa|... AThavA~ aveyaka devAyu, tIsa sAgaropama kaa| nauvA~ graiveyaka devAyu, igatIsa sAgaropama / tattvArtha ke adhyAya cauthe meM, kahA utkRSTAyu ima / / 28 / / . anuttara vijayAdi devAyu, battIsa sAgaropama hai / sarvArthasiddha devAyu, taiMtIsa sAgaropama hai| utkRSTAyu pUrNa karake, jaghanya kA varNana kreN| sUtra ke sArAMza kA, kara varaNa mukti ko vareM / / 26 / / * vaimAnika devoM kA jaghanyAyuSya * Wan mUlasUtram aparA palyopamamadhikaM ca // 4-36 // sAgaropame // 4-40 // adhike ca // 4-41 // parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA // 4-42 // * hindI padyAnuvAda kalpopapanna devoM ke, kramazaH jaghanyAyu jAniye / saudharma kalpe devAyu, eka palyopama mAniye / / IzAna kalpe devAyu, alpAdhika eka palyopama / sanatkumArakalpe devAyu, hai doya sAgaropama / / 30 / / mAhendrakalpe devAyu, alpAdhika do sAgaropama hai / brahmalokakalpe devAyu, sapta sAgaropama hai / lAntakakalpe devAyu, dasa sAgaropama jAnanA / mahAzukra kalpe devAyu, caudaha sAgaropama mAnanA / / 31 / / sahasrArakalpe devAyu, sattaraha sAgaropama hai| Anata kalpe devAyu bhI, aThAraha sAgaropama hai / / prANata kalpe devAyu, unnIsa sAgaropama jAniye / pAraNa kalpe devAyu bhI, bIsa sAgaropama mAniye / / 32 / / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 61 hindI padyAnuvAda ] caturtho'dhyAyaH acyuta kalpe devAyu, ekavIza sAgaropama hai| kalpopapanna devoM kA, ukta ye jaghanyAyuSya hai / aba kalpAtIta devoM kA, jaghanya aAyu krama se kahU~ / prathama graMveyaka devAyu, bAIsa sAgaropama kahU~ / / 33 / / dvitIya greveyaka devAyu, teIsa sAgaropama jAniye / tRtIya veyaka devAya, caubIsa sAgaropama mAniye / / caturtha graMveyaka devAyu, paccIsa sAgaropama hai| paMcama greveyaka devAyu, chabbIsa sAgaropama hai / / 34 / / SaSTha greveyaka devAyu, sattAIsa sAgaropama / saptama greveyaka devAyu, aTThAIsa sAgaropama / / aSTama greveyaka devAyu, unatIsa sAgaropama khaa| navama greveyaka devAyu, tIsa sAgaropama jahA~ // 35 / / vijayAdi cAra anuttara, devAyu ikatIsa sAgaropama hai / sarvArthasiddha meM devAyu, taiMtIsa sAgara pUrNa hai| isa taraha kalpAtIta ke, devAyu jaghanya jAniye / / aba nAraka jIva kA hI, jaghanya AyuSya kahiye / / 36 / / * nAraka jIva kA jaghanya prAyuSya * Wan mUlasUtram nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 4-43 // dazavarSasahasrANiprathamAyAm // 4-44 // * hindI padyAnuvAda prathama nArakI jIvAyu, jaghanya dasa sahasra varSa hai| dvitIya nArakI jIvAyu, jaghanyaka sAgaropama hai / / tRtIya nArakI jIvAyu, tIna sAgaropama jAniye / caturtha nArakI jIvAyu, sapta sAgaropama mAniye / / 37 / / paMcama nArakI jIvAyu, dasa sAgaropama kahA / SaSTha nArakI jIvAyu, sattaraha sAgara kA jahA~ / / saptama nArakI jIvAyu, bAIsa sAgaropama hai| isa taraha sAta nArakI, jIvoM kA jaghanyAyuSya hai // 38 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ hindI padyAnuvAda * bhavanapati devoM kA jaghanya prAyuSya evaM vyantara devoM kA jaghanya aura utkRSTa prAyuSya * Wan mUlasUtram / 4-45 // vyantarANAM ca // 4-46 // parA palyopamam // 4-47 // * hindI padyAnuvAda bhavanapati devAyu kA ye, jaghanya dasa sahasra varSa hai / tathA vyantara devAyu kA, jaghanya dasa sahasra varSa hai / / punaH vyantara devAyu, utkRSTa eka palyopama kA / isa tattvArtha sUtra meM bhI, kahA pramANa e sarva kA / / 36 / / * jyotiSka devoM kA jaghanya aura utkRSTa prAyuSya * Wan mUlasUtram jyotiSkAraNAmadhikam // 4-48 // grahANAmekam // 4-46 // nakSatrANAmardham // 4-50 // tArakANAM caturbhAgaH // 4-51 // jaghanyA tvssttbhaagH||4-52|| caturbhAgaH zeSANAM // 4-53 // * hindI padyAnuvAda jyotiSacakre candra-sUrya, utkRSTAyu palyopama kI / lAkha evaM sahasrAdhika, mAna dharate varSa kA / tathA grahoM kI utkRSTAyu, eka palyopama pUrNa hai / nakSatroM kA bhI utkRSTAyu, ardhapalyopama hai / / 40 / / tArAmoM kI utkRSTa sthiti, palya. cauthe bhAga meM / phira kahI jaghanya sthiti, palyopamASTama bhAga meM / isa taraha jyotiSa deva kI, jaghanyotkRSTa sthiti khii| AgamazAstrAnusAra ye, jAna tattvArthe sahI / / 41 / / tattvArthAdhigame sUtre, hindIpadyAnuvAdake / caturtho'dhyAyapUrNo'yaM, devAnAM sthitibodhakaH / / // iti zrI tattvArthAdhigamasUtra ke caturtha adhyAya kA hindI padyAnuvAda pUrNa huA // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 // namo namaH zrIjanAgamAya // hai * zrItattvArthAdhigamasUtrasya jainAgamapramAraNarUpa-prAdhArasthAnAni * [+ caturtho'dhyAyaH // ] wommmmision Wan mUlasUtram devAzcatunikAyAH // 4-1 // * tasyAdhArasthAnamcaumvihA devA paNNatA, taM jahA-bhavaNavaI vANamaMtara joisa vemaanniyaa| [vyAkhyA. za. 2, u. 7]] Wan mUlasUtram tRtIyaH pItalezyaH // 4-2 // * tasyAdhArasthAnam bhavaNavai vAraNamaMtara....cattAri lessAyo....jotisiyANaM egA teulesA.... vemANiyANaM tinni uvrimlesaano| [sthA. sthAna 1, sUtra. 51] OM mUlasUtram dazA-'STa-paJca-dvAdaza-vikalpAH kalpopapannaparyantAH // 4-3 // * tasyAdhArasthAnam(1) dasahA ubhavaNavAsI, aTTahAvaNacAriNo / paMcavihA joisiyA, duvihA vemANiyA tahA // 203 // vemANiyA u je devA, duvihA te viyAhiyA / kappovagAyabodhavvA, kappAIyA taheva ya // 207 // kappovagA vArasahA, sohammIsANagA tahA / saNaMkumAramAhiMdA, vammalogA ya laMtagA // 208 // mahAsukkA sahassArA, pAragayA pAragayA tahA / pAraNA accuyA ceva, iha kappovagAsurA // 20 // [uttarAdhyayana sUtra, adhyA. 36] Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 (2) bhavaNavai dasavihA paNNattA....vANamantarA aDhavihA paNNattA,...joisiyA paMcavihA paNNattA....vemAriNayA duvihA paNNatA, taM jahA-kappovavaNNagA ya kappAiyA ya / se ki taM kappovavaNNagA ? bArasavihA paNNatA, taM jahA-sohammA, IsANA, saNaMkumArA, mAhiMdA, baMbhalogA, laMtayA, mahAsukkA, sahassArA, prANayA, pANayA, prAraNA, accttaa| - [prajJA. prathama pada devAdhikAra] Wan mUlasUtram ___ indra-sAmAnika-trAstriza - pAriSAdyA''tmarakSa - lokapAlA'nIka-prakIrNakA''bhiyogya-kilbiSikAzcaikazaH // 4-4 // * tasyAdhArasthAnam (1) devidA....evaM sAmANiyA....tAyattIsagA logapAlA parisovavannagA.... ariNayAhivaI paayrkkhaa| [sthA. sthAna 3, u. 1, sU. 134] (2) devakivvisie....prAbhijogie / [praupapA. jIvopa. sU. 41] (3) cauvvihA devANaM ThitI paNNattA, taM jahA-deveNAmamege devasiNAte NAmamege devapurohite raNAmamege devapajjalaNe nnaammege| [sthA. sthAna 4301, sU. 248] (4) ....avasesAya devA devIpro.... [jambU. pra. sU. 117] Wan mUlasUtram trAstriza-lokapAlavarjAvyantarajyotiSkAH / / 4-5 // * tasyAdhArasthAnam (1) kahi raNaM bhaMte ! vANamaMtarANaM devANaM pajjattA pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahiNaM bhaMte ! vANavaMtarA devA parivasaMti ?....sANaM 2 sAmAriNaya sAhassIraNaM sANaM 2 agga mahisINaM sANaM 2 saparisANaM sANaM 2 ariNayANaM sANaM 2 aNi AhivaINaM sANaM 2 Ayarakkha devasAhassINaM aNNesi ca vahUNaM vANamaMtarANaM devAraNaya devoraNaya AhevaccaM porevaccaM sAmittaM bhaTTittaM mahattaragattaM pAraNAisarasegAvaccaM.. [prajJApanA sUtra pada 2, sU. 37] Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 / caturtho'dhyAyaH [ 65 (2) josiyANaM devANaM tattha sAraNaM 2 vimAraNavAsa sahassAraNaM sANaM 2 sAmANiya sAhassasINaM sANaM 2 aggamahisINaM saparivArANaM sANaM parisANaM sANaM 2 ariNayAraNaM sANaM 2 aNiyAhivaINaM sAraNaM 2 prAyarakkha deva sAhassINaM aNNesi ca vahUNaM joisiyANaM devANaM devINaya Ahe vaccaM jAva viharati / [prajJApanA sUtra pada 2, sUtra 42] Wan mUlasUtram pUrvayondriAH // 4-6 // * tasyAdhArasthAnam do asurakumAriMdA paNNattA, taM jahA-camare ceva balI cev| do nAgakumAridA paNNattA, taM jahA-dharaNe ceva bhUyANaMde cev| do suvannakumAridA paNNattA, taM jahAveNudeve ceva veNudAlI ceva / do vijjukumAridA paNNattA, taM jahA-aggisihe ceva aggimANave cev| do dIvakumAridA paNNattA, taM jahA, pumne ceva visiTThe ceva do udahikumAridA paNNattA, taM jahA-jalakate ceva jalappabhe cev| do disAkumAriMdA paNNattA, taM jahA-amiyagati ceva amiyavAhaNe cev| do vAtakumAriMdA paNNattA, taM jahA-velaMbe ceva pabhaMjaNe cev| do thariNayakumAridA paNNattA, taM jahA-ghose ceva mahAghose ceva / do pisAiMdA paNNattA, taM jahA-kAle ceva mahAkAle cev| do bhUiMdA paNNattA, taM jahA-suruve ceva paDirUve cev| do kkhidA paNNattA, taM jahApunnabhadde ceva mANibhadde cev| do jakkhidA paNNattA, taM jahA-punnabhadde ceva mAriNabhadde cev| do rasidA paNNatA, taM jahA-bhIme ceva mahAbhIme caiv| do kinariMdA paNNattA, taM jahA-bhIme ceva mahAbhIme cev| do kiriMdA paNNattA, taM jahA-kinnare ceva kiMpurise cev| do kiMpurisiMdA paNNattA, taM jahA-sappurise ceva mahApurise cev| do mahoragiMdA paNNattA, taM