Shataka Trayadi Subhashit Sangraha

Author(s): Bhartuhari, Dharmanand Kosambi
Publisher: Bharatiya Vidya Bhavan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002915/1

Page #1

सिंघी जैन ग्रन्थ मा ला
संस्थापक
स्व० श्री बहादुर सिंहजी सिंघी
संरक्षक
श्री.राजेन्द्र सिंह सिंघी तथा श्री नरेन्द्र सिंह सिंघी
***********[ ग्रन्थांक २३]*
महाकवि - भर्तृहरि - विरचित
शतकत्रयादि- सुभाषितसंग्रह

संपादक
प्रो० दामोदर धर्मानंद कोसंबी
श्री डालच टी निघा
प्रधान संपादक तथा संचालक
आचार्य - जिन विजय मुनि
***** [ प्रकाशन कर्ता ]********** सिंघी जैन शास्त्र शिक्षापीठ भारतीय विद्या भव न
वि.सं. २००५]
बंबई
[मूल्य १२-८-०

Page #2

स्वर्गवासी साधुचरित श्रीमान् डालचन्दजी सिंघी
बाबू श्रीबहादुर सिंहजी सिंघीके पुण्यश्लोक पिता
जन्म-वि. सं. १९२१ मार्ग. बदि ६

स्वर्गवास-वि. सं. १९८४, पोष सुदि ६
कलासागर म

Page #3

दानशील-साहित्यरसिक-संकृतिप्रिय स्व. श्रीबाबू बहादुरसिंहजी सिंघी

• अजीमगंज - कलकत्ता
जन्म ता. २८-६-१८८५ ]
[ मृत्यु ता. ७-७-१९४४

Page #4

सिं घी जैन ग्रन्थ मा ला Jimminenetiti*..[ग्रन्थाङ्क २३]***........
महाकवि-भर्तृहरि-विरचित शतकत्रयादि-सुभाषितसंग्रह
SRI DAICHAND JT SINGH
Pacide
श्री डानचद्धजी सिंधी
SINGHI JAIN SERIES .****************** NUMBER 23]********************* THE EPIGRAMS ATTRIBUTED
TO BHARTRHARI

Page #5

के ल क त्ता निवासी साधुचरित-प्रेष्ठिवर्य श्रीमदू डालचन्दजी सिंघी पुण्यस्मृतिनिमित्त
प्रतिष्ठापित एवं प्रकाशित
सिंघी जैन ग्रन्थमाला
[जैन भागमिक, दार्शनिक, साहित्यिक, ऐतिहासिक, वैज्ञानिक, कथात्मक- इत्यादि विविधविषयगुम्फित । प्राकृत, संस्कृत, अपभ्रंश, प्राचीनगूर्जर-राजस्थानी भादि नानाभाषानिबद्ध ; सार्वजनीन पुरातन वाङ्मय तथा नूतन संशोधनात्मक साहित्य प्रकाशिनी सर्वश्रेष्ठ जैन ग्रन्थावलि.]
प्रतिष्ठाता श्रीमद्-डालचन्दजी-सिंघीसत्पुत्र ख० दानशील-साहित्यरसिक-संस्कृतिप्रिय
श्री बहादुर सिंह जी सिंघी
प्रधान-सम्पादक तथा संचालक
आचार्य जिन विजय मुनि सम्मान्य नियामक- भारतीय विद्या भवन-बम्बई
संरक्षक
श्री राजेन्द्र सिंह जी सिं घी श्री नरेन्द्र सिंह जी सिं घी
तथा
प्रकाशक
सिंघी जैनशास्त्र शिक्षापीठ भा र ती य वि द्या भ व न
ॐ बम्बई

Page #6

भर्तृहरि-विरचितः शतकत्रयादि-सुभाषितसंग्रहः।
(महाकवि-भर्तृहरिप्रणीतत्वेन नीति-शृङ्गार-वैराग्यादिनाना समाख्या
तानां सुभाषितानां सुपरिष्कृतसंग्रहः।) सुविस्तृतपरिचयात्मिक्यालिप्रस्तावना-विविधपाठान्तर-परिशिष्टादिसमन्वितः
आचार्यश्रीजिनविजयालेखिताग्रवचनालंकृतश्च ।
मुंबईस्थ-टाटा-मूलतत्त्वसंशोधनविद्यामन्दिरान्तर्गत-गणितशास्त्रप्राध्यापकेन पालीवाङ्मयपारंगत-सुगृहीतनामधेय-सुगतगतिप्राप्त
श्रीमद्-धर्मानन्द -कोसंबीसुतेन श्री दामोदर को संबी नाना विद्वद्वरेण संपादितः।
मुंबई-नगरस्थ 'भा र ती य विद्या भवन
प्रतिष्ठित सिंघी जैनशास्त्र शिक्षापीठ
द्वारा प्रकटीभूतः।
विक्रमाब्द २००५] प्रथमावृत्ति; सार्ध सप्त शत प्रति [१९४८ निस्ताब्द प्रथांक २३]
[मूल्य रू० १२-८-00

Page #7

SINGHI JAIN SERIES
A COLLECTION OF CRITICAL EDITIONS OF IMPORTANT JAIN CANONICAL, PHILO.
SOPHICAL, HISTORICAL, LITERARY, NARRATIVE AND OTHER WORKS IN PRĀKRIT, SANSKRIT, APABHRAMSA AND OLD RAJASTHANIGUJARATI LANGUAGES, AND OF NEW STUDIES BY COMPETENT
RESEARCH SCHOLARS
ESTABLISHED. IN THE SACRED MEMORY OF THE SAINT-LIKE LATE SETH SRI DÁLCHANDJI SINGHI
OF CALCUTTA
BY HIS LATE DEVOTED SON DĀNASĪLA-SĀHITYARASIKA-SANSKRITIPRIYA ŚRIMĀN BAHADUR SINGHJI SINGHI
DIRECTOR AND GENERAL EDITOR ACHĀRYA JINA VIJAYA MUNI (HON. DIRECTOR-BHĀRATĪYA VIDYA BHAVAN - BOMBAY)
UNDER THE EXCLUSIVE PATRONAGE OF SRI RAJENDRA SINGH SINGHI
AND
SRI NARENDRA SINGH SINGHI
PUBLISHED BY
SINGHI JAIN SASTRA SIKSHAPITHA BHARATIYA VIDYA BHAVAN
BOMBAY

Page #8

THE EPIGRAMS ATTRIBUTED
ΤΟ BHARTRHARI
Including the Three Centuries For the first time collected and critically edited, with principal
variants and an introduction
BY
D. D, KOSAMBI [Professor at The Tata Institute of Fundamental Research, Bombay.]
With a Foreword
BY ACHARYA JINA VIJAYA MUNI
[Honorary Director of the Bhāratiya Vidyā Bhavan]
Bu ya
भारतायA
7
55
अभून न विण मंबई
PUBLISHED BY SINGHI JAEN S'ASTRA SIKSHAPITHA BHARATIYA VIDYA BHAVAN
BOMBAY
w
V.E. 2005) First Edition: Seven Hundred & fifty Copies [1948 A.D. Vol. No. 23]
[Price Rs. 12-8-0
.

Page #9

ma.
G
१४
॥ सिंघीजैनग्रन्थमालासंस्थापकप्रशस्तिः॥ . भस्ति बङ्गाभिधे देशे सुप्रसिद्धा मनोरमा । मुर्शिदाबाद इत्याख्या पुरी वैभवशालिनी ॥ बहवो निवसन्त्यत्र जैना ऊकेशवंशजाः । धनाढ्या नृपसम्मान्या धर्मकर्मपरायणाः॥ श्रीडालचन्द इत्यासीत तेष्वेको बहुभाग्यवान् । साधुवत् सच्चरित्रो यः सिंघीकुलप्रभाकरः॥ बाल्य एवागतो यश्च कर्तुं व्यापारविस्तृतिम् । कलिकातामहापुर्या तधर्मार्थनिश्वयः ॥ कुशाग्रीयस्वबुद्ध्यैव सदृत्त्या च सुनिष्ठया। उपायं विपुलां लक्ष्मी कोट्यधिपोऽजनिष्ट सः॥ तस्य मन्नुकुमारीति सन्नारीकुलमण्डना । अभूत् पतिव्रता पत्नी शीलसौभाग्यभूषणा । श्रीबहादुरसिंहाख्यो गुणवाँस्तनयस्तयोः । अभवत् सुकृती दानी धर्मप्रियश्च धीनिधिः ॥ प्राप्ता पुण्यवता तेन पत्नी तिलकसुन्दरी । यस्याः सौभाग्यचन्द्रेण भासितं तत्कुलाम्बरम् ॥ श्रीमान् राजेन्द्रसिंहोऽस्य ज्येष्ठ पुत्रः सुशिक्षितः । यः सर्वकार्यदक्षत्वात् पितुर्दक्षिणबाहुवत् ॥ नरेन्द्रसिंह इत्याख्यस्तेजस्वी मध्यमः सुतः । सूनुरिन्द्रसिंहश्च कनिष्ठः सौम्यदर्शनः ॥
त्रयोऽपि सत्पुत्रा आप्तभक्तिपरायणाः। विनीताः सरला भव्याः पितुर्मार्गानुगामिनः ॥ भन्येऽपि बहवस्तस्याभवन् स्वस्त्रादिबान्धवाः । धनैर्जनैः समृद्धः सन् स राजेव व्यराजत ॥
अन्यच्चसरस्वत्यां सदासक्तो भूत्वा लक्ष्मीनियोऽप्ययम् । तत्राप्यासीत् सदाचारी तचित्रं विदुषां खलु॥ नाहंकारो न दुर्भावो न विलासो न दुर्व्ययः । दृष्टः कदापि तद्गेहे सतां तद् विस्मयास्पदम् ॥ भक्तो गुरुजनानां स विनीतः सज्जनान् प्रति । बन्धुजनेऽनुरकोऽभूत् प्रीतः पोष्यगणेष्वपि ॥ देश-कालस्थितिज्ञोऽसौ विद्या-विज्ञानपूजकः । इतिहासादि-साहित्य-संस्कृति-सत्कलाप्रियः ॥ समुन्नत्यै समाजस्य धर्मस्योत्कर्षहेतवे । प्रचाराय च शिक्षाया दत्तं तेन धनं धनम् ॥ गत्वा सभा-समित्यादौ भूत्वाऽध्यक्षपदान्वितः । दत्त्या दानं यथायोग्यं प्रोत्साहिताश्च कर्मठाः ॥ १८ एवं धनेन देहेन ज्ञानेन शुभनिष्ठया । अकरोत् स यथाशक्ति सत्कर्माणि सदाशयः ॥ अथान्यदा प्रसङ्गेन स्वपितुः स्मृतिहेतवे । कर्तुं किञ्चिद् विशिष्टं स कार्य मनस्यचिन्तयत् ॥ पूज्यः पिता सदैवासीत् सम्यग्-ज्ञानरुचिः स्वयम् । तस्मात् तज्ज्ञानवृद्ध्यर्थं यतनीयं मयाऽप्यरम् ॥ विचार्यैवं स्वयं चित्ते पुनः प्राप्य सुसम्मतिम् । श्रद्धास्पदस्वमित्राणां विदुषां चापि तादृशाम् ॥ जैनज्ञानप्रसारार्थ स्थाने शा न्ति नि के त ने। सिंघीपदाङ्कितं जै न ज्ञा न पीठ मतीष्टिपत् ॥ श्रीजिनविजयः प्राज्ञो मुनिनाम्ना च विश्रुतः । स्वीकर्तुं प्रार्थितस्तेन तस्याधिष्ठायकं पदम् ॥ तस्य सौजन्य-सौहार्द-स्थैयौदार्यादिसद्गुणैः । वशीभूय मुदा येन स्वीकृतं तत्पदं वरम् ॥ कवीन्द्रेण रवीन्द्रेण स्वीयपावनपाणिना । रस-नांगाङ्के-चन्द्राद्धे तत्प्रतिष्ठा व्यधीयत ॥ प्रारब्धं मुनिना चापि कार्य तदुपयोगिकम् । पाठनं ज्ञानलिप्सूनां तथैव ग्रन्थगुम्फनम् ॥ तस्यैव प्रेरणा प्राप्य श्रीसिंघीकुलकेतुना । स्वपितृश्रयसे चषा प्रारब्धा ग्रन्थमालिका॥ उदारचेतसा तेन धर्मशीलेन दानिना। व्ययितं पुष्कलं द्रव्यं तत्तकार्यससिद्धये ॥ छात्राणां वृत्तिदानेन नैकेषां विदुषां तथा । ज्ञानाभ्यासाय निष्कामसाहाय्यं स प्रदत्तवान् । जलवातादिकानां तु प्रातिकूल्यादसौ मुनिः । कार्यं त्रिवार्षिकं तत्र समाप्यान्यत्र चास्थितः ॥ तत्रापि सततं सर्व साहाय्यं तेन यच्छता । ग्रन्थमालाप्रकाशाय महोत्साहः प्रदर्शितः॥ नन्द-निध्य-चन्द्राब्दे जाता पुनः सुयोजना । ग्रन्थावल्याः स्थिरत्वाय विस्तराय च नूतना ततः सुहृत्परामर्शात् सिंधीवंशनभस्वता । भा चि चा भ व ना येयं ग्रन्थमाला समर्पिता ॥ आसीत्तस्य मनोवाञ्छाऽपूर्वा ग्रन्थप्रकाशने । तदर्थ व्ययितं तेन लक्षावधि हि रूप्यकम् ॥ दुर्विलासाद् विधेर्हन्त ! दौर्भाग्याचास्मबन्धूनाम् । स्वल्पेनैवाथ कालेन स्वर्ग स सुकृती ययौ ॥ इन्दु-ख-शून्य नेत्राब्दे मासे आषाढसझके । कलिकाताख्यपुयां स प्राप्तवान् परमां गतिम् ॥ पितृभक्तैश्च तत्पुत्रैः प्रेयसे पितुरात्मनः । तथैव प्रपितुः स्मृत्यै प्रकाश्यतेऽधुना पुनः ॥ इयं ग्रन्थावलिः श्रेष्ठा प्रेष्ठा प्रज्ञावतां प्रथा। भूयाद् भूत्यै सतां सिंधीकुलकीर्तिप्रकाशिका विद्वजनकृशाहादा सच्चिदानन्ददा सदा । चिरं नन्दत्वियं लोके श्रीसैंघी ग्रन्थपद्धतिः ॥
Murrrrom Mmmmmmmm
००GSC000.0GSM

Page #10

॥ सिंघीजैनग्रन्थमालासम्पादक प्रशस्तिः ॥
स्वस्ति श्रीमदपाटाख्यो देशो भारतविश्रुतः । रूपाहेलीति सन्नाम्नी पुरिका तत्र सुस्थिता ॥ सदाचारविचाराभ्यां प्राचीननृपतेः समः । श्रीमच्चतुरसिंहोऽत्र राठोडान्वय भूमिपः ॥ तत्र श्रीवृद्धिसिंहोऽभूद् राजपुत्रः प्रसिद्धिभाक् । क्षात्रधर्मधनो यश्च परमारकुलाग्रणीः ॥ मुञ्ज-भोजमुखा भूपा जाता यस्मिन् महाकुले । किं वर्ण्यते कुलीनत्वं तत्कुलजातजन्मनः ॥ पत्नी राजकुमारीति तस्याभूद् गुणसंहिता । चातुर्य रूप लावण्य सुवाक्- सौजन्यभूषिता ॥ क्षत्रियाणी प्रभापूर्णां शौर्योद्दीप्तमुखाकृतिम् । यां दृष्ट्वैव जनो मेने राजन्यकुलजा स्त्रियम् ॥ पुत्रः किसनसिंहाख्यो जातस्तयोरतिप्रियः । रणमल्ल इति चान्यद् यन्नाम जननीकृतम् ॥ श्रीदेवी हंसनामात्र राजपूज्यो यतीश्वरः । ज्योति भैषज्यविद्यानां पारगामी जनप्रियः ॥ आगतो मरुदेशाद् यो भ्रमन् जनपदान् बहून् । जातः श्रीवृद्धिसिंहस्य प्रीति श्रद्धास्पदं परम् ॥ तेनाथाप्रतिमप्रेम्णा स तत्सूनुः स्वसन्निधैौ । रक्षितः, शिक्षितः सम्यक्, कृतो जैनमतानुगः ॥ दौर्भाग्यात् तच्छिशोर्खाल्ये गुरु-तातौ दिवंगतौ । विमूढः स्वगृहात् सोऽथ यदृच्छया विनिर्गतः ॥
तथा च
नैकेषु देशेषु सेविश्वा च बहून् नरान् । दीक्षितो मुण्डितो भूत्वा जातो जैनमुनिस्ततः ॥ ज्ञातान्यनेकशास्त्राणि नानाधर्ममतानि च । मध्यस्थवृत्तिना तेन तत्त्वात वगवेषिणा ॥ अधीता विविधा भाषा भारतीया युरोपजाः । अनेका लिपयोऽप्येवं प्रत- नूतन कालिकाः ॥ येन प्रकाशिता नैके ग्रन्था विद्वत्प्रशंसिताः । लिखिता बहवो लेखा ऐतिह्यतथ्यगुम्फिताः ॥ बहुभिः सुविद्वद्विस्तन्मण्डलैश्च सत्कृतः । जिनविजयनाम्नाऽसौ ख्यातोऽभवद् मनीषिषु ॥ यस्य तां विश्रुतिं ज्ञात्वा श्रीमद्गान्धी महात्मना । आहूतः सादरं पुण्यपत्तनात् स्वयमन्यदा ॥ पुरे चाहम्मदाबादे राष्ट्रीयशिक्षणालयः । विद्यापीठ इति ख्यातः प्रतिष्ठितो यदाऽभवत् ॥ आचार्यत्वेन तत्रोचैर्नियुक्तः स महात्मना । रस-मुनि- निधी द्वेदे पुरातत्त्वाख्यमन्दिरे ॥ वर्षाणामष्टकं यावत् सम्भूष्य तत् पदं ततः । गत्वा जर्मनराष्ट्रे स तत्संस्कृतिमधीतवान् ॥ तत भागत्य सँलमो राष्ट्रकार्ये च सक्रियम् । कारावासोऽपि सम्प्राप्तो येन स्वराज्यपर्वणि ॥ क्रमात् ततो विनिर्मुक्तः स्थितः शान्ति निकेतने । विश्ववन्द्यकवीन्द्र श्रीरवीन्द्रनाथ भूषिते ॥ सिंघीपदयुतं जैनज्ञानपीठं तदाश्रितम् । स्थापितं तत्र सिंघीश्री डालचन्दस्य सूनुना ॥ श्रीबहादुर सिंहेन दानवीरेण धीमता । स्मृत्यर्थं निजतातस्य जैनज्ञानप्रसारकम् ॥ प्रतिष्ठितश्च तस्यासौ पदेऽधिष्ठातृसन्ज्ञके । अध्यापयन् वरान् शिष्यान् ग्रन्थयन् जैनवाङ्मयम् ॥ तस्यैव प्रेरणां प्राप्य श्री सिंघी कुलकेतुना । स्वपितृश्रेयसे ह्येषा प्रारब्धा ग्रन्थमालिका ॥ अथैवं विगतं यस्य वर्षाणामष्टकं पुनः । ग्रन्थमालाविकासार्थ प्रवृत्तिषु प्रयस्यतः ॥ बाणे-र-नेवेन्द्वेब्दे मुंबाईनगरीस्थितः । मुंशीति बिरुदख्यातः कन्हैयालालधीसखः ॥ प्रवृत्तो भारतीयानां विद्यानां पीठनिर्मितौ । कर्मनिष्ठस्य तस्याभूत् प्रयत्नः सफलोऽचिरात् ॥ विदुषां श्रीमतां योगात् संस्था जाता प्रतिष्ठिता । भारतीयपदोपेत विद्याभवन सञ्ज्ञया ॥ आहूतः सहकाराय सुहृदा स मुनिः कृतौ । ततः प्रभृति तत्रापि सहयोगं प्रदत्तवान् ॥ सद्भवनेऽन्यदा तस्य सेवाऽधिका ह्यपेक्षिता । स्वीकृता नम्रभावेन साऽप्याचार्यपदाश्रिता ॥ नन्द-निध्यङ्कं-चन्द्राब्दे वैक्रमे विहिता पुनः । एतद् ग्रन्थावली स्थैर्यकृत् तेन नव्ययोजना | परामर्शात् ततस्तस्य श्री सिंघी कुल भास्वता । भाविद्याभवनायेयं ग्रन्थमाला समर्पिता ॥ प्रदत्ता दशसाहस्री पुनस्तस्योपदेशतः । स्वपितृस्मृति मन्दिरकरणाय सुकीर्तिना ॥ देवादल्पे गते काले सिंघीवर्यो दिवंगतः । यस्तस्य ज्ञानसेवायां साहाय्यमकरोत् महत् ॥ पितृकार्य प्रगत्यर्थं यलशी स्तदात्मजैः । राजेन्द्रसिंहमुख्यैश्च सत्कृतं तद्वचस्ततः ॥ पुण्यश्लोक पितुर्नाम्ना ग्रन्थागारकृते पुनः । बन्धुज्येष्ठो गुणश्रेष्ठो ह्यर्द्धलक्षं प्रदत्तवान् ॥ ग्रन्थमालाप्रसिद्ध्यर्थं पितृवत्तस्य कांक्षितम् । श्रीसिंघीबन्धुभिः सर्वं तद्गराऽनुविधीयते । विद्वज्जन कृताह्लादा सच्चिदानन्ददा सदा । चिरं नन्दस्वियं लोके जिन विजयभारती ॥

·
mr me 90g 90
३
५
८
९
१०
११
१२
१३
१४
१५
१६
१७
१८
१९
२०
२१
२२
२३
२४
२५
२६ २७
२८
२९
३०
३१
३२
३३
३४
३५
३६
३७
३८
३९ ४०

Page #11

सिंघी जैन ग्रन्थमाला
6 अद्यावधि मुद्रित ग्रन्थनामावलि १ मेरुतुगाचार्यरचित्त प्रबन्धचिन्तामणि मूलमन्थ. २ पुरातनप्रबन्धसंग्रह. ३ राजशेखरसूरिरचित प्रबन्धकोश. ४ जिनप्रभसूरिकृत विविधतीर्थकल्प. ५ मेघविजयोपाध्यायविरचित देवानन्दमहाकाव्य. ६ यशोविजयोपाध्यायकृत जैनतर्कभाषा. ७ हेमचन्द्राचार्यकृत प्रमाणमीमांसा. दभाका ग्रन्थत्रयी. ९ प्रबन्धचिन्तामणि-हिन्दी भाषान्तर. १० प्रभाचन्द्रसूरिरचित प्रभावकचरित. 11 Life of Hemachandracharya: By Dr.G. Buhler.१२ सिद्धिचन्द्रोपाध्यायरचित भानुचन्द्रगणिचरित. १३ यशोविजयोपाध्यायविरचित ज्ञानबिन्दुप्रकरण. १४ हरिषेणाचार्यकृत बृहत् कथाकोश. १५ जैनपुस्तकप्रशस्तिसंग्रह प्रथम भाग. १६ हरिभद्रसरिविरचित धोख्यान. १७ दुर्गदेवकृत रिष्टसमुच्चय. १८ मेघविजयोपाध्यायकृत दिग्विजयमहाकाव्य. १९ कवि अब्दुल रहमानकृत सन्देशरासक. २० महाकवि भर्तृहरिविरचित शतकत्रयादि-सुभाषितसंग्रह.
*
*
» संप्रति मुध्यमाण ग्रन्थनामावलि १ खरतरगच्छगुर्वावलि. २ कुमारपालचरित्रसंग्रह. ३ विविधगच्छीयपट्टावलिसंग्रह. ४ जैनपुस्तकप्रशस्ति संग्रह, भाग २. ५ विज्ञप्तिलेखसंग्रह. ६ उद्दयोतनसूरिकृत कुवलयमालाकया. ७-८ उदयप्रभसूरिकृत धर्माभ्युदयमहाकाव्य तथा कीर्तिकौमुदी आदि अन्यान्य अनेक प्रशस्त्यादि कृतिसंग्रह. ९जिनेश्वरसूरिकृत कथाकोषप्रकरण, १० शान्त्याचार्यकृत न्यायावतारवार्तिकवृत्ति. ११ महामुनि गुणपालविरचित जंबूचरित्र (प्राकृत). १२ जयमहुडनाम निमित्तशास्त्र. १३ कोऊहलविरचित लीलावती कथा (प्राकृत). १४ गुणचन्द्रविरचित मंत्रीकर्म चन्द्रवंशप्रबन्ध. १५ नयचन्द्रविरचित हम्मीरमहाकाव्य. १६ महेश्वरसूरिकृत नागपंचमी कथा. १७ भद्रबाहु संहिता. १८ महेन्द्रसूरिकृत नर्मदासुन्दरी कथा. १९ जिनदत्ताख्यानद्वयम्. २० धाहिलकाधकृत पउमसिरीचरिउ (अपभ्रंश). २१ स्वयंभूकविरचित पउमचरिउ (अपभ्रंश). २२ सिद्धिचन्द्रकृत काव्यप्रकाशखण्डन. २३ जयसिंहसूरिकृत धर्मोपदेशमाला.
- मुद्रणार्थं निर्धारित एवं सज्जीकृत ग्रन्थनामावलि १ भानुचन्द्रगणिकृत विवेकविलासटीका. २ पुरातनं रास-भासादिसंग्रह. ३ प्रकीर्ण ताङ्मय प्रकाश. ४ सिद्धिचन्द्रोपाध्यायविरचिप्त वासवदत्ता टीका. ५ देवचन्द्रसूरिकृत मूलशुद्धिप्रकरणवृत्ति. ६ रत्नप्रभाचार्यकृत उपदेशमाला टीका. ७ यशोविजयोपाध्यायकृत अनेकान्तव्यवस्था. ८ जिनेश्वराचार्यकृत प्रमालक्षण. ९ महानिशीथसूत्र. १० तरुणप्रभाचार्यकृत आवश्यकबालावबोध. ११ राठोड वंशावलि. १२ उपकेशगच्छप्रबन्ध, १३ वर्द्धमानाचार्यकृत गणरत्नमहोदधि. १४ प्रतिष्ठासोमकृत सोमसौभाग्यकाव्य. १५ नेमिचन्द्रकृत षष्टीशतक (पृथक् पृथक् ३ बालावबोध युक्त). १६ शीलांकाचार्य विरचित महापुरुषचरित्र (प्राकृत महाग्रंथ). १७ चंदप्पहचरियं (प्राकृत), १८ नेमिनाह चरिउ (अपभ्रंशमहाग्रंथ ). १९ उपदेश पदटीका ( वर्द्धमानाचार्यकृत). २० निर्वाणलीलावती कथा (सं. कथा ग्रंथ ). २१ सनत्कुमारचरित्र (संस्कृत काव्यग्रंथ). २२ राजवल्लभ पाठककृत भोजचरित्र. २३ प्रमोद माणिक्यकृत वाग्भटालंकास्पृत्ति. २४ सोमदेवादिकृत विदग्धमुखमण्डनवृत्ति. २५ समयसुन्दरादिकृत वृत्तरत्नाकरवृत्ति. २६ पाण्डित्यदर्पण. २७ पुरातनप्रबन्धसंग्रह-हिन्दी भाषांतर. २८ भुवनभानुचरित्र बालावबोध. २९ भुवनसुन्दरी चरित (प्राकृत कथा) इत्यादि, इत्यादि.
*
*

Page #12

CONTENTS
FOREWORD BY ACARYA SRI JINAVIJAYA MUNI EDITOR'S PREFACE
I. 1. 1.
1. 2.
1. 3.
1. 4.
1. 5.
T
II.
V.
Collection And Distribution Of The MS Evidence
2. 1. Methods of gathering the MSS
2. 2. Sārada- Kaśmīrī
2. 3. Nepal, Mithila, Bengal
III. Analysis and Grouping Of The MSS
3. 1. The chart
3. 2.
3. 3.
3. 4.
INTRODUCTION
Scope of the present edition
Abbreviations used for sources of MSS Abbreviations used for citing anthologies The manuscript apparatus
Synoptic chart of major versions
3. 5.
3. 6.
3. 7.
Uses of the chart
Evidence for the grouping.
Omissions and inclusions
IV. Determination Of The Text
4. 1. The problem
The groups
Discussion of the groups Testimonia
4. 2.
4. 3. 4. 4.
4. 5. Starred readings and hiatus
Who was Bhartṛhari?
5. 1. The problem of identification
5. 2. The traditions
5. 3.
The stanzas
Nature of the commonest variants Methods of determining the readings
Applications of the method

Group I
Group II Group III Group IV P 1.
THE SANSKRIT TEXT
[stanzas found in all versions] Unplaced [1-7] Niti [8-76] Srigara [77-147] Vairagya [148-200]
[stanzas there is reason to suspect; 201-352]
[stray verses; 353-857]
[Apocrypha]
The Vitavṛtta
2. The Vijñanasataka
ALPHABETICAL INDEX OF SLOKAS ADDENDA AND CORRIGENDA

III-VIII
1-11 12-81
៩៩៨ នជ ៩ទន ន ន ជា ខ ន ន ម ៖ ៨ ៨ ម
12
13
20
56
.57 57
60
62
70
72
73
74
8888888
78
79
80
१-२४०
* *
૪
३१
५८
८१
23C
२०६
२१२
२२६
२३९

Page #13

नूतनमानवसमाजस्य पुरश्चराणां मार्क्स एन्गेल्स लेनिन नामधेयानां तेजखिना महामानवानां
पुनीतस्मरणार्थम्

Page #14

FOREWORD
TWO YEARS AGO, the Triad of Bhartphari's Centurios edited
. by Prof. Kosambi with an anonymous southern commentary was published as No. 9 of the Bharatiya Vidyā Series. In my General Editor's Preface, I had announced that a comprehensive and critical editio princeps of the same work prepared by Prof. Kosambi would soon reach the hands of learned readers. This is the work, the twenty-third of the present series, which now becomes available to scholars,
How the idea of editing the present work in this form originate Prof. Kosambi's mind, how he prepared the definitive critical text after procuring hundreds of manuscripts and all available printed editions, has been set forth concisely but attractively in his preface and introduction in words that suffice to acquaint the reader fully with all essential particulars.
As I have related in my introductory remarks referred to above, Prof. Kosambi's main and preferred branch of knowledge is the study and teaching of mathematics. As the senior professor in so outstanding an institution devoted to the profound study of the sciences as the Tata Institute of Fundamental Research, he ranks among the handful of leading Indian specialists in mathematics. His principal research has been in mathematics. In that subject his valuable contributions have attracted the attention of leading European and American mathematicians, securing him invitations from UNESCO and to visiting professorships abroad.
Prof. Kosambi is the worthy son of my dearly beloved friend and respected contemporary, the late Dharmanandji; and hence, he has belonged from his childhood to the group closest to me; the proof he gave of integrity, concentration, and unflagging love of knowledge drew my heart ever closer to him. It was natural that my heart and soul should feel still deeper and broader a sentiment of "mineness" when I saw him develop as close an acquaintance with the pursuit of Sanskrit studies as with mathematics. Consequently, my mind experiences considerable embarrassment in giving further introductory details about him.
It is painful to record that my dear friend Dharmānandji, who himself first pointed out to me four years ago, the preoccupation of his "Bábä" with the collection and edition of Bhartphari's epigrams and suggested to Baba the possibility of publishing in this Series, is no longer in this world to see with his living eyes the success of his son's researches in Sanskrit text-criticism,

Page #15

iv
FOREWORD
In making this reference to Dharmanandji, the sacred memory of our long, friendly connection overflows my heart and fills my vision. I first learned of the principles of Buddhism and its monastic order through Dharmanandji's writings. My curiosity was excited by two of his Marathi books, "Buddha, Dharma, ani Samgha", and "Buddha-lila-sara-samgraha ". By chance, I came to read his Marathi autobiography "Nivedana", and was astounded at the varied events and stages of his stormy life. I saw some particular similarities to my own in his life and character, and my mind was attracted to him in admiration. But the situation in which I lead his books and that in which he then found himself were so greatly at variance that I could not imagine any possibility of making his personal acquaintance during the course of our lives.
*
By a trick of fate I became a follower in 1920 of the non-cooperation movement begun by Mahatma Gandhi and decided to serve in the Gujarat Vidyapith to be established at Ahmedabad according to Mahātmāji's plans. The Vidyapith founded an institute, the Puratattva Mandir, under my direction for the study of ancient Indian history, literature, philosophy, and philology, as well as instruction, research, and publication. Here, arrangements were made for the study and teaching of Sanskrit, Prakrit, the Vernaculars, and other subjects of the kind. By chance, Dharmanandji had just returned to this country from America after finishing his work at Harvard University. At the instance of Kākāsäheb Kalelkar, then one of the secretaries of that institution, he accepted the chair of Pali literature and studies at the Puratattva Mandir. From that day we became collaborators and friends of similar tastes and temperament. Thereafter he moved several times, and so did I, but our friendship became increasingly closer.
In 1929, he called on me in Berlin, on his way to the U.S. S. R. During my stay in Berlin, my mind became more and more steeped in socialist ideas; Kosambiji's mind was also more strongly attracted toward socialism during his Russian sojourn. During my residence at S'antiniketan-Viśvabhāratī, 1930-34, he too came there one day and expressed the wish to stay with me for some time; but again he went off to dwell at Banaras, Saranath, and such localities. Then the "Bahujana Vihar" was started at Parel in Bombay and he served by his teaching the depressed portion of the social classes regarded as the lower. In those very days this Bharatiya Vidya Bhavan was established and some of the burden of managing its literary and educational activities fell upon me. It was my desire that he too should become my colleague and I made some overtures to that effect; but his mind was already becoming more and more inclined not to be tied down to any place or task but finish the remnant of his life in detachment. Nevertheless, he said to me that the principal philosophic book in Pali literature was the Visuddhimagga of Buddhaghosa for the editing

Page #16

FOREWORD
of which. Harvard University had invited him four times; and that he would be highly gratified if I could arrange for the publication of a Devanāgari edition. Agreeing immediately to his wish, I made provision for its publication as the first volume of the Bharatiya Vidya Series.*
In recent years, when his body became progressively feebler and he was convinced that not much now remained of the span of his life, he began to meditate seriously upon methods by which life could be made to part quietly from the body. He discussed several times with me the traditional Jain practices of samlekhanā and anasang, As a result of such thoughts he began in September 1946 to fast to death in a solitary āśrama at Dolarīghāt, in U. P. But when an urgent message was sent to him by Mahätmäji that it was not proper to fast to death in this manner, he gave it up and decided, in accordance with Mahātmāji's suggestion, to go to the äśrama at Sevágrăm and to terminate his life there.
In his last letter to me from Doharīghāt, he said "I have written a Marāthī book called Pārs'vanāthäcă Caturyāma-dharma of which some friends want to print the Hindi translation; but since there is no determining the possibility of printing the original in Marathi, I am sending the original manuscript to you by registered post to be kept in your Institute. Perhaps some one may be found to publish it." In the same letter he also wrote "I have finished writing, just a few days ago, a drama called Bodhisattva; it has been agreed by the Kāsi Vidvāpīth to print its Hindi translation. If it be not printed there, then again the manuscript will be sent to you.........."
After recovering a little at Doharīghāt he came to Bombay with a view of going to Wardha. At that time I had my last meeting with him. He said, it is Mahātmāji's express desire that I live the rest of my life in Mahātmāji's āśrama, and not wander about; therefore, I shall now go there to live out the rest of my allotted time.” At the same time he inquired about the printing of Bābā's present Bhartrhari collection and asked when it would be published. From Bombay he went to Sevagram-Wardha and there on June 4, 1947, he peacefully cast off this earthly body to reach freedom from the cycle of existence in the manner of a great Bodhisattva.
Although Dharmānandji had never undergone formal training at any University, nor studied the routine of research work in a scientific
* Many years earlier, Kosambīji had translated the essence of many
Jātaka tules into Marathi, but was unable to arrange for publication, When my attention was drawn to this, I published the first part as the initial number of my Jaina-śikṣaṇa-grantha-mălă The second part lies with me still unpublished.

Page #17

VI
FOREWORD
manner under any scholar, he had nevertheless, because of his con stant efforts, his wide travels, and the broad study resulting from these, gained an international fame and status in scholarship. At a stage when our students receive their baccalaureate under modern education, he had hardly begun his study of Sanskrit. When there was not a single person in the whole of India even acquainted with the Pali language, he developed an unquenchable desire for the study of Pali fiterature, went to the then almost unknown countries like Ceylon and Burma, to be initiated into the Buddhist monastic order, and under the greatest hardships of accommodation as well as diet secured an advanced mastery over the Pali language. Thus, he became a devoted follower of the Lord Buddha and a finished scholar
of the Pali Tripitaka which contains his teaching. As a result of his own study and scientific point of view, he became completely familiar with the critical method and from that point of view he approached and penetrated into all works whether the Buddhist scriptures, Vedas, Vedantic writings, or those of the Jains.
*
Just as Prof. Dharmanandji was a spiritual personality of the highest type, so also was he a brilliant scholar and sincere lover of his country. He finished his ascetic training in an inspiring fashion, and spread Pali literature as well as Buddhist principles in India with the utmost devotion. His natural ability gained him the enviable position of the first Indian orientalist to be invited by so well known a foreign institution as Harvard University.
Dharmanandji was thus a happy,
middle-class family man. By reason of his
contented, and upright having an excellent wife,
an
able and brilliant son, charming and bright daughters, he was a gentleman member of the class regarded as fortunate in society; nevertheless, his inner personality was impartial, detached, and highly ascetic. He had not the slightest desire for money nor was he excessively partial to his relations. He saw to it that his children had the highest possible type of education, but beyond that he did not show on their behalf the least social cupidity. For the last 15 years he had renounced all sense of personal desire and went wherever he could render the best service in a detached fashion by his mental and physical powers. Although an unceasing worshipper of knowledge, as well as a profound thinker, he was still an absolute patriot. He participated in the country's struggle for freedom with great enthusiasm and trod the path to jail with a light heart. Even after becoming an elder in age, knowledge, and self-control his idea were still youthfully revolutionary. His inner mind always suffered at the sight of the stupidity in thought and ritual by means of which the Brahmin caste has, in the name of the Hindu religion, made India for these

Page #18

FOREWORD
FII
many centuries so backward, and by means of which the common people of India liave become dull, heavy, and uninspired. Whenever the opportunity presented itself, he expressed this opinion of his without fear or hesitation, Because of this, his revolutionary thought and progressive activity were not appreciated by the selfish and conservative class of Brahmins, in particular the Brahmins of Mahārāstra. He was an ardent disciple of the Mahātmā, all of whose efforts towards the regeneration of the country he praised as well as preached and spread. He lived out his life in the manner of a true Bodhisattva and ended it in the same fashion.
** Thus, Dharmanandji was a matchless and extraordinary personification of scholarship in our age.
I see the marked influence of a father bearing so striking a character upon his worthy son Babā Kosambi. It is a fruit of this influence that I interpret his entrance into the deep study of Sanskrit literature and his meticulous work of editing the present book with an effort which would have been regarded as of excessive duration for such a result. As I have said before, Bābā's principal subject is the science of Mathematics. It is his chief purpose in life to study, to teach, and to do research in that subject. Sanskrit was neither his principal study nor his field of teaching, Nevertheless, the concentration, perseverance, absorption and enthusiasm which he has displayed in the critical study of his present work has astounded even me and has often made me wish to ask him “Baba, why are you losing your mind and spending your precious time as well as energy in this line?"
Three or four years ago when Dharmānandji, first of all, came to me to bring news of the Bhartrhari edition being taken in hand in this manner and said that Bābā has nearly lost his mind in the work, I laughed heartily and replied that some of the father's traits must certainly have come to the son. But even his narrative did not give ine a proper idea of how truly Babá was losing himself. However, when I saw his preparations for the editorial work on this volume and acquainted myself with the extent to which he had, for the sake of this work, borne with joy and enthusiasm every kind of financial, bodily, and mental hardship, only then did I realise the magnitude both of the task before him and of his labours. Before seeing this work of Bäbā I too had no idea that the three centuries of Bhartrhari would necessitate this type of research and editorial work. Although I had mernorised hundreds of Bhartshari's epigrams at the beginning of my own studies and then several hundreds of Bhartshari manuscripts had passed through my hands in the inspection of well-kept Jain manuscript Bhāụdars, nevertheless I had no idea that in the determination of a clear and definitive text there was involved the same tangled problem as in the text-criticism of the Mahābhārata and the Pascatantra. The importance of this problem was made clear to me only when I saw the more than 400 large collation sheets

Page #19

VIII
FOREWORD
prepared by Babā for the determination of variants, his thousands of index cards and slips, and the rest. I then thought to myself that there are in our country hundreds of thousands of Sanskritists and pandits, thousands of professors teaching Sanskrit literature in colleges, whose means of livelihood are the study, teaching, and the spread of the Sanskrit language. Yet, how many among these learned people are there to be seen serving their own subject with devotion ? I don't write all this with a view of praising my dear friend Bābā but in order that the pandits and professors of Sanskrit in this country might keep the example of a non-sanskritist* like Prof. Kosambi before their eyes and might then develop some little desire to carry out their own duty.
As a result of Prof. Kosambi's researches on this book, it has been proved that these writings of Bhartrhari have been regarded since the earliest times with love and respect by Jain tradition. Hundreds of beautifully written manuscript copies still exist in Jain Bhāndārs. The oldest of the old manuscripts that Prof. Kosambi could procure is also copied by a Jain scholar, being shown in our illustration. This copy is by the hand of the famous Pratisthāsomagani whose Soma-Saubhāgya Kāvya and other works are still extant. Similarly, of all Sanskrit commentaries written on this work, the oldest known is again by a Jain scholar. This commentary was prepared by the learned Dhanasāra Gaụi, a yati of the Upakesagaccha. Besides this, there are available many brief Sanskrit glosses and interpretations in mixed Rajasthāni-Gujarāti by other Jain scholars. Imitations of this work are known among Jain books, as for example the Somaśataka, Padmānandasataka, S'țiigăra. vairāgya-dataka, Dhanadatrisats, and so on.
Certainly, for hundreds of years, these epigrammatic verses of Bhartrhari have guided, and will continue to guide, every educated Indian in the path of peace, goodwill, and propriety. This edition by Prof. Kosambi will prove to scholars how the poet's work has penetrated into every corner of India.
?
KĀRTIKĪ PŪRNIMĀ Vikram Samvat 2005,
Jina Vijaya Mani
In writing these words I remember the name of the grect German scholar Grassmann who is known principally as a great mathematician but who, in his old age, made a deep study of the Sanskrit language and as a result made the first German translation of a fundamental Sanskrit book like the Rgveda.

Page #20

The oldest known Bhartrhari Codex, samvat 1500.
किलपालियेारविक नदारदार
कामदिम शोदरा मृगाला माया मिया मायमस दमसमा यामिनीया तिथून ॥ मातदभिध समाविष्ठामतः कामी विना विशिविशते । पामोरून नका मिनीनशतादिभिमुखा धन्याः श्वशतके मकानो झिपनाचा मला काम कल्याणिकं पंगानित बार वारसदार सी नोट दोपीमा प्रायः प्रतिमांता कांता नानागंमत्री र कामकला कामापादयंत करुना के पास का नियुक्त कांता मामा विश्व शिशघांतिवासाः ॥ विपत्का नीला कमाएर मलिक सुविदा पर मात्रा पास कियागयापचारिणिवा चिणि। श्रममपास ममो हारि लिहारिणि ॥ ५२ वा बार मसिन सिप्रोल निप्रामान्यपततिष्टषमा मात्र निवाया इदासादा मा नायं विनसिदेव स्नाविधवा।। • कशा संयमिनः कातरपि परं पारं जाताना सर्व मपि खभावा विभिन्कीलाई जाना गाणे नसता विवासरु विप्रशांत ॥सरकारमधूम (कसर निकर तामाद मृतिदिनाविधुरमा मानि पानात विषद्धतिविषयाणा विश्रामिषपरत्वापत्राशि पाक विमागता । बहार यादयामास मरियनिग्रहक घमादा क्षेत्रः समाला कमां॥ ए८ सिट बली द्विरद भूकरमांस नोजी। संझर तिमिति किलिकधारे परापतः खलकलाक सोनाक्षिकामी शनि को 1 0 5 मिश्री रामधिराज नगरसभा ॥ श्रीक्षा संकट वार्षका ३०३ शिन प्रशिक्षा-सोममा अनग्वि ॥ खयशे पञ्चसाय॥ ॥ श्रीः ॥ 北川 ॥ श्रद ॥४॥
संघ लिखकर वश्रीः ॥
॥ श्री
A. Srigāra Colophon, Pratisthasomagapi's autograph,
गयपाछाय
मां किं नाशयामा माध्यम समं पीक कि किंद्यानंद प्राय नियमित काम तिथि
हिंदी
वापामितिः ॥६ इथं मां भयो यतिकर झज्ञाला शांताद विशेश की विरमसि रु. सरसफलतालिम प्रापघनाम -स्कूलितानि गंगासरंग करणशीकर मवतः प्रलयगता भिमादमान पर पिडरता मसु दष्ठांतिप्रश्मकरग्राह, मिश्रथाधरागत्यं सयपाल पतिप्रार संघमा मा०० १४ दिन प्रतिष्ठा (सामग] (मा
मराजी (एशिंगेतर इथली मंडि प्रर्वशः समाशं किविशतिमा विद्याश्या रूमयः छमिय धाकधनमिदं किं क्षुः सिकिम शासनथा गतामा हाम्माकं स्मरक किं कंदा. कंदारा प्राय स गत्ता मिर्जशधा गिरिः प्रधावा सुखा मिश्रयाणां वाला मां दुःखापाखा विनाय शीतला नि। विद्याधरामिया शिलातला नि। खाशा भिकिं दि प्यासा मरु श्रीमानिस विशुशांती मिदिता.समु
संधूर निघर पादेश पिताधारी रिकाधा अकिरितक साधुशरावेशय घातक नामात समाप्त ॥ ॥ श्री ॥ लिखित। ॥ श्राश्रमाणसघस्य॥ ॥छ। श्री ।।
श्रीराणां तदक्षिणितं नामाष्टाकपालानि निर्दिशतिनामसा पाको तिविंशविला राशिमेाल संगतता ॥ सनको निमिनः सागरा विमानाला व धरणासारख्या दानाय धमंत्रमथिनाविताःपरोपकार मिनीटारमोनियमवर कष्टक
साक्ष
काय वदतिः कमसिन राईसकि आणि नराधिपरामर
दादी कल
B. Vairagya Colophon, Pratisthasomagani's autograph.

Page #21

मानारावासिनमारयात्मनादाससमविदमिशानशास्वाविवारवालानिमानारसकाधकालकानिरस्म निभाग वहरटायर विकल्पविस्तरपणचमचिनतिशकरमानावताकरमसायनमितिाकिंगमनापूशांतशासायविचारवायलापवानहायजास्वामी
स्त्रशाखामोनाविचारखचापलेअनाजिमनानिसमानारसकाहाकावका निभवायसंपत नानारमकाव्याकोबकं यस्यमनमरणि कामत निरस्त्रमिाजाधाविकाल्पविम्वनिरम-निराकृतविश्वाधाविकाल्पामा विना विस्तारायसानतावविधमनःोकरवातनिराश निलरिटामोलायमाविराम्पशतमसमानाHIEnाणाधनायगालिवदनमामाकवावययमा विशवदा -शिष्याम सिस्वयंघलयमय ताधिकारनपनापश्चरानकगुणासदाश्रिीयतादघसमगरिमा गरिझोताजसदित्यतिमा यागाति रामकिनाकामनासचिश्रीककमरिणयमारिधिविश्यादिवरालयकतणासारखानामा मिहारत्ययाय सरवानिमामधीय गिरायापयामरविनच विवारसासावितिकालकाछीविक्रमाकविरवरताकवहिः पंचकवर्षीय दायापारतिराम्याशीमातालनरत
वश्मदिराजश्रीक्षेत्रामविशिमदाम दिमानिक्षानव श्रीसिहमति यदएकस राजदमासत्यप्रसादधवलाशनसासाराम सदरकामा नचानटरीकाबाबादामुदिनाधनमारशासन विषयगादायकलिाननामथाकदाचित्रमादित्यलगायादव। याविमहासंदर्शविदाधारिमानावादादिविबाधपरिमा evanयस्यापमाधानकवद्यासदाविद्यावनिमयनारधिमगरम्यानासाश्नानगवतीसवतामारा मिश्रीमहासरषिपदानविदिन घमादानश्ययावतपुरगिनिधिसवमंडलममतामतदानानिहावादिक्षितानंहाहीमयधनगिरी नाNFIIT निरिघामा श्रा
अस्यमध्यका निकामानिमियांतता किंकदशनमधबाबामगांतताकि कापीनवानमकिमितममलतराहकलेमताकिएको लाविताकिंवातयामागिताकाटिारकासन कियाकानी सम्वतःकिंगम्यसानातिविधिताबानता कि यह क्रमहरीकाममधनिया धनचामृपानियांगबेमिष्याणाधिनत्रनायत्याशयाक्षसिकानवाला निखासियव निदा मिनिद्रानामानानादिका सवनाकिनामनपा प्रशानवासावविचारातधश्चाता श्रीयमायाNE अतलवश्रीया
Colophon of the oldest known Dhanasāra Codex, Ham 1074.

Page #22

A
The present edition of epigrams ascribed to Bhartṛhari owes its inception partly to the late Dr. Vishnu S. Sukthankar, famed for the critical edition of the Mahabharata begun under his general editorship at the Bhandarkar O. R. Institute. In discussing a literary criticism of mine on Bhartṛhari's poetry, which had upset him greatly without his being able to give a definite contradiction in any essential, we agreed that a critical edition of the gnomic and lyric stanzas transmitted to us in that poet's name was badly needed. He suggested that I should undertake it while it seemed to me that such work lay beyond my own capacities and the rudimentary knowledge of Sanskrit that had forced me to rely, like Bernard Shaw in his celebrated translation from the Greek of Cleopatra's cure for baldness, upon pure divination. Sukthankar said, in effect, that his analysis of the Mahabharata MS evidence had been confirmed by Ruben's sampling survey of passages from the Rāmāyaṇa, so that we now knew what happened in India to a large popular work in the process of transmission and inflation. But nothing whatsoever was known about the transmission of a small popular work in Sanskrit. A knowledge of classical Sanskrit could be picked up from the stanzas themselves as I went along; the work was small enough to be handled completely by one man, unaided; in any case, his own knowledge was at my disposal whenever any difficulty presented itself.
Flattered though I was by this estimate of my ability in a totally new field, I hesitated for a long time. As planned originally, this work should have begun as soon as I could round off certain mathematical and statistical investigations which had till then formed my main field of research. These occupied me till August 9, 1942. Then, as I had not
EDITOR'S PREFACE.
1 "The Quality of Renunciation in Bhartṛhari's Poetry"; Fergusson College Magazine, 1941; Reprinted in Bharatiya Vidya, vol. VII, 1916, pp. 49-62.
2 "On observe qu'en France, le plus souvent, les critiques musicaux sont sourds et les critiques d'art aveugles. Cela leur permet le receuillement nécessaire aux idées esthétiques". Anatole France, Ile des Pingouins (Préface). Not mine "the critic's well-flogged ear"; no one applied to me the singular epithet of Calligraphes!
This is best seen in Sukthankar's Adiparvan Prolegomena (Sukthankar Memorial Edition, vol. I, pp. 1-137). A knowledge of this landmark in Indian textual criticism is assumed in all that follows. Walter Ruben: Studien zur Textgeschichte des Rāmāyana (Stuttgart 1936).
1 भ. सु.
3
4

ever

Page #23

2
EDITOR'S PREEACF
the detachment of Anatole France's Johannes Talpa (Ile des Pingouins III-iv), a new distraction presented itself in the sudden eruption of India's long-repressed struggle for the transfer of power from the British to "he Indian bourgeoisie.. Months passed in unorthodox activities such as aid to the wounded; helping an occasional "underground" worker no matter how silly his plans and how meagre my dwindling resources; trying to persuade some groups of students that wrecking the college, where I then lectured on sufferance while they were supposed to be receiving an education, would be ineffcetive as a method of forcing the British to quit India. Sukthankar's unexpected death on January 21, 1943 destroyed one of the major premises upon which my work was to be based, namely the availability of his profound experience and brilliant guidance. In the event, the other two assumptions which he had made also turned out to be unjustified. Instead of being a good way of learning classical Sanskrit, it is actually necessary to forget Paninian rules in order to edit Bhartṛhari properly. Finally, the chronic ill health and financial ruin which I had to face for three long years force the rueful admission that a critical edition of this particular text cannot be recommended as a pastime for the indigent amateur, especially in a period of war shortages and inflation. The editorial work was not actually taken in hand till July 1943.
Sukthankar often called his Mahabharata text "fluid" without defining the adjective more closely; if that be admitted, then mine can only be qualified as nebulous, so great is the difficulty of pinning down the Bhartṛhari tradition from the enormously variable MS evidence. After being trained to the rigid logical discipline of a science that specializes in exactitude of statement and numerical accuracy, I find it peculiarly vexing that a precise answer cannot be given even to the simplest of questions about our present text. For example, how many MSS have I studied? My count is 377, whether in original, photostat, microfilm, direct copy, or in some cases a pratika index. But some were mere fragments, down to a single folio- nevertheless of great importance as for example ISM Gore 144. Some, like BU 41/4 and Mysore 223, contain many Bhartṛhari stanzas, but are certainly not Bhartṛhari MSS, being mislabelled collections. Occasionally, as in my We or VSP, three separately tied and numbered pieces are clearly by the same hand and portions of one MS, whereas BORI 331 shows two entirely different MSS belonging to different versions and scribes catalogued as one. Thus, my total of 377 gives an exaggerated notion of precision. Similarly for the total number of stanzas, where we have all possible degrees of variation from the trifling scribe's error to a complete paraphrase, so that stanzas like bhoge rogabhayam rob an exact count of meaning.
Apart from this lack of a sharp focus, there are other' difficulties peculiar to Bhartṛhari. There is no guiding thread of a narrative as in the Mahabharata, or the frame story of the Pañcatantra. Though the southern recension does make a feeble attempt at logical grouping of verses

Page #24

EDITOR'S PREFACE
on similar topics, the absence of a connecting link from one stanza to the next, makes it impossible to prove by any sort of inner criticism that the line upon which doubt has been cast by the MS evidence are actually later additions; Sukthankar, whose unit was a whole passage, could invariably manage this when stripping off some striking and generally accepted episode from the Vulgato text of the Mahābhārata. The desperate efforts macle by our scribes to include every stanza they believed to be Bhartrlari's forces us to attach far more weight here to omission than to inclusion, but there is ample evidence for an earlier long period of complete neglect in which omissions must presumably have occurred. In the Pancettantra, Hertel's long series of studies had established versions which I. Edgerton (A. O. Series, vols. 2, 3; 1924 ) later combined to form a consolidated text, though we need not stop to discuss whether the critical method is identical with Suktbankar's. For me, there was no available determination of Bhartrhari versions*, perhaps because a false appearance of uniformity had been thrust upon editions in widely separated parts of the country by the accident of their having been based on what I call version W. Bhartrhari's popularity is of a different sort than that of the Mahābhārata, as it lacks the religious appeal and replaces the interminable doggerel of the epic by crisp, polished stanzas in far more elegant metres which necessarily imply a more cultured if restricted audience. On the other hand, the entire collection of three centuries is short enough to be memorized in toto, while its use as a school text has generally fixed many of the verses in the memory of any Indian who makes the loast pretence to classical knowledge. This adds to the editor's worries, in that many stanzas have undoubtedly been contaminated by such mnemonic transmission, and many have been attracted by similitude to others which were probably original. Further, the poetry shows a formative influence on classical Sanskrit, in that our lesicographers generally quota a line of Bhartrhari to illustrate the meaning of a word or a plurase, though an examination of the MS apparatus leads to the suspicion that a solecism or at least a neologism may originally have existed at the point in question. In spite of the smoothing effect of this type of popularity, solecisms do occur in any given version of Bhartrhari which the remarkable flexibility of the Sanskrit language and assiduity of our commentators cannot remove. Worst of all are the ghost readings that appear because of the copyist or reader (pathaka) having learned from another version, I can affirm from my own experience in collation that even the most carefully trained worker finds his tongue or his pen slip into the reading first learned in his student days, so that far more careful checking is necessary for Bhartrhari collations than for a work not generally
#
D. 1. Kosambi: Some Extant Versions of Bhartrhari's satakas: J.B.B. R.A.S., vol. 21, 1945, pp. 17-32. I hope to publish all major versions ind their commentaries in due course. My abbreviations N, S, V denote the nili, frigūra, and vairūgur śataka respectively,

Page #25

EDITOR'S PREFACE
memorized. In fact, almost every commentator comments, without noticing it, upon readings which do not exist in his text, and which, because they generally occur in some other version, cannot be dismissed as mere slips on his part or on that of some later copyist.
B
The need for a new edition. The India Office Catalogue part II-), pp. 411-420 reports well over a hundred printed editions, translations, and interpretations of Bharthari, to which the British Museum Catalogue adds several others up to the year 1928. I myself have over a dozen such old editions, lithographed and printed, most of which cannot be identified because the flyleaves have been lost. A natural question, therefore, would be: why is another printed edition necessary at all, and if one had to Le prepared, why should the oldest editions not be taken as a basis, choosing the best and reporting only the major variants ?
The answer is simple enough. Most of the older editions are out of print, and the very fact that some new edition is issued, be it only for school text purposes, almost every year in some part of India, shows that there is a demand. Moreover, none of these editions, new or old, are critical, nor do they survey the vast field of available M3 evidence in any comprehensive manner. These two factors alone would justify the present edition if any such justification were needed. In any case the editions now readily available in this part of the country are in no way satisfactory. The NSP still sells Krsnaśāstri Mahäbala's eclectic version, defective as it is seen to be, though the commentary is not bad. Far more popular and full of misprints is the NSP 7th edition of the sata katraya with commentary of Rāinacandra Budhendra. This I hope to reissue in their 8th edition with at least the N+$ properly corrected from the old Telugu palm-leaf MS ASP 1035. But it says nothing for the N tradition, and even represents an out-of-the-way type of its own version. The Gujerati Printing Press edition quite frankly copies whatever is handy, thus taking a W Niti from Telang's edition, and making supplementary additions such as the Vijñānašataka, as well as extras from version A. The Venkateśvara Press of Bombay goes one step further in taking & decidedly hybrid text, and tacking thereto the commentary of Rāmcandra Budhendra wherever the sloka is so commented, with one of their own making where the stanza did not occur in the southern version.
Writing to the presses which published the oldest editions produced no results. One third seem to be totally defunct; the rest may bo divided equally between those who regret that the edition is exhausted, and those who deny that they ever published any Bhartrhari edition at all. However, a study of the works borrowed from the IO Library showed that nothing has been lost by my making no use of these editions except to cite extra stanzas in group III.
European editions. The oldest known printed edition of Bhartshari's verses is by William Carey, who publishod it with the Hitopadeśa at Serampore in 1803-4. However, the N and V were known in Europe long before

Page #26

EDITOR'S PREFACE
this, from the translation made by Abraham Roger at Palghat with the help of a Brahmin Padmanābha, and published about forty years later in a French translation by Thomas de la Grue under the title La porte ouverte pour parvenir á la connaissance du paganisme caché [ Amsterdam, 1670). Though Carey's College still functions at Chandernagore, not a single copy of his edition seems to be available in any known Indian collection. One possible reason for this may be the fact that the press was struck by lightning in 1812, hoing destroyed with its store of books. I had to read this work from a microfilm of the IO copy, which shows the N to be Northern, while the Ś and V are from W codices, the latter being supplemented to make an approximate hundred. The prefaco shows that the edition was prepared from three different MSS, and that it was meant quito frankly to be a school text for the college at Fort William.
The next, decidedly more pretentious, edition was by P. von Bohlen, "Bhartriharis Sententiae/et/ Carmen quod Chauri nomine circumfertur eroticum/ad codicem MSTT fidem edidit Laline vertit et commentario instruxit Petrus À Bohlen" (Berlin, Ferdinand Duemmler, 1833). Bohlen follows Carey for the śrngāra (missing in the Amsterdam translation of 1670) and takes Roger as a guide in constituting the Niti, probably because of the similar paddhati division. His work could have passed without much notice but for the large stonos he cast at Indian pandits who, in Carey's edition, “...metra protentosis lectionibus violarunt; glossemata in textum, genuina lectione noglecta, receperunt; versuum ordinem turbarunt; scholia in librum Vairagyam vitiis plena inprimenda curarunt textum denique typis expressum a sphalmatis typographicis non ubique purgarunt."
This deserves some comment, if only because of the long tradition set up by i certain type of European scholar who generously gave the credit for his mistakes to the Indian pandits who had done the actual work. Let it be adınitted at the start that, even today, the best of presses in India leave a good deal to be desired, while the worst are probably the worst in the world. Still, if Bohlen imagined that his own edition was free from these defects, it could only be because of an unparallelled smugness and complacency. The Indian pandit would have, at the very least, known that there were difficulties of syntax in such readings as hotāramapi juhvantam (P. 44, N 47°], -gunāḥ samsargato jayate (p 46, N51]; and that kodravūnām (p. 52-3, N 98°) or tyäktva [p. 54 V 4] leave something to be desired on the part of the editor. What puzzles me is the splendid phrase "genuina lectione neglecta" and "versuum ordinein turbarunt". How did Bohlen know the true reading or the correct order from Carey's edition, a couple of scrappy W MSS, and our fi supplemented by conceited ignorance of Sanskrit (for which criticism sits ill upon mel), when I find the text in some doubt and the order quite uncertain after consulting several hundred codices? That the W commentary differs systematically from the W text did not strike him at all, so that the pandits he belaboured were in reality more faithful to the manuscripts than Bohlen himself. Finally, his procedure would have led to a very crude approximation to the S prototype for the N and V, had he been able to identify some of Roger's originals; for example, kim kūrmasya is confused with gātah kurmaḥ. His synoptic chart is

Page #27

6
in error not only because of such confusion, but because he forgot that the Fi order was V-N-S against his and Carey's S-N-V. Of course, not all the F stanzas have been charted, and ahau vā hāre va has been kicked into his supplement, though found in all his MS sources, simply because the exact hundred had to be preserved: "a nobis quidem expulsa ne numerum centenarium transgrederetur liber". The notes are ostentatious enough, usually missing all difficult points; even there, the parallel between bhavanti namras and Sa'adi's "nehad sākh pur mevah sar bar zamin" has not been recognized.
EDITOR'S PREFACE
Two at least of Bohlen's successors refused to be outdone. The Bhartr hari version in Benfey's Chrestomathic is a simple copy of his predecessors, hence adds nothing to the textual information. The learned editor maintains in his preface that though duskha is the correct form, he would not insist upon it in his text, seeing that duḥkha had beea sanctified by usage; nevertheless, he has been unable to resist the temptation of euriching the Sanskrit language, and the form does appear in parts of the Chrestomathie, which thus takes a step further away from common sense as well as the MS evidence. Decidedly worse is Haeberlin's edition in the Kavyasamgraha anthology (Calcutta, 1847). The editor has not condescended to explain his method, if indeed he had one. As nearly as can be ascertained by comparison, the Bhartṛhari portion is an execrable reprint of Carey's elition, with some verses broken in two, each half being numbered separately, some missing altogether; there are gaps in the numbering, and quarters end in the wrong place. It might be possible to accuse the editor of plagiarism, but never of any such taint as knowledge of proof-reading, or of the Sanskrit language. The Karyasamgraha has beca improved in successiv editions by competent scholars like Jivananda Vidyasagara, so that the later Calcutta editions are at least readable, though there is no evidence of any new MS basis.
Indian editions. Our earliest printed editions, like the Telugu of 1840 or 1848 [no title page! IO 2. L. 33] could have been used as local versions, being extensions of the MS tradition. Unfortunately, they are singularly rare, for it was found more profitable to copy with emendations from other printed editions rather than go back to any codex. Among the earliest is a lithographed edition published at Benares in 1860 [Divakara Press; IO H 12a and 13] and re-issued immediately. This was by Harilal of Gaya, resident in Benares, and seems, according to the colophon, to have been completed in 1842. The solitary Bhartṛhari MS at Alwar [probably the same as no. 940, p. 39, Peterson's 1892 Catalogue] is a defective copy of this text and commentary, dated samvat 1900. The edition takes its text for N entirely from version W, as well as most of the commentary which he calls the Subodhini; the S is generally northern, but Śambhusvayambhu- has been omitted because of displacement in W, from which again the commentary is borrowed with additions; the V is definitely of the N recension, with arbitrary changes. Harilal's edition was copied without acknowledgement in some of the Bombay lithographs, unless Harilal had himself copied some such earlier edition which I have missed. Naturally, there is no question of acknowledgement on the part of those who have continued the borrowing. Among these, the Venkatesvar Steam Press edition at Bombay in 1884 adds a Hindi translation. While the Bombay lithographed editions such as IO 279, 3. B. 10 [1868] and 10. C. 5 [Jagadiśvara Press, 1882] generally favour W

Page #28

EDITOR'S PREFACE
for N and S, the Harilā) type of vairāgya seems to have established itself. Northern editions such as that of Durgãdatta Pandita at the Benares Light Poss in 1874 (I0 Verne tracts 1471; and 1601 of year 1878] modify the commentry, without quoting sources, though always borrowing heavily from previous editions, but are naturally pirated by others; in this particular case, perhaps by Pt. Gangāprasad's edition at the Lakşminārāyaṇa Press, Moradabad 1911, with slight changes [TO 5. I, 4]. This effortless type of edition is by far the commonest to the present day.
Modern times. Serious attempts on the Bhartphari problem may be said to begin with K. T. Telang's edition of 1893 at Bombay. This followed the lithographed editions which succeed Horilal, but Telang confines himself unfortunately to N+V. Telang first made a good synoptic chart, and noticed two major groups corresponding roughly to our recensions. He had no way, however, of estimating the sources behind Bohlen and Haeberlin, and the MS evidence was thus nullified, no version being really established. Moreover, there seemed so great a measure of uniformity, particularly for V, among editions published in widely separated places like Bombay and Calcutta that further invostigation of the critical problem did not seem necessary to many later scholars. Naturally, the unplaced slokas could not be located, as the s was not taken into account. Moreover, soine of the MSS used by the editor were lacunary; in any case, the descriptions are so poor, it is difficult to identify the sources with any certainty. The Telugu edition he used could certainly not have represented what was fondly imagined to be “the recension universally current in the south", particularly as it includes sakyo vārayitum. The most that can be said for the edition is that it represents an honest pioneer effort. The introduction is of considerable interest for the comparatively sober type of argument usod, though generally unconvincing for lack of a critical basis. While Telang's scholarship, proved in several studies and translations, was of a higher order than Boblen's, he could still take exception to Rămarşi's gloss on 1514 unmattabhūtam = unmattatulyam as "quito unnecssary and without authority"; yet this sense of the word is given by our loxica.
To mention only one other edition, that of Purohit Gopi Nath is still available [in tho second edition of 1914; Bombay, Venkateśvar Press. This is confessediy eclectic; emphasis is laid upon interpretation and appreciation of Bhartyhari -- unfortunately in a most risiblo idiom. The Hindi translation is less objectionable than the English, though suffering as usual from disregard of the actual text in favout of preconceptions of what the poot intended to convey. The text itself, though a mere copy of its predecessors, is distinguished by its curious orthography. The preface, parallel etanzas, and reports of Bhartrhari legends relieve the performance, which may be regarded as a modern development of the old pandits' tradition.
Hertel attempted [Vienna Or. Journal XVI, 1902, pp; 202-205 ; 298. 304 to draw conclusions about the relative age of the Pancatantra and the Natiśataka from such editions as these. His estimate of the relative ages of the printed versions may be ignored, as the verse order on which he based his conclusions ineans nothing. That the Nītiśataka was an anthology may be true, though not proved on Hertel's arguments; but I shall try to show that the whole nucleus of our MS tradition is probably a later collection by others

Page #29

8
EDITOR'S PREFACE
of slokas they believed to belong to Bhartṛhari. That the compiler borrowed stanzas from the Pañcatantra seems to me a fantastic conclusion; for that matter, Hertel's studies of the Pañcatantra itself have a much less secre foundation of MS study than would be neccessary for such a popular work. Finally, it is known that the Pañcatantra did not remain unchanged through the ages so that comparing it with a steadily growing Bhartṛhari text would need far more detailed chronological data than is available to-day to the most fortunate scholar.
C
It is not claimed that the present edition overcomes all theso obstacles. Just as the older mathematics demanded as well as supplied an exact prediction. for any physical theory, older text-criticism under happier conditions could claim to have restored the original text. Problems like ours arise very rarely in Europe. If Homer is represented only by MSS centuries later than the time of composition, the number of codices and hence their variation is small, while we have careful notes by the Alexandrians. In the case of Virgil, we know that the author did not live to complete the work according to his own plan. There is ample historical and archaeological evidence to supplement the text of Tacitus's manuscript, so that the problem is one of minor emendation. The Latin Vulgate Bible does exist in a large number of medieval copies, but here the work is known to be a translation, with fairly accurate specimens of the original, and the sole difficulty might be in restoring usages of St. Jerome's day, for which there is a great deal of external evidence. With Dante, every detail of the author's life has been studied, and the stanzas themselves are not in doubt, the major problem being of contemporary Tuscan orthography for the volgare, which was in any case not crystallized and which can be studied from innumerable documents that still exist. Stripping off Berni's addtions from Boiardo's unfinished epic, or showing that Torquato Tasso's own improvements were on occasion rejected-quite properly-by public taste, or applying inner criticism to Shakespeare's plays are almost trivial when compared to the task of determining the text of a loosely strung collection of verses, with violently conflicting order as well as contents in different versions, and where nothing is reliably known of the author's life or date. Under these circumstances, the most I can claim is to have prepared the first critical edition. This is all that Sukthankar claimed for his own masterly edition of parts of the great epic, though the formidable bulk of the Mahabharata makes it doubtful that even the first critical edition thereof will be finished in a manner as satisfactory to scholars as to weight lifters; to expect with Sukthankar a succession of critical editions which would later be forthcoming appears today rather a poor sarcasm. With Bhartṛhari, a succession of critical editions can certainly be expected provided the editors realize, in the absence of the accidental discovery of some very ancient text of unquestionable authenticity, the parallel between this sort of an editorial method and modern physics or statistical theory which obtain quite reliable conclusions from strongly varying observations, though without the clockwork (and fictitious) certainty of

Page #30

EDITOR'S PREFACE
Laplacian mechanics. Here, not only is the "true" value a meaningless concept, but the actual variation observed is often of far greater importance than the vase determined; much the same position may be taken for a modern critical text and its apparatus of variants. For the rest, this edition might help in the recognition of some ancient Bhartrhari version incorporated bodily into the text of another work, say an anthology. The possibility is rather faint that a major work of Bhartșhari may one day be found as far superior to the śatakas as is the Arthaśāstra to the trivial collections known as Vyddhacāņakya and Laghucăņakya.
I have presented the evidence as fairly as I could without having the space in which to set forth the ideal critical apparatus - one which would allow every MS utilized to be reconstructed with the minimum effort. The reader is welcome to choose from the variants any other reading that pleases him better than mine, or to select any other set of stanzas as the most authentic, in any order that he prefers. In a word, he can prepare his own edition from the material placed before him; but, as I have had the advantage of studying the evidence more closely, with the aid of many more MSS than those actually collated, I trust that lie will not deny me the same privilege which I offer him. If the problem hereafter has been set upon a new footing, I shall be satisfied. With much less aplomb than Valiant, I give my edition to him that shall succeed me, and my collation sheets to him that can get them. Let it be admitted that my own work falls far short of that tight construction, mastery of technique, accuracy of touch, and time-defying surface that characterize a painting by the brothers van Eyck, a statue by Michelangelo, a symphony by Brahms, or a mathematical proof by Weierstrass; but it is all that my resources, other duties, and limited energy permitted me to finish. Even Leonardo is reported to have said, "Peregi quod potui, veniam da mihi posteritas”.
The debt to Sukthankar has been acknowledged. To him is also due a more rigid use and strictly alphabetic ordering of the anusvāra, as well as the training given to two assistants whose services I was so fortunate as to be able to ongage on a part-time basis. Of these, Mr. D. V. Naravane died before writing more than a part of the critical apparatus of the first 150 stanzas. The other, Pt. K. V. Krishnamoorthi Sharma (Visharad 1 gave effective help till he found other legs exacting but more lucrative employment for his spare time. His knowledge of southern scripts was essential for the collations which we made together; his beautiful handwriting was of great service in making the press copy; in addition, I have relied heavily upon his knowledge of Sanskrit and mastery of versification for many of the emendations in group III. These emendations were further improved by Pt. N. R. Acharya of the Nirnay Sagar Press,
On the other hand, he expressed as follows the impression made upon him by iny method, appearance, and the neighbour's dog who invariably followed me to cast
a supercilious eye upon our work at the BORI Guest House : करायपरिबंभ्रमन्मृदुलवेत्रयष्टिशू चलन् विदेशजनलक्षणं सुरुचिरं शिरस्त्रं दधत् । उदयनलवालधिप्रियशुना सहैवाधुना विशत्यतिथिमन्दिर त्वरितमेष दामोदरः॥१॥ अवाप्य गणितागमेऽप्यनुपमां हि यो नैपुणीं सुभाषितरसार्णवप्लवनलोलचित्तोऽधुना। महत्यपि कलालये गणितबोधकोऽथाग्रहीत् स भर्तृहरि मिर्मितत्रिशतपद्यसंशोधनम् ॥२॥
2 7. g.