jahA-pratikAe ceva mahAkAe cev| do gaMdhavidA paNNattA, taM jahA-gItaratI ceva gIyajase ceva / [sthA. sthAna 2, u. 3, sU. 64] Wan mUlasUtram pItAntalezyAH // 4-7 // kAyapravIcArA pA aizAnAt // 4-8 // zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA dvayo yoH // 4-6 // pare'pravIcArAH // 4-10 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 * tasyAdhArasthAnam kativihANaM bhaMte ! pariyAraNA paNNattA ? goyamA ! paJcavihA paNNattA, taM jahA-kAyapariyAraNA, phAsapariyAraNA, rUvapariyAraNA, saddapariyAraNA, maraNapariyAraNA .....bhavaraNavAsi vANamaMtarajotisi sohammIsAraNesu kappesu devA kAyapariyAraNA, saNaMkumAramAhidesu kappesu devA phAsapariyAraNA, baMbhaloyalaMtagesu kappesu devA rUvapariyAraNA, mahAsukasahassAresu kappesu devA saddapariyAraNA, prANayapAraNayAraNaaccuesu devA maNapariyAraNA, gavejjaga aNuttarovavAiyA devA apriyaargaa| [prajJApanA pada 34 pracAraNAvipaya sthA. sthAna 2, u. 4, sU. 116] Wan mUlasUtram bhvnvaasino'surnaagvidyutsuvrnnaagni-vaatstnitoddhidviipdikkumaaraaH| 4-11 / * tasyAdhArasthAnam bhavaraNavaI dasavihA paNNatA, taM jahA-asurakumArA, nAgakumArA, suvaNNakumArA, vijjukumArA, aggIkumArA, dIvakumArA, udahikumArA, disAkumArA, vAukumArA, thnniykumaaraa| [prajJApanA prathamapada devAdhikAra] Wan mUlasUtram___ vyantarAH kinnarakiMpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH // 4-12 // * tasyAdhArasthAnam vAraNamaMtarA aTTavihA paNNattA, taM jahA-kiNNarA, kimpurisA, mahoragA, gaMdhavvA, jakkhA, rakkhasA, bhUyA, pisaayaa| [prajJApanA prathamapada devAdhikAra] mUlasUtram___jyotiSkAH sUryAzcandramaso grahanakSatraprakIrNatArakAca // 4-13 // * tasyAdhArasthAnamjoisiyA paMcavihA paNNattA, taM jahA-caMdA, sUrA, gahA, NakkhattA, tArA / [prajJApanA prathamapada devAdhikAra] Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 ] caturtho'dhyAyaH [ 67 Wan mUlasUtram merupradakSiNA nityagatayo nRloke // 4-14 // * tasyAdhArasthAnam te meru pariyaDaMtA payAhiNAvattamaMDalA savve / araNavaTThiyajogehiM caMdA sUrA gahagaNA ya // 10 // [jIvAbhi. tRtIya prati. udde. 2, sU. 177] Wan mUlasUtram ___ tatkRtaH kAlavibhAgaH // 4-15 // * tasyAdhArasthAnam (1) se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai-"sUre prAicce sUre", goyamA ! sUrAdiyANaM samayAi vA pAvalayAi vA jAva ussappiNIi vA avasappiNIi vA se teraNa?NaM jAva praaicce| ___ [vyA. prajJapti zata. 12, u. 6] (2) se kiM taM pamANakAle ? duvihe paNNatte, taM jahA-divasappamANakAle rAippamANakAle iccAi / __ [vyA. prajJapti za. 11, u. 11, sU. 424, jambU. pra., sUrya pra., candra pra.] Wan mUlasUtram bahiravasthitAH // 4-16 // * tasyAdhArasthAnam aMto maNussakhette havaMti cArovagAya uvavaNNA / paJcavihA joisiyA caMdA sUrA gahagaNA ya // 21 // teNa paraM je sesA caMdAiccagahatAraNakkhattA / natthi gaI navi cAro, avaTThiyA te guNeyanvA // 22 // [jIvAbhigama tRtIya pratipatti udda. 2, sUtra 177] Wan mUlasUtram vaimAnikAH // 4-17 // * tsyaadhaarsthaanmvemaarinnyaa| [vyAkhyAprajJapti. zataka 20, sUtra 675-682] Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 + mUlasUtram kalpopapannA kalpAtItAzca // 4-18 // * tasyAdhArasthAnamvemANiyA duvihA paNNattA, taM jahA [prajJApanA prathama pada sUtra 50] Wan mUlasUtram uparyupari // 4-16 // * tasyAdhArasthAnamIsANassa kappassa uppi sapakkhi ityAdi / [prajJApanA pada 2, vaimAnika devAdhikAra] Wan mUlasUtram saudharmazAna-sanatkumAra-mAhendra-brahmaloka-lAntaka-mahAzuna-sahasrAreSvAnata-prANatayorAraNAcyutayornavasu aveyakeSu vijaya-vaijayanta-jayantA-'parAjiteSu sarvArthasiddha ca // 4-20 // * tasyAdhArasthAnam sohamma IsANa saNaMkumAra mAhida baMbhaloya laMtaga mahAsukka sahassAra prANaya pANaya prAraNa accuya heTThimagevejjaga majjhimagevejhaga uvarimagevejhaga vijaya vejayaMta jayaMta aparAjiya savvaTThasiddhadevA ya / [prajJA. pada 6, anuyoga sU. 103, aupa. siddhAdhikAra] 5 mUlasUtram sthiti-prabhAva-sukha-ti-lezyA-vizuddhIndriyA-'vadhiviSayato'dhikAH // 4-21 // gati-zarIra-parigrahAbhimAnato hInAH // 4-22 // * tasyAdhArasthAnam (1)....mahiDDhIyA mahajjuiyA jAva mahANubhAgA iDDhIe paNNatte, jAva accubho, gevejjaNuttarA ya savve mhiddddhiiyaa....| [jIvAbhigama. pratipatti 3, sUtra 217 vaimAnikAdhikAra (2) sohammIsANesu devAkerisae kAmabhoge paccaNubbhavamAraNA viharaMti ? goyamA ! iTThA saddA iTThA rUvA jAva phAsA evaM jAva gevejhA aNutarovavAtiyA NaM aNuttarA sadA evaM jAva aNutarA phaasaa|| [jIvAbhigama. pratipatti 3, sUtra 216, prajJApanA pada 2, devAdhikAra] Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 / caturtho'dhyAyaH [ 6 (3) asurakumAra bhavaNavAsi deva. paMci. veubviya sarIrassa NaM bhaMte ! ke mahA.? go. ! asurakumArANaM devAraNaM duvihA sarIrogAharaNA paM., taM.-bhavadhAraNijjA sA ja. aMgula. asaM. ukko. satta rayaNIyo, tatthaNaM jAsA uttara veuvitA sA, jaha. aMgula. saMkhe. ukko. joyaNasata sahassaM, evaM jAva thariNaya kumArANaM, evaM prohiyANaM vAraNamaMtarANaM evaM joisiyAraNavi, sohammIsAraNa devANaM evaM ceva uttarAveunvitA jAva accuro kappo, navaraM saNaM kumAre bhavadhArariNajjA jaha. aMgu. asaM. ukko. charayaNIo, evaM mAhiMdevi, baMbhaloyalaMtagesu paMcarayaNIgro, mahAsukkasahassAreSu cattAri rayaNImo, pAraNaya pANaya pAraNaccuesu tiNNi rayaNIyo gevijjagakappAtIta vemANiya deva paMcidiya veu. sarI. ke mahA. ? go. ! gevejja gadevANaM egA bhavaNijjA sarIrogAharaNA paM. sA jaha. aMgula. asaM. ukko. do. rayaNI, evaM aNuttarovavAiyadevANaviNavaraM ekkA rynnii| [prajJApanA sUtra zarIrapada 21, sUtra 272] tano visuddhaao| [prajJApanA 17 lezyApada uddeza 3] devAraNaM pucchA-go. ! cha eyAno ceva devINaM pucchA, go. ! cattAri kaNha. jAva teu lessA, bhavaraNavAsINaM bhaMte ! devANaM pucchA, goyamA! evaM ceva evaM bhavaraNavAsiNINavi vANamaMtarA devANaM pucchA, go.! evaM ceva, vANamaMtarINavi joisiyAraNa pucchA, go. ! egA teulessA, evaM joisiNINavi / vemAriNayANaM, pucchA, go. ! tinni taM.-teu. pamha. sukkalesA vemANiNINaM pucchA, go. ! egA teulessA / [prajJApanA 67 lezyA pada uddeza 2 sUtra 216] (4) asurakumArANaM pucchA, go.! pallagasaMThite, evaM jAva thariNayakumArANaM.... vAraNamaMtarANaM pucchA, go. ! paDahaga saM. joti siyANaM pucchA ? go.! jhallarisaMThAraNa saM. paM. sohammagadevANaM pucchA ? go. ! uDDhamuyaMgAgArasaMThie paM. evaM jAva accuyadevANaM gevejjagadevANaM pucchA ? go. ! pupphacaMgeri saMThie paM. aNuttarovavAiyANaM pucchA ? go. ! javanAliyA saMThite prohi pN.| [ prajJApanA sUtra pada 33 (sUtra 316) ] (5) asurakumArANaM bhaMte ! prohiraNA kevajya khettaM jA. pA. ? goyamA ! jaha paNavIsaM joyaNAI ukko. asaMkhejje dIvasamudde prohiNA jA. pA. nAgakumArANaM-jaha. paNavIsaM joyaNAI u. saMkhejje dIvasamudde prohiNA jA. pA. evaM jAva thaNiyakumArA / .... Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 pANamaMtarANaM jahA nAkumArA, joisiyANaM bhaMte ! kevatitaM khettaM pro. jA. pA. ? go. ! ja. saMkhejje dIvasamudde, sohammagadevANaM bhaMte ! keva. khettaM pro. jA. pA.? go. ! ja. aMgulassa asaMkhejjati bhAgaM ukko. ahe jAva imIse rayaNappabhAe hiTThile caramaMte tiriyaM jAva asaMkhijje dIvasamudde uDDhaM jAva sagAI vimaraNAI prohiNA jANaMti pAsaMti, evaM IsAraNaga devAvi saNaMkumAradevAvi evaM ceva, navaraM jAva ahe doccAe sakkarappabhAe puDhavIe hichille caramaMte, evaM mAhiMdadevAvi, vabhaloyalaMtagadevA taccAe puDhavIya hiTille caramaMte mahAsukkasahassAragadevA cautthIe paMkappabhAe puDhavIe heTThille caramaMte prANaya pANaya prANaccuyadevA ahe jAva paMcamAe dhUmappabhAe heTThille caramaMte heTimamajjhimagevejjagadevA adhe jAva chaTThAe tamAe puDhavIe heTThille jAva caramaMte uvarimagevijja gadevANaM bhaMte ! kevatiyaM khettaM prohiNA jA. pA. ? go.! ja. aMgulassa asaMkhejjatibhAge u. adhe sattamAe he. ca. tiriyaM jAva asaMkhejje dIvasamudde uDDhaM jAvasayAI vimANAI pro. jA. pA. aNuttarovavAiyadevANaM bhante ke. khettaM pro. jA. pA. ? go. ! saMbhinnaM loganAli pro. jA. paa.| [prajJApanA avadhipada 338 sU. 318] OM mUlasUtram pIta-padma-zuklalezyA dvi-tri-zeSeSu // 4-23 // * tasyAdhArasthAnam sohammIsANadevANaM kati lessAno pannatAmo? goyamA! egA teUlessA paNNattA saNaMkumAramAhidesu egA pamhalessA evaM baMbhalogevi pmhaa| sesesu ekkA sukkalessA aNuttarovavAtiyANaM ekkaaprmsukklessaa| [jIvAbhigama. pratipatti 3 udde. 1 sUtra 214; prajJApanA pada 17 udde. 1 lezyAdhikAra] OM mUlasUtram prAga aveyakebhyaH kalpAH // 4-24 // * tasyAdhArasthAnam kappopavaNNagA vArasavihApaNNattA / [prajJApanA prathamapada sUtra 46] Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 ] caturtho'dhyAyaH [ 101 Wan mUlasUtram brahmalokAlayA laukAntikAH // 4-25 // * tasyAdhArasthAnambaMbhaloe kappe........logaMtitA devA paNNattA / [sthAnAMga sthAna 8 sUtra 623] Wan mUlasUtram sArasvatA-''ditya-vanhyaruNa-gardatoya-tuSitA-'vyAbAdha-maruto'riSTAzca // 4-26 // * tasyAdhArasthAnam(1) sArassayamAiccA vaNhIvaruNA ya gaddatoyA y| tusiyA avvAvAhA aggiccA ceva riTThA ca // sthAnAMga sthAna 6 sUtra 684] (2) eesuNaM aTThasu logaMtiya vimANesu avihA / logaMtIyA devA parivasaMti, taM jahAsArassayamAiccA vaNhIvaruNA ya gaddatoyA ya / tusiyA avvAvAhA aggiccA ceva riTThAe // 28 // [bhagavatIsUtra 6 zataka 5 uddeza] Wan mUlasUtram vijayAdiSu dvicaramAH // 4-27 // * tasyAdhArasthAnam vijaya vejayaMta jayaMta aparAjiya devatte , kevaiyA davidiyA pratItA paNNatA ? / goyamA ! kassai asthi kassai patthi , jassatthi aTTha vA solasa vA ityAdi / [prajJApanA0 pada 15 indriya pada] Wan mUlasUtram aupapAtika-manuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH // 4-28 // * tasyAdhArasthAnamuvavAiyA....maNuprA (sesA) tirikkhjonniyaa| [dazavaikA0 adhyayana SaTakAyAdhikAra] Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] mUlasUtramsthitiH / / 4-26 // * tasyAdhArasthAnam zrI tatvArthAdhigamasUtre asurakumArANaM bhaMte! devANaM kevaiyaM kAlaTThiI paNNattA sAiregaM sAgarovamaM / mUlasUtram bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham // / 4-30 / / zeSANAM pAdone // 4-31 // [ pariziSTa-1 nAgakumArANaM devANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI pattA ? goyamA ! ukkoseNaM dopalipromAI desUNAI..... suvaNNakumArANaM bhaMte! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiIpannattA ? goyamA ! ukkoseNaM dopaliprovamAI desUNAI / evaM eeNaM prabhilAve...... jAva thariNayakumArANaM jahA nAgakumArANaM / prajJApanA0 pada 4 bhavanapati adhikAra, sthiti viSaya ] asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca / / 4-32 / / saudharmAdiSu yathAkramam / / 4-33 / / sAgaropame / / 4- 34 // goyamA ! ukkoseragaM adhike ca / / 4-35 / / sapta sAnatkumAre // 4-36 // vizeSa -tri- sapta- dazaikAdaza-trayodaza- paJcadazabhiradhikAni ca / / 4-37 // zrAraNA'cyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca / / 4-38 // aparA palyopamamadhikaM ca / / 4-36 / / sAgaropame / / 4-40 // zradhike ca // 4-41 // parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA / / 4-42 / / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 ] caturtho'dhyAyaH [ 103 * tasyAdhArasthAnam do ceva sAgarAiM, ukkoseNa viyAhimA / sohammammi jahanneNaM, egaM ca paligrovamaM // 220 // sAgarA sAhiyA dunni, ukkoseNa viyAhinA / IsANammi jahanneNaM, sAhiyaM palinovamaM // 221 // sAgarANi ya satteva, ukkoseNaM ThiI bhave / saraNakumAre jahanneNaM, dunni U sAgarovamA // 222 // sAhiyA gAgarA satta, ukkoseNaM ThiI bhave / mAhindammi jahanneNaM, sAhiyA dunni sAgarA // 223 // dasa ceva sAgarAiM, ukkoseNaM ThiI bhave / bambhaloe jahanneNaM, satta U sAgarovamA // 224 // caudasa sAgarAiM, ukkoseNaM ThiI bhave / lantagammi jahanneNaM, dasa U sAgarovamA // 225 // sattarasa sAgarAI, ukkoseNaM ThiI bhave / mahAsukke jahanneNaM, coddasa sAgarovamA // 226 // aTThArasa sAgarAiM, ukkoseNaM ThiI bhave / sahassArammi jahanneNaM, sattarasa sAgarovamA // 227 // sAgarA auNavIsaM tu, ukkoseraNaM ThiI bhave / prANayammi jahanneNaM, aTThArasa sAgarovamA // 228 // vIsaM tu sAgarAiM, ukkoseNaM ThiI bhave / pANayammi jahanneNaM, sAgarAuNavIsaI // 226 // sAgarA ikkavIsaM tu, ukkoseNaM ThiI bhave / pAraNammi jahanneNaM, bosaI sAgarovamA // 230 // bAvIsaM sAgarAiM, ukkoseNaM liI bhave / accuyammi jahanneNaM, sAgarA ikkavIsaI // 231 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pariziSTa-1 zrItattvAryAdhigamasUtre tevIsaM sAgarAiM, ukkoseNaM ThiI bhave / paDhamammi jahanneNaM, bAvIsaM sAgarovamA // 232 // cauvIsa sAgarAiM, ukkoseraNaM ThiI bhave / vaiyammi jahanneNaM, tevIsaM sAgarovamA // 233 // paNavIsa sAgarAiM, ukkoseNaM ThiI bhave / taiyammi jahanneNaM, cauvIsaM sAgarovamA // 234 // chavIsa sAgarAiM, ukkoseNaM ThiI bhave / cautthammi jahanneNaM, sAgarA paNuvIsaI // 235 // sAgara sattavIsaM tu, ukkoseNaM ThiI bhave / paJcamammi jahanneNaM, sAgarA u chanvIsai // 236 // sAgarA aTThavIsaM tu, ukkoseNaM ThiI bhave / chaTTammi jahanneNaM, sAgarA sattavIsai // 237 // sAgarA prauNatIsaM, ukkoseNaM ThiI bhave / sattamammi jahanneNaM, sAgarA aTTavIsai // 238 // tIsaM tu sAgarAiM, ukkoseNaM ThiI bhave / aTThamammi jahanneNaM, sAgarA auNa tIsaI // 236 // sAgarA ikkatIsaM tu, ukkoseNaM ThiI bhave / navamammi jahanneNaM, tIsaI sAgarovamA // 240 // tettIsA sAgarAI, ukkoseNa ThiI bhave / causuvi vijayAIsu, jahanneNekkattIsaI // 241 // ajahannamaNukkosA, tettIsaM sAgarovamA / mahAvimAraNe savva? ThiI esA viyAhiyA // 242 // [uttarAdhyayana sUtra adhyayana 36 ] // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 ] caturtho'dhyAyaH [ 105 Wan mUlasUtram nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 4-43 // dazavarSasahasrANi prathamAyAm / / 4-44 // * tasyAdhArasthAnam(1) sAgarovamamegaM tu, ukkoseNa viyAhiyA / paDhamAe jahanneNaM, dasavAsa sahassiyA // 160 // tiNNeva sAgarA U, ukkoseNa viyAhiyA / doccAe jahanneNaM, egaM tu sAgarovamaM // 161 // [ uttarAdhyayana sUtra adhyayana 36 ] (2) evaM jA jA puvassa ukkosaThiI asthi tAno tAno paramo paramo jahaNNaThiI avvA / [ samanvayakAra ] Wan mUlasUtram bhavaneSu ca // 4-45 // * tasyAdhArasthAnambhomejjANaM jahaNNeraNaM, dsvaasshssiyaa| [ uttarAdhyayana sUtra, adhyayana-36 gAthA-217 ] Wan mUlasUtram vyantarANAM ca // 4-46 // parA palyopamam // 4-47 // * tasyAdhArasthAnam vANamaMtarANaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneraNaM vasavAsasahassAiM ukkoseNaM paliprovamaM / [ prajJApanA0 sthitipada-4 ] Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 Wan mUlasUtram jyotiSkAraNAmadhikam // 4-48 // grahANAmekam // 4-46 // nakSatrANAmardham // 4-50 // tArakANAM caturbhAgaH // 4-51 // jaghanyA tvaSTabhAgaH // 4-52 // caturbhAgaH zeSANAm // 4-53 // * tasyAdhArasthAnam(1) palinovamamegaM tu, vAsalakkheNa sAhiyaM / paligrovamaTThabhAgo, joisesu jahanniyA // 216 // [ uttarAdhyayana-36 ] (2) logaMtikadevANaM jahaNNamaNukkoseNaM , aTusAgarovamAiM Thidi pnnnnttaa| sthA. sthAna 8 sU. 623, vyAkhyA. za.6 u.5] // itizrItattvArthAdhigamasUtrasya caturthAdhyAye saMgRhIte jainAgamapramANa rUpa-prAdhArasthAnAni samAptam // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 Vevomyamseveme caturthAdhyAyasya * sUtrAnukramaNikA * sUtra pRSTha sUtrAGka 1. devAzcatunikAyAH / / 4-1 / / 2. tRtIyaH pItalezyaH / / 4-2 / / 3. dazA-'STa-paJca-dvAdaza-vikalpA: kalpopapanna-paryantAH // 4-3 / / 4. indra-sAmAnika-trAyastriza-pAriSadyA-''tmarakSa-lokapAlA'nIka prakIrNakA''bhiyogya-kilbiSikAzcaikazaH / / 4-4 / / 5. trAyastriza-lokapAlavA vyantara-jyotiSkAH / / 4-5 / / pUrvayordIndrAH / / 4-6 / / 7. pItAntalezyAH / / 4-7 / / 8. kAyapravIcArA pA aizAnAt / / 4-8 / / 6. zeSAH sparza-rUpa-zabda-manaHpravIcArA dvayoddhayoH / / 4-6 / / 10. pare'pravIcArAH / / 4-10 / / bhavanavAsino'suranAga vidyutsuparNAgnivAtastanitodadhi dvIpadikkumArAH // 4-11 // 12. vyantarAH kinnara-kiMpuruSa-mahoraga-gandharva-yakSa rAkSasa-bhUta-pizAcAH / / 4-12 / / jyotiSkAH sUryAzcandramaso graha-nakSatra-prakIrNatArakAzca / / 4-13 / / / 14. merupradakSiNA nityagatayo nRloke / / 4-14 / / 15. tatkRtaH kAlavibhAgaH // 4-15 / / 16. bahiravasthitAH // 4-16 // 17. vaimAnikAH / / 4-17 // 18. kalpopapannAH kalpAtItAzca // 4-18 / / 13. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-2 pRSTha saM. 38 sUtrAGka sUtra 16. uparyupari / / 4-16 / / 20. saudharmezAna-sanatkumAra-mAhendra brahmaloka-lAntaka-mahAzukra sahasrAreSvAnata-prANatayorAraNAcyutayornavasu greveyakeSu vijaya-vaijayanta-jayantA-'parAjiteSu sarvArthasiddhe ca / / 4-20 // 21. sthiti-prabhAva-sukha-dyuti-lezyA-vizuddhIndriyA'vadhi viSayato'dhikAH / / 4-21 / / 22. gati-zarIra-parigrahAbhimAnato hInAH / / 4-22 / / 23. pIta-padma-zuklalezyA dvi-tri-zeSeSu / / 4-23 / / 24. prAgveyakebhyaH kalpAH / / 4-24 / / 25. brahmalokAlayA lokAntikAH // 4-25 / / 26. sArasvatA-''ditya-vaha nyaruNa-gardatoya-tuSitA-'vyAbAdha maruto'riSTAzca / / 4-26 // 30. 27. vijayAdiSu dvicaramAH // 4-27 / / 28. aupapAtika-manuSyebhyaH zeSAstiryag yonayaH / / 4-28 / / 26. sthitiH / / 4-26 / / bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham / / 4-30 // 31. zeSANAM pAdone / / 4-31 // 32. asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca / / 4-32 / / 33. saudharmAdiSu yathAkramam / / 4-33 / / 34. sAgaropame // 4-34 / / 35. adhike ca / / 4-35 / / sapta sanatkumAre / / 4-36 // 37. vizeSa-tri-sapta-dazaikAdaza-trayodaza paJcadazabhiradhikAni ca / / 4-37 / / 36. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 ] sUtrAGka 38. 36. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 46. 50. 51. 52. 53. caturtho'dhyAyaH sUtra prAraNA'cyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSuvijayAdiSu sarvArthasiddhe ca / / 4-38 / / aparA palyopamamadhikaM ca / / 4-36 / / sAgaropame / / 4-40 / / adhike ca / / 4-41 / / parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA / / 4-42 / / nArakAraNAM ca dvitIyAdiSu / / 4-43 / / dazavarSasahasrANi prathamAyAm / / 4-44 / / bhavaneSu ca / / 4-45 / / vyantarANAM ca || 4-46 / / parA palyopamam / / 4-47 / / jyotiSkAraNAmadhikam / / 4-48 / / grahANAmekam / / 4-46 / / nakSatrANAmardham / / 4-50 / / [ 106 Wan pRSTha saM. tArakANAM caturbhAga: / / 4-51 / / jaghanyA tvaSTabhAga: / / 4-52 // caturbhAgaH zeSANAm / / 4-53 / / // itizrItattvArthAdhigamasUtrasya caturthAdhyAye sUtrAnukramaNikA samAptA // 64 m m m 66 67 67 68 66 71 71 71 72 72 73 73 74 74 74 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 caturthAdhyAyasya / akArAdisUtrAnukramaNikA / krama 67 64 58 38 sUtra --- ----- sUtrAGka 1. adhike c| 4-35 adhike ca / 4-41 3. aparA palyopamamadhikaM ca / 4-36 asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca / 4-32 __ prAraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca / 4-38 6. praupapAtikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH / 4-28 7. indrasAmAnikatrAyastrizapAriSadyAtmarakSalokapAlA nIkaprakIrNakAbhiyogyakilbiSikAzcaikazaH / 4-4 8. uparyupari / 4-16 6. kalpopapannAH kalpAtItAzca / 4-18 10. kAyapravIcArA pA aizAnAt / 4-8 11. gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH / 4-22 12. grahANAmekam / 4-46 13. caturbhAgaH zeSANAm / 14. jaghanyA tvaSTabhAgaH / 4-52 15. jyotiSkANAmadhikam / 4-48 16. jyotiSkAH sUryAzcandramaso grahanakSatraprakIrNatArakAzca / 4-13 17. tatkRtaH kAlavibhAgaH / 4-15 18. tArakANAM caturbhAgaH / 12 73 4-53 74 26 32 4-51 74 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 ] caturtho'dhyAyaH pRSTha saM. sUtrAGka 4-2 4-5 4-44 4-3 4-50 4-43 26. parata 4-42 4-47 4-10 4-23 4-7 16. tRtIyaH pItalezyaH / 20. trAyastriMza lokapAlavA vyantarajyotiSkAH / 21. dazavarSasahasrANi prathamAyAm / 22 dazA'STapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH 23. devAzcatunikAyAH / 24. nakSatrANAmardham / 25. nArakANAM ca dvitIyAdiSu / parataH parataH pUrvApUrvA'nantarA / 27. parA palyopamam / 28. pare'pravIcArAH / pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu / 30. pItAntalezyAH / pUrvayordIndrAH / 32. prAg aveyakebhyaH kalpAH / 33. bahiravasthitAH / 34. brahmalokAlayA lokAntikAH / 35. bhavaneSu ca / 36. bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham / 37. bhavanavAsino'suranAgavidyut suparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkumArAH / 38. merupradakSiNA nityagatayo nRloke / vijayAdiSu dvicaramAH / 40. vizeSatrisaptadazaikAdaza paJcadazabhiradhikAni ca / 41. vyantarANAM ca / 4-24 4-16 4-25 4-45 4-30 4-11 4-14 4-27 4-37 4-46 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 4-31 112 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-3 krama sUtrAGka pRSTha saM. 42. vyantarAH kinnarakimpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH / 4-12 21 43. vaimAnikAH / 4-17 -- 36 44. zeSAH sparzarUpazabdamana:pravIcArA dvayordva yoH / 4-6 zeSANAM pAdone / 46. sapta sntkumaare| 4-36 47. saagropme| 4-34 48. saagropme| 4-40 46. sArasvatAdityavaha nyaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhamarutoriSTAzca / 4-26 50. sthitiH / 4-26 51. sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH / 4-21 52. saudharmezAnasanatkumAramAhendrabrahmaloka-lAntaka mahAzukrasahasrAreSvAnata-prANatayorAraNAcyutayornavasu graiveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddha ca / 4-20 38 53. saudharmAdiSu yathAkramam / 4-33 61 // itizrItattvArthAdhigamasUtrasya caturthAdhyAye prakArAdisUtrAnukramaNikA samAptA // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 zrItattvArthAdhigamasUtre zrIjanazvetAmbara-digambarayoH sUtrapATha-bhedaH cturtho'dhyaayH|| Larwarrowroorwwsorrorarwwwrar * zrIzvetAmbaragranthasya sUtrapAThaH * ___ * zrIdigambaragranthasya sUtrapAThaH * ke sUtrANi // ___sUtrANika sUtra saM. sUtra saM.... . .. .. 2. tRtIyaH pItalezyaH // 4-2 // 2. AditastriSu pItAntalezyA / . 7. pItAntalezyAH // 4-7 / / 9. zeSAH sparzarUpazabdamanaH 8. zeSAH sparzarUpazabdamanaH- .. pravIcArA dvayodayoH / / 4-6 / / pravIcArAH / . . 13. jyotiSkAH sUryAzcandramaso graha- 12. jyotiSkAH sUryAcandramasau graha nakSatraprakIrNatArakAzca / / 4-13 / / nakSatraprakIrNakatArakAzca / 20. saudharmezAnasanatkumAra - mAhendrabrahma- | saudharmezAnasAnat-kumAramAhendrabrahma loka-lAntaka mahAzukrasahasrAreSvA- brahmottaralAntavakApiSTazukramahAnata - prANatayorAraNAcyutayornavasu zukrazatArasahasrAreSvAnata-prANatayogreveyakeSu vijayavaijayantajayantAparA- rAraNAcyutayornavasu veyakeSu jiteSu sarvArthasiddhe ca // 4-20 // vijayavaijayantajayantA - parAjiteSu sarvArthasiddhau ca / / 22. pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu / 23. pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu / / 4-23 / / 24. brahmalokAlayA lokAntikAH / 25. brahmalokAlayA lokAntikAH / / 4-25 / / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ X xxx x xx X X zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-4 sUtra saM. sUtra saM. 26. sArasvatAdityavaha nyaruNagardatoya- ___25. sArasvatAditya - vaha nyaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhamaruto'riSTAzca tuSitAvyAbAdhAriSTAzca / / / / 4-26 / / 26. sthitiH / / 4-26 / / 28. sthitirasuranAga - suparNadvIpazeSANAM sAmaropamatripalyopamAddhahIna mitAH / 30. bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham / / 4-30 / / 31. zeSANAM pAdone / / 4-31 // 32. prasurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca // 4-32 / / 33. saudharmAdiSu yathAkramam // 4-33 / / 26. saudharmazAnayoH sAgaropame'dhike / 34. sAgaropame // 4-34 / / 35. adhike ca // 4-35 // 36. sapta sanatkumAre // 4-36 / / 30. sAnatkumAra-mAhendrayoH sapta / 37. vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodaza- 31. trisaptanavaikAdaza - trayodazapaMcadaza paJcadazabhiradhikAni ca / / 4-37 // bhiradhikAni tu / 39. aparA palyopamamadhikaM 33. aparA palyopamamadhikam / ca / / 4-36 // 40. sAgaropame / / 4-40 // 41. adhike ca // 4-41 // 47. parA palyopamam // 4-47 / / / 36. parA palyopamamadhikam / 48. jyotiSkAraNAmadhikam / / 4-48 / / / 40. jyotiSkANAM ca / 46. grahANAmekam / / 4-46 // 50. nakSatrANAmardham // 4-50 // x 51. tArakANAM caturbhAgaH // 4-51 // xxx 52. jaghanyA tvaSTabhAgaH // 4-52 // 41. tdssttbhaago'praa| 53. caturbhAgaH zeSANAm // 4-53 / / 42. laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm / x x X x xxx X x Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM OM hrIM zrIpArzvanAthAya namaH * puruSAdAnIya - mahAprabhAvika - zrIpArzvanAtha jinezvaradevasya aSTottarazatanAmastotram * / suzAla zAstravizArada-sAhityaratna-kavibhUSaNa-pUjyAcArya zrImad vijaya suzIla sUriH nAnAbhidheyAtmakapArzvanAthatIrthaMkarasyAtmahitaM . vidhAtum / / stotraM surANAM girayA vidhAya / pramodamAno'sti suzIlasUriH // 1 // sadA svasthacitto'bhavat pArzvanAtha- / jinasya prabhoriSTadevasya bhaktyai // tadAkhyAtmakaM stotraratnaM pavitraM / paThAmi smarAmIha sadbhAvayuktaH // 2 // prabhu pArzvazaGkhazvaraM' naumi nityaM / bhaje'haM sadA pArzva - jIrAvalA' vai / / stuve stambhanaM pArzvanAthaM jinendraM / tathA staumi nityaM jinaM hantarikSam // 3 // avantI jinaM pArzvanAthaM praNomi / prabha pAvapaMcAsarAkhyaM ca naumi / / stuve pArzvagauDoM tathA pArzvagebI / prabhupArzva ghoghAM ca sAcAM smarAmi / / 4 / / bhaje bhIlaDIyAbhidhaM" pArzvanAthaM / bhaTevAbhidhaM'2 pArzvanAthaM stuve'ham / / prabhu bheravAM' pArzvanAthaM smarAmi / tathA bhoyarAM4 pArzvabhAbhAM5 bhajAmi / / 5 / / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinaM kaGkaNaM" pArzvanAthaM namAmi / tathA bambhaNaM" pArzvadevaM smarAmi / / prabhu mujapaM8 pArzvanAthaM praNomi / tathA saMkhalaM 16 pArzvadevaM smarAmi // 6 // sucintAmariNa20 pArzvanAthaM praNaumi / tathA somacintAmaNi vai namAmi / / stuve mANikaM pArzvanAthaM22 surejyaM / tathA loDhaNaM pArzvadevaM 23 jinendram // 7 // ajArAbhidhaM pArzvanAthaM24 stuve'haM / / prabhu