Page #31

10
EDITOR'S PREEACE
The part of my task for which the help of others was most necessary was the collection of MS evidence, which kept dribbling in at all stages of the work and indeed continues to do so even now. At a very conservative antimate, there exist today some 3000 MSS of Bhartrhari. Most of these, being hidden away in private collections, will be destroyed unused by the action of time, air, rain, mice, white ants and all other vermin except scholars. The greatest factor that prevents this material from becoming useful is the sloth and negligence of their owners, who rarely know what they possess but are even mor rarely willing to have their collections examined. In one case, this was due to the fear of losing alchemical formulae which might have been hidden away in the mass of scrap paper by some ancestor; in several other cases, it was due to the fear of titles to property being proved defective by examination of the old bundles. Our public collections, apart from regarding red tape as .ample preservative for the MSS, also leave a great deal to be desired. There are no microfilm facilities; copyists are inaccurate, catalogues misleading; correct information is rarely supplied. It has too often been my unfortunate experience to have to pay from two to ten times as much as the original estimate for scribes' work, at distant centres in India, which did not follow the very simple instructions given nor yielded the information sought. It is a general rule (Kosambi's law!) that the actual use-value of a MS is inversely proportional to the fuss made in lending it.
Under these circumstances, I have to express my special gratitude to those curators, librarians, and private individuals who have helped "So generously in this work; and to the following in particular, P, K, Gode, curator of the Bombay Government MS collection at the Bhandarkar 0. R. Institute not only put all his material at my disposal and gave special facilities for work at the BORI, but used his wide acquaintanceship amony Sanskritists to get MSS from every possible source. His powerful influence produced MSS out of the cumbersome mechanism of our public collections, where I myself could produce nothing more than a faint creak. Dr. H. N. Randle, former Librarian of the India (now Commonwealth Relations] Office Library at London, also went far out of his way to make accessible all his material as well as whatever could be tapped in other British and European collections, by rotograph or direct comparison. To Ācārya Jinavijaya Muni is due more such material, special advice about palaeography, the invitation to publish in this Series, and our simplified orthography. From my friend and former colleague Prof. Dr. V. V. Gokhald (of the Fergusson College, Poona] I have derived the maximum of critical, active, unflagging encouragement. The preparatory expenses - the very sinews of soholarship,
परीक्ष्य सुबहूः स्वयं विविधदेशसंपादिताः करोल्लिखितमातृकाश्चिरतरं विना जामिताम् । विचित्रतरपाठसंग्रह विनोदहर्षोदयो भजत्यमरभारती कविजनौघकामप्रदाम्॥३॥ बहूनि शतकत्रयोदरनिविष्टपद्यान्तराण्यवेक्ष्य गलहस्तिका व्यतरदेष तेषां बहिः। यतः प्रथितभर्तृह्यभिधयान्यसंदृब्धतां विचार्य परिशिष्टतां निरणयद्धि सुध्यग्रणीः॥४॥ अथात्मसुरभारतीपरिचयाभिसंवर्धने प्रशस्यतरमग्रहीच चतुरधीरुपायं ध्रुवम् । तथान्यकविनिर्मितान् रसवतः सुकाव्योत्करान् क्रमेण परिशीलयन् भवतु पण्डिताग्रेसरः॥५॥ धर्मेण प्रेप्सितानन्दधर्मानन्दस्य नन्दनः॥ कोसंबिकुलमूर्धन्यो मयेत्थमभिनन्यते॥६॥

Page #32

EDITOR'S PREFACE
11
would have exceeded my own resources by far, had they not been met for the greater part by a generous subvention made by Mr. J. R. D. Tata and the other directors of his Trust. Finally, the management and workmen of the Nirnay Sagar Press did their very best to give excellent printing at a time of growing inflation, acute shortages, through days when transport strikes and riots in the streets made it difficult or hazardous even to reach the press. There must be many who could have prepared a satisfactory edition of Bhartṛhari, while the text itself is very simple when compared, for example, with the rare and difficult works discovered by Muni Jinavijayaji; but without the co-operation of the press workers, nothing could have reached the general public.
It
To the reputation enjoyed among orientalists by my father, the late Prof. Dharmanand Kosambi, I owe the cheerful cooperation received. is a matter for sorrow that he did not choose to live till this work appeared, to judge with what success and results the critical methods which he himself taught me in my boyhood had been applied here. It seems to me that no major social problem of our times is solved by fasting to death, or by the parallel though more effective philosophy of the Mahatma. The dedication, therefore, is to the men from whose writings I first learned that society can and must be changed before we attain the stage at which human history will begin. The senseless bloodshed and increasing distress of our times are inevitable only because of the present class-structure of society; Bhartṛhari's poetry of frustration provides at most an escape, but no solution.
Tata Institute of Fundamental Research, Bombay 26; June 4, 1948

D. D. KOSAMBI

Page #33

INTRODUCTION
I. Scope of the Present Edition.
I. I. It is here attempted to collect in a single critical edition all stanzas ascribed to Bhartṛhari, the poet generally credited with having written three Centuries of Sanskrit epigrams: the nitisataka [N], sṛngārasataka [S] and vairagyaśataka [V]. A study of the satakatraya MSS shows division into two major recensions, the northern N and the southern S, which may be subdivided into two archetypes each, and still further into versions; this convenient division should not be taken to imply absence of mutual influence. Moreover, even the accessible N-S-V MSS contain a total of over twice the 300 traditional stanzas while the common portion of all supposed satakatraya MSS falls well below the 300. Therefore, the stanzas have been divided here into broad groups, arranged in their likeliest order of authenticity. Group I contains the 200 slokas generally found in all sources, and is further subdivided into into four portions: the first seven being unplaced, i. e. not definitely belonging to some fixed sataka; the other three sections are in order what survives of the N, S, and V. The actual position of any stanza in any major version will be found in the synoptic chart 1. 5; my group I N-S-V follow the order of version A as far as possible, groups II and III being in alphabetical order.
An asterisk* on the number (below the line) e. g. 38*, 75*, etc. of group I means that it is omitted in some of the codices, hence might have been assigned to the second group. Group II contains stanzas whose authenticity there is reason to doubt; but again those with starred numbers (below the line) . g. 229* might perhaps be placed in group I. Group III gives all the stray verses found in single versions, isolated MSS, or ascribed to Bhartṛhari by our anthologists. Group IV is made up of two palpable forgeries, the Vitavṛtta and Vijnanasataka. Later sections explain the method of arrangement into groups, as well as for determination of the the text of each stanza.
A wavy line below any part of the stanza in groups I-II indicates that some other readings might have been accepted as original, while starred readings are those which occur in no source at all, but have been selected in order to explain the readings actually found. Below the line is given relevant supplementary information about the stanza. First comes extra data as to location, omission, or duplication in the sources examined; then, any changes of order. MSS cited in the apparatus are all of Bhartṛhari satakas. The variants for each of the four quarters a, b, c, d, of the stanza are then given separately, it being assumed that, whenever nothing is reported, all sources in section 1. 4 that contain the sloka

Page #34

INTRODUCTION
13
have the text readings given above the line. In group II, a few sources romained uncollated, or extra sources were utilized even for variants; all such information is also given there before the variants. Group III stanzs are mostly emended and only a few variants reported. Section 1. 2 gives abbreviations for describing the MSS while I. 4 explains code lotters and gives details of the selected basic codices.
Abbreviations used in recording the critical apparatus are: om. omitted or omits; trending in MS text when separate from the commentary; c= leading in commentary when different from that of the MS text; com.= a gloss or quotation from the commentary; c. v. = variant recorded in the commentary as a pāțhāntara; t. v.= variant in the line, or above, or below the line of the MS text; m. v.=variant indicated on the margin; hapl. -- haplography, i. e. omission due to the copyist's eye having jumped to the same letter or word further on in the text; f. or fol. = folio; marg. = margin; orig.=original reading still visible under erasure or correction; by corr. =a reading as corrected by the scribe. The word "text" in the critioal apparatus indicatos my own text above the line. Semicolons separate different variants for the same portions of the text, periods separating variants for different portions. A totally variant quarter is given after individual variants.
After the critical apparatus comes a paragraph of citations (if any) which are meant to give some idea of the other works, mainly anthologies, where the stanza may be found. The abbreviations are as in section 1. 3. BIS numbers come first [ 1st ed. in parentheses ], followed by Böhtlingk's own citations; the remaining anthologies and sources, generally abbreviated in capital letters, are cited thereafter. Any author cited by the work is given in brackets, Bhartphari being abbreviated as Bh.; citations in group III follow a hyphen.
1. 2 Abbreviations Used For Sources of MSS Ady(ar): Library of the Theosophical Society, Adyar, Madras; 22 palm-leaf
MSS in Grantha and Telugu script, 6 complete. None used for collation. Ana(ndāframa): MS collection at the Anandāśrama Foundation, 22 Budhwar
Peth, Poona. Fourteen MSS, plus two in the private collection of the former acting manager, Mr. B. D. Apte, by whose kindness all were made available. Of special interest is 624, a rather defective and oorrupt exemplar of the Kavi Bāļa Marathi samavrtta translation, but
older than the NS3 copy. ASP: Andhra Sāhitya Parishat, Coconada. Fourteen palm-leaf Telugu MSS,
made available by courtesy of the Parishat authorities and Prof. E. S. V. Rāghavācārya. Of special importance for varying types of
the Rāmaoandra Budhendra (our T1] commented version. Bar(oda): The Gaekwad's Oriental Institute, Baroda ; 12 MSS reported. BBRAS: Bombay Branch of The Royal Asiatic Society, Town Hall, Bombay.
3 MSS from the Bhāū Dāji collection. '

Page #35

14
INTRODUCTION
Ben(ares): Govt. Or. College, Benares, Teu MSS, by courtesy of the
curator MM. Pt. Nārāyaṇa Šāstri Khiste. Bik (aner): Anup Sanskrit Library, Bikaner By courtesy of the Cantor
Mr. K. M. K. Sharina; 14 MSS in the Sanskrit collection, one in
the Rajasthāni. BM: British Museum, Bendall's Catalogue, [1902), nos, 254–256. BORI: Bhandarkar 0. R. Institute, Poona 4. Numbers cited are 325-350
of the MS Catalogue XITI-i. Six more MSS in the Bombay Govt. collection had escaped cataloguing, namely: Ao=796/1886-92; Eo - 795/1886-92; 331/1881-87, a śatakatraya with an avacūri modelled very closely on the Dhapasāra commentary of E; 392/1884-87, a comparatively inodern and disordered copy of version E with commentary; 736/1886-92 is a complete MS of Rāņā Pratāpasimha's Hindi verse translation of the trisati while 1447/1886-91 gives the same for Niti and Vairagya only. Besides all these, there are two fragments in the Raddi collection and
one in the Limaye collection at the same Institute. BU: Library of the University of Bombay, Fort, Bombay 1. The one MS
cited without number is 72 [complete] of the Nirantar collection; those cited with numbers are from the Bhadkamkar collection, BU 73/29 gives the Vairāgya with a “Vámani" metrical Marathi translation, but in the order of our X or Y version, plus some extra stanzas as from other copies. BU 114/7 is virtually complete; BU 84/2 contains Niti +88 sl. of Śrngāra, approximately of version B. The BU Library also kindly acquired my copies of F. 1 2. 3 G+, collations of M, and photostats of F: Hs, as well as a microfilm of Carey's 1804 edition of Bhartyhari. By courtesy
of the former Librarian Dr. P. M. Joshi, and his successors. BVB: Bharatiya Vidya Bhavan, Harvey Road, Bombay 7. Twelve MSS
in a steadily increasing collection; by kindness of Muni Jinavijayaji, DC: Collection of the Madras Government; numbers from the Descriptive
Catalogue. The descriptions are of little use to the editor. Goa: Three MSS obtained by courtesy of Mr. A. K. Priolkar. The code word
by itself indicates the copy in his private collection; the other two are: 1) a copy of the Yı version and commentary for Niti and Srngāra ; 2) a complete copy of all three Satakas with the same commentary. These two MSS belong to descendants of the commentator Maheśvara Bhatta Sukhthankar, having been preserved in the family collection at Mäsela [=mabāśala], near Kumbhārjua, Goa, Portuguese India. To Mr. Priolkar is also due the chance to examine two codices from the Sri Mauninātha Rāmamandir, Bombay; these were a Tukā Brahmananda [X] MS in order S-N-V, and an incomplete as well as defective satakatraya with
"Vāmana's" Marāthi verse translation, parallelling Ujjain 711. Gondal: 3 MSS in the Rājaśālā Auşadhāśrama, Gondal, Kathiawar. GVS: Gujarat Vernacular Society, Ahmedabad. Five MSS, orre complete
[ no. 2387). By kindness of the curator, Śrí Rasiklal Parekh. Ham: Munirāja Sri Hamsavijayaji Jain Bhändār, Baroda. Six MSS by
special kindness of Sri Punyevijaya Muni. No. 2621 is an A version ,

Page #36

INTRODUCTION
15
the rest of the complete Satakatraya. No. 1836 constitutes a minor Y kersion with Bik 3277; no. 1074 is the oldest known codex of version E and commentary, copied within 50 years of the date of composition, given here as samvat 1535, when Dhanasāra completed the gloss at Jodhpur. The remaining three are of archetype beta, one being the oldest known Bhartshari MS, written by the great Jain scholar Pratisthāsomagani, dated Māgha-phālguna samvat 1500, i. e. Feb. 1444 A, D. The information derived from those has had to be inserted hastily during
the final stages of printing this edition. HU: Widener Library of the Harvard University, Cambridge Mass, U. S. A.
MSS studied by microfilm; ordered from descriptions in H. I. Poleman's "Census of Indic MSS in the USA and Canada” [Am. Or. Soc., New Haven, Conn. 1938; to Dr. Poleman's kindness are due the first inicrofilms, sent during wartime; the relevant nos. in Poleman's survey are 2167-2184, 5745). Harvard nos. 165, 271, 468, 632, 1376, 2133, 2135, 2144, 2145, 2131, 1397, 196, 1387; 1848 is a translation, the Rāņā Pratap version. Poleman's brief descriptions have to be corrected in that HU 2133, 2144, 2145, 1387 are of the complete three satakas, HV 2135 being a prākrit Jain Vairagya having nothing to do with
Bhartphari. 10: India Office Library; catalogues by Eggeling [E] and Keith [K]. ISM: Bhärata Itihäsa Samsodhaka Mandala, Poona 2. Numbers cited come after
the name of the individual collection. Twenty eight MSS, made available by special courtesy of Mr. G. H. Khare, who was mainly
responsible for collecting and cataloguing them. Jodhpur): Archalological Dept., Jodhpur State; 3 complete and 3
to 5 (variously reported ] incomplete MSS. By Courtesy of the
Superintendent Pt. B. Reu. Lim(bdi): Eight MSS at the Jñānamandir [Jain Bhandar] at Limbdi,
Kuthiawar. Catalogue published Bombay 1928. Bhandar nos. 885/1, 930/9, 1485, 1103 seem to be complete, the third being a example of the best Jain Näguri calligraphy. Others in the collection are 1739, 1571, 1359, and 1756. By special intervention of Trikamlal M. Shah, and courtesy
of the Bhandar authorities. Mad(ras): Dept. of Oriental Studies, University of Madras; 4 MSS=1 paper
devanagari +3 palm-leaf grantha. By kindness of Dr. V. Rāghavan, editor of the projeoted "Catalogus Catalogorum", from whom much
valuable information was received about other Bhartrhari MSS in India. Meh(idpur): One MS of the complete three satakas, with ff. 1-8, 12-13
missing. Originally from Mebidpur, Indore State, c, I., by courtesy of Sri Bālaswami Mahārāja Nigudkar of the Sri Rāma Viśrăma Dhāma and Vedāśrama, Dombivli. Copied in 1778 A. D. for Raje Sri
Väsudeva Bhăü at Incohāvara Grāma, perhaps in Bhopal state, Mysore): (ovt Or. Library, Mysore. By special courtesy of Di, 0. H.
Koenigsberger, architect to the Mysore Government. This does not include 4 more palm-leaf MSS at the Mahārājārs Skt, College, Mysore

Page #37

16
INTRODUCTION
Nāg(par): Four MSS in the newly started University colloction, by
kindness of the curator Mr. Karambelkar. Nepal: One MSS of the Y [ southeraniost] version, in the possession of
the Department of Public Instruction, Govt. of Nepal. Copied for me by kindness of the Director General, His Honour Major General Sir Mrigendra Shum Shere Jung Bahadur Rana, and Dr. Gokal Chand of the Kutmandu College, from an original dated Saka 1727 - A. D. 1805. This is presumably Aufrecht's Katmandu 7 [CC. I, p. 96), from a list of Sanskrit works supposed by the Nepalese pundits to be rare in Nepalese libraries at Khatmandoo", signed by the Resident R. Lawrence on August 2, 1868. From the saka date, presumably of Mahărāştrian provenance, though infiltrated with N readings. The copy came to hand much too late for collation. This forms a minor version of
with Jodhpur 6, of which only the N and V survive (dated A, D. 1823). NS: Collection at the Nirnaysāgar Press, Bombay 2. Three complete MSS,
of which the first two are of N type, and the third a modern copy of the
Kavi Bāļa text +gamavrtta. Par(is): Bibliothèque Nationale, Sanskrit MS no. 708. A misch-codex copied
in 1844 at Poona by one Moropaņdita; fine calligraphy. Microfilm by courtesy of H. N. Randle of the Commonwealth Relations Office Library. The Ś is of type W influenced by X; N is also of W type, but the V comes from some N version. A Grantha palm-leaf còdex reported at the same collection was reluctantly abandoned because of the difficulty
of reading such palm-leaf microfilms. PU: University of Pennsylvania collection; Poleman's Census Nos. 2168,
2169, 2183, 2184 and PU 496, complete but for the first 14 ślokus of
niti; of N. Pun(jab): University of Punjab Library, at Lahore before the partition ; 8
MSS, none of local provenance. Raj(apūr): Skt. Pāthaśālā, Rājāpūr, Dt. Ratnagiri. Five MSS, by kindness
of Pt. Raghunāth Śästrī Pātankar. RASB: Royal Asiatic Society of Bengal, 1 Park St., Calcutta. Nos, 5100-5111
of the Catalogue pt. vii [Kāvya]. In addition, No. 6, embodied in an anthology called the Padyasaingraha and fearfully misrepresented in R.
Mitra's Notices II. 706, is our Y7. Śrn( geri): Library of the Matha, śpigeri, Mysore State. By courtesy of
the Matha authorities through Brahmasri V. S. Ramaoandra Šāstrigal
and R. B. V. Doraiswamy Iyer, both of Bangalore. One W and a Y MS. SVP: MSS from private collections at Benares, obtained by courtesy of
Prof. S. V. Puņtâmbekar, then Principal of the Arts College, Benares Hindu University.
Tan(jore): The Tanjore Mahārājā Sarafoji's Saraswathi Malās Library,
As their rules do not permit loans, the 37 MSS had to be studied in hand-copies and by pratika index or collations against printed editions, The information was not always consistent.

Page #38

INTRODUCTION
17
Uda( ipar): State collection at the Sarasvati Mandir; 7 MSS described
in M. L. Meņăria's Catalogue, pp. 70 and 96. No. 1633 is a Niti fragment,
13 a § with Dhanasāra's commentary, and 717 a modern copy of the V. The remaining four are complete. No. 1486, dated şamvat 1885, gives Rănā Pratāp's translation with a Sanskrit text which does not fit. No. 1650 has some queer omissions in Niti with an odd arrangement of the $. No. 1748, copied by 712, is part of a palace anthology (in uniform writing with prsthamātrās) of which the śrngāratilaka and the Pañcatantra were copied in samvat 1621, the Anangaranga imediately preceding Bhartrhari being copied in samvat 1623. Old horoscopes of the Udaipur house on blank sheets at the end show that A.D. 1566 is about the date of the s-N-V text, which is then the third oldest dated
Bhartshari text known in India, and the second oldest complete one. Ujjain): The Scindia O. R. Institute, Ujjain, C. I.; 19 MSS numberd as 18. VSP: Vangiya Sābitya Parişad, 243/1 Upper Circular Road, Calcutta. One
MS of each of the three satakas, in Bengali script on yellowed unglazed paper, but comparatively modern calligraphy, and certainly forming just one śatakatraya collection. Nos. 734 [122], 735 [ 65 ], and 737 [140] of the oatalogue. V colophon: Sri Mahesacandra Devasarnama Bandopādhyāyasya; 'śrī gurucarana mamăcală bhaktirastu; om tatsat. The version is very close to HU 2144 and Limbdi 885/1 for Niti, and Bikaner 3278 for $-V, so that it may be taken as copy of a Rājasthāni MS of archetype alpha. It may be mentioned in passing that the Parişad has listed its nine MSS of the Bhattikāvya under the authorship of Bhartphari, though the identification of the author Bhatti or Bhartrsvāmin with our poet cannot possibly be sustained. By special courtesy of
Mr. Sisirendu Gupta and the Parişad council. Wai: Prājšia Pathaśālā, Wai; 3 MSS, two of version W, the third similar to our version B but corrupt and inflated.
1.3 Abbreviations Used For Citing Anthologies AMD. = the Alamkāramahodadhi of Narendraprabhasūri; ed. L. B. Gandhi
Gaekwar's O. Series XCV, Baroda 1942. BIS. Indische Sprüche, Sanskrit und Deutsch herausgegeben von Otto
Böhtlingk, zweite verarbeitete u. verbesserte Auflage. St. Petersburg vol. I. 1870, II. 1872, III. 1873. The references here are followed by Böhtlingk's own citations, abbreviated as follows: Bohl. - The Bhartr, edition by P. von Bohlen; Berlin 1833. Haeb. the anthology Kávyasamgraha by Haeberlin, Calcutta 1847. lith. ed. I = N+V only, ed. M. B. Bāpat, Bombay, Saduktiratna Press, 1844. lith. ed, II = by V. V. Godbole, Bombay, Vidyāsāgar Press, 1862. Galan. = The Greek translation of N+ V by Galanos; Galan Varr. = Gild. Bibl. 353. Kāvyakal(apa). Kavyas. Hit. - the Hitopadeśa, ed. Schlegel and C. Lassen; ed. Francis Johnson, London 1847; ed. Lakşmi Nārāyan Nyāyā. lamkär, Calcutta 1830 (Gild. Bibl. 353). Satakāv(ali) = N-S_V + seven other śatakas, ed. Girisacandra Vidyāratna, Calcutta 1860. Subhash (itārņava) = a Bengali MS in lhe , Röer collection of the Imperial
3 .

Page #39

18
INTRODUCTION
Academy, dated saka 1721, 324 fol. written on one side, Skdr. Sabdakalpadruma, of. Gild. Bibl. 540. Prasangābh(arapa). Kavitāpartak. Pafio. - Pancatantra, ed, Kosegarten; ed. Orn, Benfey Gött. gelehrter onzeigen, 1862, pp. 1361-1384; ed. Bombay 1868-9 by F. Kielhorn and O. Bühler. Nitisamk. = Gild. Bibl. 298. Samskrtapāthop. Såntis(ataka ), in Haeb. Vikramacaritra = MS copy by Roth from the Tübingen MS
emended by him from a Telugu printed edition, BPB. - Bhojaprabandha of Balläla, 10th ed. Bombay NSP 1932. BPS. = Bhojaprabandhaślokāh: BORI Viśrambag T. 248. JS. = BORI 1424/1887-91. An anonymous Jain “Subhūşitāvali", dated
samvat 1673 - A, D. 1616. JSV. BORI 1425/1887-91, fol. numbered 241-347, but complete, much
older than the other Jain anthologies cited here, and not of their common
prototype. KM. = Books published in the Kávyamālā series by the Nirnaysāgar Press
(NSP) at Bombay. Both old and new numbers are cited without further
distinction. PMT. – Padyāmrtatarangini of Haribhāskara (June 12, 1673); cf. P. K. Gode:
Calc. Or. Journal 1935, III, pp. 33-35; ed. S. B Chaudhari, Calcutta 1941.
Six stanzas, namely PMT 287-292 are ascribed to Bhartrhari. PT. = Padyatarangini of Vrajanātha. Pratikas from the paper by N. A.
Gore, Poona Orientalist XI, 1946, pp. 45-56. RKB. = Subhāşitaratnakośa of Bhimarjunasoma. About a third of this is the
fragment published by F. W. Thomas as the Kavindravacanasamuccaya. The identification is mine, from the description of the original palm leaf MS at the Ngor monastery in Tibet, as supplied by Rābula Sankrtyāyana JBORS XXI pt. 1, p. 42. Confirmation from the extremely poor photographs made by that scholar was supplied by V. V. Gokhale who dates the script as early 11th century. Better photographs are expected from Prof. G. Tucci. The copy reported as being in the possession of Rājaguru
Pt. Homarāja of Katmandu could not be duplicated. SA. = Subhāṣitārņava, sometimes ascribed to Subhacandra. A Jain antho
logy subdivided into 38 sections. Numbers cited from BORI 1498/188692, dated samvat 1609. Also available are BORI 1156/1884-8 of samvat 1601; BORI 1695/1875-76, dated samvat 1572, ascribed to Subhacandra,
and inflated. This may be the prototype of the Subhăsh. cited in BIS. Sabhyālankaraṇa of Govindajit - BORI 417/1884-87. SBH. = Subhäşitävali of Vallabhadeva (15th century ?) ed. Peter Peterson
and Durgaprasāda. Bombay 1886. This is identical with the Subhăş.
itāvali of Srivara, BORI 203 and 204/1875-76. SDK. - Saduktikarņāmrta of Śrīdharadása (circa 1205 A. D.). ed. MM,
Pt. Rāmăvatāra Śarmā. Lahore [Motilal Banarasi Dass ] -1933. The "unique ascriptions to Bharthari as well as of quite genuine Bharthari
slokas to others are notable. SG - Subhāşitārņava of Gopinētha, BORI 820/1886-92.

Page #40

INTRODUCTION
19
SHV. - Subhăşitahārävali of Harikavi (circa 16851. BORI 92/1883-84.
An anthology with two appendices separately paged, Authors are often mited; some Bhartshari ślokas repeated fol. 182-89. The anthologist was a court-poet of the Maräthä king Sambhäji; cf. P. K. Gode Andals BORI XVI, 1935, pp. 262-291; Ind. Hist, Quart. XVI, 1940, pp. 40-47; New
Ind. Antiquary III, 1940, pp. 81-100. SK. = Subhāṣitaratnakośa of Bhattaśrikrsna = BORI 93/1883-84. Incom.
plete, as the final portion of an unknown number of folios is missing; only 155 fol, survive. About 2000 stanzas, no authors cited. ’ Divided
into seven sections. SKG. - Subhāşitakhanda of Gape sa lbhatta. Rājāpūr 105. Jain năgari, ist
3 folios missing, rest in poor condition; fol. 17 twice in numbering, by
mistake; last fol. numbered 22. No authors cited. SKM. Sūktimuktavali of Bhagadatta Jalhana [middle of the 13th century]
ed. Embar Krşņamãoärya, Gaekwar's Or. Series LXXII, Baroda 1938. SL. - Subhāşitaślokāh, BORI 324/1881–82. Fol. 22+ 38. The anonymous
anthologist had the X version of Bharthari before him. Calligraphy
Mahārāştrian; authors rarely cited, and then before the stanza. SLP. = Śrngārālāpa, surviving portion of a “Subhāşitamuktāvali", BORI
92/1883-84. No authors cited except occasionally before the stanza. Northern writing, with prşthamātrās. Besides some stray Bhartphari slokas, this contains the whole of an N type Śộngāraśataka incorporated bodily in sections 4-5, cited as "Bhartpharāt". For further description,
cf. P. K. Gode, J. Uni. Bombay XV; 1946, pp. 81-88 SM. - BORI 1396 of 1884-87; first 20 fol. with about 800 slokas gone. A
Jain anthology that does not cite authors, except Bhartshari before three
slokas. SMV. - Subhāşitamuktávali, BORI 819/1886-92 [dated samvat 1680 1
Confirmed by BORI 75/1871-72 samvat 1780). No authors cited. P. K. Gode proves the collection to be before 1600, in Ind. Hist.
Quarterly 1946, pp. 55-59. SN. = BORI 1423/1887-91. No name or title, 1st 2 fol. lost, rest numbered
to 37. Jain collection Áp. = The Paddhati of Sārngadhara, a Sanskrit anthology vol. I. ed. Peter
Peterson, Bombay Sanskrit Series XXXVII, Bombay 1868. Made in
1363, this is one of the best known and most imposing collections. SRB. - Subhăşitaratnabhāņdāgāra, ed. K. P. Parab, 7th. ed, revised by
V. L. Paņšikar. Nirņaysägar Press, Bombay 1935. The largest of Sanskrit .
verse collections, borrowing from published as well as MS sources. BRH. - Sūktiratnahāra of Sürya, ed. K. Sām baśiva Sastri. Trivandrum Skt.
Series CXLI, Sri Citrodayainañjari XXX, Trivandrum 1938. Author citations seem to be by the editor. The anthologist was not the king
according to V. Rāghavan. SRK. - Subhāşitaratnākara, a collection of witty and epigrammatic sayings
in Sanskrit, compiled, edited, with explanatory notes by Krşpa Šāstri

Page #41

20.
INTRODUOTION
Bhātavadekar; Bombay [Ganpat Kršņāji ], 1872; second edition used for
groups I and II. ss - Subhāşitasāgara = BORI 424/1899-1915. First 2 fol. missing, Test
numbered to 48; prsthamåtrās throughout, title doubtful. A. Jain
anthology, divided into 77 "adhikāras." SSD. = Subhāşitasuradruma of Keladi Basavappa Nayaka. BORI 228 of the
later additions. Confirmed by a later M8 in BU. Another is reported at Srigeri by Lewis Rice, Cat. Skt. MSS in Mysore and Coorg (Bangalore 1884), nos. 2271-2 (Palm-leaf, Nandināgari). For the compiler of this largest known unpublished anthology. cf. P. K. Gode, Bhāratiya Vidyā III, 1941, pp. 40-45. The third section is missing in the two paper MSS cited above. Folios separately numbered for each section. I hope to edit the whole work some day from Nandinägars codices at Srigeri. A rapid examination of these shows not only the existence of the rather spicy third section, hitherto missing, but also proves the author's intention to complete
the work in five sections. The two paper MSS contain sections I, II, IV. SSV. - Sārasūktāvali, BORI 1492/1886-92, dated samvat 1650. Compiled
by Śrī Municandragaại, written by Pt. Sivahamsa. This may be taken as the prototype of most Jain anthologies, including the published pothi form edition from unknown sources: Srimatpūrvācāryasamkalitā Sūktimuk.
valih, pub. Jivancand Sākarcand Javeri, Bombay NSP 1922. ST. - Sabhātarangah of Jagannātha Misra (cf. P. K. Gode, New Ind Anti.
quary I, 1939 pp. 681-685). Basis BORI 416/1884-87; other somewhat variant) MSS, BORI 594/1891-95 dated samvat 1800; BORI 107/1919-24;
BORI 852/1895-1902. The work is divided into 47 or more sections. SU = BORI 527/1887-91, indexed as “Subhāşita", but actually the
Slokasamgraha of Maņirāma Dīkşita, court poet of Rājā Todarmal. First three folios lost, ends at fol. 98a, with stanza numbered 1600 Authors
systematically cited. Vs. - Vidyākarasahasrakam; a 19th century anthology of Sanskrit
verses from Mithila, by Vidyākara Miśra; ed. Umesh Misra; Allahabad [University Publications, Skt. Series II ] 1942.
1.4 The Manuscript Apparatus. Brief descriptions are given here of those MSS collated for groups I and II. Abbreviations used for sources of MSS are given at the beginning of this Introduction. Further details of the MSS will be fou descriptive catalogues, reports, or lists of the various institutions where they are housed. All MSS, unless otherwise specified, are of the complete three centuries in order N-S-V, on paper in devanāgari script. For sloka order see the synoptic chart.
A version is taken as located in the region where its codices occur in greatest concentration. If, in addition, geographically neighbouring versions show parallel sloka order and readings, the locality may be taken as the most likely place of origin.

Page #42

INTRODUCTION
21
N=The Northern Recension
Archetype a Version A: The northernmost of our established versions, conservative and well-determined both as to the actual stanzas and their readings. Hence, this occupies a place analogous to that of Kaśmiri-Śāradā sources in the Mahābhārata oritical apparatus, and like them agrees at times with the Malayalam group from the extreme south. Besides the MSS given below, the version is attested by BBRAS 103, a corrupt and uncommented MS of samvat 1875 from Vikrampura [-Bikaner?]; by the extra stanzas in the current Gujarati Printing Press edition of Bhartrhari; also by Leipzig 419; by the fragmentary Bikaner 65; and Limbdi 1103. The stanza labheta sikatāsu [319] is omitted, while avartah samsayānām occurs twice as N 51 and 3 29. The commentary [in A0.1] is by Rūpacanda, a Jain of the Kharataragaccha; gimple but acourate, it agrees far better with its own text than is the case with commentators of other versions; its language, with verb-forms like chai and nominal terminations ro-ri-rā is a mixture of Jaipuri and Marwārī, in the classification of J. Grierson's Linguistic Survey of India.
A - BORI 796/1886-92; size 10" x 4-3/8"; fol. 3-93, 1-2 missing; 1. 11-13, let. 38-42. Dated 1770 December 16. Commentary continuous with the text in the same clear and bold hand. Tends to add an extra mātrā, particularly at the end of a quarter, probably from miscopying from original punctuation dandas. Colophon:
तरणि तेज परतरै गच्छ जिण भगति सूरि गुरु । विजयमांन वडवषत षेमसाषा मधिसद्वर । वाणारस. गुणवंत सुख्य वरधन अति सुजस । बाणारसविरुदाल श्रीदयालसिंघ सिष्य तस। तसु चरणरेणुसेवा तण भल प्रसाद मन भावीया । इम रूपचंद परगट अरथ सतक तीन समझाविया ॥२॥ छत्रपति कमधांछात सकल राज राजेसर । महाराजकुलमुगट श्री अभैसिंघ नरेसर । विजैराज तमु वीर सकल हुजदारसिरोमणि । जीवराज घण जांण प्रसिध मंत्री वीरघणि । मनरूप पुत्र तसु प्रबलमति आग्रह तसु आरंभिया । इम रूपचंद परगट अरथ सतक तीन समझाविया ॥३॥ श्रीरस्तुः॥ भद्रं भूयात् । संवत् १८२७ रा मिती मिगसर वदि १४ लिपीकृतं पं० फत्तेचंद उदैचंदौत् श्रीखरतरगच्छे। श्रीफलवधिका नगरे चतुर्मासी स्थितम् ।
Al - BBRAS 205/3 [ Bhāū Dāji]; size 9-1/2" x 4"; fol. 86, 1. 3 in text (let. 45-50)+ about 10 in commentary, in much smaller characters, grouped above cotresponding portions of text. Generally very carefully written and on the whole the best MS of our entire critical apparatus. Dated 1731 September 27 at Sojitnagar, probably Sojat near Marwar junction. Copyist Candravallabha, pupil of the commentator Rūpacanda. Colophon:
संवद्गजाष्टशैलेंदुवर्षे चाश्विनमासके । शुक्लपक्षनवम्याश्च सोमवारे लिखित प्रतिं ॥१॥ वाचका रूपचंद्राख्या. स्तछिष्यश्चंद्रवल्लभः । शुदंतीपुरे रम्ये प्रयास सफलव्यधात् ॥२॥ श्रीभवतु श्री स्यात्-com. संवत् १७८८ वरसरै विषे आसोजमासरै विषै उजवालापपरी नवमी तिथिरै विषै मंगलवाररै दिन आ परति लिषतौ हुऔ । वाचक श्रीरूपचंद्रजी तिणारौ शिष्य चंद्रवल्लभ जिगरौ सोजितनगरमध्ये प्रयास सफल करतौ हुऔ ॥ दूहौ ॥ सतरै सैं अठासीयै। सोजित सहर सुथांन । काती वदि तेरसि कीयो पूरण ग्रंथ प्रधान ॥१॥ कवित्ता || followed by two more stanzas, as in Ao.
A2 = RASB G7779; size 10-3/4x5"; fol. 28, 1. 12, let. 33-35. No commentary, rather oarelessly copied. Colophon: भर्तृशतकं सूत्रार्थसंपूर्णः
___A3 =Jodhpur 2; size 8-3/4" x 4-5/8", fol. 38, 1. 10, let. 30. Though quite fresh in appearance, dated 1761 January 7. Sanskrit text only, no commentary. An excellent codex, but contaminated by E readings. Śrīnātha

Page #43

22
INTRODUOTION
on the left margin of each folio with a dedioation to Jalandhar show this to be a Näthapanthiya MS. The repetition of avartah samśayānām is corrected, and V 84 [ 194] wrongly omitted. Colophon:
सप्तनभेमहीमितवर्षे पौषसितेऽतिथौ बुधवारे। भर्तृहरेः शतकत्रयमेतत् सादरं लिखितवान्द्विजशंभुः ॥१॥ स्वोत्तमांगमणिलालितनाथ श्रीनिवासचरणो नृपमानः।भूपमौलिमणिरञ्जितपत्कोयं कवींद्र इति वक्ति कृपातः॥२॥श्री:
Version B. Basically a shorter collection, later expanded from A and E. The chart is constituted from Bi and the corrupt but complete though uncommented Baroda 11725 [dated samvat 1889 = A. D. 1832. The readings of B1 should be taken as characteristic, as B2 is contaminated by the E-H complex. On the whole version, however, s influences are manifest, as for example in sakayuvati-, 257o. The Gujarati prose commentary is anonymous, but other different commentaries of the same type exist, such as GVS 734 [Nīti). The Ś is supported by Oxford Bodleian 247 and GVS 1049; the V by BORI 349 and Limbdi 1359, all with the Gujarati commentary.
Bi=Oxford Bodleian 246[ Aufrecht1= Walker 152c. Collated from a rotograph copy. Fol. 50 -190-239. Dated 1743, copied at Anjunpur.
Ba = BVB 1; size 10" 4-1/2", fol. 41, 1. 15-17, let. 45-48. Differs slightly in order from B1 and has the text of an occasional stanza wrongly omitted by the scribe's carelessness. Colophon: । इति श्रीमहाराज भर्तृहरकृतं वैराग्यशतं संपूर्ण । श्रीरस्तु । मुनिभक्तिचंद्रलिषितं मया ॥५०॥ श्रीगणेशायनमः॥ मुनि श्री भक्तिचंद्रेण इदं ग्रंथं पठितं ॥ स्व आत्मार्थे परोपकारार्थे लिखीत भर्तृशतं ग्रंथं ।। अथौ
A later acquisition in the BVB collection is mostly of this version with commentatary but from N 101 to $ 18 gives A text and gloss.
Version C: Not well-determined, being represented by just one complete MS: C Rājāpūr 3; size 8-7/8" x 4-1/2"; fol. 44, 1. 7, let. 30. Undated but old in appearance. Calligraphy northern, with an occasional letter turned in Mahārāştrian style; letter ja always written double; gaps in original exemplar indicated by the copyist with --. Order V-S-N. The characteristic portion, a short śrngāra, is confirmed by ISM Candracūda 603, a more recent Mahārāş. trian copy of the Ś alone. This, though containing 5 more stanzas (charted in square brackets ] has only 96 ślokas in all; not used for the 5 insertions, it is there indicated by C2. The C Vairāgya is paralleled but not fully confirmed by a Bengali MS, IO 11516[ - E 3996 1.
Version D: Characterized by a long Vairë gya, but not well-determined. The only complete MS is D=Ujjain 1838; size 5-1/4" x 9-1/2" (written crosswise 1; ful. 44, 1. 22-24, let. 13. Fol. 21 blank without gap in text, but lacunae in original indicated by Copied unintelligently from a much older source in Poona, 1814 A. D. Colophon: TT UTGUTHET I 37 203€ HIT नाम संवत्सरे पोष्यमासे कृष्णपक्षे प्रतिपद्यायां गुरुवासरे चतुर्थप्रहरे पुण्यग्रामे बालाजी माणकेश्वरेण लिखितं ।।
The long V of 151 stanzas is supported by the Anandāśrama [B. D. Apte 1 fragment which contains the last 100 blokas thereof, but with two extras just before the final sa ko'pi amaryatām. This version is also parallelled by the Mehidpur MS and Bikaner 3279, which are intermediate between D and other versions with a long V, as for example BORI 328 whose V stanzas are numbered to 163 in the MS, 178 by actual count, and