jArayADI jinendra5 bhaje'ham // stuve tArasallAbhidhaM6 pArzvanAthaM / tathA TAMkalAM7. pArzvadevaM stuve'ham / / 8 / / prabhu kApalI28 pArzvanAthaM praNaumi / tathA tIvarI26 pArzvadevaM namAmi / / stuve DolatIM. pArzvanAthaM jinendraM / tathA maNDalIM 3' pArzvadevaM bhaje'ham / / 6 / / stuve zAmalA pArzvanAthaM jinezaM / tathA pArzvadAdAM jinendraM bhaje'ham / / kalIkuNDapArzva4 jinaM naumi nityaM / tathA staumi kSiprAM prabhu pArzvanAtham / / 10 / / prabhu nIlakaNThaM 6 jinaM naumi nityaM / tathA staumi nAgezvaraM37 pArzvanAtham / / nagInAM38 jinaM naumi nArImapAva / jinendra stuve'haM ca nAgendranAtham 40 / / 11 / / stuve'haM sadA pArzva - kaMsAriyAM' vai| tathA'haM stuve pArzva - goTIMgajI2 ca / / jinezaM stuve pArzva - sAroDiyAM vai,| prabhupArzvakAlIM jinaM naumi nityam / / 12 / / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 117 ) jinendra mahAdeva - pAva 5. smarAmi / kaTerAprabhu pArzvanAthaM praNomi / / prabhu pArzva - caMcu Jca callAM stuve'haM / tathA coravAr3I jinendraM bhaje'ham / / 13 / / stuve'haM karer3A . prabhu pArzvanAthaM / bhaje'haM phalodhi prabhu pArzvadevam / / jinaM rAvaNAM" pArzvanAthaM namAmi / prabhu kAvalIM52 pArzvadevaM smarAmi / / 14 / / praUAprabhu pArzvanAthaM stuve'haM / tathA vijjulAM4. pArzvanAthaM bhaje'ham / / . . dudIyAM5 prabhu pArzvanAthaM smarAmi / vibhu vallabhAM6 pArzvanAthaM namAmi // 15 // jinaM UbarA pArzvanAthaM stuve'haM / suUddAmariNa8 pArzvanAthaM bhaje'ham / / dudIyAM stuve pArzvadevaM . jinendra / stuve'haM sadA devakalyANapArzvam / / 16 / / ahichatrAM' stuve pAvaM, AsagulAM62 jinezvaraM / prArajIyAM jinaM vande, haladharAbhidhaM prabhum / / 17 / / vande vijayacintAmaNi,65 pArvezaM jinottamam / magasIyAM 6 prabhupAvaM, praNaumi manamohanam / / 18 / / gADariyAM 8 jinaM vande, tathA zrIjagavallabham" / zrIduHkhabhajanaM pAvaM, bhaje zrIbhIDabhaJjanam" / / 16 / / stuve kesariyAM72 pAvaM, tathA DokariyAM jinaM / dhoMgar3amalapArzvezaM, stuve'haM sukhasAgaram / / 20 / / navakhaNDAbhidhaM pAvaM, praNaumi navapallavam / manoraMjanapArzvezaM, vande'haM cavalezvaram / / 21 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 118 ) alavarAbhidhaM0 pAzvaM, varakANAM' ca naumyaham / , tathA kAparar3ApAba,82 kulapAkaca staumyaham / / 22 // stuve surasarAM pArzva, zrIsakabalecAM5 tthaa| sUrajamaNDanaM staumi, zrInAsIroDiyAM prabhum // 23 / / staumi mahuriyAM pAvaM, zrImanaraJjanaM jinam / amIjharAM'* bhaje pAvaM, mahuriyAM' praNaumyaham / / 24 / / anIyalAM 2 stuve pAvaM, kaliyugaM namAmyaham / prADaMbarAbhidhaM vande, mujaparAM5. smarAmyaham // 25 // pAvaM ghRtakalolaM" zrI,-navasArI" ca naumyaham / nAkor3A pArzvanAthaM vai, naumi nityaM jinezvaram // 26 // zrIsahasraphaNA pAvaM, naumyahaM kurkuTezvaram / vande mahemadAbAdI' stuve kurakaDu02 jinam // 27 // ahichatrAbhidhaM staumi, zrIhamIrapurAM'04 prabhum / ghRtakalola' 'pAvaM vai, kuNageraM'" stuve jinam / / 28 / / gaMgANIyAbhidhaM.. pArzva, praNaumi paramezvaram / tathA guNagarIsAM8 vai, stuve'haM jagadIzvaram // 26 // xxxxxxx prazastiH XXX zrIvikrame vare varSe, nidhivedanamAkSike / jyeSThamAse tithau zukla-kAdazyAM somavAsare // 30 // prakhyAte bhArate deze, rAjasthAne hi prAntake / marudhare pradeze , zrImevAnagare vare // 31 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) nAkor3AtIrthamadhye vai, pArzvanAthaprabhoH param / samavasaraNasyApi, khAtamuhUrtakotsave / / 32 / / svajinottama . ziSyasya, paMnyAsa - gaNino'pi vai / ziSyasya ravicandrasya, prArthanAyAzca bhAvataH // 33 // pUjyAnAM gurudevAnAM, sUrIzAnAM mahItale / nemi - lAvaNya - dakSANAM, suzIlasUriNA mayA / / 34 / / pArzvanAtha - jinendrasyA - STottarazatanAmakam / stotramidaM kRtaM ramyaM, nityaM maGgalakArakam / / 35 // bhaktyedaM yaH paThennityaM, saH prApnoti zivazriyam / sumeruH ravicandrau ca, tAvad stotramidaM sphuret / / 36 // ||shriirstu // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xooooooooooooooooooooooooo phra jainadharmadhvaja abhivAdana- gIta [karttA - pUjyAcArya zrImad vijayasuzIlasUrIzvarajI ma0 ] ( jana gaNa mana adhinAyaka - tarja rASTra gIta) jana- jana - raMjana duHkha vinAzaka, jainadharma sukhadAtA | bhavodadhitAraka sumuktidAyaka, nita maMgala karttA // 1 // $?$?$?$?$?$?$?$?*$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$? paMca parameSThI navakAra mantra kA, anAdi ananta kAla meM ye hai, ahiMsA - saMyama - tapobhUmi para zramaNa dhvaja laharAye haradama, jana- jana - raMjana jaya he ! jaya he ! paMcaraMgI raMga vizva madhya jainadharma hai jaga meM hai hamako prANoM se pyArA ( 2 ) suhAyA / phaharAyA / / 2 / / duHkha vinAzaka, jainadharma sukhadAtA | jaya he ! jaya, jaya, jaya, [ "jainadharma kI jaya" ] ($?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$? kSamAdi jala barasAtA / samatA bhAva suhAtA / / 3 / / jainadharma kA gIta [kartA - pUjyAcArya zrImad vijayasuzIlasUrIzvarajI ma0 ] (dekha tere saMsAra kI hAlata - e tarja ) hamArA, advitIya sanAtana nyArA / jaya he ! // 4 // duHkha saMkaTa ye haratA saba ke bhava bhramaNa ko dUra haTAkara, jainadharma0 [1] camaka rahA hai vizvAkAza meM, jaise candra sUraja aura tArA / ( 2 ) ahiMsA dhvaja phaharAne vAlA satya mArga batalAye / hai hamako0 [2] nyAya nIti Adi dikhalAkara, sadAcAra sikhalAne vAlA / ( 2 ) ajJAna timira dUra kare ye jJAna prakAza phailAye // hai hamako0 [3] sukha sampatti nita dene vAle ( 2 ) janma-maraNa miTAye // praSTa karma kSaya kare hamAre, muktidhAma pahu~cAne vAlA / kahata suzIla jina Agama se, akSaya sukha dilavAye // $?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$? hai hamako0 [4] (2) hai hamako0] [5] *$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?0$?$?$?$?$?$?$?u$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$? Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM OM hrI zrI arha namaH 5 zAsanasamrAT - tapogacchAdhipati parama pUjya AcAryamahArAjAdhirAja zrImad vijaya nemi - lAvaNya - dakSa - sUrIzvara jI mahArAja sAhaba ke paTTadhara - rAjasthAnadIpaka - tIrthaprabhAvaka - pratiSThAziromaNi zrI aSTApada jaina tIrtha ke saMsthApaka parama pUjya AcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI mahArAja sAhaba pAvana caraNoM meM bhAvapUrNa koTizaH vandanA saMkSipta jIvana paricaya zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti sAhitya prakAzana yojanA suzIla-sandeza (hindI mAsika patra) ___ nirmANAdhIna zrI aSTApada jaina tIrtha, suzIla vihAra, rAnI, paricaya evaM prArUpa Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina dharma divAkara pa.pU. AcArya zrI suzIla sUri jI ma.sA. mahApuruSoM ke viSaya meM maharSi bhartRhari ne kahA hai: alaMkAra : bhuvaH nissandeha ve dharatI ke alaMkAra hote haiN| unakA samasta jIvana loka-kalyANa ke lie samarpita hotA hai| aisI hI loka-maMgala-vibhUti jaina dharma divAkara AcArya zrI suzIla sUri jI haiN| unhoMne apanA jIvana mAnavIya mUlyoM ko mAnava samAja meM pratiSThita karane ke lie arpita kiyA hai| pUjya AcAryazrI ne apane udAtta mizana ke kriyAnvayana hetu paMcasUtrI kAryakrama banAyA hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paMcasUtrI kAryakrama * 1. sapta vyasana - mukta samAja kI racanA 2. samAja kI ekatA 3. jinamandiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra 4. sat sAhitya-sRjana 5. caritra-nirmANa sAta vyarAga hai - madirApAna, mAMsAhAra, zikAra, juA (dhUta krIDA), parastrIgamana, vezyAgamana, corii| vyasana mukta mAnava samAja dharatI para svarga kI kalpanA ko sAkAra karatA hai| samAja kI ekatA ke lie jAti, dharma, sampradAya Adi se Upara uThanA Avazyaka hai| sabhI manuSya samAna haiM, prANimAtra apanI AtmA ke samAna hai 'Atmavat sarvabhUteSu yaha bhAratIya saMskRti kA mahAn sandeza hai| AcAryazrI ne zrI mahAdeva stotra kAvya meM Izvara ko ziva-zaMkara, brahmA, viSNu Izvara, buddha, allAha Adi batAkara karuNA-nidhAna, vizva vAtsalya-mUrti vItarAga paramAtmA kA guNagAna kiyA hai| unhoMne kahA hai ki prANimAtra ke prati prema rakhanA hI dharma hai, prabhu-sevA hai| unhoMne kahA- 'dharma phUla hai jo sugandha aura sundaratA se sabako sammohita karatA hai, vaha kA~TA nahIM jo cubhakara kisI ko duHkha pahuMcAtA hai| ataH mAnava prema ke sUtra meM gumphita hokara jagat sukha kA nirmANa kre| pUjya zrI suzIla gurudevazrI saMskRta, prAkRta evaM gujarAtI bhASAoM ke marmajJa evaM adhikArI vidvAna haiN| svayaM gujarAtI bhASA-bhASI hote hue bhI ve hindI meM sAhitya racate haiN| unhoMne lagabhaga 125 pustakeM likhI haiM jinameM adhikAMza hindI bhASA meM haiN| unakI