Page #44

INTRODUCTION
23
which has many stanzas that are found nowhere else except in D. BORI 328 was the oldest dated Bhartrhari MS known in India, of samvat 1617 - A. D. 1619-1, prsthamātrās being used throughout. Only the last two ślokas of the 8 (which ended at 102 or 103) are preserved. To calculate from the l'emaining folios, the lost N and the Ś were of normal length, as in D. On the other hand the last few of the 124-stanza V of our Pt parallel the corresponding stanzas of BORI 328 exactly. Finally, the single foliu preserved of ISM Gore 144 [from an anthology that contained at least a V, of 194 stanzas, followed by the Carpatapañjarī) gives some stanzas that appear only in the V of GVS 2387.
Version E: The Dhanasāra version. Commonest among N MSS, with a popularity which results in wide variation and generally corrupt copies. The Jain commentator Dharrasāra cannot be dated from the pontifical rolls of the Upakeśagaocha [R. Hoernle: Indian Antiquary XIX, 1890, pp. 233-242] where the name of his guru Siddhasuri recurs in a triadic cycle. Muni Jinavijayaji finds from the colophon of a MS of the Santināthacaritra in the Singhi collection at Calcutta that Dhanasāra's pupil's pupil wrote in samvat 1628 - śaka 1493 = A. D. 1571. From the prasasti in MS 1074 of this tīkā in Śri Hamsavijayaji Mahārāja Jain Bhāņdār at Baroda, it would appear that Dhanasara wrote it at Jaipur in Samvat 1535, making him the oldest known Bhartyhari commentator. Though the comment is perfunctory, its influence can easily be traced. Because of its interest as a specimen of colloquial Jain Sanskrit, I have edited the version and commentary separately, and hope to publish the work elsewhere. In the first five of the following MSS, the commentary runs consecutively with the text.
Eo=BORI 795/1886-92; size 10" x 4-1/4"; fol. 18 + 17 + 18, 1. 15, let. 50. Dated 1688 May 10, March 26, April 1, rather corrupt. Colophon: 690 298% af and are caftrag [N on 4 R 4, $ on 7 R 8] Salt forfer पूज्य ऋषि श्री ५ भिखूजी प्रसादात् से । मांडणाख्येनालेखि ॥ लेखकवाचकयोभद्रं ।। श्री॥ छ ...
E BORI 332 =277/1883-847. N and Ś only. Size 10" x 4-1/2", fol. 41 = 20+21; 1. 15, let. 50-52. Corrected, old enough to belong to the 16th century. N. 36 [ 32 ] = mrgamina thrust by mistake into the commentary. The readings form a subgroup of E with BORI 382/1884-87.
E2= Baroda 1370; size 10-1/2" x 5-3/4"; fol. 48, l. 18-20, let. 42-55. Dated 1793 April 28. Contaminated with H readings. At least one folio in the middle of the must have been missing in original before copyist, to judge from the disturbed text. Extra stanzas at the end of Ś agree precisely with BM 284, with which this must be taken to form another E subgroup. Colophon: इति श्रीभर्तृहरिशतकं संपूर्ण सवृत्तिकं ग्रन्थाग्रन्थसर्व २५६९ श्रीरस्तु. संवत् १८५० मिति प्रथमवैशाखे कृष्णपक्षे द्वितीया तिथौ भृगुवासरे लि० सीतारामेण । लिखापितं यति डुंगरसीजी स्वार्थे.
ES = Baroda 1780; size 10-5/8" x 4-5/8"; fol. 48 [1st 2 missing l; 1. 18-19, let. 48. Dated 1763 March 18. Lapses like the two preceding into an occasional use of Prethamātrās. Text readings tend to form another E subgroup with Es, but some aberrant readings agree with I. Colophon: 492 T4YOTEFTम्जप्रयुते [1820] चैत्रे सिते पक्षके पञ्चम्यां सुतिथा सुभार्गवदिने यामे चतुर्थ्या वरे । श्रीभर्तृहरकाव्यकस्य सुवृत्तिं श्रीबोरुंदाख्ये पुरे प्राग्माणिक्यमुनिलिलेख हि वरं रम्ये वसन्ते ऋतौ॥ लेखकपाठकयो भद्रं भूयात् ।।

Page #45

24
INTRODUCTION
E4 = BORI_333 [ = 391 / 1892-95].
Ś+ V only, Niti portion lost. Size10" x 4"; fel. 34-19-52; 1. 17, let. 52. Small but beautiful calligraphy, with a few peculiarities such as duraka for duḥkha etc. One extra sloka after Sand many more after the end of the commentary in V.
E5= Rājāpūr 5 ; size 12 " x 4 - 1 /8 "; fol. 82 = 28+24+30; 1.10-11, let. 55. Dated A. D. 1843. Probably K. T. Telang's M. Text in center, with commentary above and below. Contaminated with S readings. Interpolations in text and additions to the commentary are frequent, particularly iu the VairagyaColophon : शके १७६५ शालिवाहन शोभन संवत्सरे माघ शुद्ध १० दशम्यां इन्दुवासरे इदं पुस्तकं नीतिशतक - शृंगारशतकवैराग्यशतक श्री मंगेशमहालक्ष्मीप्रमुख श्री भवानीशंकरचरणकमलाराधकेन केकरोपनामक भिकाजी बळवंत गुंजीकरेण लिखितम् । श्री साम्बसदाशिवचरणकमलार्पणमस्तु ॥ श्रीगजाननाय नमः ॥ श्रीशिवः ॥
Pseudo-Version F. Not on the chart. Under this I have gathered five collated MSS that have many common features without sufficiently close sloka agreement to form a version. Their basic unity derives from N [perhaps Central Indian] origin, with S influence through Maharastrian transmission.
F1= Tanjore 4905, dated 1659 August 13. Colophon : कुनागतिथिसंमिते (१५८१) शक इहाब्दवैकारिके नभस्य सितसप्तमी शनिदिने मरुत्तारके । श्रियासुयशसा भुवि प्रथितनीलकण्ठाभिषो लिलेख विबुधप्रियः सुकृतिसत्तमोदः शुभम् ॥
F2 = Tanjore 4907, intermediate between F1 and Fs.
F3=Tanjore_4902. No descriptions of F1 - 8 were supplied, but they were copied meticulously at Tanjore by Pt. Balasubrahmaniam Sastri, with an accuracy that reproduces every feature of the originals. To the subgroup F1-8 is to be assigned the old Sṛngara with Hindi prose commentary written in Jan. 1627 and published by R. P. Dewhurst in J. U. P. Hist. Soc. vol. I, 1917, pp. 59-151. The original of F3 belonged to archetype beta.
F4 = IO 2539e [ = Bohlen's MS B]. Once the oldest known dated Bhartyhari MS, A. D. 1547; but the calligraphy shows Mahārāstrian influence, so that a confusion of saka and samvat might be possible in dating. No pṛṣṭhamātrās used. The gaps in text indicated by...prove copying from a much older codex, while repeated slokas and variants in the same line as well as marginal variants and emendations show that from two to four distinct sources were utilized. Order V-N-$, which has given rise to mistakes in Bohlen's synoptic chart, where the standard order is S-N-V. Collated from a rotograph copy.
F5 = ISM_Gorhe 305 ; size 9-7 / 8 " x 4-1/2 *; fol. 26, 1. 10-12, let. 32. Dated 1663 March 17. Old and worn in appearance, but gaps indicated by copyist, occasional running together of slokas, a blank left for about five stanzas at $ 90 show that the copyist had a much older specimen before him. Though the beginning is श्रीमन्महागणपतये नमः । श्रीमच्छंकरगुरुभ्यो नमः । श्रीमद्बाजी भट्टगुरुभ्यो नमः । श्रीरस्तु भर्तृहरविरचिते शतत्रिके प्रथमं नीतिशतं प्रारभ्यते, nevertheless, the rather mysterious colophon reads इतिश्री आत्मारामयोगींद्रविरचितायां चतुर्थोऽध्यायः । शके १५८५ शोभकृदन्दे अधिक वयचतुर्थ्यां ४ भौमे गोदोत्तरतीरस्थ नूपुरग्रामवासिना विश्वनाथदैवजात्मजेन नृहरिणा भर्तृहरशतत्रयमिदं लिखितमात्मार्थ साधूपकृत्यर्थं । सांद्रानन्दपुरंदरा दिदिविषङ्कं दैर मंदादरादानम्र र्मु कुरेंद्रनीलमणिभिः संदर्शिते दिंदिरम् । स्वच्छंद मकरंद सुंदरगलन्मंदाकिनीमेदुरं श्रीगोविंदमदारविंदमशुभस्कंदाय वंदामहे ॥ स्कृतिः स्वा ॥ मेघश्यामकरोद्रवैर्वसुचयासारैरजस्रं भृशं विप्राणां बहुशः स्वधर्म** नूनं दरिद्रानलः ( ? ) । शांतिं प्रापदवानलेन सदृशं नित्यं यशस्वी भवान् साम्राज्यं कुरु मादृशाजू बहुविधान् विप्रान् चिरं पालय ॥ १ ॥

Page #46

INTRODUCTION
25
Version Q: This was determined only after the first 700 stanzas of this edition had been printed off. The basic MSS are:
Q1- Udaipur 17483; fi. 13, size 8-3/4" x 7", 1.21-22, let. 33. Marginal comments in a fine hand, with a dozen extra stanzas in different writing. The original document is the most worn part of a palace collection, an excellent codex in old Jain nāgari with prsthamātrās, dated about 1566 A. D. Udaipur 712 is an unintelligent copy of this or of a conimon source, Order S-N-V.
Q-Limbdi 930/39, size about 10-1/2" x5", in minute handwriting%3 the whole satakatraya is complete in less than five folios [42-47a], and sandwiched between prākrit works. Not collated, but basic readings are the same as in Q1, with local contamination. Order S-N-V.
The importance of this version lies not only in its age and its furnishing it background for the carlier F MSS as well as, at times, for CDI, but more in its welcome support for some text-readings. These include the difficult cases in 61', 70%, 1484, 249d, and the starred reading in 15. The major variants for the first two groups are therefore given from Q1; allowance has to be made for its individual mislections (apart from those common to Rājasthani sources) among which may be noted straying of the visarga, of the slort i sign, an occasional substitution of nya for jña, ksa for sya, ete,
10 भासुरो. 2 ग्लानः (for जीर्णः). ) तमपि मदयत्येव मदनः. 3° श्रोतोविभागो. ) सामान्यं. द्विप. ३०) समभवंस्तदा. 6" नारीनरमयमशेषं जगदिदं. ) विवेकांजनचिता. “) मनुते. 7° छिन्नेऽस्मिन्. ५) झटति; भ्रश्यर्दिशो दिश्यताम् (?). 11 in. terchanges portions after caesura in bc with स्यानलिना in b; ) न निम्नाः . 12 स पश्चन्संपूर्णो. 13° सुधियोऽप्यर्थ. 4) थैरर्थतः. 14° चाभिरुचिर्. 15 संपुष्णाति. 16° गल्लस्थलीनां. ") विशतंतुर. 174 केशरी. 18 अश. ) वसंतो. 214 शिय्या. ") कंथामाली (t.v. as in text). 220 विशगा. ) किममर. 23 trp. portions before caesura in cd. ) स्त्रीमद्याद. 24 जडे विरमतिता. 25* यातिर्यातु; गच्छताच्. ) शीलं शीलतटात्. 26° तृप्तस्ते. “) स्वस्थास्तिष्ठय. 28 सकला दत्ता निजा ये गुणा. °) ह्यात्मा. ) नु. 29° मूर्छान्. ) वांछसि ( for वांछितं). ") व्यसनाद् गुणेषु सकलेपु. 30° शंक्यते. 32* निःकारण. 33% नामापि नो लक्ष्यते. ") मुक्ताकारभया; नलिनीपत्रे. ") 'गुणः. 34 विशीर्येत चनेऽथ वा. 35, order acbd. 36 om. संतः; स्वाश्चर्य. 37° वचो (for मनो). ") निजैः श्वमहिमा. 38 हेतु. ) वैदिग्ध्य (?) 39 तत्रापदां भाजनं. 43° बुधजने ( for परगुणे). ') orig. चाहति. १) नरेभ्यो. 45° कार्यमादौ. 47° सुजनता ) संनिधि:- 48° -शिखरे. १) समभ्यस्यतु.. ") नाभव्यं. 4 तयक्तं ननु देवमेव. 520 महध्यस्. ) जातुविषेण. 4) न निश्चितार्था. 53° -प्रत्येक. ") 'शेषाकृतिः.54 नच. 550 जयंतु. 4) जन्म च. 56° त्वं धीरो. 584 एता. ) परिपोक्ष्य . ) नानाफला. 500 वेश्यांगनेव. 60° होतारं जुह्वतमपि. 624 खलु. 64 परकृतेषु. 650 यदि..) सवितुरतिकांतः. 66 कोर्थस्तेषां जीविते पार्थिवाणां. 600 सुखमाप्यते. 70 प्रच्छन्नमंतर्धनं. 71° विद्वज्जनेष्वार्जवं. ") क्रियास कुशलास्. 720 'प्रणयिता. 73 शेषः कुलाचलकस्थितां. ) पयोधिरनीरदे. 74° वा को. 76° पठ्यते. 79 भिया. ) वीक्षतैः. १) वचोभिरीक्षा.. 81 पक्षपाता. 83 युगप्सांतां. 4) महिमाः. 85 किमिव. ") ध्रुवमिह. 86° को वाप्यर्थः. ") लुध्यते. 88 लुलित. ') नो चेत्सुद्धांगनानां. ") लोलोद्यमानाम्. 89 सभ्रूभंगैः; लज्जापरिगते. ") स्फुरन्नीलाब्जानां. 920 भ्रचातुर्यात्. ) स्निग्धा भावाल्लजि. 93 किंचिन्मुग्धं. ) गतानाम्; किशलयति. ५० विघ्नोः करंडः. ) स्त्रीयंत्रः केन सृष्टाः 'मृतनिभं. 950 पुरुषस. ) श्रवणपथगता. २) तिमुखो. 97° वा विदध्युः. °) प्रेषत्. 98° मधुरसः. 99* मधुरविरतों'; पिकपक्षिणः.
4 भ. सु.

Page #47

26
INTRODUCTION
100 नरकनगर-. 1) भ्रमति (for भवति). 102° परिमलोऽयं. 103 निस्तार-- 106 °संप्राप्त. 107 सहृदयः. 108' मृगदशामांधो. 1094 जाड्यंधाय. 111° विरहिणां प्रणहंति. 1136 मकरध्वजस्य जयिनीं. 114° बिडिशमत्र. 1180 तास्त्वबलाः. 116 उत्तः. ") रागाधिष्टितमोष्ठपल्लव मिदं. ) मध्यस्थापि. 122° °लोलाः. 123° उपरि; श्रस्त.. ") -स्वेदस्विन्न: 124° श्लथोद्यममनु. ) प्रेमाई; रहाक्रीडा. 125° 'गोचरे. 126° भ्रमावेश्यादंगे. 127° शुभ्रुवो. ) यतस्तन्नेत्र-- 128° मान्मथा विकाराः. 129° ज्यादीर्घेण. 4) क्षणवीक्षतस्य. 130° सत्सु नानामहत्स्वपि. ) शावाझ्यास्. 134° शशिधरः, ") रसश. १) श्रजो. ") नव. विषय-. 138° स्मेरोलता. ) शतांशोः. ) श्रजः. 139° श्वभाव-and samdhi across be! 141° विकशित. 143° विवक्ते. ) योत्स्ना-; मंदपुण्यः. 1440 "रसना. ") कास्मीर-. ") वृत्तोरुस्थल- 146°) वक्रविधुभिः. ")सकुच. 148° निःफला. °) स्वाशंकया. “) पिशुने. 149 omitted, 150° °ह्यांतर्बाह्यं. 151" संक्षिप्यते. ) जरावियोग. 152 विधुरनिरन्नदृष्ट्वा न चेद्. ) गलत्रुट्यद्-- ") स्वकीय-; जनः. 153°) शनैर्यष्ट्यास्थानं. 155 order abdc. 158 भिक्षासनं. 159 order bacd.; ) शकृन्मत्र-. ") अहो निंद्यं स्त्रीणां कुकविकविकल्पैर्गुरुकृतम्. 160 तत्र. ") विडिश* *. 161 omitted. 1620 कैरप्येतजू. 163° इच्छं. १) परान्मुखोसि; निस्पृहाः. 164" अभुक्तां यां. ") क इह. ") पतयोर. 165° नृपमीक्षितुमत्र. ५) भारावनता. 166a अर्थाणाम् ; ईस्महे यावदिच्छं. ") नितराम्. 1670 दिवसमायस्य. ') विरसि. ) त्वय्येव. ") विविक्तः; पुष्यसि. 168° कृतिं किं. १) -मदमोहांध-. 169 सा विदग्धपरिषत्. ) उत्सित्तः. ) सर्वज्ञस्य चशात्स्मृतेः पदमगात्. 1700 °चिरमपगता. °) स्मरणपदवी. ) समापन्न- 171° यत्राण्येकस्तदन. 172 order acbd. 173" निंदंति (for नन्दन्तु). 174" दुःखभाजो. ) पर्यस्तबुद्ध्या. ") 'शिय्यानिषिन्नः. 176° 'गाढमूढा. 177° परितोषे निर्विशेषावशेषाः. ) स च. 178° विद्यहिताब्जपटली. ) लालनास्. 4) समाधिशुद्धिशुभगो विवध्वं. 1790 °च्छन्नपाली.. ") न्यायगर्भ; om. one हुत hapl.; धूमपूर्णोपकंठं. 1) सनाथो; लीनः. 180 omitted. 181°) पुष्फैर; प्रियैः. ) यत्रैश्वराणां; 1820 चंद्रार्क. ") का प्रत्ययः. 183° वलयरुणितं. ") यद्यस्तेवं. 184° प्रध्वस्ता वाथ तेभ्यः कल्कलिन्यश्च. ") प्रसभमपगते. ") वशपवना. 186° संप्रीणिताः प्रणयिनो. ") कल्पस्थितं. 187* स्नेहा; मन्मथजो विकाराः. 188 वांछित; चेतनास्ति. 189° भ्रांत्यापि यश्चममलं कथमात्मनिष्टं. ५) न ब्रह्म संस्प्रशसि. 190" महीशय्याशय्यं. ") व्यजनमतुलाधारम्. ") सत्यमुदितः. 191° भवसार- 192° °विभ्रमो भोगपूरः. ") भयांभोधिपात्रं. 193° रम्या साधुसमागमः प्रणयिनां रम्या मनोन्या गिरिः. ) बाप्फबिंदु'. 194" कलेवरगृहं. 4) प्रकूप-. 195° पगाग्रैः; नायं (for नीतं). 196° मनोरथाः परिचिता:. 1970 जरसा. ") विभूतिरप्युपहृतं रम्यं. 1980 जनस्य विविधैर्; उन्मीलिते. ५) लक्ष्मी; व्याधयः. ') अवस्य-- ) सुस्थितम्. 1994 गर्भवासे. ") विलसति वसतिर; °भावोप्यसारः. 200° बाल्ये च वृद्धे गतं. 206% संतुष्टैः. 2074 °मानग्रंथ-. ") गुणतर. ") दुःपूरीयं. 208 सभसू (for सतस्). ") उभयदल") श्रवणस्यैव नास्त्यंतः. 210° भुंजीमहि. ') मयीपृष्ठे. 211° समाविःकृत- 212 अशूची2134 पुण्यारण्ये ; प्रलिपतः. 215 सुरतरतो न. ) अवितथ्य. 216" मनुक्षाणां. 218° स्मर. कुसुम-;-व्यतिकरः. 220 सूरेण. 4) स्फुरत्स्फारित. 221° यैः स्वार्थतो हन्यते. ") परकृतं. 223 order edba. 224° स्मरघस्मरोरुगविषज्वालावलीढो जनः. 2264 यांति. 228 दैवायत्तं. 229° मनोन्यमपि. ४) सरावं. 2300 कृष्णमिदं. 232" न यो निश्चलः. ) सृजेत मनसा. 233% प्राणति. “) स्वमंदिरे. 234 [extra, after colophon] ") कोपीनं शतषंडजझर-. °) -भैक्ष- 235" यमधानी. 236° दुःसहवारिशीत-. ) चित्त; नियमितः. 2394 संप्राप्स्यते जठर-; कंडूविनोदं. 243° संभाव्यमाना. 244" गल्ल-. ") 'मासादयंतः. ) -तटादाक्षिपंतोंऽशुकानि. 248" यस्य (for यत्र); तेजश्वि-. ) उत्पन्नव्यर्थ टान्न चांधः. “) ब्रह्मांडोडंबरा'; प्राणिनो दृष्टनष्टाः. 249 जीर्णान्येव; जातं जरायौवनं. ") कालो हि सर्वांतकृत्. ") मधुसूदनां. 253° शुष्यत्याशे. १) मांसाज्यकलितां. ") घननिबिडमाश्लिष्यति. ") प्रतीकारे; सुखमति. 254 पतिस्त्वमेव. ) लब्धा; घटनो. 255" गाली गालियंतो. ") वयमिह. ") शशिविषाणं. 257" यदिवन-; च्छवीनां. ") लभेयं; कुसानां. °) शुक-. 258" सुमहति. 2594 तथैव. 260 धनं (for नवं). ") यत्सभावादनेषु. ) लोकचिंत्या.

Page #48

INTRODUCTION
27
264° विश्वेशितुं. 4) निदयोक्तपुरुषं. 2609 भैक्षमक्षज्य . ० ) दशकममलिनं. 2700 कुंदुकः. ( ) हि सुवृत्तानां. 273 मधुरा प्रेमोद्वारा. ) वणितमधुरा. ० ) विश्रभाहीः 274 प्रथित-, d) मलयपवनः [orig. 'नाः]. 275" सत्वरविधिः. ४) चाप्युपकृते. ) अनुच्छेको. d) श्रुत्यंतासक्तिः पुरुषमभिजातं कथयति. 278 occurs twice ; V. 78 = 2 ) इंडवात. पपात. V. 105 = " ) इंडप्रांतप्रताप - 1 ) परिचयन्नले ; खलु. 4) भ्रमयसि. 279° यदेकरूपं. d) गतत्रयं. 2800 धानि ) मायातिवामा. 282 मंथुरा. ) क्षेप्यंते. ) संप्रत्यन्ये वयमपि गतं. 2830 निस्पृहा. ९) दृढप्रत्यया. 2890 दानादानविवक्त ; कश्चिन्मनस्वी. ( ) रक्षाक्षीण: वसनं संप्रात्यवस्थासुखो. ) निर्मार्तिर्निरहं. 294. var. 2954 सूराः ) 'राजजयेऽपि. ) दलिने. 300° तयोर्न भेदं. 301 स्वबंधोज्वल. ) भवतामग्रे. ) स्फारस्फुरनिर्मलं. 4) परे ब्रह्मणि. 3024 न हि वयं (for तव वशे ). ● ) सद्यत्पूत; पवित्रीकृता. 303° म्लाय नि. ० ) याते (for नष्टे). 304 * -रेषया; नन्वणुर. ० ) भागीकृत्य. 3054 विषिक्तचेताः. 306" निहितः. ' ) ग्राहसलिला:2) 'चपलैः. 308 स्वच्छंद. ९) बहिरपि. 311* न रक्ता. १) जनोऽन्यशक्तः. ( ) परिखिद्यति. 3146 हृताः- 315 प्राणसमाप्रियागमसुखं; प्रीयते. ) किंतु भ्रांत ; दीपां कुरु. ) माकलज्य. 316 स एषः मत्वा मुदा. ४) क्रिया. ० ) पुनरुक्तवस्तुविषयै; ") मोहा न. 317° trp. किं and रे. * ) मधुरोधैः 318 जननीमिव श्वाम् " ) हृदयामनुवर्तमानाः. ९) तेजश्विनः. पीडयेन. ) शशिविषाण. 321 रुद्रच्छन्. 322° श्रृंगोत्तंगाद् ) पतत्वायं. मालगुणायते. 325" विसीर्णे. ० ) परिणामावधि. ९) परिणित . 326* om. संगात्. ' ) करुणकरुणा-; नवसंगम. ) रुणन्मणि 327° कल्पापाय : निजक्रमात्. 332° शोकाश्च (for रोगाश्च which is m. v. ); m. v. प्रविशति देहे. परं श्रवति. d) प्यहितमावहतीति. 334* क्षितिभृतां . ) महींद्राद्. ) अधो गंगा सेयं. d) पतति ( for भवति ). आपत्स्वपि . ) संघातागंतु कर्कशं. 338 लंकारविषये. ) कैपिदधुना 341 धावरुग्ण. 1) स्थित स्थेय सि. ( ) शिरः प्रणाम 3420 करोषि 343° वैदूर्य; रंधनं चांदनोयैः ) विलषति; 'तूलस्य. 4 ) यत्तपो. 3450 क्वापि ध्यानं निवेश्य ) स्मरारेर्. 2) मोक्षैक; समचरणकरे. 346) विजयश्री . 347 2 स्फरन्स्फारि. ) वापि शयने ) भोगाद्विग्नाः; वचसा d) बफ - लुत. 348° स्मिता. ) दृष्टात्तन्मादकारिणी. 350° वशावशेषु. १ ) लब्धा. 3520 तृणांकुरु. d) न्वेषयितां.
' ) कलिरखैः; वल्गसि.
1
319a 324
335
This does not finish all versions of this archetype. BORI 329 and Punjab 2101 certainly represent one such version, originally with a short Vairagya. Divergences in the Niti, where the former of the two is very careless, and might have copied from more than one MS, as well as desperate attempts on the part of both scribes to insert every stanza that might be Bhartṛhari's make it useless to include this in the chart.
Archetype B
Version H. Commentator Rāmarşi, identified by Aufrecht [CC. I, p. 578] with the Ramarşi who commented upon Ravideva's Nalodayakāvya [ Cf. BORI 310411/1887-91 dated saka 1717, samvat 1852] in A. D. 1608, being a Brahmin [miśra], son of Vrddhavyāsa and Gomati, brother of Harivamsa and Nimbaditya. Though there is nothing to show that this is the same as the H commentator, Muni Jinavijayji accepts the identification and further suggests that the paṭṭana where Ramarṣi wrote might be the modern Jhalrāpattan Kachvāha. The MSS H1.2 below are apparently R and P respectively of K. T. Telang's edition of N and V; these two were the basis of my own edition of text and commentary, badly printed as no. 127 of the Anandāśrama_Sanskrit series [Poona 1945]. I have ready for publication another edition, utilizing Hs also. The commentary is the simplest and most useful of all Bhartṛhari ṭīkās.

Page #49

28
INTRODUCTION
H1= BORI 335 [ = 73 / 1871-72]; size 10-1/2 " x 4-5 / 8" ; fol. 51, 1.10-24, let. 55. Text and commentary run consecutively. Poor handwriting, the V being hy a different scribe, but reasonably correct and old, often using pṛṣṭhamätras. Margins utilized extensively for corrections and copying of portions omitted by mistake. Cudottamsita-[1] occurs twice as N 1 and $ 1, the latter with much shorter comment; simpho balt is uncommonted, at the end of Vas V 107, probably a later addition. Colophon :
चक्रे भर्तृहरिकृतेर्यथामति सविस्तरं । रामर्षिर्विवृति व्यस्थन् विदां चित्तप्रसत्तये ॥ १०७ ॥ इति श्रीमहामुनींद्र भर्तृहरिकृत वैराग्यशतकस्य टीका समाप्ता । भर्तृहरिकाव्यवृत्तिः सूत्रान्विता ३७५० ग्रंथमाना ॥ श्रीरस्तु ॥ श्री ॥
R2 = BORI 327 [ = 72 / 1871 = 72]; fol. 17, 1. 15-16, let. 40-50. Text only. Bold Jain Nāgari. Dated A D 1796. Cudollānusita occurs only us N1; an extra śloka pañcānanam pari- is inserted after S 74, simho bali omitted; otherwise, this supports Hi Colophon : इति वैराग्यशतकं । तत्समाप्तो समाप्तो ग्रंथः । भर्तृहरिणा कृतः लि । यु । श्रीमुक्तिसौभाग्य ग । भिः शिष्यकल्याण सौभाग्य । पठनकृते सं० १८५३ वज्ये व ६ रवौ श्रीशांतिजिनप्र । श्रीमुम्माईवंदी | अंतर्वसति 'गांजारी शुनी वा राजमंदिरे। अधस्तात्ते गजेंद्राणां क्रीडादलित विद्विषां ॥ १ ॥
Hз=BM 255, collated in rotograph only after the greater part of Group I was printed off. Dated A. D. 1817 excellent calligraphy of cursive Bikaneri formation. Hs omits haplographically much more of the comment than Hi, but the reverse is true in some important cases so the complete commentary needs both H1. 3. On margins, occasional bits of Rajasthani gloss, and more frequently, excerpts from some other Sanskrit commentary are to be found Cūdottamsita = $ 1 only, ins in N generally and yam cintayami is shifted with its commentary from V 106 to N 1, so that V here ends with sanmohayanti [ = 336].
The checking of H1.2 collations remained defective because of illness [all too frequent ! ], so that the following corrections, and additional readings from Hs should be noted. Unless the letter H precedes, the reference is to
additions from Ha alone.
1a t. v. आसुरो. 3° तृष्णाश्रोतो. 3 हतविधः हतगतिः. 4 t. मात्सरग्रस्ताः4° Hit. 9. 3t अज्ञानोप 6°% युषां 72 t भ्रश्यद्दिशो, ० भ्रस्यहिशो. 11° वालवनितास्. 13* H1.2 कुपरीक्षका न; H1. 2. 3 अर्थतः; 30 अर्धतः 14° चाभिरुचिर 18° नाभ्यर्च्य :. 20° c इतश्च 20% Hic. v. 3. v. विभवमूर्छितं. 25° H1. 2. 30 गच्छताच्. 26 पीडिततनोर्; Hit. 2 म्लानेंद्रियस्य. 28* t निजा ये गुणाः 28' t क्षीरं तापम् 29 [ H1.8 com. also चक्रिकां लक्ष्मीमिति केचित् ]. 30° Hit. 2 स्वादनू, Hic.sc आस्वादन. 30° • बिशंकते (o.v. as in text ). 32 निःकारण. 35% H वातकी. 35° H प्रायसो. 36 Hit व्यापर्यंतः. 36 Hic.v. 3. स्वाश्चर्य. 39* तत्रापदां भाजनं (e.v. as in txt ). 44 c.v. अपनय. 48th मेरुशिखरे. 482 t नो भाव्यं. 50° [H com. तस्य तस्य वित्तस्य ]. 52" महार्थैस. ავს 'स्वान् (for तानू ). 56° तत्प्राप्नोषि 60c [H com. जुह्वानमपि - जुह्वतमपि ]. 614 परधनापरतिः परयोषिति 65 H1 2.30 सहतां 710 H1. 3 प्वार्जव, Hst चार्जवं ; but H com merely विद्वज्जने आर्जवं. 72 Hit [orig.] प्रणयितं. 80° विवसं. 82° t निसर्गसिद्धिस. 83 जुगुपश्यतां 875 ० वल्गत. 89* H1.2 सभ्रूभंगैः. 890 H1. 2. 30 भी वित्रस्तैः. 89° ° चलितैः; H स्फुरन्नीलाब्जानां 90° t वाचा, and t मंडलं. 936 t परिस्फंदो. 930 किशलयत -. 95* t धृतिमुखो. 97* षत्. 990 H पिकपक्षिणः. 101 t - पीनस्तनी. 101 1 क्रूराशयेतिष्यते. 102 + परमलासौ. 105 -स्रोतसि. 105° c.v. पrrrraat. 107" I सहृदयैः and Hst विभ्रमः 105 Hit. 2. 3t एव (for एष ) 1080 Hic. 3 रम्यांगयष्टि: 110 t वेश्या सु.

Page #50

INTRODUCTION
29
113a TTHÍ. 113° t fafagh. 117" c.v. fffa genfar. 120° t Tha. 122dt a. 123a c if. 123° HI PEREZ, H ai fest. 126 C . 1315 t fazat*Tia, m.v. as in text. 133 o caf 134 H '
T 76 (as in J1, not B:1 137° at, ind t a:. 141" ST, c.v. as in text. 143" c.v. Egal and ev. a git. 1439 - ATT IR, and om. 7. 144' t-aia ferrat. 1489 H 1.2.30 : . 148°c.v. TIETTİ571. 1604 t.v. FIETTİ. 160* Hic.3 g& (for sa).
Only one more MS of this version is known, though hitherto unidentified: this is tho comparatively late and damaged fragment of N text and commentary, Limbdi 1571.
Version I. An old short version represented by a single MS I - BVI 3; size 10" X 4-1/4", fol. 19, 1. 9 in text [center], 18-20 of com.; Jet, text about 70, com 90. Order N-V-Ś, dated A, D, 1663. The commentary is old Sanskritized Rajasthānī. The numbers show steady gaps, apparently because the scribe or commentator attempted to put the numbers familiar to him from some more inflated text. No insertions, however, have been made or indicated, nor are any lacunae to be noticed. Niti runs to 107 stanzas, bringing the total to 300, the other two centuries being short. vidyā müdhigatis [175*] is found only by traces in the commentary. The text is conservative in its readings, agreeing occasionally with Est. Colophon:
t. इति श्रीभर्तृहरविचिते शृंगारशतके सूत्रं संपूर्ण लिखितं गणि वृद्धिकुशलेन. c. इति श्रीभर्तृहरे शृंगारशतकस्यावचुरिः संपूर्ण लिखितं संवत् १७१२० वर्षे साह सुदि १३ दिने श्रीवरकाणाय पार्श्वनाथ प्रसादात् संपूर्णा जाता पंडितश्री ५ श्रीलक्ष्मीकुशलगणि शिष्य गणि गजेंद्रगणि ५ कुशलशिष्य गंभु(१) शिष्यपाद पद्म भ्रमरायमानग० वृद्धिकृत्वा लिखितं नामूलग्रामे । शुभं भूयात् छ । श्री। कल्याणमस्तु । श्री। मंगळमालिका । aft i
Version J. This is unique in being the only N version in a southern script, Kanarese with one copy in Telugu. The old Kanarese commentary, though anonymous, deserves publication. The shortest extant among N versions, this is still not well-determined, and is heavily contaminated with S readings.
J= very old but reasonably well-preserved Kanarese palm-leaf MS obtained from a Iingāyat matha near Belgaum by courtesy of Mr. M. P. Wali [ chairman of the District Local Board, Belgaum, ] and Dr. A. P. Karmarkar. Size 8" x 1-7/8", fol, 120, 1. 9-10, let, about 35. Sanskrit text continuous with the Kannada translation. Order $-N-V. Fol. 49 broken in two, but complete; right-hand half of fol. 71 broken off and lost. Gaps left by the copyist again indicate a much older exemplar. The orthography is often corrupt, by reason of Kanarese pronunciation, No date, place, or person mentioned in the colophon: eft:Thi giga शुभमस्तु ।
J2 = a composite codex: Nīti - DC 12090, palm-leaf Kanarese text and commentary; text only copied at Tirupati, where the Madras Govt. collection' was lodged during the war. Begins with daurmantryān [23] as N). V +Ś Mysore 1768, palm-leaf Kanareso with the same Kannada translation as Ji. Original order S-N-V, but the Niti folios are missing. Coloplon; far thgefratuziata neft:197.Tİ FAIR

Page #51

30
INTRODUCTION
J3 = Mysore 946; Telugu palm leaf, text of N + V only, no commentary. comparatively_modern, nearer in order [for N] to Ja than to Ji Extra slokas after the colophon, followed by a list of countries in Grantha characters. Unexplained omissions are na kaścic [ == 60 = N 69] and udbhāsitizkhila[ = 69 = N 87].
To this archetype also belong Ujjain 6414, Wai 2, the original of Fs, Limbdi 885/1, the Sanskrit text of Udaipur 1486, Ham 874, the unnumbered Ham MS, and the Pratisthasomagaņi codex in the same collection. As MSS of this archetype are comparatively rare, and the Pratisthasomagani autograph is at present the oldest known Bhartṛhari MS, its principal variants for groups I and II are given here. It will be seen that its influence accounts not only for H readings, but also for many of the individual A B EF readings which diverge from the respective versions.
150 प्यार्थिभ्यः. 16d fat-. 17 नश्यत्स्वपि. d) नाममहतां. 20° इतश्च;
29a
356
36a
2" पूतिक्किन्नः. 0) क्षुधाक्रांतो. " मुग्धभावः ) तृष्णाश्रोतो ; भूतानुकंपाः. (d ) शास्त्रेष्वनपहतगतिः. 40 on marg. as correction. ( ) अज्ञानोप 60 जगदिति. 7" भ्रस्यदृशो. १° प्रसर- 11' ' श्यामपुलिना:. 4 ) न निम्नाः जनाः 12 चाकांतो. 134 अर्थतः. orig. - कैवर्तकैर्. 21° कंथामाली. 22° किममरैः. 25° गच्छतात्. 28° ह्यात्मा. ) पावकमुन्मूर्द, नु. साधून् हि. ) वक्रिकां. ) त्वमते. 304 प्रीत्यास्वादन् . ) च शंकते. d) मैत्रीपरि 31° च गूहति. ) धीराः ( for सन्तः ). 330 दृश्यते (for राजते). ) शुक्ति मध्यपतितं तन्मौक्तिकं जायते. ) तमगुणः. दूरतश्चाप्रगल्भः ) प्रायसो. स्थापर्यंतः ) परार्थान् ) दूरयंतः 37 fast:-. 38 निवासविलास ) हंतु. 'कुलस्य (for शमस्य ). 432 तेभ्यो नरेभ्यो. 45° कार्यमादौ. 47° संनिधि 48 शत्रु. ४) वाणिज्ये. * ) orig. भावस्य. 490 दुर्गमतिग्रहः ; वाहनं. ( ) बलिभिर्भमः. d) तद्व्यक्तं. 534 शेषाकृतिः. 54° करुणाकराणां. 56° चित्तवित्तकृपणां. 58% एतां. 61 परधनाय रतिः परयोषिति. 630 भूमिविलंघिनो. 64° °तोऽपि जलदः सलिलं. दैवतं ) पूजिता. 71 transposes portions of be after caesura. 72 प्रणमनम् 76 वाग्भूषणं न क्वचित्. 78" तरलायत. 79° fire. *) afteror:. 80 संतति ) - पराजित. ) सहशैः कटाक्षैः 81' सत्यमेतत्. 82 Omitted. 830 संत्वते. cd) as for H. 85 शून्यैर्वचोभिर् 86 को वाप्यथैः 876 वल्गित: 889 स्वल्पसारे. 2) याति. ) संयोगिनीनां. 2) स्थस्थलाम'; 'लोलोद्यमानाम्. 89° सभ्रूभंगैः. 2) भी वित्रस्तैः. (d ) स्फुरन्नीलाब्जानां. 90° चंद्र विलासि. 924 स्निग्धा भावा. 938 "नवरसोक्तिः सरभसं.
416
60° जुह्वानां.
70° परं
● ) चार्जवम्.
95° 'पथगता.
960 धरमधुः 97° संनिदध्युः. 98° मरुन्मधुरसः ; हर्म्यपृष्ठे . ) विबाधयंति. 99 मधुरविरतो'; 'पक्षिणः ) विरलविरल. " ) मधौ धात्र्यां जातो न कस्य. 100% प्रगुणम तिरप्यात्म; बाढं. (d) कुटिलभ्रूलता. 1010 नोगत- 'वाकयुगला. ( ) क्रूरा च नापेक्षते. 102* नित्यमेतद्वसोयं. ( ) वंचितोऽसि 103 Omitted. 1054 संसारदुम. 106 " हेतुं. “ ) ब्रजकुलभवनं. 1070 ( by corr. ) श्रव्येषु. ) तद्वपुर. 2 ) सहृदयैः. 1090 दुष्कुलाय. ९) संदत्ते सु. 1100 समन्विता. 113 परमां निर्वाणसंपत्करीम. 1) एनां ये; स्वर्गादिमोक्षेच्छया. 114° °मिषमर्त्यलोल . ) मीनां विकृष्य 1150 आरभते. 119° नेत्रे तथा भ्रूलते. ४) रागाधिष्ठित मोष्टपलवदलं; व्यथा ) मालिकेव. 1202 युवतयोऽप्सरसः 121° तेनोत्तरीयेण करोतेन. 123° श्रस्त ) सरभसरतिखेद -. ( ) पुण्यवंतः. 1246 ततः (for पुनः ). ९) प्रेमाई. 1250 गोचरे. ( ) चक्षुः संपादना सा तु. 127° यतस्तन्नेत्र . 1280 मान्मथा विकाराः ) इदमपि न कृतं. 129 परमहं. 130 Omitted, विद्रुमाभाभ्यां 2 ) orig. रत्नमयैव. 1345 रसश्चारु. ) खजों भोजामोदास्. 136 पीनौ यदि स्तनतटौ. 137 " के तकतरुः ० ) स्फुरन्माद्यत्प्रोद्यत्कणदलिनदस्फूर्जितमितः °) कलकलक्रूतः पक्ष्म सुदृशां 138° प्रांते ( for कर्णे ) ; नीकलकल:. ) सुधांशोः. 139 रक्तं (for रागं ).