dRSTi meM Adhunika yuga kI navapIr3hI ko saste kAmuka sAhitya se bacAne ke lie sAhityakAroM ko sat sAhitya kA nirmANa karanA caahie| AcAryazrI svayaM isa dizA meM vizeSa yogadAna kara rahe haiN| navapIr3hI ko saMskArita karane ke lie samAja ke agragaNya, zikSaka, vyApArI, dharmAcArya, netAgaNa Adi svayaM ucca evam Adarza-jIvana-yApana kreN| jina paDimA jina sArikhI saMsAra-samudra se tirane ke lie evaM mukti-mandira meM pahu~cane ke lie jinapratimA alaukika evaM advitIya naukA tulya hai| jinamandira ke nirmANa evaM prAcIna mandiroM ke jIrNoddhAra kA punIta kArya sadgRhasthoM ko avazya karavAnA caahie| pUjya gurudevazrI ke varada-karakamaloM dvArA aneka prasiddha tIrthoM evaM jinaprAsAdoM kI aMjanazalAkA-pratiSThAyeM sampanna huI haiN| 118 jinamandiroM kI pratiSThAyeM evaM aMjanazalAkA karavAne kA mahAn zreya pUjya zrI suzIla gurudevazrI ko prApta hai| AcAryazrI kA nirmala, tapazIla evaM nispRha jIvana kamala ke samAna nirlepa pokkhara pattaM va nirUvaleve aura dharatI ke samAna kSamAzIla 'puDhavIsamomuNI havejjA hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 jIvana jhalaka 5 ina maharSi kA janma cANaramA (gujarAta) meM vi. saM. 1673 bhAdrapada zuklA 12 zubha dina hua thaa| pitAjI kA nAma caturabhAI thA aura mAtAjI kA nAma caMcalabena thaa| mAtA-pitA ke dhArmika saMskAroM, jJAnI-mahAtmAoM ke pravacanoM evaM jJAna-vairAgya kI satpustakoM se inakI vairAgya-bhAvana paripuSTa huI; phalasvarUpa 14 varSa kI laghu Ayu meM inhoMne vi. saM. 1688 meM dIkSA grahaNa kii| ye parama pUjya zAsanasamrAT ke samudAya ke pa. pU. AcArya zrI dakSasUrijI ma. sA. ke ziSya hue| gauravamaya parivAra : cANaramA ke zreSThivarya zrI caturabhAI mehatA kA sampUrNa parivAra gauravazAlI hai| isa parivAra ke sabhI sadasya dIkSita hue| bar3e putra dalapata bhAI (pa. pU. AcAryazrI dakSasUrIzvarajI ma) sarvaprathama dIkSita hue| tatyAt laghuputra zrI godar3a bhAI (pa. pU. AcAryazrI suzIla sUrIzvarajI ma.) dIkSita hue| choTe putravara vikrama bhAI kI bhI dIkSA kI punIta bhAvanA thI, parantu ve asamaya svargavAsI hue / laghu putrI zrI tArA bahana ( pU. sAdhvIzrI ravIndraprabhAzrI jI ma. ) bhI dIkSita huI / svayaM catura bhAI ne bhI pU. munizrI candraprabha vijaya jI ma. ke rUpa meM dIkSita hokara AtmakalyANa kiyaa| thaa| pU. zrI suzIla gurudevazrI jI sAhityaratna, kavibhUSaNa Adi alaMkaraNoM se vibhUSita hue| sAtha hI jainadharmadivAkara, marudhara dezoddhAraka, tIrtha-prabhAvaka, rAjasthAna-dIpaka, zAsana ratna Adi aneka virudoM se vibhUSita hue| ina alaMkaraNoM ko Apane kevala janatA ke prema ke kAraNa svIkAra kiyA hai| Apa hI ke zabdoM meM "alaMkaraNa bhAra rUpa haiN| maiM to prabhu ke caraNa kamaloM meM samarpita eka nanhA puSpa pallava huuN|" ApazrI ke paTTadhara bhI pUjya paMnyAsapravara zrI jinottama vijaya jI gaNivarya mahArAja sumadhura | pravacanakAra evam prabhAvazAlI santa hai| ApakI preraNA se suzIla-sandeza mAsika patra kA sundara rUpa se prakAzana ho rahA hai| sarvajanahitAya sarvajanasukhAya kI satpreraNA se prakAzita mAsika jana-jana ke lie abhipreraka hai| suzIla vacanAmRta 1. ananta zAnti kI prApti hetu dUsaroM kA hita kro| 2. sAdA jIvana aura ucca vicAra mAnava kA siddhAnta honA cAhie / isase saphalatA milatI hai| 3. pRthvI ke tIna ratna haiM- jala, anna aura madhura vANI / 4. dayApUrNa hRdaya manuSya kI ananta mUlyavAna sampatti hai| dharma kA artha hai prema | 5. 6. paropakAra karanA prabhu kI sarvottama sevA hai| 7. caritravAn vyakti kubera ke ananta koSoM se bhI adhika mUlyavAna hai| bhAratIya saMskRti meM nihita ahiMsA, prema Adi siddhAntoM va jaina darzana kI sahiSNutA va kSamAzIlatA kA amRta pilAne vAlI loka maMgala - vibhUti ko ananta praNAma / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI suzIla gurudevazrI kI jIvana-jhalaka ve. saM. 1673, bhAdrapada zuklA dvAdazI, * janma trANasmA (uttara gujarAta) 28-6-17 vi. saM. 1688, kArtika (mRgazIrSa) kRSNA 2, udayapura (rAja. mevAr3a) 27-11-31 gaNi padavI ve. saM. 2007, kArtika (mRgazIrSa) kRSNA 6, verAvala (gujarAta) 1-12-50 * dIkSA - * paMnyAsa padavI vi. saM. 2007, vaizAkha zuklA 3 (akSaya tRtIyA) ahamadAbAda (gujarAta) 6-5-51 * upAdhyAya pada vi. saM. 2021, mAgha zuklA 3, muMDArA ( rAjasthAna ) 4-2-65 * AcArya pada - vi. saM. 2021, mAgha zuklA 5 ( basanta paMcamI) muDArA 6-2-65 * alaMkaraNa * zrI caritranAyaka ko 1. sAhityaratna, zAstravizArada evaM kavibhUSaNa alaMkaraNa muMDArA meM pUjyapAda AcArya bhagavanta zrImad vijaya - dakSa sUrIzvarajI ma. sA. kre varadahasta se arpita haiN| 2. jainadharmadivAkara vi. saM. 2027 meM zrI jaisalamera tIrtha ke pratiSThA-prasaMga para zrIsaMgha dvArA / 3. marudharadezoddhAraka vi. saM. 2028 meM rAnI sTezana ke pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvArA / 4. tIrthaprabhAvaka - vi. saM. 2026 meM zrI caMvalezvara tIrtha meM saMghamAlA ke bhavya prasaMga para zrI kekaDI saMgha dvArA / 5. rAjasthAna- dIpaka vi. saM. 2031 meM pAlI nagara meM pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvArA / 6. zAsanaratna vi. saM. 2031 meM jodhapura nagara meM pratiSThA-prasaMga para zrIsaMgha dvArA / 7. zrI jaina zAsana zaNagAra vi. saM. 2046 mer3atA zahara meM zrI aMjanazalAkA pratiSThA mahotsava ke prasaMga para / 8. pratiSThA ziromaNi vi. saM. 2050 zrI nAkor3A tIrtha meM cAturmAsa ke prasaMga para / 5 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti kA saprema nivedana mAnyavara zrI sAhitya samAja kA pratibimba kahA jAtA hai| jisameM maulika sAhitya kA mahattva sarvAdhika hai| maulika sAhitya ke paThana se Apake parivAra meM acche saMskAroM kA siMcana hogA, jisase jIvana meM prema aura zAnti ke phUla khileNge| * AdhyAtmika vikAsa ke lie tattva-cintana kA sAhitya / * svastha jIvana ke lie maulika cintana kA sAhitya / * jIvana ke zAzvata mUlyoM ko ujAgara karane vAlA kthaasaahity| * bhItarI samasyA ko sulajhAne vAlA preraka sAhitya / yaha saba prApta karane ke lie Apa zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti (raji.) dvArA prakAzita dhArmika sAhitya pddh'iye| * sundara - sarala - sarasa / * surucipoSaka - susaMskAravardhaka * zubha aura zuddha vicAroM se samRddha * sAhitya kI niyamita prApti hetu Apa AjIvana sadasya avazya bneN| samyaka sAhitya ke pracAra aura prasAra meM sahabhAgI banane hetu ___ hamArA saprema bhAvapUrNa nimantraNa hai| AjIvana sadasyatA zulka-2711 rupaye Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI suzIla sUri jI jaina jJAna mandira, sirohI zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti, jodhapura bhUta-bhAvI tamAma upalabdha prakAzanoM kI eka-eka prati niHzulka bhejI jaayegii| bhAvI tamAma prakAzanoM meM AjIvana sadasya ke rUpa meM nAma chapegA va eka-eka prati niHzulka preSita kI jaayegii| zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti, jodhapura ke nAma kA caika/ DrAphTa/ rokar3a se nimna pate para 2711 rupaye bhejeN| zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti C/o zrI guNadayAlacanda jI bhaNDArI rAikAbAga, purAnI pulisa lAina ke pAsa, mu. jodhapura (rAja.). ___phona naM. : 23829, 36821 dAnavIra mahAnubhAva AjIvana sadasya banakara samyagjJAna ke| 'pracAra-prasAra meM sahayogI bneN| -vinIta TrasTa maNDala zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti zrI guNadayAlacandajI bhaNDArI, jodhapura zrI mAMgIlAla jI sI. jaina, takhatagar3ha (nellora) zrI gaNapatarAja jI caupar3A, pacapadarA (bambaI) zrI hukmIcanda jI kaTAriyA, rUNa (baiMgalora) DaoN. javAharacandra jI paTanI, kAlandrI zrI nainamala vinayacanda jI sarANA sirohI zrI mAMgIlAla jI tAteDa, mer3atA siTI 555 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI suzIlasUrijI jaina jJAna mandira, zAntinagara sirohI dvArA prakAzita upalabdha OM prANavAna-sarasa-subodha-sarala sAhitya / 1. suzIla nAmamAlA (saMskRta zabdakoza) 2. zrISaDdarzanadarpaNam (saMskRta grantha) 3. zrI tIrthaMkaracaritram (saMskRta grantha) 4. suzIla svAdhyAya ratnAkara (zrI paMca pratikramaNa sUtrAdi saMgraha hindI saralArtha yukta) 5 svAdhyAya sudhA (navasmaraNa-traNa bhASya, cha: karma grantha - tattvArtha satra - dazavaikAlika - kulaka saMgraha - RSi maNDalAdi stotroM kA saMgraha) 6. zrI tIrthaMkara paramAtmAoM ke pA~coM kalyANakoM kI alaukikatA 7. zIladUtam (suzIlAbhidhAvRtti sahitam) 8. zrI sarasvatI stotram (sArtha) 6. vidhiyukta zrI paMca pratikramaNa sUtrAdi saMgraha 10. suzIla jIvana saurabha (sacitra hindI) 11. maMgala smaraNa 12. smaraNikA (gujarAtI) 13. zrI vItarAga stotram (hindI) 14. suzIla guruvandanA (hindI) 15. zrI siddhacakra-navapada