.
) सूचितेषु. 131] ओष्ठाभ्यां

Page #52

INTRODUCTION
31
1402 दुपचित. 141* तरणी सविषा: d) कुरुते. 142° मरुतो स्वेदांबुखेदच्छिदो. 1434 सुस्वा निशायां; -खिन्नश्लथांगः...) तृष्णे. ") सारदं. 144° पीनोरु. 145° नीत्वा तत्पुलको.
दंसच्छदौ. 146 किमु तैः. ") वक्रविधुभिः. 147° स्मृतिमुखर. ) जघनमरण-. 148° भांतं. ) साशंकया. ) तृष्णे दुर्मति. 149° नृपतयोर्बुद्ध्यापि चाराधिताः. ') क्षिपाः (for निशाः). 1) धुना मुंच मां. 150 वित्तस्तंभात् प्रणिहत.. 151 संक्षिप्यते. 152° विधुरैः क्षुधा न विधुरा. १) गलत्रुट्यदू. 154° स्वप्नेपि नास्वादितं. 1574 (by corr.) शिवसुख. 158° पटखंड. 159° श्रवन्; शिरस्पर्धि. 160° om. 'युत'. • 161° वाससी वल्कले. ) नवधन. 162° नृणां यथा. 164° क्षितिभृताम्. 166° धनांधा अपि मल167° °मणिगणो. 1) विविक्तः संकल्पः. 1664 'बिशिनी. 169 भ्रांतः. ) सा विदग्धपरिषत्. ') उद्रक्तः. 170 चिरतरगता. ") स्मरणपदवीं. 171"प्राणशारैः. 174 पर्यस्तबुद्धिं. ') स्फुरति; स्मरोयं. 176° गूढगाढाभिमान-. 177° सममिह. 1784 °सौदामनी. ') पटलच्छन्नांबु. ) विधध्वं. 1790 पटछिन्नपाली. ) आवाय; धूमपूर्णोपकंठं. °) प्रनृत्यदू (for प्रवृत्तो); प्रवृत्तो (for क्षुधाों ). ८) पुनरनुचितं कुल्यतुल्येषु. 1800
कादाश्रय.") व्यापारदुःखे. ) शांत्याभाव'; कल्लोलमालां. 1810 प्रिया. ") तरुवल्कलैरशरणैर. 182° श्रीषु. 184° वहयाः( for शाखाः). ) नर्तितस्थूलितानि. 186 Order adbe. ') न्यस्तं पदं. 4) संमानिताः. 188 विकाशि. °) चिंतय किमेभिरसद्विकल्पैः. 189° जातु चिदहो. 4) निर्वृतिमेष. 190° °मनुसारोयमनिलः. 191° भुवि भार. ) शेषैर्वणिग्वृत्तिभिः. 192° न रुचिरं. 193° साधुसुहृसत्मागमसुखं. 194d संदीप्ते. 1950 वाददंतदमनी. 1960 'कंदरेषु वसतां. “) मनोरथैः परिचित-- 1970 प्यत्युज्वलं. ८) रप्युपहता. 1980 जनस्य विविधैर्. ") लक्ष्मी यत्र; द्वारावव्यापदः. ८) सुस्थितम्. 199° गर्भवासे. ) 'विषमो. ') विलसति. 200° परस्पराईमपरं. ') "दुःखमदनक्लेशादिभिर्जायते. 205° दष्टं पुंसाश्चिकि. 206° वचनायैः- 207° सुरतरुगुण. 205d सुखोस्यैव नात्यर्थ. 212% अशूची.) प्रथयतितरां. 216° महात्रिपुः. 2170 परिमल.. ') "विलासैक. 218 Repeated as 3 17, V 97; ") v "कुसुमबाण'. ) -ज्वलजवाला. 220° क्षमातलं. 2214 एते. 224 सततं (for विषयान्). 230° लोभपाशं. 231° पृथुलश्रोणी. 233° इत्युदीर्य. 234° त्वीदृशी. ') साधुभैक्ष.. ') समानकारि विमला चिंतापि. ) शेषतमः; चिरं तिष्ठति. 235* यवनिकाम्. 236* तत्कर्म क्रियते. 235d यस्मादमान. 239° निर्विशंकं. ८) शृंगंकडूविनोदं. 2130 वा (for किं). ") 'निर्मलमतिर. 244° वक्षः सत्कंकमांक. ) स्तनजघन. 247° हृद्गतं. 2494 रथानि हृदये. ) ह्याज्ञातं मधुसूदनांघ्रि. 2500 राणामपि. 253 मांस्याकवलितानू. 254° लब्धा . 2560 °भूत्येक. 2574 यदि वन. °) लभेयं (by corr.) १) शुक-. 2594 °कुरैरपि. 261° सदा (for स्वयं). 269° °दशविगतमलं. ') स्वांतसं'. 4) करनिरताः. 2730 वाढप्रसादपदासु. ) विश्रंभार्था. 275° नाप्युप'. 2780 इंडप्रांतप्रभाव. 4) जनो (for मनो. 280° प्रौढप्रोद्यत् ; सुरतौ (for विदलत्). ) प्रचुरमिकसितोदार'. ") यामियामा. 282° संप्रत्यन्ये. 283 दुस्तरं (for दुष्करं). 289 हानं दान; कृतः (for स्थितः). 292* विधैस्. ) कस्येह; लोकाः सुखं तिष्ठत. ) शांत. 4) कामोत्पत्ति. 2930
चंचलतराः, ') बुधा यौवने. 300° न वस्तुभेद. ५) भक्तसू. 301° °संगयशो. १) परे ब्रह्मणि. 302° °लवो न हि वयं.. ) सद्यः श्चत-; पुटके.) भिक्षां सक्तु. 303' याते (for नष्टे). 304 नन्वणुर्. .) यत्स्वीकृत्य. 3064. 'निहिताः. 308° बहुरपि. 311° ऽपि परितृप्यति कांचि. 314 भिन्ना मदो. ") हृता. 3170 Trp. किं and रे; कलंकदर्थ; 'टंकारितैः. ") वृथा मा कृथाः. ) सेवते. 318' 'हृदयामनु. 321 °बहुलदहनों. 325° संसारं; -वधिगताः. ) शिरश्चंद्र. ५) त्रियामां. 326 प्रतिक्षण. 3274 मामुष्माद्दर'. 328° अतिविघटिते हि हृदयं. ४) संगमोऽपि. 330° °परासर; ये चांबुपत्राशिनस्..) आहारं सघृतं. ") 'निग्रहः कथमहो दंभः समालोक्यताम्. 3310 वैराग्ये संचरत्येको. °) कश्चन. 1) भुविभेदाः. 332° orig. परिवर्जयंती. १) श्रवति. 334 महीध्रादुत्संगाद्. ") अधो गंगा सेयं. 3381 मूर्द्धनि पुरा (as in B1). ) कपाले; कारविषये. ) ज्वरहरः. 340° भरामोद. 341 गाढदुमैर. 1) नाद्यत्रस्त. 343 °तूलस्य. 3450 कुसुमजलैर्. ) ध्यायनिर्विश्य पश्यन्. ) रामोपलीनो. 349° शीधु. ५) निदाघार्ता ; विलसितुमलं ये सुकृतिनः. 352°°लंघने.

Page #53

32
S: The Southern and Western Recension
This is shorter than N, and more logically arranged by paddhati divisions that attempt to group together stanzas of similar content. Individual readings are generally much smoother, and fit Papinian granimatical rules.
INTRODUCTION
Archetype 7.
This consists essentially of a single western [ Mahārāṣṭrian] Version W which has as its feature a deficient Vairagya of 86 [properly 85] slokas, though plenty of inflated copies exist which are to be discounted for lack of uniformity, repetitions of previous stanzas and, in general, absence of the commentary [though this is sometime variously written in ]. Even with an N of 110 stanzas, the total is 296. Moreover, there is every reason to suspect the last eight of N as later additions, for the final karmapaddhati ends at bhimam vanam N 102; the rest belong to no paddhati at all, and are almost always labelled "pratyantare slokāḥ", stanzas from another version. The last two of S may also be added later. The original version must, therefore, have been one of the shortest, hence oldest, preserved. Though it is valuable for testimonial-purposes as the sloka number and order aro well-determined, the actual readings are almost useless, for most copies are corrupt or heavily emended. The commentary is so sketchy that when it exists at all it is difficult to distinguish a divergent commentary reading from gloss in important cases; the most plausible interpretation of this divergence is that the original readings agreed better with N, but the text having been modified by more elegant versions of S, these readings now survive only in the commentary.
The commentary itself is anonymous in the several dozen W MSS I have been albe to examine personally, though it has been ascribed to Maheśvara on the colophon found in a single fresh Bengali copy of the Niti, as described bp Rajendralal Mitra, Notices IX. 2837. I suggest that this is incorrect, possibly by confusion with our Y1 commentator. In the first place, the center of the distribution is unquestionably Maharaṣṭrian, most of the numerous Bhartṛhari MSS found in Mahārāṣṭra belonging to this version. Further, wherever we can trace the provenance of W MSS from other parts of the country, they show Maharaṣṭrian associations as for example the Benares collection, made by Maharaṣṭrian pundits, as also the Ujjain and SVP lot; Baroda 787 was, according to its colophon, copied at Devagadh-Baria in Gujarat for one Narayana Kaceśvara Ekabote; another at Chindwara in C. P. comes from the collection of Prabhakar Sastri Roḍe. Incidentally, PU 516, whose commentary Poleman misinterprets as being by Bhartṛhari himself, is merely the ordinary W Śṛngara. Finally, even the mistakes are characteristically from Marathi, as 177 sa tu bhavatu daridrī, and 325 vistirne sarvasve, which occur even in our Telugu W4 and Śrigeri 9/15, which is a devanagari paper MS copied by some Gujarati scribe. ISM Kalamkar195, Punjab 2885, and RASB 9510 are misch-codices, preponderantly
W.
All the MSS collated have both text and commentary, being:
W1- Anandasrama 6384; size 10-1/2" x 5"; fol. 63, numbered separately
=

Page #54

INTRODUCTION
for each sataka; 1. 10-14, let. 35; dated samvat 1844-A. D. 1787.
Wa Anandaśrama 3062; size 11-1/4" x 5-1/4"; fol. 97, 1: 5-10, let. 36. Bold writing.
33
W3 BOR1336[18/1868-9]; size 9-1/4" x 4-7/8"; fol. 64 = 23 +23+ 18; 1. 9-13, let. 40-45. Scribe very careless.
All these contain the text in the center, comment above and below.
Wi DC12080, Telugu characters on European paper, bound in book form; 1st 38 folios only, the rest containing other works. Carelessly copied from a devanagari source, shown by transcriptions like dya for gha, yadṛṇam for pattanam, yatpuh for patyuḥ.
None of the plentiful emended sources were used for collation, nor those with inflated vairagya like SVP 155, nor the comparatively rare inflated niti as in Nagpur 299; the last makes additions both to text and commentary. The Paris MS is influenced by X and resembles the larger lithograph editions. The profound but fortuitous influence of this version on printed editions has been discussed in the preface.
Archetype s
This archetype has been edited and published as the previous volume of this series with much the same critical apparatus as that given below except Y1.8. The archetype consists of two major versions, which (particularly the second) are subdivided much more rigidly into paddhatis than W. The main purpose-unsuccessful-seems to have been to fix the content at precisely 300 slokas. The work is generally entitled the Subhāṣitaratnăvali or -muktavali.

Version X. Commentator Tuka Brahmananda, a viśvabrühmaņa [goldsmith] by caste and profession who wrote in the 17th century; the son of Naganatha Karamar, Sivaji's treasurer at Satara. This information, without accurate dates but with great detail as to the miracles [as necessary for every Indian literary figure as for Virgil in the middle ages] performed by Tuki Brahmananda comes from part I. pp. 70-81 of the Maharastra Kavicaritra [Bombay 1907] by Jagannath Raghunath Ajgãokar. The commentary is in the form of a Marathi samavṛtta, useful for removing copyist's errors from the often corrupt Sanskrit text. The commentary is signed Bhartṛhari-mahayogi-kṛti...sambhari / brahmanandem samaśloki keli ṭīkā tukā mhane, the gap being filled in by the name of the śataka, This has led to confusion with other Tukas of Mahārāṣṭra, in particular with the saint Tukarama, Tuka Vipra, and Tukārāmabābā Varde, though there is nothing to show that any of them ever translated Bhartṛhari. In the name of the last [a Goa Sarasvat Brahmin of the 16th century ], the Marathi samavṛtta of the NV was published at the beginning of the century in the Satsanga magazine at Kumbharjua, Goa [Portuguese India], republished with the Ś found in the Satsanga editor's papers as No. 1 the Maharaṣṭra Sarasvat Granthamala Bombay, Lakṣminārāyaṇa Press, 1940]. The order of the stanzas is changed, some omitted, and identifications of the original Sanskrit lokas often wrong in this misleading edition.
5 भ. सु.

Page #55

34
INTRODUCTION
This version is well-determined, differing considerably from the rest of the archetype, except Y1. Most remarkable are the omissions of many otherwise accepted slokas, such as eke satpuruṣaḥ [221] and brahmā yena [285]. The major differences of order from Y T G M are seen from the chart to be transposition of yadasid ajñānam [6] from έ 59 to V 101, and another of a whole group of stanzas between V 8 and V 35. Most MSS derive from Satara district, probably even BM 256, and IO Mar. A. 3. 47, the last being a misch-codex.
X1=Rajapur 2; size 8-1/4" x 4"; fol. 111, 1. 6-7, let. 25. Dated A. D. 1755 July 15. The first seven stanzas of N being lost on a missing folio, the first six of these were collated from the defective ISM Rajavade 51, which also lacks the 7th. Colophon:
शके १६७७ वर्तमाने युत्रनामसंवत्सरे आषाढशुद्धसप्तमी भौम्यवासरे हस्तानक्षत्रे त्रिप्रहरे भर्तृहरीन्थग्रलेखन समाप्त श्रीकृष्णार्पणमस्तु । सन्न ११६५ छ ६ माहे शौवाल श्रीराम जय राम जय राम श्रीरामनाम ॥
X2= ISM Barve 244, from Limb, Satara Dist. Size 8" x 5-1/4"; fol. 77; 1. 18-20, let. 20-23. Written crosswise, leather bound, modern, with some extra ślokas and many blank leaves. Colophon : इति भर्तृहरि योगींद्रकृत सुभाषितरलावल्यां वैराग्यशतकं संपूर्ण | श्रीसांब सदाशिवार्पणमस्तु । श्रीरस्तु | छ ।
Both of these give the Sanskrit text followed by Marathi samavṛtta. The complete Sanskrit text is given without translation in another MS of the ISM Barve collection, while RASB 576 is the text of the Niti alone.
Version Y TGM: This, charted under Y, is the general version current in the Dravidian peninsula, though plenty of devanagari copies have penetrated for into N territory such as the Nepal MS, supported by Jodhpur 6 of A. D. 1823. Also, HU 2133, copied at Jaipur in A. D. 1705 whose Y type with division into paddhatis is unmistakable, though S numbers are rather badly upset after S 19. Bikaner 3277 is another Y MS from the extreme north of Bhartṛhari territory; dated samvat 1900, and complete though corrupt; it is supported in its order by Ham. 1836 and Bik 1027, which is a misch-codex with Y type N and a V of N; also by Bik 3285, which has the V alone with northern interpolations towards and after the end. Finally, Bik 3286 with the same Niti and [uncompleted] Ś to 67 is in Maharaṣṭrian hand, as well as older, showing that the type was imported. These two minor versions and HU 2133 have not been collated.
A remarkable example of its influence is to be seen in Punjab 2885 which, particularly in Niti, is a W type [heavily emended in its readings] forced into decades by simply omitting the numbers beyond ten in each set. This rigid subdivision into decades for N and V, with scores for S [still further subdivided into irregular portions] is the main feature of this major version. Nevertheless, the complete uniformity thereby attempted has not been achieved, and there is a surprising number of minor versions. Also not collated are Śrigeri 309, an aberrant Nandinagari palm-leaf which gives unusually many N concordances, apart from strong differences in sloka content; and the IO Telugu printed edition of 1840 or 1848 (no title page!] which is fully attested in slokas as well as its queer readings by Mysore KB 340, a Kanarese MS on European factory paper. The eighth paddhati in Niti is generally disturbed, perhaps because of an excess over the 100 of slokas at hand when

Page #56

INTRODUCTION
35
YTGM was rearranged from some N source. As this is the only major version represented in all major scripts of the Peninsula [including the unique RASB 5592 Oriya palm-leaf of the V), it seemed better to classify the evidence accordingly, though this cuts across other possible criteria of grouping. No Kanarese group could be determined, as Mysore 1642, DC 12086, etc. do not suffice.
Y: The Nāgari Group Version Y. With comment of Maheśvarabhatta Rāmacandrabhatta Sukhathanakar (1718-1816), a prolific commentator best known for his tika on the Amarakośa. The version is closest to X in readings, but in śloka order ind content belongs to the general type which includes apeksante na pātriņi. Size of both 12" x 4-1/4", on European paper.
YIA - Con 1 N + only, supposedly contemporary with Maheśvara himself; lines 3--7, 50-51 let. Text in center, commentary above and below. lines 8-10, lot. 60-65; fol. 29.
Y1B - Goa?; fol. 63, text 2-5 lines, 34-38 let. ; com. 6-9 lines, 40-55 let. the later of the two family MSS, dated A. D. 1837; as above on European paper text in center, but all three śatakas. colophon: sit 2999 SETIH Hart मार्गशीर्ष कृष्ण अमावास्यायां उपाध्योपाह श्रीनिवासेन इदं पुस्तकं भर्तृहरिवैराग्यशतक समाप्तोऽयं । श्रीसाम्बसदाशिवार्पणमस्तु.
Y10 -- the printed edition (generally written in full, to avoid confusion with e-commentry) of 128 pages, published by Abāji Rämacandra Să vant [Rāmatattvaprakasa Sārasvatabhūşana Press, Belgaum 1910] In general agreement with Yup rather than with Ya, it differs on occasion from both and even from its own commentary.
The remaining MSS of this group are:
Y2 - Madras 344, originally acquired at Baroda; size 9-1/2" x 4-3/4"; fol. 27-1-26, 28, with 27 and/29 missing, whereby about 20 stanzas of Ś are lost: 1.9-13, let. 35. Order V-N-S. Marginal variants, corrections and textreadings show N influence, but the source must have been Telugu. Colophon: इति भर्तृहरियोगींद्रविरचितायां सुभाषितरत्नावल्यां वैराग्यशतके अवधूतचर्या नाम दशमं दशकं समाप्तत् । sitajafjart 1 st 1 sff...
Y3SVP 81, size 6-5/8" x 4-3/4"; fol. 62, 1. 8-9, let. 20; dated A. D. 1729. Crumliling at the edges, but otherwise well preserved. Visarga written as 8, la for final la in many words. Scribe probably Mahārāştrian, but the readings are more southern with the individualistic emendations one would expect in mnemonic transmission by some southern pundit resident for a long time in N territory. Colohpon: इति श्रीभर्तृहरियोगींद्रविरचिते सुभाषितवैराग्यशतकं समाप्तम् ।। शके १६५१ सौम्याब्दे शुचौ एकायां संपूर्ण ॥
Y4 Tanjore 4903; Ys=Tanjore 4904; Yo = Tanjore 4906. Collated [badly) at Tanjore against the printed NSP T, edition, so that agreement with Ti is always to be taken as doubtful.
YT-RASB 6, part of an anthology called the Padyasamgraha. Last two paddhatis of vairāgya missing. Corrupt, copied from Grantha or Telugu exemplar.

Page #57

36
INTRODUCTION
Y3 = Tanjore 10234. Nandināgarī palm-leaf collated against Tu at Tanjore. The same caution applies as for Y+-6.
T: The Telugu Group Version Ti Commentator Avañci Rāmacandra Badhendra), of the Sandilya gotra, son of Kondopandita and Gangām bikā. The colophon of this version agrees with that of the Campūrāmāyaṇa, except that the father is nained in full as Dhanvantakodanda; but the Camphubharata commentator is some other Ramacandra, In the commentary before us, Rāmacandra mentions other works of his such as the Srngārasrngataka. The commentary itself is the most learned and imposing hitherto known for the Šalakatraya. But its great popularity, proved by the many Telugu and Grantha editions (all copying each other and out of print! as well as succession of devanagari editions at the NSP ( not to speak of direct borrowing, as in the current Bombay Venkateśvar press edition and the Kanarese editions by Magali Krsnaśästri and Dobele Näräyaņaśāstri at Bangalore ) has obliterated the original MS evidence. Though I myself had to base the collation upon two printed editions, the ASP MSS became available after several forins of my text were printed off. Their study shows conclusively that the commentary exists, even in quite old MSS, in a short as well as an expanded version. The most plausible explanation is that the commentator himself issued more than one edition as the popularity of his work increased. All the ASP T1 MSS omit śakyo vürayitum, which seems to occur in all printed editions. The position of yenaivūmbarakhandena [3131 is uncertain. Finally, the short comment contains all the essentials of the longer. All these speak for more than one early redaction. One feature of this version the omission of lajjām gunaugha-[ 318), which is extra in W; it might be noted that w contains the disputed śakyo vārayitum while it puts 318 at the very end of N as an extra sloka, Moreover, there is a good reason for the Maharāștrian version W to have influenced Räinacandra, because the father's name Kondo ( sometimes misread Korido] is Mahărästrian, not Telugu.
TA = the Grantha edition hy Sattanur Viśvanātha Šāstri, Sastra Sanjivini Press, Madras 1912. Copious misprints.
TJ-the 7th devanāgari Nirnaysagar odition, again full of an unusual number of misprints, and contaminated at least as to the Sanskrit text with stray readings. The major agreements between these two texts and their commentaries were taken as the definitivo T. text. Flowever ASP 1035, palm-leaf Telugu of 65 folios, gives the complete text and commentary of N +$, and is old, though well-preserved. As the cover folio contains the notice and horoscope of a son born to someone in Saka 1682, one feels justified in taking the MS to be dated not later than A. D. 1760. I give below the major readings from this MS wherever they differ from the Ta readings as accepted; also somo overlooked variants cited as such in the Ti cominontary.
20 fefiltzen. 20 39 a. 3€ t Tuotteitat'. 7d offfa. 11° Tic. v. Grafat. 19 ET4a: (for afa rai which is Tic. v.). 200 Tom . 234 Tic. v. gara (for PTT). 24 Tic. v. ATI a. 37° FT HET. 389 Tic. v. fa 7. 39 fra:. 45" T 6. 47° Afafa (?). 50 ASP 1035 om. the text but has full com. of this stanza. 514 Far. 532 Tic. v. afrafatatua:. 62% afsat 2. 67° C TEAÎT. 69° C. V. Ara farewa? 714 had (for P F ).

Page #58

INTRODUCTION
Sgat मुदा. The v. सर्वथा ( for सर्वदा ). 942 अविनयभवनं. 96° T1 com. तत्किं + पाकद्रुम.
85
120 T1c. v. स्वपर.
चक्षुष्पथाद्.
86* झडिति न. 884 Tic. v. कदाचित्. 101° रात्र नापेक्ष्यते. 105 * कलयति. 107 श्रन्येषु. 119 केन सा. 125 126° t विविधद्. 1290 पुष्टे. 131 पाणिभ्यां. 138 किलिकिंचितस्य. 1380 मंटपः. 1440 t खिन्ना. 2124 c ग्लानिं 230° t तर्षति 240° निरीक्ष्य (for विलोक्य). 244° वक्षः स्युत्कंचुकेषु. 271° अप्येते. 975° लक्ष्म्या. 277° विघ्नविहिता. 2789 -प्रपात. 279° t यन्मित्र... सुखेऽपि 280* तेषामायामियामा 313 occurs as N IX -7 328° हृदयमपि. 313° वैडूर्यमय्यां. Other Telugu MSS used are:
. यदू.
37
T2-DC 12094, Telugu palm-leaf; size 18" x 1-5/8"; ful. 18, 1. 8-9, let. 75. Carefully copied, unidentifiable Durmati year.
T3 DC R 1950; size 16-3/4" x 1-1/2"; fol. 22, 1. 6-8; let. 72. Telugu palm-leaf MS in good condition, but for a few leaves damaged at the corners. Not so accurate as T2. May have been copied from a MS with the Ramacandra Budhendra tika, or followed by that commentary, according to the final colophon.
G: The Grantha Group
G1 = Punjab 7122. Grantha palm-leaf, 32 fol. 31 broken in two. The scribe was Malabarian, or had Malayalam connections.
Version G2.3, with an anonymous commentary. The center of distribution of this version is somewhere in Mysore, but it was fairly widespread, as is seen by copies outside: BU 20/6 is a devanagari paper MS of this version to $ 62; BU 20/7 similarly to N 43, both including the text and commentary, as dors the fragment to N 44 included by mischance in BORI 331, which has + V of the Dhanasara version [ much inflated], with different size and colour of paper as well as calligraphy. IO Mackenzie 68 is a Nandinagari palm-leaf exemplar with N+S+ the first half of V: though rather corrupt, it was useful in supplementing the commentary as read from G2.8; the copying was done in Kanarese territory. Mysore 1635 is again Nandinagari with the commentary, but gives only 40 stanzas of N plus 76 of $; Mysore 4148, also Nandinagari palm-leaf, gives Niti and 59 stanzas of the Śrigara while another from a private collection at Srigeri gives $ + the first quarter of V. A quite modern Kanarese palm- leaf copy is no. 319 of the Mahārājā's Skt. Coll. collection at Mysore. The short but good commentary was published in my edition of the Southern archetype, in spite of uncertainties in the Vairagya comment. The basic MSS are:
G2 = Mysore 3870. Grantha palm leaf; fol. 83; 1. 10, let. 55, Text and commentary complete, but with omissions by the scribe's carelessness. Letter ma and general turn of the handwriting Malabarian.
G3- Mysore Maharaja's Skt. Coll. 1146. Size 16-1/4" x 1-5/8"; fol. 66[=73-138]; 1. 11.-12, let. about 60. Worm-eaten in places, but otherwise older, and much more careful than G2. Dated 987, which would be 1812 if the Kollum era is meant.

The remaining MSS of the Grantha group are:
GTanjore 10233, Grantha palm-leaf copied accurately at Tanjore by Pt. Balasubrahmaniam Sastri.

Page #59

38
INTRODUCTION
Gs DC R 4783c. Collated against the printed Tin text by Dr. T. R. Cintamani of the Madras University Department of Oriental Studies.
It will be seen that the grouping by script is only a matter of convenience, without much inner significance. In fact, the Grantha group has strong affinities with the next:
M: The Malayalam Group.
This consists of five palm-leaf Malayalam MSS, of which Mi was copied on my special collation sheets at Trivandrum, the rest being collated there against the copy. These fall into at least two sub-groups, though on occasion they all differ in readings. The first contains M1-3: M1-2010, M2 2011 both of the Palace Library; M3 = 2087 of the University Library, Trivandrum. Of these, the third is corrupt but gives N regdings oftener than the rest of M. This subgroup agrees often with G1.
Version Mt. 5. M1 = 6122 of the University Library and Ms - 2008 of the Palace collection. This minor version is supported by Mysore 582, a Grantha palm-leaf codex that is comparatively modern in appearance, and has been emended throughout by some ardent Vaisnava who systematically changes every mention of Siva to Vişņu or the equivalent, particularly in the Vairagya.
The M group again shows occasional agreement with N against the other peninsular types, as in the Mahabharata; naturally, special importance has been attached to such a concordance wherever it occurs.
Citation of slokas in any MS of type Y T G M is generally by paddhati and number. Thus, N III-7 means (if no extra slokas have preceded) no. 27 of niti; similarly for the vairagya. For Ś the numberings are by twenties, whence Ś III-7 would mean no. 47.
In general, it must be understood that a "collated" MS is one from which readings have been fully reported in the critical apparatus of the first two groups. However, even from MSS "not collated", there appear extra stanzas in groug III, though not all the variants could be recorded in such cases, simply because such MSS were either too corrupt or came to hand only after a good part of the text had been printed off. The loss of information from such unrecorded variants is negligible, while the possible revisions that might have to be made in my grouping are considered in a later section of this preface.

Page #60

1.5 Synoptic Chart of Major Versions. The three śatakas niti, śộngāra, vairāgya, are indicated by N, S, V respectively. Minor variations within a version and different beginnings for a stanza age not indicated. The northern recension N contains two archetypes; alpha =Q, A, B, C, D, E and the pseudo-version F; beta = H, I, J. The Southern recension S is composed of the two archetypes gamma = W and delta=X, Y [including T, G, M). Numbers for the ill-determined versions C, D, and I shown in parantheses after the number given show the erroneous MS entry, due either to slips in numbering or some missing ślokas. Stanzas whose position is uncertain are starred in J. The five stanzas in Ca not in C are shown bracketed. Starred numbers under Y indicate omission in two or more MSS of the version, generally forming a minor version: a bracketed number shows strong inclusion. Verses at the end of V in version Q differ between the two MSS, bence Q2 numbers are bracketed. Bold-face type indicates the final verse of a śataka. For further gletails, the description of the codices, notes under the stanza,, and the supplementary data from MSS that came late should be consulted.

INTRODUCTION
Stanza
अकरुणत्वमकारण अग्रे गीतं सरस अच्छाच्छचन्दन अजानन्माहात्म्य अज्ञः सुखमाराध्यः अतिक्रान्तः कालो अदर्शने दर्शन अश्चापि नोज्झति अधिगतपर अनल्पं जल्पन्तः अनाघ्रातं पुष्पं
No. QA B 61 N71 N75 N76 183 V55 V63 V55
98 $33 $33 $35 160 V19 V22 V20 8 N1 N2 N2
V33 122
$62 202
N101 16 N11 N13 N12
C N73(74)
V65 $38 V21 Ν1 V36 $65
D E HIJ W X Y N72 N75 N73 N71 N70 N52N41N41 V64 V63 V58 V50 55) 653 V64 V65 V66 $35 638 $34 $92(97) $33 38 686 $87 V22 V22 V22 V20 V20 V17 V7
V18 Ni N2 N2 NI N2 N3 N3 N3 V34 V33 $60 $65 661 553 659 623 $23 $22
... N102(103) ... N11 V 96
... ... ...
201
N12
Nil
Nii
N17
N1
N13
367

N11 V45 $21
203
S18
39

Page #61

40

-100
-100
V20
V4012
V31

Stanza No. Q A B C
D E H I J W X अनावर्ती कालो 204 ... 136
... V377 36 V34 ... अनृतं साहसं 368 [V.107(5)] ...
V150 अन्तर्विषमता 369 [V.106(4)] ...
V149 अपसर सखे 205877573798837378 582378570(73) 576583 अप्रियवचन 206 N78N82N83 N81(82) N79
N80 N78 178 N105 अफलस्यापि 373
__N105(106) ..... अभिमतमहा 207792 V100 193 V117 ___V97 V90/97) 793
V22 अभिमुखनिह 208 N93N103N105
N99(100) N102 N101 N98(99) N97 अभुक्तायां यस्यां 164722V26 V23 V25 V25(26) V2612574725 V58 V67 . V58 अमीषां प्राणानां 168 ____V32 V39 V32
V40 138 135 132(33) V32 V7 V5 V5 अम्भोजिनीवन 38* 41 142 141 N4N404314241N33 N18 N14 N14 अयममृतनिधानं 209
N88 [N88] अरक्षितं तिष्ठति 378
N103(104)
... 1105(106) ... अर्थानामीशिषे 166 723
V27732 V32V31 V30 128 123V52 Vol V52 अर्थाः पादरजः 383 199
V148 अध नीत्वा निशायाः 143592
595
88 593598 594836(00) 592547594596 अवश्यं यातार 157 V15 v17
V17 V16 V17 V17 116 116 ___V12 V35 V12 अशीमहि वयं 210 727
V103 V31 V31
V29 127 . V55 V54 V55 असाराः सन्त्येते 83 14
$11
814 14 Si1118131451536 असितात्मा सुसं 211 571577 573 477 52 57651564(67)570 असूची संचारे 212 585 388 587
390586578(83)584515 अहिरिव जन
V69 अहो वा हारे 213737 189
V106
V100
V83 163/74) V100 149 आघ्रात मरणेन । 197* V88796 V89 T103 V113 1106 193 186(83) 189 129 122132 आत्राय पुस्तक 214 ... V104
V127 ... 66 198188189185186) 185.188186184184148N39 139 आदित्यस्य गता 1516 V8
17 17881717140 142 143 आधिव्याधिशने 199* 7831971901104 Vi14 V107 194 V87(94) V90* 130723733
INTRODUCTION
V16
535
393

Page #62

545 583
583
V49
895
N17
N16

Stanz.. आमीलितनयनात आयुलेखा पवन "आयुर्वर्षशत
आयुः कलोल - (4 आरम्भगुवीं
आलस्यं हि मनु आवर्तः संशयाना आवासः किल आवासः क्रियता आशा नाम नदी आसंसारं त्रिभुवन आसारेण न इतः स्वपिति इतो विद्युदली इदमनुचित इन्द्र प्रधान इमे तारुण्य श्री इयं बाला मां इयत्येतस्मिन्वा' इह हि मधुर उडुगणपरिवार उत्खातं निधि उदन्वच्छन्नाभूः उद्भासिताखिल उद्यानेषु विचित्र उद्वृत्तस्तनभार उन्मत्तसप्रेमसंम्भा उन्मीलत्रिवली
No. Q A B C D E H I J
W X Y 2155635655568ERAL48...556562527527 401 ...
V145 200 V91 1992 V106
V116 V109 196789(96) V92746 V48 149 192 174 V8172 185 V85 184V73 171(78) V72 733 V26 __736 62073N77078 N72(73) N75N7775173073 N60 N49 N49 216 N58 N62N59
N58 N6160N58 N58 N86 9427 N51,2929 533 82983182852327576346 133582587884
683887883575(80) 581835 382 135* 84582586
88558985877(82) 583 531 539 838 173 V41V48V40 V48 V48V47 V43 V38(39) V40 Vil V34 V10 176* V42 Vol 141
V49 V48V44 V39(40) V41 V77 V82 V81 142691594 594 587 592597 193585(89) 591 646893 20 N15 N15 N15 N16 N16 N15 N15 N76
N66
N67 137 580 585 S82 581 581385 S81573(17) 579
$91 593 128 574 878 STS 579 $74 $67(70) 573
S28 827 310
S84 217381
582 582386 582574(78) $80 218
523 319,V71 769
S63 412
N65 102
S41 3384137532(31) 419
N89 149
V5 V5 V5 V5 V5
V3
V3 219 N16 N17 N16
N17 N17 690101 N92 N88(89) N88 N90 N89 N87N87
N48848 430 V103
V104 198 11956 57 58 361 55656256549(50) 355 15 51515 11551552553 356 352857551344550860574875 101335836937 540
540836829635880549349
INTRODUCTION
570
576
S10
83
520
838
556
856
...
...
V5
V4

837
41

Page #63

D E H I J
W X Y 3212231981851854359992 S61 56656254560262625
...
Ss

Stanza No. Q A B C उपरि घनं घन 87 19820520523 उरसि निपतितानां 123561563863566 एक एव खगो मानी 433
N10 एक एव सतां दोषो 434
N106(107) एकाकी निःरपृहः शान्तः 185 165
V63 V76 एकेनापि हि शरेण 220 N8084 ___N85N77(78) एके सत्पुरुषाः परार्थ 221 145 N47 N45 N47 एकैव काचिन् 22297 Ś81 S'102 एको देवः केशवो 223_1101 एको रागिषु राजते 224 ___7 573 [330] एतत्कामफलं लोके 225 एतस्माद्विर मेन्द्रि 180*
V52
V62 एताश्चललय
S05986 959 एते ते दिवसास्
440 ... ... ऐश्वर्यस्य विभूवर्ण
41 144045 N44045 कदर्थितस्य पि हि 226*N7718102079(50) कदा वाराणस्याम् 227 करेशाध्यरत्यागः 72*183094 N9N91(42) कर्मायत्तं फलं 228057161158 N59(60) कश्चम्बति कुल 229* 54455346
349 कान्ताकटाक्ष
230*172 N76 N77 N74(15) कान्तेत्युत्पल 231
522 कामिनीकाय 1038 139
543 कि कन्दाः कन्दरे
18* V80 169 160771 किं कर्मस्य भर 232 190 499 1102 197(95) किं ग तेन यदि 23362564564 567 किं तेन हेमगिरिणा 454 ... किं वेदैः स्मृतिभिः 191 13 10 11 18
N46
176 174 V66 160(66) V63 V50 V89 789 N81 N83 N82 N80 N80 N108 N44 N47 N46 N45 N42N74
N64 8985103 V141 N53
... N50 574578 373566(69) 572
V17 51 V61 160 V55 V47(52) V61
V63 S959 9595
$8 S8 V132 N43
N45 N44 141 N82 N78 N80 N78N84 N79 N77 N77 N106 076 N77*
V82 V87
V87 N91
N93 N92 .... N90 N65053N53 157 N60 N59 N57 N57 289 345
549 344 837843591 360 560* N73376 074 N72072 N107 N75 N76* 523524 521 ... 520 S 542 541* 540343539531(30)338 585 554 554 v.3 Vil V64 V57(63) V60123B
V25 N96(97) N99 9 8 195(96) N96 S63567 3635 561
N79 18 V8372 170(77) V71 169
INTRODUCTION
1525
540
...

Page #64

N9 563
...
Stanza कि शाकानिन किमिह बहुभिर कुङ्कुम पङ्कक कुसुमस्तबकस्येव • कृच्छ्रेणामध्य कृमिकुलचितं कृशः काणः खक्षः कृशोऽपि सिंहो केयूरा न केशानाकुलयन् केशाः संयमिनः को लाभो गुणि कौपीनं शत क्रीडां करिष्यति क्वचित्सुभ्रूभङ्गैः क्वचिद्भूमौ शय्या क्वचिद्वीणावादः क्षणं बालो भूत्वा क्षान्तं न क्षमया क्षान्तिश्चेत्कवचेन क्षीरेणात्मगतो क्षुत्क्षामोऽपि क्षौमं वासो वन खलोल्लापा-सोढाः खल्वाटो दिवसे गङ्गातरङ्ग गङ्गातीरे हिम गजभुजंग
469
...

No. QA Bc D E H I J W X Y 457 ... ...
V73 8551711718 S1781751615616553340 539 117545556 59 64860354547553 69 89 34137
138 V38 N38 N36N39138 137035 N33
N25 199790 ___798 V91 V105 ___VI15 V108 V95 V88(95) V91 ___V34 V27 V37 30 131 131 N32
N31 V30 N33 N35 31 128
NE N9 2V16 V19 ___V17 V18 V18 V19 V18 V17 V17
378 463
... 146 76 N941104 1106_1102(103) N100(101) N103N102 199(100) N100 119 115N15 145* 595 898
597 101598390(94) 595 850598 3'100 139* 586
589 $88
586891887379(84) 385512 12 S12 468
N103 234
V93 V86 V100 V109 V103
V85 V91 ___V91 V142 89821523
326 524925222021 21N17 N18 N18 N17 N16 N18 N18 N16 N16 N81 N74 N74 470 V100V66
V68 235 V97 ... V99 V111 V123
V104 V97(104) V99 V47 V49 V50 .236 V12V14713
V14 V13 114 V14 113 113
V6
V6 237 ...
N21 N17 N17 28 N29 N29 N30 N29 N28 N31 N31 N29 N24N75 N65 N66 17 N12 N14 N13 N12 N12013 N13 N12012 N29 N21 N21 473
V144 ... 15056 V6
___v566 6 6 644 39 N42N43N42N43 N41N44N43N42 N39 N90 N84 N84 238 V63170V6174 ____V74172780 V58(64) V61 v22V14124 239 V38744737743 V45V43 V40 V37(38) V37 ... V98 198*
N85N85
INTRODUCTION
522
20.
V6

240
...
..
N91

Page #65

C

241
DE HIJ W X Y V131
___... " " " V137 V138
V7
891 N52 S76
NOR
N48 N52 NblN50 N49 N99 87137537063(66) 569816820 V146 V59 V58 V54 V46(51) .... 196
....
V61
196
399
Stanza गर्भावासे शयित्वा गात्रं पात्रं प्रथम गात्रं संकुचितं गात्रैगिरा च गान्धर्व गन्ध गुणवदगुण गुरुणा स्तन गृहपदमिदं चण्डालः किमयं चला लक्ष्मीश्चला चुम्बन्तो गण्ड चूडोत्तंसित चेतश्चिन्तय मा छिन्नोऽपि रोहति जयन्ति ते जल्पन्ति सार्ध जवो हि सप्तेः जाड्यं धियो हरति जाड्यं हीमति जातस्त्वं भुवना जातः कूर्मः स जातिर्यातु रसा जात्यन्धाय च जीर्गा एव मनो शानं सतां मान तपस्यन्तः सन्तः तरुणीवेषा तस्मादनन्त
246

No. Q A B
V106 483 242
V107 484 485
45 N50N54 132* 570 576
872 486 243 V52 V57 V51 495
... V108 244
399 18111 245
N75079 N80 55 N64 N68 N67 247557 359 359 501 42 N46N48N46 24N21 N22 N22 502 248796
V98 25 N22 N23 N23 109343
545 249 v85
V80
V86 172 V36 V43736 141590393 593 188* V6775 V66
INTRODUCTION
557
... 5102597589(93) 396 34939799* 1 S11 S1,N111 vi Vivi
V63 V64 165 N76(77) N76 N77 N75075 N87
[N79] V66(67) N65
N38
N66 N64 N64 N24 N20 N20 362
358
55681550 350 N46 N48 __N45 N48 N4743N43 N23 N19 N19 N21 N20 N22N23 N20 NISN54 N80 N43
V147 V122 V103 196(103) V98
N67868 N22 N21 N23 N2412] N19
N39
N31 548 34454843836342
358 358 V93 V94 193 V86 V79(86) V80 V78 ___V84783 V94
V93 192 V41 V44 V42 V39 V36.37) V36173177176 586 3915962384(88) 39054189350
____79 178 69 763(69) V66 67 V67 Vs
...
131
589
250
...

179

Page #66

512
549
44 475
576
V87
526

Stanza तस्याः स्तनी तानीन्द्रियाणि तावदेव कृति तावदेवामृतमयी - तावन्महत्त्वं पाण्डित्यं तुझं वेश्म सुनाः तृषा शुष्यत्यास्ये तृष्णां छिन्धि त्रैलोक्याधिपति त्वं राजा वयम त्वमेव चातका ददतु ददतु दाक्षिण्यं स्वजने दातारो यदि दानं भोगो नाश दिवालाधन दिग्गजकूर्म दिश वनहरिणी दीना दीनमुखैः दुराराध्यः स्वामी दुर्गाचं हृदयं दुर्जनः परि दूरादर्थ घट दैवेन प्रभुणा दौमच्यान्नृप द्रष्टव्येषु किमु धन्यानां गिरि धन्यास्त एव
No. Q A B
D E H
I J W X 136878583380
57983579571(74) 577817517
N40 775333 3
3
569570 12565 S67570566 865558(59) 864
S43 261*347
349
54853347540846 S61 252 ...
V18 VI0 V20 253 176
V81 V95 V97 V94 ___V87 180(87) V81
V9 V19 44 N49 N53 N50 N51
N47 N51 N50N49N46 N77 N68 N69 254 172 179170 V83 V83 ___Va ___784 V69(75) V70 163 V21 V25 V28 V24 V24 125 124 V23 V232V48V50 V51 521
N50 235 V25 V29 V102 V28 V28 71N82 N93 N94 V90(91) N90 N92 ___N91N89N9N22 N18 N18
N70 50N59N63N61N61(62) N60063 N61N59N59N43N34 256 Vi vi - Vi VI
vi vi vi V1* N1 N1 N1 528 . N99(100)
N101(102) ... 257 S13 S10 S13 S13 $13 1313
... 813
535534 1527 79 18 V8 V8 V9 V9 V8 V8 V 19 ___vil V21 258 149 155V48V58 V565 _ v5l V43(44) ... 174
V77 259 N48N52 N49N50 N49 N50 N49 N48N45 27 N28828 N29 N28 N27 N30 N30 N 27 N26
N42 N42 260 N91N100 N103 N96(97) N97(98) N100 N99N96(97) N98 261 N92 N102 N104N98(99) N98(99) N101 N100 N97(98) N99
• N92 -N90 23 N20N21 N21 N20 N19 N21 N22 N19 N1* _N42N33 N33 10784234234447 434754235340 57877 196* V87 V95 V88 V102 V112 V105 192 V85(92) V88 VIE V37 V14 784544444434343926161
INTRODUOTION
N53

45

Page #67

No. QA B C 5425985100 ...
D E HIJ
W
X
Y

547
458
[362]
...
V129
S57 V133 NTON73N71 N69N69 567 5716659(61) S65 Vi1 V12 V12 V11 V11 V27 V28127726 v26
S71
N57N46 888 357 V42144 V56 V55
N46 S57 145 V56*
V38 N18 N38
N20N20 N18 N17 N41 N4039037
N94 N69
N93 N59
N91 N60
Stanza.. धन्यास्ते वीत धिक्किं जीवित धिक्तस्य मन्द धैर्य यस्य पिता न कश्चिच्चण्ड न गम्यो मन्त्राणां नध्यातं पद न नटा न विटा न निर्मिता केन न भिक्षा दुष्प्रापा नमस्यामो देवान् नम्रत्वेनोन्नमन्तः नरपतिहित न संसारोत्पन्न न स कश्चिदुपा न हि भवति नाभ्यस्ता भुवि नामृतं न विषं नायं ते समयो नालस्यप्रसरा निन्दन्तु नीति निवृत्ता भोगेच्छा नीचा दुःखेन नूनं हि ते कवि नूनमाज्ञाकर नेता यस्य नैवाकृतिः फलति नो खड्गप्रविदा
V3V333
V2 V143
__73
V11

262 550 60 N69 N73 N74 N71(72) 126366 868 868 154 V10 V12 vii V12 165 V24V28 V25 V27 556
N60 560 ___V37V104 22 N19N20N20 N19 36 N39 N40 N48 N40 562
N101(102) 26373 V3V3 567 569
N108(109) 195 V84 V85 V79 v92
91323 1525 525 264 V104*
V37 576 N102 265 09 N9 V10 153 18V10
V10 580 ... 111 118355657560 127667 569
172 49156159
N58 40043044 143 N44 581 ... ... .... V52
INTRODUCTION
1528
V92V91 526 527 V105799
V85 178(85),V79 824522523
V43 57545
V46 844
NO
N9
N75*
V9
V9
N10 N10 V10 ___V109
9
183 V10
V33
V9
569
555 5615 548(49) 35451010 663726760(62)66111 156059058 15653183081 14214514443140 19698
310 S1 N81 N97
V57

Page #68

266
12
304
V31
V51
V90

Stadza
No. Q A B C D E H I J W X Y, नो चिन्तामणयो
V103
V126 108234330 नो मत्येन मृगा
53453032292428557 546 पत्रं नैव यदा 590
N93 पद्माकरं दिनको 64 179 183 ___ 13081) N80
N79 179 N73 N63 163 परदारपरद्रव्य 593
160 परिक्षीणः कश्चि 16 NO
N71661513636 परिचरितव्याः सन्तो 50689
1101
... ... 1106(107) ... परिभ्रमसि किं 267
___760V61 62 परिमलभृतो 99* 32 534
$3437337323380581 परिवति नि
74 186 196 198192(33) N94 196196193(94) 19332N23 N24 परेषां चेतासि 167731 735
135 V36 135 133 V31(32) V31 V59 V60V61 परोऽपि हितवान् 598
N104(105) पाणिं पात्रयता 268
V90 पाणिः पात्रं 269 148 V54 747 V56 V55V54 V50
V99 V99 पातालमाविशसि 189 169V76 167 VEO V80779V82V64(70) V67
V71 170 पातालान्न समु
V124
... 165(71) ... पातितोऽपि करा 270N24N25 N25 N24 N23 N25 N26N23021 N85 पान्थस्त्री विरहा 271579584881
Ss08480372(75) 578* 536 583584 पापान्निवारयति 31 N333334
N32 135 N37 N33030 1722 ___N64 N65 पुण्ये ग्रामे बने
170* V51 V5s V50 V60 V58 V57 V53 V45(46) V48 121 V13 123 पुरा विद्वत्तासी 272 ... V30
V29 V29 129 पुष्पैर्मूल फलैः 181* V53 161 V53 V63 V62761 V56_V48(53) V51 V24 V16 V26 प्रणयमधुरा 2732354
358525455130
520* प्रतिदिनमयत्न
V102 प्रथितः प्रणय 274587590589 58792588580(84) 336* 32
SA प्रदानं प्रच्छन्नं N74 N78 79N75(76) N74 N78076N74 N74 N64
N57 प्रशान्तुशास्त्रार्थ 609 V108*
V125 प्रसह्य मणिम् 9NNNNNNNNN3N4
N4
INTRODUCTION
599
...
N33
819
C07
...
:

Page #69

VIT
V17
8
5
Stanza प्राड्यामेति मनो प्राणाधातानिवृत्तिः प्राप्ताः श्रियः सकल प्रायः कन्दक प्रारभ्यते न प्रियसखि विषद प्रिया न्याय्या वृत्ति प्रीणाति यः सु प्रोद्यत्प्रौढप्रियङ्गु फलं स्वेच्छालभ्य फलमलमशनाय बाले बाले चकित बाले लीलामुकु बिम्बाकारं सुधा बोद्धारो मत्सर ब्रह्मज्ञानवि ब्रह्माण्डमण्डली ब्रह्मा येन कुलाल ब्रह्मेन्द्रादिमरुद्ग भक्तिर्भवे मरण भग्नाशस्य कराड भर्तृहरिभूमि भवन्ति नम्रास् भवन्तो वेदान्त भव्यं भक्तं ततः मिक्षा कामदुधा भिक्षाशनं तदापि भिक्षाशी जन
V105 S15

No. Q A B C
D E H I J W X Y 124864866566569 8656964357(58) 56332525524
3 157 V64 157 167 V66 165 V60 V52(58) N101* N26 N 64 N54 186 166 173 V64
V7775767 V61(67) V64765766 VE7 276N25 N26 ___N26 N25 N24N26 N27 N24N22
N83 N83 277
N27 N72 N72 278 V78* 191 V83
V106 V100 ... 587,984
N90 N88* 18 N13N15 N14 N13
N14 N13 N13 N28 N56 N56 279 N26 N27 N27 N26 N25 N27 N28 N25 N23 N68
N59 280 593596 596 S89 892599595587(91) 593
896 598 281
V25
V27 161
V21 V22 V23 123V21 V21 21 154 V52 V54 617
V59 282 158
19518,V70 S18,V68 ... ... V57593562 619 412 v2V2 13 vi V2 V2 V2 V2 ____NAN2 283 193 V95 V107 V119 ... 198 191(98) V94 V13
V36
V13 284 V102 V73 186 V86 V85 174 172(79) 173
V92
V92 285 N36 N36 37 N36 N35038 N21036034 N95
N92 286
V37 V30 140 187 V68 174 V65 178 V786 V68 V62(68) V65 V66 V70 168 26N23 N24N24 023
N22 N24 02522020 N84 626
N105 63N76 N80 181 178(79) NTTN8078176176 170
N61 287* 315 S12 516
S15 S15815
552 288
V118 V77 V100 193(100) ... 630
V57 153 V17 120 V18 119 V19 120 19 118 113 ____V15738015 289 V86 ___... V76789 8 9 T88 var V75(82) V76
195 V9
INTRODUOTION
V2
...
N82
wa

Page #70

D E H I J W X Y
V27 v20130 152 N5515453N53 1102 N101 •N100
V86 V12 113 113 112 VI2V8 v32 Vill V104191 V84(91) V87 V3629 139 V57 V56 132 V44(45) V47 V32V25 135 V110
V101 V94(101) V96 V31 V2434 V136
... V47* V28 V21 V31
...
No. 0 A B C 280 .... 47 153156153N55 291 155 ____Vil V13 V12 V13 292
V94 V87 V101 178V50056 V49 V59 293
V96 V109 (294) V98 633 ...
V100 295 V88
V96 169 V33 740 133 V38 636 ... 148V4 - V4 V4 VI 92S24
526 520 48N54
N55
N56 11 N5 29657 297 298 111846 S47848 19014 N16
114
V39
136 V33(34) V33738740
V41
...
Stanza भिक्षाहारम भीमं वनं भवति भूः पर्यो निज भोगा न भुक्ता • भोगा भङ्गुर भोगा मेघवितान भोगास्तुङ्ग भोगे रोगभयं भो भो वुद्धिविचार भो माः शृणुत भ्रातः कष्टमहो भ्रान्तं याचन भ्रान्त्वा देशमने भ्रूचातुर्याकुञ्चि मज्जत्वम्भसि यातु मप्पिः शाणोल्लीढः मत्तेभकुम्भदल मत्तेभकुम्भपरि मधु तिष्ठति वाचि मधुरयं मधु मनसि वचसि । मर्कटस्य गले बद्धा महादेवो देवः मही शय्या शय्या महेश्वरे वा मातर्मेदिनि तात मातर्लक्ष्मि भजस्व मात्सर्यमुत्सार्य
V98 V41 V95 V3 527 Not N5
526

523
INTRODUOTION
NG
___Viv4V42 v2
525 .... 5243 83 53 N57156154154 N101 N98 N98 N6 N6 15 N5 N44 N35 N35 3757587358372373 519 5 17 S16 . ...
582551851 55246539545 834
N15014 N14078 N69 N70 ... N107(108) ...
681
N14
N15
V45
...
299 ... 146 190 V71 VIS 169 300 179 V92 184 301 V81
777 302158165V5s 8416313318
V47 V82 vgs V90 V72 S17

V82 V81 V71 V67(73) V69 V84 .V94 .V94 V107 V101789 V82(89) V85 V79
V84* V90 189V78 V76(83) V77
V100 1100 V67166761 V53(59) V56
V93793 S161615514151833736.
DP

Page #71

Stanza
मानमुद्वहतां पुंसां माने म्लायिनि
मालती मालती शिरसि
मुखेन चन्द्र मुग्धे धानुष्कता मुण्डं शिरो वदन मृगमीनसज्ज मृत्पिण्डो जल
मोहं मार्जय ताम् मौनान्मूकः प्रव यत्रानेकः क्वचिद् यथातुरः पथ्य यदचेतनोऽपि यदा किंचिज्ज्ञोऽहं
यदा मेरुः श्रीमान् ariz यदि धनिनः यदि नाम देव यदेतत्पूर्णेन्दु यदेतत्स्त्वाच्छन्द्यं यद्धात्रा निजभाल यद्यपि चन्दन यद्यपि विधिवै यद्यस्य नाभिरुचितं
यन्नागा मदवारि यस्मिञ्जीवति यस्यास्ति वित्तं
No. Q A B
648
303
650
116
V30
171 305
$53
$54
131 $69 $75
310
680
51
ܪ ܃ :
$30
V47
N65
V34
133 $72 $78 657 [Q2V18(17)].. 32 N34 N34 304 V23 V 27 182* V54 V62 35 N38 N39 V35
V42
V35
$40
$42
65 N97
N87 NSS
5 V29 V32 V29
306 V64
V71
V62
6
V82
V82
668
307
96
308
56
671
675
309 S'1C0
N60
$31
V53
N69
V30
N64
$55
$70
$74
N35
V24
V54
N39
с
$101
N51
V34
$58
$75
$74
N31
V26
V61
N39
V40
$45
N84(85)
V33
V75
V74
V87
N108 N100(101) N107 N109(110)
$32 $36
V46
V55
N68
N67(68)
N107(108)
N62 N62(63)
D
V35
$53
$70
$73
V20
N33
V26
V63
N37
V43
...
N84
V33
V75
V87
$32
V54
N66
N53
N61
E
V34
$59
$74
$77
N36
V27
V62
N40
V41
$45
N86
V32
V73
V86
...
N104
$31
V53
N69
...
S'105
N61
H
I
N23
*10
V32 V30(31) V30
$53 $46 $52
$69 $62(64) $68 $72 $65(68) $71
N32
V 26
V57
N41
V38
...
N85
V49
N67
V31
NS3 N83 V29(30) V29 V59(65) V62
V81
V75 V73(80) V74
N101(105) N103 N100(101)
$31
...
J
8'101
N55
N34 N31
V 25 V24
V49(54) V52
N38 N36
V35(36) V35
$25 $30
N103(104)
***
N62 N60
W
..
...
N104
$24
$20
$13
N61
V62
N58
V39
N37
NS
V41(42) V46
N65 N65 N49
$98
$79
...
S'98 S'100
...
N60 N41
X
V79 V78
$24
$23
$16
$16
$14
$13
.....
N50
V58
V63
N47
V41
***
N29
N8
V73
V101
$52
V83
N40
Y
N24
N32
N50
V59
V61
N47
V42
N29
N8
V72
$69
$48
V82
N40
N32
50
INTRODUCTION

Page #72

521
...
V67
697
...
702

Stanza No. QA B C
D E HIJ W X Y, या चिन्तयामि 311 V107*I N1 V2 ... NI V106* V98(105) ... NO यावत्स्वस्थमिदं 194 V83 84178 V91 V91
V90
V79 V77684) 178 172 V78 . 175 या साधूंश्च खलान् 29 130 130031
N300 N29 N32 N34N30 12798 N94N93 यासामंशुक 687
532 यूनामनङ्गं
691 यूयं वयं वयं 312
V68 V68 167162V51(60) ... येनैवाम्बर 313 114 116 115
V16 V15 V16 V16 115 115
N87N87* ये वर्धन्ते धन 174* V43749742V50 V50149 V45
V26
V18 V28 येषां न विद्या
N13 ये संतोषमुख 314 N18 N19 N19115 N17 N19 N19117 183
V19729 रक्तत्वं कमलानां
N29 रत्नैर्महा(स्तु
52 N61065N63N63(64) __N62 N65 N63N61 N61 N18 N71 N71 रम्यै हर्म्यतलं 315 161 V68
V70 V72V70763 156(62) V59 V76 V81 V80 रम्याश्चन्द्रमरीच 19375 V83
V75
V88 V88 V87 V76 774(81) V75 V75 ___780 ____779 रागस्यागारमेक
10641 541 543 546 542346341834341370 330 529 रावस्तृष्णाम्बु
8618319518 622 52032181851717869329 328 राजते राजमा 709
599 राजन्दुधुक्षसि
58 N67 N71 N72N69(70) N68N71 N69 N67 N67 N46 N37 N37 रात्रिः सैव पुनः . 316170 V77768 V81 V81180 770 166(72) V68 V41
V43
V44 रे कन्दर्प करं 317 180
V85799 V108 V102 V90 V83(90) V86597864864 रे रे चातक 721
N51 लज्जा गुणौघ 318
N99 [94(95) N95 N97 N95N92(93) N95N110 N73N73* लज्जा लेहः स्वर 724
V139 लभेत सिकतासु
319
... N43 N3 N4 N4 N3 N3 N5 N5 N5 लालचालन
57 N66 N70N71 N68(69) N67070 N68 N66N66 N31022023 लीलावतीनां
82118 Sil N60(61)1111 Sil 11 ll 1 578348347 लोभश्चेदगुणेन
37 N40 N41N40N41N39 N42 N39 NON38 N55 143N44 वक्तं चन्द्र
9022324242725526235212255
INTRODUCTION
...

14

Page #73

Stanza agi quiaraft वचसि भवति
वने रणे शत्रु वयं येभ्यो जाता वयमिह परि
वयमेव पुरा वरं पर्वत वरं प्राणच्छेदः
वरं मृत्युर्बाल्ये
वरं शृङ्गोत्तुङ्गा वर्ण, सितं झटिति वलिभिर्मुख वहति भुवनश्रे वह्निस्तस्य जला
वाञ्छा सज्जन
विकीर्ण हरि वितीर्णे सर्वस्वे
frer anfermar विद्या नाम नरस्य विपदि धैर्यमथा विपुलहृदयै
वियदुपरि स विरमत बुधा
विरम विरमा विरहेऽपि संगमः
विरुद्धस्तथ्यो वा
विवेकव्याकोशे
विश्रम्य विश्रम्य
Q A
$6
$102
$6
N52 N55 N52
V41
V52
No.
726
147
46
170 V34
V46
N55
177
732
320
321
736
322 N95 N85
323
V106* V05
156
V13 V15
V14
73*
324*
N86 N87
N84 N95 N96 N96 N47 N49
43
N47
741
325
V 45 175* V44 V50 70
N81 N92 N8
11 N8
V20
V24
$89 $92
162
140
326 V56
327
328
749
329
121
N58
$59
២
V34
V45
N50
V18
$61
N60
N56
N83
V44
V43
N93
N9
N70 N74 N75
$76
$72
$78
V22
$92
V56
$61
0995
C
....
$6
N54
V39
V54
V69
N57
N82(83)
V15
N93(94)
N83(84)
N49
V53
V51
N89(50)
N8
V23
$85
V66
$79
864
D
$6
N51
V42
V53
V69
N59
N55
V134
N82
V130
V14
N92
N83
N46
V135
V52
V51
N89
N8
$90
V65
N71
$77
V17
$59
•
E
440
$6
N56
V40
V52
N62
N58
N82
V15
N94
N85
N49
V51
V50
N91
N9
V24
$95
V64
N74
$81
H
***
N57
...
$6
N53
N52 N52
V37
V34(35) V34
V48 V40(41) V45
V55(61)
N83
V15
N93
N84
N48
V47
V46
N90
N9
V23
$91
V59
I J
S'94(105)
$6
V18
$64 $60
...
$6
N55 N55
N81
NS1
N48
V14 V14
N90(91) N91
N82 N82
N47 N44
...
V42(43) V44
[?] V43
N88
N88
N8
N8
V22 V22
$83(87) Ń89*
V51(56) V51
N72
170 N71
$76 $69(72) $75
$52 858
W
$56
N97
V45
V53
N14
N36
V71
V9
N35
N109
N62
***
V81
V44
N20
N63
V57
$42
::
$22
X
$70 $71
N100 N99
V47
V48
V53
V53
N28
N77
V75
V31
N27
N79
N51
V86
V46
N16
N52
V56
Y
$90
$67
N28
N78*
V74*
V8
N27
N79*
N51
V86
V47
N16
N52
V57
$91
$67
N89*
N91
$65 $65
$21
52
INTRODUCTION

Page #74

$7€
333
N5
NE
435
N7
NR
N8

stanza
No.LA Bc विश्वामित्र परा 330 विस्तारित मकर
11455051255 वेश्यासौ मदन 11034554750 वैराग्यं संश्रय 3319981045100 व्याघ्रीव तिष्ठति 33211101 T V108 व्यादीग चलेन 1295751 577 [C25827 व्यालं बाल नृणाल
67 19918990 186(87) शंभुस्वयंभु
112348348650553 शक्यो वारयितुं 759 शय्या शैलशिला
V90107 शशी दिवसधू
10 NA शास्त्रज्ञोऽपि प्रगु 10051
336 239 शास्त्रोपस्कृत 13N7 17
N8 शिखिनि कूजति 765 शिरः शार्व स्वर्गात् 334 V40V4739 VIB शुभ्रं सम सविभ्रमा72222 शृङ्गारदुमनीरदे
105539 540 311 श्रोत्रं श्रुतेनैव
5416367 N66N65(66), संगमविरह
770 संतप्तायसि सं
N36 संदष्टेऽधरपल्लवे 172 संपत्सु महता 335 N27
N28 N27 संपदो जल संमोड्यन्ति मद संसार तव 103
512 संसारे**कुन 97531
533 537 संसारे**परि 8820
521 524 स कोऽपि स्मर्यता 774
DEH I J X Y,
... 12*5 7980 1456503133984553 553 46350345538445055953
(1045100501(96) Sor* 998100 .. V120
V99 192(90) 195 V35125 V38 580575668(71)5745865555 N86 187 187 185 185 V6Y6 N6 349 34841547511 SI
NI1 V103v96 N4 N5 N5
•N4 N56145 145 536
8534 S62576577 N7
27 N7 N15 N1 N11 562 V47 146 V42
.. 139 N10 10 110 52
S
N5 N94 S41 544
540333(32) 539371 531 830 N64 N67 N65 N63N63N71 N61 N62
S77 N34 ____133353267 N57 ____
... 393(98) ...
N29N26 N25 N66 N5555 V110
vi0s V99(106) ...
33853037 568234833 333335332526531566532831 322 32352031919 519 838 V151
INTRODUCTION
52
895
33
N25N35
137
N26
773
336
•."
30

58

Page #75

54

..
'
339
No. Q A B C D E H I J W X Y V59
V60 V59 ... 338 V26
ingvo ... V26 V30 V30 V30 128
.... V27 ... V59 760 13056857457157369573568561(63) 56714513 614 8151057 S10 S10 10310 SI0 S10 S10 S54541 *840 59 N68 N72073N70(71) N69N72N70 N68 N68 N47 N38 N38
V101 797 1461015555 .
9656868 53* N62 N66 ___N64 N64(65) N63N66 ___N64 N62 N62
N26 N26
N70 315
830
573 574
V65 785
N44 340
588 393589881(85) 587* 337385 586 V128
531333
Stanza सखे धन्याः केचि स जातः कोऽप्यासीन सति प्रदीपे सत्य सत्यं जना वच्मि सत्यानृता च सत्यामेव त्रिलो सदा योगाभ्यास सन्त्यन्येऽपि बृह सन्त्येवात्र वने सन्मार्गे तावदा समारम्भा भग्नाः सर्पः क्रूरः खलः सहकारकुसुम सारं सारङ्ग साहित्यसंगीत सिंहः शिशुरपि सिंहो बली सिद्धाध्यासित सुजन कुजनं सुतारा विक्रीता सुधामयोऽपि क्षय सुधाशुभ्रं धाम सुवृत्तस्यैक सूनुः सच्चरितः । सृजति तावद स्तनौ मांसग्रन्थी स्त्रीमुद्रां झपकेत स्थाल्यां वैदूर्य

INTRODUCTION
794 796
N37
75 N100 N95(96)
N98 N97 194N94 797
... [Hi V107] ... 341
12312512 800 802 303 134 [C2538]
S84576(81) 582840 805
N37 807
N25 342195 V102V97V1101121 ____V102 V95(102) V97 N92N86N86 1591821 1920 v21 121 120 V19719 116 139 - V16 11334955051 54 550355519342348564578519 343N51 ... N69N53N50N54152151 N51N100 N97N8

Page #76

830
$87
S57
S71

Stanza No. 0 A B C D E H I J W X Y स्थितिः पुण्येऽ344 ... Vs ...
V39 V37 स्नात्वा गाहैः पयो 345 VIT ... 182 V97 V99 19583 181(88) V82V83188 Vss स्पृहयति भुजयो. 346085
F97
N93
N94N91(92) N92* स्फुरत्स्फारज्योना 347 139 V45 V3S V44 V46 V44141 . V38 180 ____Vs V85 मितं किंचिद्वक्तं 9332527527
323 329 326
... S255 6 ___5656 मितेन भावेन 7988
58 88 8 5838 585852 322 स्मृता भवति 348826828523 531 596 530527
26373543542 स्रजो हृयामोदा 349
S103591 589 594 590382(86) 388* 539
Sss स्वपरप्रतार 120 358560560 563 558 563 559 551357
572 स्वल्पलायुवसा
360 N32N32N33
N32 N31 N34 N36 N32N2930
N22 स्वादिष्ठं मधुनो
351 ... V7 VI01 V9 V6 V7 स्वायत्तमेकान्त
68N100 N90 N91N87(88) N87N89 N88N86 N86N7N7N7 हर्तुर्याति न
15 N10 N12 N11 N10 N10 N11 N11010 N10 N16N12 N12 हिंसाशून्यमय
352V) V11 V10 111 110 Vil Vil V10 V10 ... V97797 हेमन्ते दधि 144594397597390395100596388(92) 594*34895597
N. B. In N MSS, 294 occurs as some variant of 631-2. The oldest known Bhartrhari codex [ Pratisthasomagani's
amvat 15001 contains the following 297 stanzas: gr. I except 82103. 130: gr. II, nos. 205-8,211-2,216-8/twice 1, 220-1: 224, 226, 228-36, 238-9, 243-4, 246-51, 253-4, 256-61, 263, 265, 269-70, 273, 275-6, 278-80, 282-4, 286, 289, 292-3, 296, 300-4, 306, 308,311, 313-4, 316-9, 321-2, 324-8, 330-2, 334-5, 338,340-3.345, 347, 349, 350,352; group III, 458,633,702,751, 797. The oldest known EMS [ Ham 1074, before Samvat 16001 adds 560 as V 37, with gloss%3 449 and 439 as uncommented interpolations before V 64, Instead of ending at 200, text and commentary are extended, apparently by Dhanasāra himself, by the addition of 207, 283, 332, 293, 342, 248, 235, 599, 609. Just after the colophon are indicated 288 and 678 as "madhyavartini kavyani", perhaps as V77-8. Thereafter follow text and commentary [probably not by Dhanasāra] of slokas designated as rejections, though some occur in the main text also. Niti: 206, 378, 598. 559, 525, 385, 420, 523, 668, 671, 596. Srngära; 297, 218, 106, 250, 458, 135, 783, 247, 340, 683, 751, 330, 797. Vairagya: 851, 808, 236, 581, 255, 467, 210, 295, 213, 742 266, 214, 794, 678, 547, 323, 241, 440, 418, 584, 757, 483, 242, 222, 560, 344, 347, 367, 288, 839. In the order given.
INTRODUCTION

55

Page #77

56'
INTRODUCTION
II. Collection And Distribution Of The MS Evidence.
2.1. Methods of gathering the MSS. Theodor Aufrecht's three dirt Catalogus Catalogorum (Leipzig 1891-1903] is sadly out ot date for modern editorial purposes. Many times the number of MSS mentioned there have now gravitated to public collections while the number of such collections has itself increased enormously. The need will eventually be filled by the great Catalogus Catalogorum projected by the University of Madras. The information which I used as a starting point was furnished from the records of this forthcoming publication by its present editor, Dr. V. Raghavan. The general procedure which now prevails is that institutions allow MSS to be sent on loan to each other provided the borrower furnishes & legal indemnity bond for the approximate value of the MSS. The necessary guarantee was given for me in most cases by P. K. Gode of the BORI, where the borrowed MSS were lodged and studied. No less than 75 were actually found in Poona collections. Foreign institutions sent microfilm or rotograph duplicates at reasonable cost. In the case of those Indian collections which operate under rules permitting them to borrow but not to lend out MSS, a pratīka index or hand-copy was sometimes made. In a few cases, collation at the distant centre was also possible, but generally slipshod. I was able examine a few private collections by the kindness of friends who negotiated; in these casos, is also in dealing with many semi-public libraries, personal influence is of prime importance, and should be the first line of attack. A few known depositories of Bhartrlari MSS have escaped being tapped. The largest from which no information could be obtained at all is at Leipzig, where Aufrecht's own catalogue of 1901 reports eight MSS, nos. 417-424. One each is reported in the state collections at Bharatpūr and Kotah. These, like the 5 MSS in the Raghunāth Temple Library at Srinagar (Stein's catalogue) cannot be issued on loan, while there are no satisfactory arrangements for reliable copies at any reasonable cost. The logical procedure, had it been within my means, would have been to travel to all these places with it microfilm camera and take duplicates. Actually, this would not be worth while unless arrangements were also made to visit the innumerable Jain Bhändārs all over the country in the same tour. The East Punjab inbbeys at Ambālā, Amritsar, Nakodar, Patti, and Zira contain--ccording to Banārasi Dās Jain's Catalogue [Pt. I, Lahore 1923 1-no less than 20 Bhartshari MSS. Other collections of similar type should be extant in Näthapanthiya, Lingäyat, and a few Hindu Mathas. On the whole, however, the examination of material has been reasonably thorough, if not exhaustive.
The most remarkable external feature of the MSS is their distribution. They are to be found, in local or indigenous versions, in just three large regions: N=Greater Rajasthän, including Gujerat, S--the Dravidian peninsula, and a third region, which may be denoted by greater Mahārāştra, to include not only western India but settlements of Mahārāstrian pundits from Tanjore to Benares. This is approximately the territory tliat was sealed off at an early date by Mohammedan conquest. Of the three, the Greater Rājasthān area undoubtedly gives MSS of the most varying types. A parallel to Vavilov's law for botanical species would justify the conclusion

Page #78

INTRODUCTION
57
that the MS tradition originates in Rajasthân, and this is borne out by what we know of Bhartrhari from legends. Considering the importance which recensions from Kaśmir, Bengal, and Nepal possess for editing works like the Mahābhărata, I submit the following evidence for the non-existence of local versions in these provinces.
2. 2. Sāradā-Kas'mīrī. No Śäradă MS of Bhartrhari's satakas has been reported anywhere. No complete Satakatraya MS in Kasmiri has been reported in any accessible catalogue. Individual satakas are, however scarce, reported. IO 7210 is a vairāgya-sataka of A.D. 1850 copied by a Kaśmirian pandit Rămaratna. Aurel Stein's catalogue [Bombay NSP 1894 ] records five MSS of Bharthari's śatakas, of which 559 and 4016 are of the V in modern Kasmiri, the latter with a Hindi commentary; 980 and 1037 are again of the same satuka, dated samvat 1875 and 1892 respectively. No. 229 is of the Niti. No MS of the complete satakatraya has been reported from any source in Kasmir, in spite of several inquiries. This is in striking contrast to the wealth of Bhartrhari MSS from Rajputānā state collections of comparable standing, or to the old and indispensable MSS of other works found in Kaśmir-Jammu. It is worth noting that the grammarian Bhartrhari, author of the Väkyapadīya, was higly regarded and studied in Kaśmir.
The supplementary evidence is that the Kaśmirian Abhinavagupta [ 1000 A. D.7 knows only of the grammarian Bhartrhari, and seems never to have heard of the poet. Nevertheless, the Dhvanyāloka of Anandavardhana (Kasmirian of the 9th century) contains the stanza smitam kiñcid [my 93 ] without attribution to any author. In the 11th century, Kşemendra does cite a poet Bhartrhari by name but he gives as others' slokas which are as genuine Bharthari as any (2 to Candraka, 155 to Parivrājaka, 179* to Dipaka, 213 to Utpalarája) at least by the canon adopted in this edition. The Kaśmirian anthologies, the Sārngadharapaddhati [1363 A. D.] and the [15 th cent.?] Subhāṣitāvali of Vallabhadeva [or Śrīvara according to BORI 203 and 204 of 1875-76] are more generous. But in such cases we do not know what portion of the ascriptions is due to the anthologist and which to later copyists. Böhtlingk found that MSS of the śp. differed considerably in giving authors for the same verse. The evidence thus points to a late importation of and a slowly growing taste for Bhartrhari in Kasmir.
2.3. Nepal, Mithilā, Bengal. The sole MS reported in Nepal belongs to the southernmost archetype. In Mithilā, K, P. Jayaswal's "Descriptive Catalogue" | Patna 19331 vol. II reports only three Bharthari MSS in the Kāvya secton: p. 69, no. 65 of the Nīti in Maithili characters; p. 104, no. 101 described merely as a Bhatpharisataka, but may be a complete ?] MS of the southern version Y-the problem is here complicated by the reported owners, the Chitradhärā Library, denying that they have any MS of Bhartrhari at all. The last is. p. 160-1, no. 156, presumably of a vairagya.
Santiniketan has, apparently, two MSS of Bhartrhari of which one is a badly wormeaten Grantha palm-leaf, and the other a devanāgari paper Nitisataka. Of the 16 MSS at the RASB Cat, VII nos. 5097-5111 and
8 H. J.