svarUpa darzana (hindI) 16. sArtha zrI zramaNa kriyA nA sUtro 17. zrI mahAdeva stotram (saMskRta TIkAyukta) 18. zrI caudaha niyama mArgadarzikA (hindI) 16. zrI jaina siddhAnta praveza mArgadarzikA (hindI) 20. zrI tIrthayAtrA saMgha kI mahattA (hindI) 21. maMgalAcaraNam (saMskRta TIkAyukta) 22. zrI suzIla gIta ga~hulI saMgraha 23. dIkSA kA divya prakAza 24. mAsika dharma arthAt Rtu sambandhI prAcIna maryAdA 25. zrI gaNadharavAda kAvyam 26. chandoratnamAlA 27. mUrti kI siddhi evaM prAcInatA 28. par3ho aura pAo 26. zrI tattvArthasUtram (bhAga-1,2) 30. sazIla vinoda kathA saMgraha 31. sAhitya-ratnamaMjUSA 32. jinadarzana-pUjana vidhisaMgraha 33. jinabhakti bhAvanA stotram 34. suzIla mahAkAvyam 35. guNasthAna kramAroha kA svarUpa 36. jinamUrti pUjA sArddha zataka 37. zrI tilakamaJjarI 38. dharmopadezazloka 36. paryuSaNa parva kI mahimA Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avazya par3heM // OM hrIM zrI namo nANassa bha par3hakara jJAna prApta kareM * * * * * * * * * * * * * * * * * * sarvajanahitAya-sarvajanasukhAya kI satpreraNA se prakAzita, mAnava-jIvana meM AdhyAtmika cetanA kA sajaga praharI, jIvana meM susaMskAroM kI saurabha pravAhita karane vAlA hindI mAsika patra / suzIla sandeza (sthApita san 1687) preraka : parama pUjya AcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIlasUrIzvarajI mahArAja sAhaba ke ziSyaratna pUjya paMnyAsapravara zrI jinottama vijayajI gaNivarya mahArAja mAnada sampAdaka : nainamala vinayacandra surANA sirohI (rAja.) prakAzaka : suzIla phAuNDezana (raji.) __ Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzIla sandeza meM Apa kyA par3heMge ? | jIvana meM gunagunAhaTa karAne vAle gIta-saMgIta-kavitA jaina saMskRti kI gaurava gAthA gAne vAlI madhura zikSAprada kahAniyA~ | jaina tattvajJAna kI vizada jAnakArI hetu svAdhyAya- praznottarI suvacanoM kA apUrva saMgraha | jJAna ke sAtha meM vividha cuTakuloM kA saMgraha prakAzita pustaka granthoM kI samIkSAtmaka TippaNI | vividha zAsana - prabhAvanA ke anumodanIya samAcAra pAThakoM ke vividha vicAra ina sthAyI stambhoM ke atirikta vividha lekha, aitihAsika kathAe~, jIvana-nirmANa ke upayogI lekha, tIrtha mahimA, svAsthya cintana para lekha Adi kA prakAzana hotA hai| suzIla sandeza ke 8 varSa meM 18 bhavya vizeSAMka prakAzita hue haiN| sadasyatA zulka : 111/- rupaye eka varSa pA~ca varSa : 411/- rupaye AjIvana : 711/- rupaye AjIvana sthAyI stambha : 1511/- rupaye kAryAlaya va samparka sUtra : suzIla sandeza prakAzana mandira surANA kuTIra, rUpAkhAna mArga purAne basa sTeNDa ke pAsa, sirohI - 307001 (rAja.) S.T.D. 02972 phona na. 3330 kAvyakuJja par3ho aura pAo samAdhAna ke AyAma anamola motI Ao Ananda kreN| sAhitya samIkSA dhanya jinazAsana evaM zrI vItarAga zAsana prabhAvanA - pratikriyA - mata-sammata vinIta : suzIla phAuNDezana * saMghavI zrI jauharIlAla-surendrakumAra paTavA, jaitAraNa * zA. bAbu bhAI pUnamacanda jI, jAvAla (UMjhA) * zA. sukharAja kapUracanda jI, agavarI (bambaI) * zA. hanavantayanna jI mehatA, pAlI zA. kizoracandra mIThAlAla jI (jAlora vAlA), pAlI 10 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya aSTApada OM hI zrI arha namaH OM anamo tittharasa / / cauvisapi jiNavarA titthayarA meM pasIyantu / / dhanya tIrtha zraddhA evaM samarpaNa kA AgAra.... zAMta-prazAMta puNya bhUmi meM tIrtha nirmANa.... eka svarNima itihAsa ko sRjana karane vAlA.... tana-mana ke saMtApa ko prazAMta karane vAlA.... ApakA apanA pyArA prabhAvI abhinava tIrtha.... ApakI zraddhA-bhakti-samarpaNa kA anUThA kendra.... bhAratabhUSaNa rAjasthAna zaNagAra gor3avAr3agaurava zrI aSTApada jaina tIrtha suzIla vihAra varakANA roDa, mu. rAnI sTezana jilA- pAlI (rAjasthAna) * sampUrNa bhAratavarSa meM apane DhaMga kA prathama prayAsa * *abhinava tIrtha-nirmANa yojanA * preraka : paramapUjya AcArya bhagavaMta zrImada vijaya suzIla sUrIzvarajI mahArAja sAhaba evaM pUjya paMnyAsa pravara zrI jinottama vijayajI gaNivarya mahArAja sAhaba / HDIA VCE jinAgama sAdhvI prAvikA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricaya evaM prArUpa zrI aSTApada jI tIrtha jinamandira kA nava-nirmANa * zrI varddhamAna jina paTTaparamparA - deva - guru mandira * camatkArika adhiSThAyaka devI-devatAoM kA ramaNIya mandira * AcArya zrI lAvaNyasUri jaina jJAna mandira ' * ArAdhanA dhAma, zrAvaka-zrAvikA upAzraya, pravacana haoNla * yAtrIgaNa suvidhA bhakti yogya dharmazAlA-AyaMbilazAlA-bhojanazAlA * zrI jaina tIrtha devasthAna per3hI, pyAU Adi upayogI nirmANa * zrI zAntidhAma - vRddhAzrama tathA zrI sAdharmika bhakti sevA yojanA 12241 [1] ID 121 zrI aSTrApavajI jaina tIrtha suzIla vihAra kyoM roDa lA bAjAra rAnI jilA pAlI rAjasthAna Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ # zrI aSTApada tIrtha hai| ma tIrtha - mahimA prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva-AdinAtha bhagavAna ke nirvANa-sthala para cakravartI mahArAja zrI bharata ne varddhakI ratna dvArA "siMha niSadyA nAmaka maNimaya jinaprAsAda bnvaayaa| tIna kosa UMce aura eka yojana vistRta isa prAsAda meM svarga maNDapa jaise maNDapa, usake bhItara pIThikA, devacchandikA tathA vedikA kA bhI nirmANa krvaayaa| pItikA meM kamalAsana para AsIna ATha prAtihArya sahita zarIra lAMchanayukta varNa vAlI caubIsa tIrthaMkaroM kI maNiyoM tathA ratnoM kI pratimAyeM virAjamAna kiiN| isa caitya meM mahArAja bharata ne apane pUrvajoM, bhAiyoM, bahinoM tathA vinamra bhAva se bhakti pradarzita karate hue svayaM kI pratimA bhI bnvaaii| isa jinAlaya ke cAroM ora caityavRkSa-kalpavRkSa-sarovara-kUpa-bAvar3iyA~ aura maTha bnvaaye| tIrtha rakSA ke liye daNDaratna dvArA eka-eka yojana kI dUrI para ATha per3hiyA~ banavAI, jisase yaha prathama tIrtha aSTApada ke nAma se vikhyAta huaa| loka ke isa prathama jinAlaya meM bhagavAna zrI AdinAtha evaM zeSa 23 tIrthaMkaroM kI pratiSThA karavAkara bhaktipUrvaka mahArAja bharata ne ArAdhanA, arcanA aura vandanA kara ananta sukha prApta kiyaa| zrI sagaracakravartI mahArAja ke 60 hajAra putroM dvArA tIrtharakSA, rAvaNa-mandodarI dvArA advitIya jinabhakti, zrI gautama svAmIjI dvArA 1503 tApasoM ko pratibodha Adi aneka prasaMgoM kA ullekha zAstroM meM milatA hai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana bhUmi ! jinazAsana premI zrI mahAna Ayojana!! 'sAdara jaya jinendrapUrvaka praNAma / I zrI aSTApada tIrtha kA nirmANa zrI rAnI sTezana para zrI rANakapura-gor3avAr3a paMcatIrtha kI mukhya sar3aka para sukar3I nadI ke kinAre para uttara dizA meM hone jA rahA hai yaha pAvana bhUmi zrI varakANA roDa para sthita karIba 51 hajAra varga phITa meM sthita hai| ArAdhanA-sAdhanA yogya bahuta hI sundara bhUmi hai| yaha jamIna tIrthanirmANa hetu zrI acalacandajI hajArImalajI talesarA ne gA~va ko pradAna kI hai| zAsanasamrAT pa. pU. AcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijaya nemi - lAvaNya-dakSa. sUrIzvarajI ma. sA.. ke paTTadhara rAjasthAnadIpaka, pratiSThAziromaNi pa. pU. AcAryabhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. sA. evaM pU. paMnyAsapravara zrI jinottama vijaya jI gaNivarya ma. ne zrI caumukha jI bhagavAna kI pratiSThA ke samaya zrIsaMgha ko zrI aSTApada tIrtha-nirmANa hetu zubha preraNA dI thii| pUjya upakArI gurudevoM kI mahAn preraNA va mArgadarzana se zrIsaMgha ne zrI aSTApada jaina tIrtha, suzIla vihAra kA nava nirmANa karavAne kA maMgalakArI nirNaya kiyA hai| evaM zrIsaMgha dvArA gaThita nirmANa samiti dvArA kArya prArambha ho gayA hai| apUrva avasara!!! vilupta zrI aSTApada tIrtha ko mUrta rUpa dene ke lie samasta bhArata ke gaurava rUpa zrI gor3avAr3a paMcatIrtha yAtrA kI sar3aka para yaha bhavya nirmANa hone jA rahA hai| zAstroM meM upalabdha varNana ke AdhAra para 24 tIrthaMkaroM ke varNa evaM AkAra ke anurUpa pratimAe~ isa abhinava tIrtha kA mukhya AkarSaNa hoMgI / hameM pUrNa vizvAsa hai ki Apa isa tIrtha kI vandanA kara jahA~ maMtra-mugdha ho jAyeMge, vahIM zrI aSTApada tIrtha vandanA kA puNya lAbha bhI saMcita kara paayeNge| jina zAsana deva kI mahAn kRpA * hamArA puruSArtha 14 ApakA sahayoga Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) tIrtha-nirmANa ke prathama caraNa meM zrI aSTApadajI tIrtha jinamandira (jinamandira nirmANa 4500 varga phITa kI bhUmi para hogA, isa aSTakoNIya jinaprAsAda ke cAroM ora gulAbI patthara meM kamala phUla kI bhavya racanA hogI, jo atyadhika ramaNIya va nayanAbhirAma hogI) zrI vardhamAna jinapaTTaparamparA deva-gurumandira (nirmAtA-zrI nainamala jI vinayacandra jI surANA, sirohI) AcArya zrI lAvaNya