Page #79

58
INTRODUCTION
no. 6 the Kávyasamgraha] not one is in Bengali, the nearest being 5592, an Oriy& palm-leaf of the Vairāgya. This, like my Yı, is of peninsular (YTGM] typo, being divided into paddhatis; it follows stanzas from the Sāntiśataka, ascribed by a colophon to one Simhunadeva, though eleven (of 24) stanzas belonging to that section also survive and have in common with Bhartshari our stanzas nos. 190, 218, 301. The remaining are devanagari paper MSS, of which 7747 is a poor E type probably from Rajputana like our A2 and perhaps 7743, 7804. Surprisingly many show Mahärästrian influenco. Nos. 9356 and 9937 [ both of N1 belong actually to the W version and 576 [N] is still more clearly of Mahārāştrian provenance, for it is of the version X, localized in Satara, Benares 57-4 is a modern Bengali copy of the fragment of the devanāgari Nīti preserved in Benares 60-10, and the version is again from Rājputana, represented perhaps by Bikaner 3280. IO 14196 gives e śộngārašataka in modern Bengali, and is a lato copy of a W original, while IO 11516 is a V of northern type, with some features common to my version C, but generally mixed; copy in Bengali on modern European paper. Three MSS, one only of each śataka, were reported at the Vangiya Sahitya Parishat, and these upon examination turn out to be of type generally current in Rājasthan. One of my conclusions upon studying MS evidence available to me was that Bhartrhari reached Bengal late, often through Mahārāştrians, from some base at Benares. This was confirmed unexpectedly by the researches of P. K. Gode, who showed [Ind. Culture XII, 1945, 47-56 ] that in the 17th century there existed settlements of Mahārāștrian Brahmins in Bengal, even East Benyal. Moreover, these were based upon Benares, and had originally migrated for deeper study of tarka and nyāya works. In any case, the contrast is undeniable when we compare the absence of complete satakatraya MSS with the innumerable copies of the Santiśataka found in Bengali script.
Rajendralal Mitra's Notices mention only three Bhartphari MSS. No. 706 fearfully misdescribes the Padyasamgraha containing our Yr as & work on smộti rites. No. 2837 notices a fresh Bengali MS with commentary of “Maheśvara", but actually the N from our version W; notice 3325, unless Mitra made another of his colossal mistakes, reports i commentary by Sri Minanätha, which happens to be the name of a Nāthapanthiya pontiff.
This negative evidence is again to be supplemented by reference to anthologies. The oldest published was the so-called Kavindravacanasamuccaya [F. W. Thomas, Bib. Ind. Calcutta and London 1912 1, definitely an eastern anthology, perhaps of the 12th century; it does not cito Bhurtrhari by name, and contains very little that is definitely Bhartrlari's. I submit that this is the same as the RKB., an eastern anthology of the 11th century. The fragment published by Thomas must have been about a third of a later copy of a Ngor type codex. For this dating, and for finding the citation Bhartphareh (from atrocious photo-duplicates) on fol. 369, I am indebted to Prof. V. V. Gokhale. Now the remarkable fact is that RKB. citations follow the stanzas, while of the five stanzas (succeeding the name) which end the (penultimate) section, three are 6, 302, 218 of this edition

Page #80

INTRODUOTION
59
and the other two* are unknown; but the name before Bhartrhari's in the text is that of Jfānānanda, followed by a variant of 470, and five others that are not found in any Bharthari Ms. Quite clearly, the compiler did not know any version of Bhartrhari familiar to us, he had heard the poet's name independently of his stanzas. Much the same phenomenon is observed in the well-known Bengali Sanskrit anthology Saduktikarnāmsta [A. D. 1205]. This assigns to Bhartshari many stanzas found in theśāntiśataka which generally passes for the work of Silhaņa or Silhaņamisra, who himself seems to have written in Bengal; conversely the SDK, ascribes quite genuine Bharthari ślokas to others.
Wherever Bhartrhari versions have root, the MSS are generally the commonest secular find. The paucity of MSS north of Rajasthān would by itself be surprising, while the rest of the evidence justifies the conclusion that Bhartrhari reached the north-east and the north-west at a very late period,
The actual mechanism of transmission may also be considered for a moment. The fact that so many copies exist but none is reported any. where earlier than the 15th century shows that Bhartphari has been in increasing demand for the last four hundred years, copies being read to pieces. The demand for the parallel and undoubtedly later Amaruśataka, for example, cannot have been as great because much older MSS of that work are still to be had. Even the oldest dated MS used for my collations our F. [ dated 1547, though may be 135 years later if the saka era was usod for samvat] is obviously a compilation involving general use of two different copies, while lacunae in the exemplar before the scribe are indicated by a string of dashes, as in many other old MSS of Bhartphari. Copies were (as shown by colophons) often made by dictation. This has certainly given many false readings. Finally, the work is small enough to be transported either in memory or as a written copy by an itinerant scholar, no matter how light he travelled, so that centres like Benares would certainly give opportunities for comparison (as seen by a second set of variant numbers for slokas in SVP 159), inflation, emendation, and contamination. All of these would also result from the general use of Bhartrhari as a school text in the period considered, for the scribe or the reader who had not crammed a few stanzas at least in boyhood would be ignorant indeed. The comparative scarcity of paper, and memory transmission, are perhaps responsible for the many extra stanzas indicated on margins, cover folios, or inserted bodily into the text of MSS belonging to well-marked versions-quite apart from the changing of individual readings. Copies to everyone's taste were not forthcoming very easily. As the (rather careless) scribe of Benares 59-10 says: waggafat Tuettu UE I fea Rafes
* कामं शीर्णपलाशसंहतिकृतां कथां वसानो वने कुर्यामम्बुभिरप्ययाचितसुखैः प्राणावबन्धस्थितिम् । साङ्गग्लानि सवेपितं सचकितं सान्तर्निदाघज्वर वक्तुं न बहमुत्सहेय कृपणं देहीत्यवचं वचः ॥३॥
--SRB, p. 74. 47. शिशुत्वं तारुण्यं तदनु च दधानाः परिणती: सभाः पांशुक्रीडां विषयपरिपाटीनुपगमन् । लपन्तोऽके मातुः कुवलयदृशां पुण्यसरितां पिबन्ति स्वच्छन्दंदमधरमम्भः सुकृतिनः ॥५॥

Page #81

INTRODUCTION
qe ofreetal "May this book, painfully written with broken back, loins, and neck, forehead cramped down upon the fist, be guarded with an effort".
III. Analysis And Grouping of The MSS 3.1. The chart. The most noticeable feature of Bhartrhari MSS is their variability, particularly in the order of the slokas as well as the choice of the stanzas included. It is generally possible to divide the MSS into two classes at sight, the amorphous northern and the logically arranged southern recension. Within the recensions, however, the variability is still enormous, making it necessary to have finer grouping. The uses of MSS are two: first, as testimonia for the inclusion and order of stanzas; and this can be served by any MS purporting to be of the complete satakatraya no matter how corrupt, or even by a translation; for the scribes always give generous measure, well over the 300 as a rule. The second purpose is the determination of the precise text of any given stanza, for which even a MS fragment may help if it be reasonably correct. Of course, with increasing evidence, it is possible to make use even of corrupt MSS for determining the readings, if the principles on which the scribe's pen slips can be established; moreover a fragment gives evidence about the omission of a stanza if the possible displacements of a sloka in its version are known. However, the totality of MSS is so large that the problem is to choose a representative sample of convenient size. To this end, therefore, it was decided to base the actual edition ay far as possible upon MSS which could fulfill both functions, being fairly correct copies of all the three gatakas together. In this, we are helped by the discovery that MSS which report stanzas in the game order generally tend to have the same readings for individual stanzas.
The first step in the examination of such a complete śatakatraga MS is to make a synoptic chart of the stanzas, with the pratīkas written down in alphabetical order. Unfortunately, even this apparently simple task is unusually complicated for Bhartshari. In the first place, it is necessary to have a fairly good acquaintance with the stanzas themselves, for there are different beginnings possible for the same stanza---as for example să ramya nagarī = bhrātaḥ kastam aho [169]. Grouping these under different pratākas would obviously give misleading testimony, Secondly, no chart can keep pace with the extra slokas which appear almost with every new MS, and certainly with MSS from every new centre. The method finally adopted was to use a supplementary card index, and to leave plenty of gaps in the chart proper where the pratīka of a now sloka could be noted for the MS in question. There is no possibility of exhausting all such extras, and ignoring them is equally out of the question as they have an annoying habit of turning up in the middle of some other Bhartrhari text. In charting, the sataka and the number of the stanza has to be entered, but this is again complicated because almost every MS makes some slip in the numbering, and many of them make such mistakes regularly. The final procedure was to enter both the actual number, and in brackets the number given in the MS where it differed from the one in my count. Otherwise, one misses valuable parallels and fortutious omissions. The neglect of this precaution makes it impossible to use

Page #82

INTRODUCTION
61
most oatalogue descriptions of Bhartrhari MSS. Finally, the southernmost archetype (YTGM and X) shows so much variability within a supposedly rig framework of paddhati divisions that it is preferable to give it a separate chart rather than use the general chart with its alphabetical order;
3. 2. Uses of the chart. The chart enables MSS to be grouped together into smaller units, the smallest being the version, which means at least two MSS which contain the same ślokas in the same order, but for explicable variation. These fall naturally together into four archetypes, themsleves grouped into the two recensions N and S. Naturally, the MSS defining a version must be separted to an extent which suffices to preclude their being direct copies of each other. It might seem that a work in which the total number of stanzas is supposed to be 300 would hardly allow sufficient variation for such refined division, but as 'a matter of fact there certainly exist versions which have not as yet been determined from the 98 sources charted by me and which need the collection of still more MS evidence. The usefulness of the version classification is that readings generally fall into those classes also, while any well-established version can often be located geographically with some accuracy, not only by finds of the MSS but by their colophons, vernacularisms, and scribe's errors. Whenever a MS of a given version is copied in territory belonging to some other version, contamination usually occurs from the local text. The versions thus provide a most useful frame of reference in what would otherwise have been haphazard collections.
The total cvidence may be presented in a greatly simplified stemma codicum as follows: [ Ur-Bhartphari]
(Vedantic recension)
10th century?
Ur-Satakatraya
-o single defective codex.]
i
TG M
N=The Northern Recension
S - The Southern Recension [ by logical rearrangement]

Page #83

62
INTRODUCTION
We now proceed to discuss the evidence for this line of descent though it must be kept in mind that anything like a true representation of the possible interrelationship between these versions would cover the chart with an unprintable network of tangled lines.
3. 3. Evidence for the grouping. There is no way of knowing what form the original Bhartrhari collection took, but it could never have been a śatakatraya, nor could the author himself have promulgated any edition comparable to what we possess today. The immense variation in order as well as content proves the latter point, for no one could possibly take such liberties with a generally accepted text. Moreover, the uniform tendency to add extra ślokas as Bhartrhari's shows that the work was, in all probability, started as a collection of Bhartrhari slokas by much later admirers. For neglect during the poet's own tifetime, the stanzas themselves offer ample testimony.
The common factor to the two main recensions, on the most generous level of inclusion, is below 250 stanzas. Another point that indicates later arrangement into three centuries is that there are not three mangalicaranas, except in the clearly artificial southern arrangement. N relegates śumblrsvayambhu- to the middle of the śrngāra, thus leaving at most two benedictory stanzas, cüdottamsita-[1] and dikkälādy-[ 256]. The real beginning of niti is ajñah sukhan, for this the earliest stanza common to N and S. Many N MSS begin the niti without any benediction at all; some repeat one or the other generally 256 ] as a beginning. Besides, the tendency to ascribe the game stanza to different centuries persists from the very beginning to the end of the tradition. We have seven stanzas of unquestionable authenticity [on the MS evidence] which are so displaced in the two recensions; the lack of fixity continues right through the second and third groups, the quite spurious tyaja durjana-[519] occuring in all three centuries. Some of this variation, however, is not fundamental because the extra stanzas, perhaps added after the colohpon or so indicated on the margin, appear to have fallen at the beginning of the next century by some later copyist's inaptitude. The lack of the third mangalāearaṇa has on occasion been supplied by invention, as in Wai 2 which has 411 and RASB 9510 with 662, both is NI, while the Telgu IO K7207 joins Mysore 1642 to put 768 as $1.
The Vedantic recension must have been fairly early, because its exact position is hard to settle. Its existence is shown by a fact that supports the preceding paragraph, namely that the stanza ilikkälady-[ 256 ] is also spurious, a later addition as seen from numerous omissions. In the first place, this is the very quintessence of Vedantic doctrine. Secondly, we can see it grow in Vedantic documents. The Yogaväsistha has f eta for: arche EFFETTI fashTTEFEST da ta gati (VI-a. 30. 12). This is followed by the 6000 sloka Laghuyogavāsistha, written by Gauda Abhinanda, a 9th century Kasmirian, which gives [6.1] Reggafah&CHE I FATT TTC sa faca 11 The exact form of our sloka occurs as the opening of the Laghuyogavāsisthasāra, which gives & still further condensed presentation of the Vedic doctrine in 223 stanzas. In Bhartrhari proper, thc stanza is decidedly out of place, as the more ardent Saiva stanzas that might have supported it all

Page #84

INTRODUCTION
drop out of Group I. Besides culottamsita [1], the only possible maigalācarana for Bartrhari, we have only one ckāki nihsprhah = 185 which places faith in Sivir.. Neither is particularly heavy Vedānta, and such casual mention shows merely that there wits a peg upon which Vedantic garments could be hung for Bharthari by later redactors. On the other hand, the mere existence of Saiva stanzits in versions copied and commented upon by Jains show that the Vedantic accretions come carly enough to be well established. Changes like sajjananām or punyabhüjām for brāhmaṇānām in 66", jano for jino in 224", turhati for śülini in 43°, and an occasional addition like stanza 219 is all that can be assigned to Jain intluence, which does not tamper with the Saiva verses.
Thc cvidence for a single defective copy being the source of half vur minuscripts rests upon the extraordinary phenomenon of two different second lialves for the stanza asārāḥ [83]. Which reading it has depends upon whether it is followed by the stanza bhavanto vedänta-[ 287*] or not; if not, the second half is that which normally goes with 287*. This is immediately explained as a case of haplography, for both second halves Begin with tathury. I maintain that this could not have happened in more than one manuscript, and even then only at that remote epoch when copies of Bhartrlari were rare, with very few interested in reading or comparing the version with others--if any others then existed. One should note that Krsnaśāstri Mahabala's NSP edition omits 83 altogether, BU 114/7 has both 83 and 287 with the same ending; Mysore 582 has, (like Bik 3277, almost unique among YTGM MSS) both of these in the A succession, though it otherwise follows M4.5. Occasional MSS like Bikaner 3280, PU 496, HU 2145 have the proper suocession of these two stanzas, but with the second in order cal. Finally, the haplography has actually begun in HIU 196 but is corrected on the margin. A similar double ending for 234 cannot be explained; but the stanza is not of Group I.
There is secondary confirmation for this grouping in that the clearly northern H version gives on occasion southern readings while the southern W agrees with extreme northern MSS against others of its recension.
3.2. Omissions and inclusions. Just how and when the satakatraya idea started is hard to determine, but it must have been fairly early. Recension S is more logically arranged than N, whence it should be the later; at best we may see in Na slight tendency to group two or three similar stanzas, as for example 68, 59, 60 on kinghoud, 109, 229*; 110 on meretrices. On the other hand, S is decidedly shorter than N, which should place it varlier. Therefore, we have to adopt the explanation that s was rearranged fruan an N which continued to expand and develop. Both make up their three centuries in different ways, though with a substantial common nucleus. It is our main critical task to see how far this common and therefore presumably original portion could be restored.
Every scribe who has left us a complete MS of the satakatraya manifests his anxiety to include every possible stanza which he believed to Bhartřhari's. This would be attested by the numerous verses

Page #85

64
INTRODUCTION
inserted on margins or just before or after colophons ( which occasionally slip into the following sataka] and frequent additions in the main body of the text proper. Had there been some clearly visible unclear portion to which all the rest could be treated as additions, the critical problem would find an immediate solution. Unfortunately, as far as can be seen, this process of inflation is quite general, and the common portion does not occur in the same order. That the inajor differences are due to addition, not omission, is supported by the increasing divergence of N versions in the chart as one nears the end of any śataka. The obvious principle-that of suspecting large numbers in any Century-cannot be applied directly because of the tendency to preserve the original ending, and additions by similitude. One conclusion is that the collection could not have been promulgated by the author in any such form, and that the work is some sort of an an anthology, not by Bhartphari, but by later editors who believed they were gathering together Bharthari ślokas. It might seem, therefore, that a stanza being omitted from a single codex would be prima facie evidence of its being spurious, or at least a later addition. Unfortunately, this is not true, as there is sometimes omission by inadvertence, particularly when the scribe is copying an unfamiliar text. The first step, therefore, is to see whether an omission can be explained. This is best done when it occurs in some individual MS. of an established version, while the general MSS. of that version include the stanza. Thus, the well determined versions occupy a specially important position in the critical apparatus. We are safe in stating that no importance should be attached to the omission of 194 in A3 or 110 in Ws. Then there are other cases where one can see quite clearly omissions which must be due to the copying of lacunary exemplars. Bikaner 3281, for example, omits § 11-19 with the numbers. GVS 2387 bas dropped something like ten consecutive stanzas around V30, NSi an unknown number at the end, HU 1387 some at the end of every sataka, and Bikaner 3279 about 19 in the first quarter of Niti; each of these, except the first, shows no gaps in the numbering, but parallel MSS of the archetype make it amply clear that the disturbance must be due to missing folios in the originals from which these are copied. One such large gap is shown in F6 at $90. It is not clear whether the process might not have worked in reverse, and many consecutive extra stanzas in texts like ISM Kalamkar 195 might not have come from some intruding folio, as in RASB 11030 whose initial folio krs strayed from the Siddhānta Kaumudi, unnoticed because of identical size and calligraphy. Some unplaced stanzas, like 1, are omitted in composite sources which copy their śatakas from different versions or recensions. But no amount of such juggling can serve to explain any considerable portion of the omissions.
There are other types of omissions which do not arise from such defects in the mechanism of transmission. In particular, we have a certain number of paraphrases in our text. Perhaps the most striking is 291. in mandākrāntā metre for 190 in śārdūlavikrīdita, substituted in F3.5, BU, HU 2145, PU 496, Bikaner 3280; and given besides the other in some other northern MSS with Maharāştrian influence. Similarly for 145* = 244, and 129 = 205. Stanza 34 is so closely approximate by mālatīkusu mxr [650]

Page #86

INTRODUCTION
65
that only the occurrence of both in W is a reason for taking them as separate stanzas. This same criterion applies to the case of 254 and 286 which most mogen editors take as variants of the same stanza, but which are reported separately in NS3, and in which the amount of variation seems to me to preclude the possibility of indentification, though not perhaps of à common original. This raises the question as to whether such stanzas are attracted by similitude in memory transmission, and whether the opposite process might not have resulted in the omission of one, perhaps the wrong one, of such a pair in some of the versions. The primary reason for suspecting 319 is its omission in A, though BU also omits it and HU 1376 relegates it to V3 as an afterthought; but we must note that the fourth quarter, embodying the moral, is identical with that of 9, and that Rāņā Pratip's translation seems to combine both stanzas into one, perhaps for this reason. The question then is whether there were originally two separate couplets with the same tätparya, or whether memory transmission, or perhaps imitation, introduced a spurious addition, Precisely equivalent is the case of stanzas 18 and 275, both with the same final quarter, with the latter omitted in X and one additional MS. Clearly, 296 and 297 can be confused because of the identical beginning, though the contents differ; the former is much the commoner, but many versions report both, and A omits 296 altogether, for reasons we cannot now discover. Nos. 270 and 276 say much the same thing in the same way, but are often both reported, and each is omitted in many Mss. On the other hand, 88 and 37 have not been confused by the scribes because of the identical pratikas [ changed in S], and both have to be taken as genuine.
The single phrase phalam karmāyattam might have given rise to 228 out of 22; srajo hrdyämodāḥ is the common factor between the probably genuine 134 and the probably spurious 349, though it is not so easy to explain the inclusion of one or omission of the other on grounds of similarity alone, as Comits both. Similitude both of sentiment and beginning seem to have caused s to group 193 and 315 consecutively, but the latter is omitted often enough to be relegated to Group II. The citations for 315 seem to indicate that it might belong to Vijñānātman, possibly the commentator on the Svetaśyatıra Upanişad, circa 1100 [cf. S. Srikantha Sastri in Annals BORI XXIII, 1942, p. 421].
3.5. The groups. The most that can be done under these circumstances is to make broad groups in decreasing order of probability, i. e. to measure the strength of the Bhartrhari tradition by the actual MS evidence before us. To this end, some reasonable criteria that can be applied by anyone with substantially the same results are necessary, though it must be admitted at once that, no matter what method of grouping be adopted, there will always be indeterminate cases near the borderline. For convenience, I have taken four major groups as follows:
Group I: This includes all stanzas generally found, or whose omission is unequivocally to be explained on the foregoing lines. However, omission in a single established version is held to disqualify a sloka for this group. Inexplicable omission in a single MS is condoned as fortuitous, omission in two shows a
93.9.

Page #87

66
INTRODUCTION
state of doubt indicated by an asterisk after the sloka number in the apparatus; stanzas omitted in three or more complete MSS, whether constituting a version or not, are also struck out of the group. C, D, I are treated as single MSS.
The total of exactly 200 stanzas in group I is accidental. Of these, the first seven do not belong to the same sataka in all archetypes, hence are labelled 'unplaced' and separated from the rest. Cudottamsita-, which is placed in all three centuries by turn is taken as the general benedictory stanza, while the rest are given in alphabetical order. Possibly, stanza 82 might also have been included in these. The remainder of group I is subdivided into the traditional N-S-V classes, each being provisionally in the order of version A though the general N order shows some marked differences on occasion.
Group II: This is printed in the same type as group I, and contains stanzas found in more than a single well-determined version, but not included in I. The criterion is generous, because of the critical conclusions in section 3,3 about 83 and 287. After all, each of the versions began froin a single MS at some time in the remote past. That they have become rooted attests their strength, but not necessarily their absolute reliability. Why does J alone omit 341? Why are 285, 350, 221, and a few others of the sort omitted only in X? To such questions, I can find no answer. But the age and contents of these versions being incontestable, there is no option but to include them in II. On the other hand, the group is undoubtedly much too broad, inasmuch as the authentic stanzas cannot possibly include all of those we find here, so I have drawn a minor dividing line of my own by reporting some stanzas as somitted in and others as "found in ", whichever was shorter. Clearly, the latter subgroup is much less likely to be authentic, though again the boundary is not sharp. A few stanzas that might, without doing any great violence to the canon, have been included in Group I have been starred.
Group III: This naturally contains everything in satakatraya MSS which cannot be ascribed to the first two groups, and which is also not clearly indicated by the scribes as an interpolation from some other sources. In many cases, as for example in HU 2145, it is impossible to be certain that the scribe wasn't just exercising bis memory and his pen, without much regard to Bhartrhari. But it is impossible to neglect any of the additions indicated as extras because one or the other of them generally turns up elsewhere in the body of a satakatraya MS. This process is also ancient enough not to be ignored. Thus, bhavad vhavan-[627] las forced me to include the extras in X2 though X is well-determined version; cetoharő [ 499] meant the inciusion of the extras in J3. There are plenty of stray verse jottings that I have left out because they were clearly not meant by the scribe as part of the satakas. Not every scribe is so careful as that of Bikaner 3287 who labels his extras Prästävikāvali, with an emphatic word on the margin na tu BhartrharakȚtiḥ, though several of the stanzas do occur in the Bliartrhari text. Bikaner 3276 gives many scattered marginal extras of which one not taken here is labelled silaclovasürch, whence the inference is that the rest are to be taken as Bhartrhari's and indeed most of them are found in other Bhartrhari MSS; Bikaner 3279 gives a couple of extraordinary stanzas

Page #88

INTRODUCTION
at the beginning of V, adding hopefully etaiva Bhāratraya śloko. Our Yı commentary, apparently under the influence of X, calls 205 an interpolation but stuch direct testimony is rare. I have had to rely upon guesswork most of the time in judging the scribe's intentions. A certain amount of information has, inevitably, been lost by regrouping in alphabetical order. Some of these interpolated stanzas form a unit, as for example nos. 445, 432, 355, and 563 in the Mehidpur MS, on gestation. The rearrangement certainly makes it more difficult to recognize borrowings en bloc. However, the question then arises as to the “ultimate" source, which is generally impossible to answer, Commentaries such as that of Indrajit give in the gloss many of the extra slokas from extreme northern sources. But Indrajit is quoting from works like the Bhagavata purūna, which are themselves late and composite. Attention is called to some duplication in this group. Stanzas 631 and 632 represent a deliberate attempt at grouping the enormously variant N sloka as against 294, which represents the homogeneous S stanza bhoge rogabhayam. The virtual identity of 441 with 461, concealed by different beginnings, was noticed only in proof. Finally, pure oversight in not removing an index card after emendition has caused stanza 735 to be given also in its unemended form 730, which should have been struck off altogether.
Along with the rare stanzas found in Bharthari MSS, there have also been included those ascribed to Bhartřhari in anthologies, both published and unpublished. Generally, this says more about the anthologist than about Bhartplari, for the editorial memory there may have been at fault. The stanza ve prāpte [ 695] was first discovered with the label bhartrhareh in SHV., and then it turned up in Nagpur 299 which comes from Amarāyati; one possible inference is that the compiler of SHV. Harikavi, himself a Sanskrit poet of ability, inust have visited that part of Central India at some period of his life, probably a formative period.
Group IV: This consists of two apocrypha, the Vitavịtta and the Vijñānaśataka, both attributed to Bhartrhari. The former is an older work, its mangalācarana being cited by name in SBH. The ascription is due, perhaps by honest misunderstanding, to one Mädhava, who wrote his own Jadavrtta às a sort of commentary on it [DC 11983). The Vijñānaśataka was first published (with commentary) by Krsnaśāstri Bhāüśāstri Ghule at the Goraksana Press, Nagpur in 1897, from a unique MS in poor condition discovered in the collection of his great-grandfather Bhatta Sadāśiva. The colophon ascribes the work to Bhartrhari, while the final sloka seems to make it out to be the fourth sataka of our poet. This, presumably, is the MS reffered to by Hirālal without further detail in the preface to his Catalogue of C. P. MSS [Nagpur, 1926) as the fourth sataka of Bhartrhari extant in Nagpur. An edition giving two stanzas less and the rest in a totally different order is still available from the Gujarati Printing Press in Bombay, but there has been no information forthcoming as to this edition being based upon some different MS, or merely rearranged from the Nagpur edition. To Ghule śāstri nnd the trusting though able translator into Marathi verse [the Bālasamavrtti, Nagpur 1937] Mr. B. A. Pātkar this has seemed genuine. To others, which include MM. V. V. Mirashi [by whose kindness I was able to secure a copy of the Nagpur edition, apparently collated with the original MS) and myself,

Page #89

68
INTRODUCTION
the verses seem poor stuff indeed, halting, patched up, without the sting or compression that characterizes the best of Bhartṛhari. The similarity of phrase which seemed conclusive to the first editors are to my jaundiced eye such trivial borrowing as anyone might have picked up. Indeed, far better stanzas in the style and spirit of Bhartṛhari have actually been writen, following a jocular remark of mine, by Pt. Krṣṇamurti Šarmā.
The matter is clinched by a bit of negetive evidence: not one of the Vitavṛtta or the Vijñanasataka stanzas is found in the bulky third group, so that no one in the general tradition could ever have heard of either of these two works as Bhartṛhari's. I particularly recommend my group III to enterprising forgers who have designs upon Bhartṛhari, in the hope that they, at least, will patronize this volume.
3. 6. Discussion of the groups. The first question that will arise after examination of such detailed criticism would be: how reliable is the critical method? Has the grouping any real sense? It may be said at once that the basic portion of version B, particularly in its omissions, was fairly well outlined by the procedure I have adopted, and that the discovery of an ancient survival in version J confirmed a good many of the omissions. The question, however, can only be settled by new discoveries of decidedly older MSS though this is by no means certain. The oldest reference to any specific work of Bhartṛhari is in the final section of Merutunga's Prabandhacintamani [1304 A. D.], "tena Bhartṛharina vairagyaśatakādi prabandhani bhāyāmś cakrire". Nevertheless, the V comes off very badly by the present method, inasmuch as barely 53 stanzas survive, though N and S leave 69 and 71 respectively. Moreover, while the other two "satakas" have five slokas each with starred numbers, the V has no less than 14; comparing it against the other two by the modern statistician's chi-square test, the probability of the the V being formed and transmitted by the same mechanism as the other two is negligible.
A certain amount of supplementary information is available from MSS received after printing off the major portion of the text. Nagpur 1087 omits 16, probably in its haste to include kṣudrah santi [471]; with Nagpur 421, it substitutes 451 for 184*. HU 1387 omits, among others, nos. 56-52, 91–96, 108, 111, 117, 196-199, 224, 233, 300, 332 348; no attention can be paid to this as the original from which the scribe copied the specimen clearly had missing folios. Similarly for the omissions of Bikar 3279: nos. 15-18, [21 shifted to V 157 (47)], 22, 26, 38*, 51, 53*, 265, 285, 328, 331. Bikaner 3281 is obviously of the same version as Bikaner 3278, so that the omission of 10 stanzas after S 10, along with their numbers, means nothing. HU 2144 omits 82, 149, 161, 179*, 187, 319, 349. HU 2145 omits 74* while substituting 291 for 190*. This substitution also takes place in PU 496 [which omits 132* and 301], and Bikaner 3280 which joins HU 2145 in also substituting mālatīkusuma [650] for 34. These are all N MSS. Among those of type Y we find HU 2133 omitting 120 and 328 while it repeats 77 as $ 19 and Ś 71(77); but its S is disturbed so that no attention need be paid to this aberration. Bikaner 3277, supported by fragments from the same locality, omits 165, 209, 226*, 273, 274, 278, 230*, 318, 322, 324*. The Nepal MS, supported for N and V by Jodhpur 6, omits 239, 230*, and 278.
Among the

Page #90

INTRODUCTION
69
last to be examined were the Limbdi MSS. Of these, Lim 885/1 bears signs of W influence, but telescopes blokas, particularly in Ś, so that a certain amount of doubt, might attach to its omissions; also, there is no apparent reason for some strange transposition as of 306 to the end of V[=1051, 184* -7 103. The order is V-$-NNotable omissions are of 132*, 215, 271, 274, 287* [which places this in the comparatively rare archetype beta ], 171, 315, 130, 348, Lim 1485, with its superb calligraphy gives 19 extra slokas after; V, showing :lcquaintance with foreign versions including w, while the $ is strongly influenced by B. Some of the omissions class it with BVB 5. We find 176* omitted altogether, 36 given on the margin of N, but indicated as a V stanza, and actually placed as V 42; 188* is extra 5, 184* is followed immediately by its alternative 451 as V 60, 61 respectively, which happens often in Gujarat; finally, 256 comes as the last of s, i. e. $ 113, perhaps by transposition of the colophon, though it might also indicate later addition of the stanza. Other omissions are 278, 304, 308, 315, 325, 334, which strengthons the case for shifting all these to group II, while the placing of 311 as $ 35 shows both the spuriousness of the stanza as well as the originality of the redactor. Limbdi 930/39, with its minuscule writing which completes all three satakas in less that five folios, belongs to version Q.
Still later to arrive was the Udaipur evidence. No. 1486, of archetype bota, omits stanzas 207, 213, 218, 99*, 179*, 278, 282, 300, 314, and 75, while repeating 256 as $ 1 and V1, with 349 as Ś 103(104) and Ś 86( 87 ); to what extent these are due to an attempt to match the Rāņā Pratāp translation is clear, but in all probability, the Sanskrit is complete. Udaipur 1650 omits stanzas 38*, 46, 47, 111, and 300, transposing 343 to V81; its Ś has a greatly changed order, paralleled very closely by Punjab 2101, BORI 329 Jodhpur 4. Finally, Udaipur 1748 and its copy 712 omit stanzas 149, 180*, 234[ inserted after the colophon as extra in 1748), 161, 292, 293, 297, and 349; stanza 278 is repeated as V 78 and V 105. This pair of MSS forms an ancient version Q with Limbdi 930/39, so that we are constrained to remove 149 and 161 to group II.
Of the three old, complete Ham MSS (with prsthamătrăs) of archetype beta, no. 874 dated 1719 A, D, has undergone a peculiar redaction, heading every śataka with the mangalācaraṇa 256, excluding 1 altogether. Omission of 257, 318, besides 208, 218, 232, 234, 260, 261, 278, 282, 283, 338, 242 proves influence by W or some parallel version; group I omissions are 1, 13, 38, 97, 115, 168 of which 38 seems important enough, in conjunction with the foregoing, for removal to group II. The second Ham MS, without number, omits 97, 126, 143, 194, 248, 278, 290, 301; the common omission of 97 with its predecessor need not be taken seriously enough for a star. More important because of its great age is the Pratisthāsomagani codex, for it shows the archetype to have been still unstable in A.D. 1444. Some important omissions are 82, 103, 130, 210, 215, 271, 274, 348. There is no doubt at all, on comparison, that this has a near ancestor in common with Lim 885/1, though there is variation enough to prevent the exact version being accurately determined. In any case, 130 must go to group II, while the omission of 82, not confirmed by the Limbi MS. may be taken as excusable, seeing that it was at time regarded as a Nśloka. The inclusions are also unusual in position: 458= $76, 702 = $84, 751 = $96,

Page #91

70
INTRODUCTION
797 =$98, and 633 V96, in spite of which the total falls short of 300. Finally, Ham 1836 dated A. D. 1844 follows Bik 3277 closely enough to compel the shifting of 165 to group II.
Utilizing this information, I could now emend my groups as -follows: besides 130, 149, 165 and 161, no. 132* should be shifted to group II, which might as well receive 74*, 180*; and 38* (also omitted in the lacunary Mehidpur LIS). In view of the fact that I believe C to be a proper version, nos. 99", 135*, 139* could go to group II, though 145* might be missing because of some lacuna at the end. Similarly, as BORI 329 and Punjab 2101 constitute a version, one can relegate 179*, 180*, 181* 182*, to the second group though the sequence suggests another lacuna in the source; this does not apply to 174, 175*, 176*, which might be so transferred. Finally, of the stanzas shown with a star in group II, no. 230 pay safely lose its asterisk, and the Bikaner 3277 evidence helps us with Ham 1836 to remove the star also from 226 and 324. Stanza 82 must at least be starred,
It might seem that an increase of MS evidence can only lead to the total erasure of group I, and a corresponding inflation of IT, as perhaps of III, seeing that omissions are bound to increase for the nuclear slokas whereas strays will continue to flock in. However, it should be emphasized once again that this is a superficial conclusion; with more MSS, one can better determine the number of versions as well as their interrelationship, which would eliminate asterisks completely from the numbers, and might even enable us to restore some like 229*, 251* to group I, with the certainty that all those which then remained in II and III were definitely later additions,
3.7. Testimonia. The secondary evidence in the way of citations in anthologies is of little direct use in the critical problem. The anthologies, as well as translations, do give valuable support in locating versions geographically. The procedure in my case was simple. It was out of the question to index every work where subhasitas occur, and Aufrecht's MS pratika index, received from the India Office after the war, is so badly out of date as to be useless. So, I went through all the printed works generally available by the simple procedure of glancing over the stanzas where the work itself was not indexed. Incidentally, an index can be misleading, as for example with manasi vacusi kāye, which is a sloka in the Mahanataka entirely different from our 19. An unexpected delay of two months after sending my text to the press allowed a similar examination of several MS anthologies, mostly at the BORI. These were helpful in culling additions to group III, and emending corrupt stanzas from isolated MSS. It is understood that group III stanzas may occur in other works, but as their number increased with the number of MSS examined, it was impossible to trace most of them in the MS anthologies, and even in printed works except the larger standard collections like BIS., SRB., SRK., SRH., SDK, SKM., etc. Comparatively fewer citations can have been missed for the first two groups.
Among Marāthi translations, that of Takā Brahmănanda, associated with our X, has yet to be edited property. Kavi Bāla's versions, represented by NS3 and Anandāśrama 624 has never been published. The bost known

Page #92

INTRODUCTION
passes by the name of Vamana Pandita (1636-1695), but appears in varying order according to the whim of the publisher. The translation alone, without the original Sanskrit, published in the old Nirnaysagar Series, lacks all three mangalacaranas and is northern for Niti, southern for S-V, as is also the incomplete though certainly not identical text plus translation preserved in Ujjain 711 with a colophon ascribing the poem to Harikavi, perhaps Bharty-hari-kavi. There are several other Marathi translations of quite recent date, for the poet is still most popular in this part of the country. The Maharastrian influence in transmitting our MS apparatus should not be overlooked, though truly Maharaṣṭrian codices are not So numerous. The Western pandits enjoyed influence and prestige as far away as Benares long before the rise of the Maratha power; the Pahadi Brahmins of northern U. P. are acknowledged to be of Maharastrian [Karhādā ] origin. With the Maratha empire and particularly in the days of the Peshwas their influence was paramount, so that a considersable number of northern MSS then found their way into Maharaṣṭrian homes, to join the defective version W.
71
The best known Hindi translation is that of Rana Pratap at the end of the 18th century; the Sanskrit originals of the slokas are often unidenti. fiable. Printed copies are singularly rare, though reported as in the British Museum collection [Cawnpore 1911]. The Sanskrit text given in Udaipur 1486 docs not match the translation, many stanzas being given without a Hindi equivalent. This is remarkable as the MS is dated just 33 years after the translation and copied at the same place for another prince of the same house. Indrajit's Vivekadipika in Hindi prose is far more scholarly, but only one MS each of the N [10 K7210] and the V [ BORI 350] are known, nothing having ever been reported of the S. The author was one of eight sons of Raja Madhukar-saha (1554-92) of Orecha. In Telugu, the best known is the metrical version of Enugu Laksmana which, like others reported in that language, is beyond me. Most of the printed vernacular translations may be neglected in the critical study unless based upon original MSS, and of unimpeachable authenticity. The editions, where any exist, are invariably uncritical, emended arbitrarily and rearranged according to the whim of the editor, without documentation. They constitute, as it were, extensions of the innumerable printed school editions of the Sanskrit text that appear every year in almost all parts of the country.
As with the translations, the anthologies need critical edition before real use can be made of them for the Bhartṛhari problem. At present, we can at best say what recension or perhaps version was known to the compiler.
IV.
Determination Of The Text
The
4.1. The problem. The previous section dealt with the problem of restoring as far as possible the original content of the collection before us. next step is to determine the original text of each stanza from all the variant forms preserved in the MSS selected for discussion differ.