sUri jaina jJAnamandira va ArAdhanA bhavana zrI zrAvikA ArAdhanA bhavana-upAzraya (pU. sAdhvI zrI divyaprajJAzrIjI ma. (pUjya mAtAjI mahArAja) tathA pU. sAdhvI zrI zIlaguNAzrI jI ma. ke cala rahI zrI vardhamAna tapa kI 100 olI ArAdhanA nimitta zrI aSTApada jaina tIrtha, suzIla vihAra devasthAna per3hI, rAnI dharmazAlA (16 blaoNka yukta) yAtrI vizrAnti gRha (16 kamaroM yukta) vArigRha-pyAU (2) tIrtha-nirmANa ke dvitIya caraNa meM* zrI bhairava saMgha bhavana zrI vardhamAna Ayambila bhavana zrI bhojanazAlA bhavana zrI aSTApada jaina tIrtha, suzIla vihAra praveza dvAra (jaina saMskRti kI mahAn kalAyukta) zrI zAnti upavana Adi ke nirmANa kI yojanA zIghra prArambha karane kA Ayojana hai| (3) tIrtha-nirmANa ke tRtIya caraNa meM dharmazAlA ke uparibhAga meM kamare, haoNla, blaoNka Adi kA nirmANa kArya hogaa| evaM zrI zAntidhAma-vRddhAzrama kA nirmANa tathA zrI sAdharmika bhakti sevA phaNDa kI sthApanA kI jaaegii| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarNima avasara zrI aSTApada jaina tIrtha suzIla vihAra kA khanana mahata (bhUmipUjana samAroha) vaizAkha zukla 10 zukravAra 20 maI, 1664 ke zubha dina marudharadezoddhAraka paramapUjya AcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. sA. evaM pUjya paMnyAsapravara zrI jinottama vijaya jI gaNivarya ma. kI zubha nizrA meM huA hai evaM donoM jinamandiroM kA zilAnyAsa samAroha zrAvaNa zukla 3, budhavAra 10 agasta, 1664 ko susampanna huA hai| nirmANa kArya tIvra gati se pragati para hai| hamAre aMtara kI bAta . . . Aiye... saba sAtha milakara abhinava tIrtha-nirmANa kreN| zrI aSTApada tIrtha-nirmANa ke Ayojana kI saMkSipta rUparekhA Apake sAmane hai| Apa bhI mAnate hoMge ki vartamAna kAla meM isa vilupta tIrtha ke nava nirmANa kI AvazyakatA hai, isameM koI sandeha nahIM hai| sampUrNa bhAratavarSa meM apane DhaMga kA yaha prathama bhavya prayAsa hai| jo sakala saMghoM ke sahayoga se hI pUrNa hogaa| sukRta meM lAbha lene kI aneka yojanAe~ haiN| puNyazAlI mahAnubhAvoM se sAdara nivedana hai ki - isa mahAn Ayojana meM udAra hRdaya se tana-mana-dhana se sahayoga pradAna kara puNyAnubandhI puNyopArjana kA lAbha arjita kreN| isa kArya hetu icchuka bhAgyazAlI parama pUjya zrI suzIla gurudeva zrI evaM tIrtha nirmANa samiti se samparka kara puNya lAbha leveN| OM jayajinendra) 16 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNabhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA ke vartamAna jainazAsana meM unhIM ke paMcama gaNadhara zrI sudharmAsvAmIjI ma. kI suvihita paTTaparamparA ke -77veM pATa para suzobhita zrI paMcaprasthAnamaya sUrimaMtra samArAdhaka parama pUjya AcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI mahArAja sAhaba Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sumadhura pravacanakAra pU. paMnyAsapravara zrIttvAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAthigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta zrIvatvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta / zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta bItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrIta vItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta zrItattvAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAthigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta bItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta bItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta pItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram bItattvArthAdhigamasatram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhirAmasatrama zrIta tatvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta bItattvArvAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta hottvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta detattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta ItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta titvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta tattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta titvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta cArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrI ttviAcAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra vArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra svArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra ttviArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhirAmasUtram zrIra tviArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrI vArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAdhigamasUtram zrIra vArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrI vArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAdhigamasUtram zrIra svArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIta jAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhinamasUtram zrIra vArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra vAdhigamasatrama zrItatvArthAdhigamasanama zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra vArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthApigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIda tvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra vArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrI tviAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrIra ttviArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra tvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra vArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra vArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra vArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrIra uttvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrIra tattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra ttvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra vArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra vArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasatrama zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram shriir| ttvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra vArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrIra ttvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrI tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrI tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAryAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrI tattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrI zrI jinottama vijaya jI gaNivarya ma. (prathama phlaipa kA zeSa ko Apane vinaya meM samAviSTa kara liyA hai| tIrthoddhAra meM ApakI ruci advitIya hai| Apa kahate haiM- tIrtha saMskRti ke anupama kendra haiN| samAja ko saptavyasanoM se mukta karane hetu ve karmayogI satata jAgarUka haiN| kavi maharSi bhartRhari ke zabdoM meM ve 'alaMkaraNaM bhUvaH' haiN| ve hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi bhASAoM ke paNDita haiM, tathA sAhityaziromaNi sahadaya, maharSi haiN| ApazrI jI kI zubhanizrA meM 118 jinamandiroM kI aMjanazalAkA-pratiSThAye sampanna huI haiN| karuNAsAgara ko zata-zata / prnnaam| * alaMkaraNa * 1. sAhityarala, zAstravizArada evaM kavibhUSaNa alaMkaraNa - zrI caritranAyaka ko muMDArA meM pUjyapAda AcArya bhagavanta zrImad vijaya-dakSa sUrIzvarajI ma. sA. ke varada hasta se arpita hai| 2. jainadharmadivAkara - vi.saM. 2027 meM zrI jaisalamera tIrtha ke pratiSThA-prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 3. marudharadezoddhAraka - vi. saM. 2026 meM rAnI sTezana ke pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 4. tIrthaprabhAvaka - vi.saM. 2028 meM zrI caMvalezvara tIrtha meM saMghamAlA ke bhavya prasaMga para zrI kekar3I saMgha dvaaraa| 5. rAjasthAna-dIpaka - vi. saM. 2031 meM pAlI nagara meM pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 6. zAsanarala - vi.saM. 2031 meM jodhapUra nagara meM pratiSThA-prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 7. zrI jaina zAsana zaNagAra - vi.saM. 2046 mer3atA zahara meM zrI aMjanazalAkA pratiSThA mahotsava ke prasaMga pr| pratiSThA ziromaNi - vi. saM. 2050 zrI nAkor3A tIrtha para cAturmAsa ke prasaMga para nAkor3A TrasTa maNDala dvaaraa| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RE sirohI jJAna mandira zrI aSTApada jaina tIrtha paka Coooo INDIAN ColorOC vAmAta sAvyajAnakApracAra-prasAra DIL jamAnAjAssa hA * prakAzana saujanya * zrI zvetAmbara vIzA osavAla jaina saMgha bijovA nagara, jilA-pAlI (rAjasthAna) OM / / jainaM jayati zAsanam / / mudraka : tAja priNTarsa, jAlorI geTa ke andara, jodhapura 021435,21853