There is no question toxt-determination for group IV, seeing that both the works contained there are apocryphal. The Vijnanasataka is already published with a commentary while the Vitavṛtta is known from a solitary

Page #93

72
INTRODUCTION
reasonably correct source. In the third group, stanzas found in a single determined version are generally clear, while the vast majority of these stravs occur in “deplorably incorrect” or, as in the case of Wai 2, quite hopelessly corrupt MSS. Therefore, I have had to print them in a heavily emended form whenever parallel citations from anthologies or other sources onye correct readings. The original corrupt readings have generally not been given for lack of space. However, where the correct form was in doubt, the original stanza, no matter how meaningless it seemed, has been reproduced as it stood with a few suggested emendations or a question mark [ which could have occurred far oftener), in brackets. A considerable number of these stanzas look as if some optimist had written them himself after it six-week correspondence course in Sanskrit, the most atrocious being perhaps our 700. Our major problem, therefore, lies in determining the text of group I stanzas, and of those in II which occur in almost all sources. Theoretically, the question is simple enough. Every stanza was composed by someone, the editor's task being to restore its original text. In practice, one has to deal with hundreds of divergent sources, all of which are over a thousand years later than the "original”. So simple a text as our Y1 with its commentary, less than two centuries old, preserved by a single family in a peripheral region, cannot be determined with absolute certainty from its three representatives. The text of the much more popular version E is correspondingly more diffuse, at times to the point of indeterminacy. It would need a remarkably self-confident editor to claim the restoration of the original text from such material.
4.2. Nature of the commonest variants. A great part of the actual variation in readings arises from slips of pen or of the tongue. The one ren] ambiguity in the devanagari alphabet rava-kha is excluded by the metrical nature of our text. For the rest, there is an endless chain of mislections. The commonest slip, both of pronunciation and writing, is va = ba, while a little projection carries va into ca, so that vitta and citta are confused throughout. The letters pa and ya are written almost alike, while a little pinching makes ya look like ma, which can sometimes be misread :us sa, and mispronounced as śa which in turn is close to the written form of trū. On the other hand, şa=kha is a coinmon interchange arising from Rājashāni speech, like ya saja. More complicated aro the changes due to tongue-twisters; jatharuharinuh in 239, rūvaņah in 49% are simple metathesis. The interchange 876 = 800 (whence sujana=svajana) probably goes back to the oldest form of devanāgari, when the consonant va was joined below the line like the 4 vowel mark. Writing the u sign in the line probably causes the variant viphala for vipula[294]. The readings punyair and puspair in 181" are epigraphic variants as are ittham= iccham, artha=argha.
Fortunately, not all the possible variants of this sort occur in any single manuscript, and they can generally be corrected by noting special tendencies manifested by the source; occasionally, copying from an older codex with prsthamātrās has also to be compensated. The greater number of these present no serious problem, and have generally been corrected silently when the original reading was not in doubt. Our purpose here being not only to

Page #94

INTRODUCTION
73
determine “the” text but also to give some idea of the variation, mislections of this sort have been reported whenever they occurred in exceptionally good MSS, or tended to show possible relationship between MSS, or were frequent enough to show a general tendency to error, or when they made some meaning, however fantastic, or when the original could not be determined unambiguously. It must be admitted that a good many of these serve no immediately useful purpose besides swelling the critical apparatus, but a few were comic enough to relieve the otherwise intolerable tedium of collation, like bhojanam sadgatinän [1000], grāhamayiva [132 ) and na dahati pāvakah which ruins both metre and meaning in 60% though given in an excellent codex, A3. Possibly, some might one day be of interest to psychoanalysts. Mahärāştrian scribes generally confuse length in i, ī, u, ū, besides scattering their anusvāras and visargas as an afterthought, much in the way of seasoning, at random. The Gujarati and south Rājasthāni scribes insert the anusvāra on a syllable preceding a nasal consonant. In the Dravidian codices, the tendency to use la for la is generally intensified while those in the extreme south often reverso the northern bias, replacing sa by sa. These mistakes are passed over without mention, like the common interchange tartha.
Not reported also are permissible variants of samdhi. N MSS except J, and some of the Nandināgari MSS of S generally double the consonant joined to a preceding r: märgga, written like mārgra in Jaina nāgari; varnna, with the duplicated nn shown by crossing diagonally; nirddhana, etc. Even commoner, in all MSS except VSP, is the use of the anusvāra for the parasavarna, which we have corrected here. Finally, some difficulty arises because of our compromise orthography which treats each påda as a unit and separates consonants that come together by saņdhi alone without a proper compund, except the 9'. This means that I have committed myself in some ambiguous cases to a definite opinion as to the existence of a compound, without being really certain as to the poet's intention. The reader is at liberty to choose his own interpretation. Let it be emphasized, also, that there has never been any question of reporting all possible variants from every MS inspected.
4.3. Methods for determining the readings. Some of the variants of types roportod above make little difference to the actual text, even when thoy cannot be eliminated. A single anusvüra, easily added or erased, separates the singular yütyupaduh froin the plural yāntyāpadah in 394 or yati from yänti in 226". Whether 1199 should begin udvrttah stana-in place of rovrttastuna-, or 1520 have yalat-trutyad for galatrutyad, or whether there should be id visarga at the end of 1226 to improve the sense are almost matters of individual taste. Clearly, some general principles are necessary which not only apply here but in cases where the causes of variations much deeper, giving decidedly more serious variants. I do not mean the highly individualistic emendations that occur in rare MSS like Punjab 2985 or Bikanor 3275, which may safely be ignored, but variants to wluch new MSS ada new readings and which must therefore be treated as itrising from some ossential dilliculties.
At the outset, let us provo two general principles of text-criticism, which apply to our material. The first is that rigid Päņinian rules do
10 H. y.

Page #95

74
INTRODUCTION
not necessarily hold for the present collection. The best example of this is the verb form śiksatu in 48'. In school editions like M. R. Kala's, this is emended to the correct śikṣatām, which I have found in just one MS, namely the late and worthless Y-type fragment Nagpur 801. The remaining verb-forms in the stanza are yātu, jayatu, prayātu, so that one might see here the beginning of some form of assonance within the stanza. But the reading itself cannot possibly be contested, seeing the remarkable uniformity of the MSS. The form gacchatām in 25a is just the opposite type of error, though with correct variants - none of which can be accepted on MS evidence alono. Nābhyarthito jaladharo'pi is not a good construction in 64'; nor smitam kiñcid vaktram in 93a, though emended to mugdhana in most of S and explained as vaktram kiñcid smitan by most N commentators. Plenty of other examples could be found to prove our point,
The second main principle is that strong variation always indicates some difficulty which the scribes tended to smooth out in different ways, In 1094, the reading -sastrīşu rajyeta kah is certainly not in doubt, but the word sastrī is comparatively rare in classical Sanskrit in spite of its use by Patañjali (on Pāṇ. 2. 1. 55] and definition as a knife in Amarakość 2. 8. 92. Common enough in Prakrit as satti, about the only well-known classical Sanskrit work that gives it is Māgha's Sisupälavadha 4. 44. The confusion particularly evident in otherwise correct southern codices is thus clearly explained.
The text in general determines itself by the concordance of the overwhelming majority of the MSS, but in the really difficult places the Valentinian law of citations cannot be applied. We have first to note that the N recension as a whole is conservative, preserving archaisms and solecisms, whereas S tends to paraphrase in correct Pāņinian Sanskrit whenever necessary. The N text, in the final analysis, rests mainly upon A-E, as the other versions are not well-determined, or are contaminated by foreign readings while the Y collations made by others are unreliable. Whenever A, or even A0.1 shows agreement with any Malayalam source, I have taken the reading as original, for it could hardly have arisen otherwise al the two extremes of Bhartrhari territory. When, howevor, N and S differ en bloc, with nothing to choose between them, I have taken the N reading provisionally as a stopgap, because Blartrhari after all was a northerner according to all traditions, and the MS třaditiou certainly originated in the north. Finally, the rather intricate metres make restoration easier in some ways, for one can then constitute the text letter by letter. The wavy line is used to call attention to a strong variant which could as well have been accepted for the main reading without much violence to the canon. It could have been used much oftener, particularly in 273, where every version has its own strongly divergent readings su that the task of restoration seems quite hopeless.
4. 4. Applications of the method. The reading -ganāḥ samvāsat: jayate at the end of 33d is certainly ungrammatical, giving a singular verb with a plural subject. The major alternative in N is to take the singular -yunah, which violates the rule for compounds. Here the meaning is not

Page #96

INTRODUCTION
in doubt; we have three separate virtues, of which one develops according to the environment; the difficulty arises from the extreme compression and is characteristic of the Bhartyhari nucleus, for the poet generally takes syntax and grammar in his stride. The southern reading is so obviously a paraphrase emendation that it is hardly necessary to state that the N variant could never have arisen from it. On the other hand, there are onses where the s reading must have been the original, the most notable being sakayuvati- in 257. The simile describes piper-betel leaves, of which the common variety is a dark green, which agrees with the otherwise senseless northern reading sukayurati-, But it is not generally known that there exists a rare superior variety, beloved of the connoisseur, grown only in a few places (as in one near Benares 1 which has a pale golden colour that coincides exactly with the highly prized pale golden complexion of the now forgotten Saka maidens,
The reading that best shows the need for applying the method to constitute our text letter by letter is perhaps param devatā in 70°. The general N text gives param daivatam as against parā devata in S, so that it would have been necessary to invent the reading had it not been found in Ao.1 It, a few Jain anthologies, and one MS used by K. T. Telang. No grammatical difficulty remains if paran is taken adverbially in the sense of eva, though even the A commentator neglects to do this.
Decidedly un-Pāņinian is rūgādhikkyatamostha- in 119. There is a minor difliculty the samdhi -tama + ostha which should normally have become tamaustha, but is optional (Vānt. Pān. 6. 1. 94) in the present case without the diphthong. However, this would naturally cause an inclination to take the preceding ending as participial, -tam in place of the superlative -tama, which really constitutes the major difficulty. The noun has so inferior a position to the verb in Sanskrit that adding -tama even when an adjective is not indicated is permissible, as in strītarā, strītamā, in our dictionaries, or kumāritara, brāhmaṇitami in the Kasikā on Pāņ. 1. 1. 22. We have dvijamukhyatamah in Mrochakatika I. 3, suhrilama in Mudrārākşasa I, aśvatama in Pañcatantra V. 10. The real objection is to having two taddhita affixes, for ādhikya is already so developed. The meaning not being in doubt, and the emendations so palpable, I prefer to take this as another of the poet's short cuts, rather than a vedio survival.
Other dificulties are easier to resolve. In 152, kşudhitair narair tends to form a unit "hungry people", i. e. beggars, which gives rise to the variants, particularly niranna-, as a matter of fact, kşudhitair qualifies śiśukair, and the narair is emphatically in the sense of Cato's viros alienos, that one's wife should not be seen in so desperate a plight by other men. The variants for manorathoparicita in 196o derive from the tendency of paricita, a strong compound, to form a unit; the correct resolution, as indicated by our hyplen, is manoratha + upari + cita-. It 98° sumanasah has clearly been mistaken for an incorrect nominative plural “flowers", which should have been sumanumsi; the original meaning, however, seems rather to have been the genitive singular of sumanas taken to mean “the man of good mind", to go with madam in d, for we already have kusumāni in b; of course,

Page #97

76
INTRODUCTION
the double entendre is not excluded. Jayaning of 1134 has also caused a great deal of confusion; apart from lesser emendations such as paramām, vikatām, nrpateh, the major forms are jayinīm and jananim. The minor reading jayanim from X Yı not only explains both these forms but is actually better grammar; woman is to be taken not as a victorious mudră (seal) of Cupid but the instrument of victory, hence the lyut affix; one can point to the mystical significance of the mudră from the time of the punch-marked coins and to the Yaudheya coins (as well as seals) with the legend Yaudheyanām jayamantradharāņām.. Similar reconstruction should give us the form jrmbhani in 1487 from jrmbhiņi and irmbhusi, though I am here unable to give any further justification unless one takes the termination as denoting the sound rather than the action of yawning, i, e. the yuc affix of the grammarians.
The form juhvantam in 60° is against Pāṇinian usage, but the correct 3P. ending juhvatam gives the wrong cadence for an odd anuştubh păda. S favours juhvānam, which has to be explained by the complicated cānas of Pāņ 3. 2. 129 as "habitually sacrificing". But it is curious to note that many s commentators err into taking this form as a participle; even M. R. Kale, who gives the grammatically correct explanation in his edition of Bhartrhari, makes the same mistake in his grammar! It seems to me that so trifling a difficulty would not have deterred Bhartrhari. On the other hand, the similar mistake ārambhante for ārabhante in 115° could easily have arisen from defective transmission, seeing that the single dot of the anusvāra makes all the difference. I have had to take it on the A1,2 M2 correspondence, amply supported by other MSS.
The principle of the lectio difficilior is not always easy to apply in such cases. Vegetarianism would cause the emendation sūkādi- for māmsādi. in 253'. But the decidely minor reading lavadhana was preferred to navadhana. in 161o only after considerable hesitation. On palaeographic grounds, the confusion is easily explicable. We have two cases in the present text: 1% 9° ātmaninam and linom, where the latter seems to me a possible Vedantic emendation; and 898 where sphural lilābjānām has the possible alternative sphuran Nīlābjänām. It seems to me that on the whole, la is more likely to misread as na than the reverse, while lava- allows a far wider range of meanings a possible lectio difficilior than the simple nava-, which sneers at the pride of the hoveau riche. The reading is admittedly weak, like -pranamatā in 72", but I think my analysis of the evidence justifies both. We have jñānalava- in 8o and laksmilava- in 1090 which have caused no difficulty, so that lava- must here be taken, if at all, as the first member of the compound.
4.5. Starred readings and hiatus. This brings us to the few readings in the first two groups which are pure emendations, in that they do not exist in any MS. It must be noted again that a compositeurcading like trsne' dhunä mä bhava in 149d does not exist in any single MS, but is levertheless not starred because its components can be picked out from the various sources, and it does explain how these variants might have arisen. The one starred reading of mine which does not restore a hiatus is tebhyo

Page #98

INTRODUCTION
77
'parebhyo in 43', where the star is really on the avagraha sign. This sign would not be written at all and then the reader would take what is left as had samdhi, emending tebhyo to tebhyah, or changing the succeeding consonant from hard to soft like tha narebhyo of most N MSS. But the S reading inahadbhyo emphasizes by paraphrase that the virtues described apply primarily to exceptional men. Para has one such meaning, though e infusion with the other meaning "strangor" might also have occasioned the change; but apara means, here as in 22 and perhaps 162, matchiess or unexcelled, which seems to satisfy all the requirements both of meaning and textcriticism.
Avoidance of hiatus is general in Sanskrit poetry on the classical model. But Bhartrhari shows Prakrit influence at least in his metres, for we have bosides the ürya-giti verses, a mātrāsamarrtta in 141, and agaiu & dodhaka in 117. Certainly, there are cases of permissible hiatus: in 25%, twice in 116 while another in 1132 has been emended by the addition of a needless int in most MSS and that in 24" by substituting munau for riau. Now hiatus after a strong pause can certainly not have caused any difficulties, though there is a clearly discernible growing tondency to avoid samdhi across the pādas as well as hiatus, on the part of our scribes. Examples are across 17897, 139ab, 4301, while the apparatus of 18ab not only shows the addition of all sorts of particles but even change of order to avoid a samdhi which, like that over 15904, does no harm to anying except tho panse,
If it be granted that a hiatus is permissible with a strong pause as after a quarter, then it is easy to show that a considerable number of the cases of hiatus occur across a pause which was originally as strong, as for example ihe 12+ 7 caesura in the sārdūlavikridita metre. The strength of this particular caesura for our special collection of stanzas is evident when one considers transpositions made of portions before or after such a caesura as in 230, 169c and the numerous cases of strong variation amounting at times to it total substitution that are reported for the whole unit of seven letters at the end. It is not surprising, therefore, to find several of the cases of hiatus coming precisely across such a pause. The first is across 1595, then across the caesura in 148, Now 298 also shows an exactly parallel transgression of the caesura as 1439, but the absence of variants give no reason to believe in the existence of an original hiatus there. The à jñātam of 249d and tha anu amsikrtya of 30 tab are not starred only because they seem to appear in the H and J commentaries respeciively. The former needs no further justification, bein, obviously the correct reading. The latter is much more difficult as tho J commentary is poor and the only explanation that I can see there is to tako iu its ( alverbial) neuter in the predicate; there are many more readings for just this case in uncollaied MSS, but saidbi across the padas does not seem to have caused any difliculty here.
The natus vilecijane inju vam seemed the rest way of explaining the various particles and the vive plural in .1', while somo support comes from the meticulous H commentary which makes no mention of auy such particle, nor of the plural. The starred reading in 86 ko vă arthaih similarly :1ccounts for all the variation; the final sānurăgah is to be taken with kah,

Page #99

78
INTRODUCTION
e been & "
Possibly, saza but
algulistitut were in its e
the verb form “could be” being understood. I have not gone out of mg way to impose hiatus or starred readings. The particle hi is the general N method of avoiding hiatus across the caesura in 13°, and has been retained also because its emphasis is not out of place in the context. For the rest, some of our scribes have seen a hiatus where none oxisted, as in 142° where ratyanta, has been taken as a mislection of sorts for atyanta. There may have been a real hiatus in 28% concealed by payasā svālma, but the evidence is insufficient. Possibly, a case for hiatus may also be made out in place of jarayā yāty ujjvalam in 1974, but I prefer to see confusion due most probably to haplography or the occasional substitution of juty- for yūly-; moreover, it would be more natural to have some verb here in its explicit form.
It was gratifying to find several of these restorations supported lig version Q, such as 1536, 61704, 115, 148, 249"
V. Who was Bhartrhari ?* 5.1. The problem of identification. We are now left with a set of verses grouped in order of probability, which show slow growth over the centuries, but with a substantial nucleus which must have been original. A characteristic of the oldest portion is its compression, with a philosophy which makes a strong impression upon the reader of a marked literary physiognomy. That Bhartrhari was a mere anthologist is a view not uncommon among scholars, but an anthologist or for that matter any successful writer would have left us a better unified collection, as for example happens in the southern versions of archetype delta. The solution which I have proposed is that the collection is an anthology of verses believed to have been Bhartphari's by later compilers. Stanza 63 occurs in Kālidāsa's Sakuntala, though as gonuine Bhartrhari as any other known. Others are found in the oldest layer of the Pañcatantra as restored by Edgerton. If, therefore, one man wroto these verses, he must belong to the opening centuries of the Christian era; one of his stanzas current as a subhāşita could therefore appear without stigma of plagiarism as part of the advice given to Kalidāsa's heroine. One type of critic, of course, compares the two poets, concluding that Kālidāsa being the greater Bharthari inust necessarily have borrowed from him, hence be an anthologist. An extension of this argument may be seen in the suggestion thrust upon me that my type of text-criticism was futile; to odit Bhartrhari, all one should have to do would be to select the best stanzas, the second-rate being discarded as unworthy of the great poet. Such a procedure is difficult of execution for the tremendous stanza 301, as great as any other in the whole volume, is omitted in two well-determined versions, while the beantifully written re re cătaka [721 ) is found only in W.
Three stanzas seem to furnish some evidence for a date not earlier than that proposed above, i, e. the opening centuries of the Christian era. No. 257°, discussed before, mentions the pale complexion of Sakr maidens; less easy to date would be the hermaphrodite Siva of 924", and the ten
This section condenses the views expressed in two articles of mine : 1 ] J. Oriental Research [ Madras] XV, 1946 pp. 61-77; 2] Bluciratiya Vidyci VII, 1946, pp. 49-62,

Page #100

INTRODUCTION
79
incarnations of Vişņu in 285. Unfortunately, all three stanzas belong to the second group, so that their dates need not coincide with that of Bhartphari.
It might have been easier to attack the problem had anything been known with certainty about other works by the same author, or any reference to him by early poets But we have already seen that Kşemendra, Sridharadása and Bhimärjunasoma know the name but not the stanzas of Bhartrhari. The earliest known reference to a great poet Bhartphari is by Somadeva in his Yaśastilakacampü [959 A. D. 1, though nothing is said there of any of the salakas; but Somadeva gives stanza 3 as by Vararuci-Kātyāyana, while its philosophy was familiar to Buddhists from Digha-nikāya 26. 21-22. Similarly for Merutunga, who givos a Bhartrhari legend at the end of his Prabandhacintämani ( 1304 A. D.), only to report our stanza 50 as by Bhartphari's teacher (with our 400 as Bhartphari's rejoinder)! As for other writings, we have disposed of the apocryphal Vitavrtta and Vijñānašataka. Occasionally, one hears of some other work by our Bhartrhari, but it has been impossible to run any such effort to earth. Among them may be mentioned the Rāhatakavya to which Nāthūrāma Premi refers (without being able to find it now) on p. 4 of the preface to his edition of Subhacandra's Jžānārņava [Bombay, NSP, 1907]; and a 22-stanza Rāmāyaṇa. We have, therefore, only general tradition to guide us as to the authorship of the sata kas,
5. 2. The traditions. There are four major candidates for the honour. The best known is the grammarian Bhartphari who wrote the Vākyapadiya, and whose death, according to I-tsing, occurred about A. D. 652. There is nothing in common to the two except the name, and as the Vākyapadiya is the last work in the great tradition of classical Sanskrit grammar, the solecisms we have noted earlier would seem to exclude the possibility of identification. Moreover, the author of our group I stanzas could not have lived so late as the 7th century. Finally, that Bhartshari, on reading I-tsing closely, is seen to be an ardent Buddhist (not the voluptuary that Max Müller, J. J. Meyer and others have juistakon lain tu bel, but there is nothing in our collection that could be tx:wed to such an itullor.
Aking Bharthāri is mentioned in Tāranātha's history of Buddhism (A. Schiefner: T.'s. Geschichte d. Buddhisnaus, p. 195 ) as ruler of Mālavā and descended from a long line of Malava kings; the epoch is ambiguously stated as at tho time of Dharmakirti's death. If the Buddhist logician Dharmakirti is meant, we have again to solve another problem of date, but it would be difficult to push the time back beyond the 7th century. However, this king seems to be intimately linked to another even more legendary figure, the Natha-panthiya siddha Bhartrlari. In Taranatha's bistory, the name of Jalandhara, another Nátha pontiff, occurs soon after that of the king, so that the association is not modern. But confusion has put Bhartphari as the brother - in fact or by adoption of a king Vikrama, who is in turn identified with a supposed founder of the Vikrama era of B. C. 57. There is, in any case, nothing whatsoever to show that this double Bhartphari ever wrote any Sanskrit poetry, though many of our Rajasthāni MSS have Nätha dedications so that the scribes seem to have made up their minds about the

Page #101

80
INTRODUCTION
identification. For the renunciation of the king, there is the Goraksa Kimi agar legend dramatized in Hariliarori hyāya's Bhartrharinirveda, while a lot er reason is given in the rather uoubuzul explanation of the stanza yam cintayami (311). The former states that Bhartrhari's favourite. queen Pingalā committed suicide on hearing false news of her husband's death; while he mourned her, inconsolable, at the crematory the siddha Gorakşanatha restored twenty five Pingalas indistinguishable from each other, thus converting the king to asceticism. The other is even sillier, stanza 311 being uttered by the king in disgust when he finds the fruit of immortality he gives his queen passed on to her paramour; the legend associates Bhartrlari with Vikrama in some versions of the Vetālapaficavimśati and the Simhāsanadvātriņśiki. Both stanza and explanation are very late additions to the śatakatraya complex.
The story given by Merutunga as to Bhartrhari's being the son of a Brāhmin grammarian bv a Sūdra mother seems plausible, for that would qualify our poet to write his verse while excluding him from many of the Brahmanical privileges. Unfortunately, this can be traced in parallel forms such as the Patañjalicaritan [KM 51 ], to show that the grammarian Bhartřhari is meant, the whole story being a saga of the grammarians through Patañjali and Candragcinin. One may point to the two sections of the Sarvadarśanasangrahas named after Pāṇini and Patañjali. The identification of the grammarian Patañjali with the author of the Yogasutras is known though unquestionably false. For our purpose, it suflices to l'efute the general tradition,
5. 3. Thes stanzas. We are driven by all this to draw our conclusion from the stanzas themselves. I should have done this at the very start but for an opinion current among otherwise respectable scholurs ( which included the late V. S. Sukthankar] that all Sanskrit literature is anonymous. Nothing would, on this basis, be deducible from such verses. Others go further, to maintain that the author identifies himself in turn with various types of people, in order to domonstrate the futility of all walks of life, and to induce renunciation. The last view, I hope, has been completely exploded by such texi-cr ticism as has been brought to bear on the MS apparatus, for the v tragytáutilen has unquestionably the thinnest support; the vairagyit stanzas
een to bu am ng the list added to the collection. As for impersonation every auchor must, it be achievos literary greatness, have convinced his reader of the truth of some such penetration into other minds, but there is nothing in our nuclear stanzas to show a deliberate identification by turn. No author can disguise his fundamental training any more than he can write in a language which he was never learned. Looked at from this point of view, the unity of the stauzas is seen to rest essentially upon their touc. What strikes the reader is an acuto observation of human nature, along with tlic distress experienced by a man of letters without secure means of livelihood. The unplaced stal24, as well as most of the contempt slown for the rich in V stanzas clearly reflect this sort of helplessaess. The literary physiognonny of Bhartvhari is then the physiognomy of a whole class which know Sanskrit and experienced the same type of frustration, Drenthe Sriigüra shows

Page #102

INTRODUCTION
81
nothing but unsatisfied desire, pleasure frankly expressed as prerogative of the rich, forming, like so much of the rest, literature of escape. Good fortune alone can relieve this kind of suffering if patronage of the insolent rich be not available. The renunciation is, therefore, a hankering to be realized in the vague future, with growing disgust. The popularity of these lines derives from the growth of a miserable class which was in this anomalous position of possessing knowledge of Sanskrit, but no certainty of eibployment.
One further proof of this contention may be seen in the remarkable fact that, in spite of the extraordinary variation from version to version, the total impression produced by any of them is about the same. A certain type of stanza came to be attracted to the collection. On the other hand, the seeds must necessarily have been present in the original collection to permit such growth. As noted earlien none of the heavy Vedanta survives, but the mangalācarana 1 seems to be quite genuine, along with 185, so that a Saiva tendency [ slight, because of 20 ] was present for later intensification. The latter of these two also shows the leaning towards renunciation in a safely distant future.
There is nothing to prove that the poet was other than what he seems to bave been, a hungry Brahmin in distress [152]. The most convincing figures of speech are Brahmanical, while control of the medium, ability to twist syntax and grammar at will, compression, and power show a mastery that can only be acquired by long practice in Sanskrit. No king who had renounced would have advised his soul to renounce if it could not taste the pleasares of royalty [183]. Nos. 163 and 166 could only have been written by one proud of being nothing but a poet, conscious of the immortality of his calling as expressed in 55. In expressing lack of trust in kings, 60° utilizes a completely Brahmanical metaphor; only a Brahmin would speak of begging, even after renunciation, by preference from the pious fire-sacrificing twice-born, as in 179.
For all that, we still do not know who he was. The life he led could not have been happy, though posterity has compensated him by posthumous glory as steadily inflated as his text.
करकृतमपराधं क्षन्तुमर्हन्तु सन्तः ।
11
. g.

Page #103

An edition of the Commentary on Bhartshari's Epigrams by the famous Jain scholar
DHANASARA GANI will appear as a companion volume
to the present work.

Page #104

भर्तृहरि-विरचितः शतकत्रयादि-सुभाषितसंग्रहः। (महाकवि-भर्तृहरिप्रणीतत्वेन नीति-शृङ्गार-वैराग्यादिनाना
समाख्यातानां सुभाषितानां सुपरिष्कृतसंग्रहः।)

Page #105

Page #106

भर्तृह रि सुभाषित संग्रहः
Group I (Stanzas generally found in all versions)
UNPLACED (1-7) चूडोत्तंसितचारुचन्द्रकलिकाचञ्चच्छिखाभाखरो
लीलादग्धविलोलकामशलभः श्रेयोदशाग्रे स्फुरन् । अन्तःस्फूर्जदपारमोहतिमिरप्राग्भारमुच्छेदयंश्
चेतःसद्मनि योगिनां विजयते ज्ञानप्रदीपो हरः ॥१॥ कृशः काणः खञ्जः श्रवणरहितः पुच्छविकलो
व्रणी पूयक्लिन्नः कृमिकुलशतैरावृततनुः ।
l Generally $.1 in N (except H2, but N.1 also in H); V.1 in S. Omitted in RASB 9510, Mysore 582. ---.) T3 मारोत्तं सित-M3 चोडोत्तं सित- A3 DJIY4. TIG1.2 (sec. m.) M3 चंद्रचारुकलिका- (M3 °तं). A3 B F3. 4 H1 (S. only) J2 W Y1. 2. 5-8 Ta.802.3.6 M1-8-चंचच्छिखाभासुरो; C-चंचुःक्षमाभास्वरो; E (except E3) Ha -चंचच्छिखा. भास्करो; Y8 -बिभ्रच्छिरोभासुरो. - ") F2.5 W4 श्रेयोदृशाग्रे (F5 °ग्नेः). - ) Jit अंतःस्फूर्जितदपार x अंतः(X1 तेः)स्फूजिदपार- E I उद्भेदयन् F1.4 उन्मूलयन; H उत्सेदयन्: W Y1.8 Ti G1-3. + (t.v. as in text).5 M1-3 उच्चाटयन् (for उच्छेदयन्). -) Ys श्रोतः- (for चेतः-). H योगिनो. Fat.v. कामप्रदीपो; T3 ज्ञानं प्रदीपो Hit (S. orig.) Wa(orig.). हरिः (for हरः).
BIS. 2303 (919) Bhartř. ed. Bohl. Haeb. lith. ed. I and Galan 3. 1; SKM, 1.6 (var.); SHV. f. 3b (Indrakavi); SSD. 1. f. 2b.
2 v. in N. S. in s. In NS3. V. 45, S. 105 (106, extra). Ya missing. --4) F2 खाणः; X काणः; G कोणः (for काणः). A2 खेजः, J1, 2c कंजः X2 खंडः; Ys कुंजः (for वक्षः). F3 शूलविकलो; X पुच्छविकटो. - ") G1 वृणी. A B2 E पूतिक्लिन्नः; F.पूयच्छितः. B1 कृमिशतकलैर; CF1-3 J W2-4 X. T (except TiB) G4 क्रिमिकलशतैर: D Gst क्रमिकुल. Y आहततनुः; G4 आचिततनुः. - ) B1 -क्रांतो (for "क्षामो). F2 म्लानः (for जीर्णः). A3 E पिठरज; पिठिरक; F1.4.(m.v. as in text) पृथुतरW2-4 मृण्मय-;.G1 पिठरित- (for पिठरक). C D -कपालार्दित; F1-पिठारार्दित- F4 (m.v. as in text) -पिठारार्पित; T1 -कसालार्पित.. Y6 -गुणः (for -गल:). -") BIY3 अभ्येति (for मन्वेति). D तमपि च, F2 हृतमपि (for हतमपि). A3 B1 (by corr.).2 H I Y3 चहत्येष; CW मिहत्येव; D वहत्येव; F न हत्येव; J3 X1 Y1 च हंतेव (for च हन्त्येव). [Y com. घातुक इव].

Page #107

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे क्षुधाक्षामो जीर्णः पिठरककपालार्पितगलः
शुनीमन्वेति श्वा हतमपि च हन्त्येव मदनः ॥ २ ॥ प्राणाघातान् निवृत्तिः परधनहरणे संयमः सत्यवाक्यं
काले शक्त्या प्रदानं युवतिजनकथामूकभावः परेषाम् । तृष्णास्रोतोविभङ्गो गुरुषु च विनयः सर्वभूतानुकम्पा
सामान्यः सर्वशास्त्रेष्वनुपहतविधिः श्रेयसामेष पन्थाः ॥३॥ बोद्धारो मत्सरग्रस्ताः प्रभवः स्मयदूषिताः। अबोधोपहताश् चान्ये जीर्णमङ्गे सुभाषितम् ॥ ४॥
BIS. 1895 (729) Bhartr. ed. Bohl. 1. 63. Haeb. 1. 66, 3. 95. Satakav. 70 and 110%; SRB. p. 371. 132; SBH. 3390. Ksemendra's Aucityavicāracarca (KM, 1, p. 129, Candraka); Namisädhu in Rudrata's Kāvyālaṁkära; SN, 251.
3 V. in N (but Ji N. 101) and N. in S. Omitted in I. O. (Keith) 7207. NS 3. V.62,N. 111 (extra). ISM Kalamkar 195. N. 103 (105) and V.80 (82). - ") Bl. 2 (orig.) F2 H Yr T2.3 M1-3 प्राण्याघातान्; F6 प्राणाघाते; W: प्राणीघातान्। M4 प्राणाघाता. B परधनहरणात्. T3 संयतं (for संयमः). Mi.2.4 वाचि सत्यं (for सत्यवाक्यं). - ") T3 सत्या (for शक्त्या). A -मुग्धभावः (for -मूकभाव:). -') A0-3B E Fs H1 I W1.3 X2 (orig.) तृष्णाश्रोतोविभंगो; A3 तृष्णोस्रोतों; D तृष्णारामाभंगो; F3 Y: तृष्णास्रोतोविभागो; X1 Y1 (except printed text) तृष्णाशांतोर्मिभंगो; G1 स्रोतो विषंगो; M2 स्रोतोवभंगो; M4 स्रोतोनिभंगो; Ms स्रोतोतिभंगो. Fs विनतिः (for विनयः).
- ") E सामान्या; E4 (orig.) Y1 सामान्ये; J X Y2. 3. 1.8 T G4.6 M2.5 सामान्य G1 M1. 3.4 प्रामाण्यं (for सामान्यः). B Hic. M4 अनुपहतगतिः; CFa.s x Yi. 'हतमतिः, D°मतविधिः; Jहतधियां (for 'हतविधिः). I एक; Wa. 8.4 (orig.) Y1 एवं (for एष).
__BIS. 4310 (1891) Bhartr. ed. Bohl. 2.60. lith. ed. I. 25, II and Galan. 26%3 SRB. p. 180. 1056; SRH. 7. 19 (Bh.); SRR. P. 99. 2; Yašastilakacampū of Somadeva (KM. 70, part II, p. 99, Vararuci; com. Vararuci = Katyayana); SA. 24.89%3; SSD. 2. f. 95a; SKG. f. 17b..
____4 v. in N and w; N.2 in x Y. - 4) B1 बौद्धारो; Ms बोधारो. P. मत्सरप्राप्ताः; It मच्छरग्रस्ताः ; J1 मस्तर'; M3 मतर'.-') F4 (marg.) स्मय-गर्व. -.) Bi Eo. 2. 30. 5 H I X1 Y3 अज्ञानोप'; J1 अवबोधोप. E मन्ये, perhaps भन्ये in com. (for चान्ये). -4) M3 अंके ( for अङ्गे).
____BIS. 4488 (1988) Bhartr. ed. Bohl. Haeb. lith. ed. I, II and Galan 3. 2. SKDr. under बोद्धा; SRB. p. 39. 18; SBH. 139; SRH. 1. 6. (Bh.); SRK. p. 1.9 (Sphutasloka); SK. 2. 24; SSD. 1. f. 81b.

Page #108

अनिर्णीतस्थलश्लोकाः। यदा किंचिज्ज्ञोऽहं गज इव मदान्धः समभवं
तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदवलिप्तं मम मनः। यदा किंचित् किंचिद् बुधजनसकाशादवगतं
तदा मूर्योऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः ॥.५॥ यदासीदज्ञानं स्मरतिमिरसंस्कारजनितं ___ तदा दृष्टं नारीमयमिदमशेषं जगदपि । इदानीमस्माकं पटुतरविवेकाञ्जनजुषां
समीभूता दृष्टिस् त्रिभुवनमपि ब्रह्म तनुते ॥ ६ ॥ शुभ्रं सद्म सविभ्रमा युवतयः श्वेतातपत्रोज्वला __ लक्ष्मीरित्यनुभूयते स्थिरमिव स्फीते शुभे कर्मणि ।
5 v. in N and N. in S. NS 3. V. 49, N. 103 (extra). - ) Fs किंचिद्रोह W4 (orig.) feat. A3 C D Eo.2.5 F (except F3) W (W4 orig. ) X2 Y3 fg (for गज). J. सविभवस् (for समभवं). -')G2 [इत्यभवम् (for [इत्यभवद). W2-4 अनुलिप्तं (for अव). - ") M4 बुधवर (for बुधजन'). C D F+.5 X अधिगतं; Ji Ts M3 अपगतं; Jat. 8 अनुगतं (for अव॰). -4) G मूढो (for मूर्यो). Jat G1 Ma []प्यपगतःX विगलितः (for व्यप).
BIS. 5188 (2347) Bhartr. ed. Bohl, and lith. ed. II. 2. 8. Haeb. 3. 100. lith. ed. I. 2. 7. Calan 10. Subhash. 311; Sp. 4177 (Bh.); SRB. p. 41. 58 (Bh.); SBH. 3456 (Bh.); SRK. p.34.5 (Bh.); SK. 6.37%3 SU. 10513 SSD. 4. f. 28b; SSV.760; BPS. 157.
6 v. in N and x; S. in wY NS3. V.98, S. 110 (111, extra). - ) Fa अज्ञान; I G4 M4. ( अस्माकं (for अज्ञानं). J2. 3 संसारजनितं; S (except x Gi) संचा(Y1 'भा रजनितं (Y3 °निरतं; G4 °जडितं). -") Jat M3 यदा (for तदा). F1.2 हृष्टं; F3 दष्टं; J20 दृष्टा: W सर्व: मन्ये (for दृष्टं). D नारीनरमय: Y6 नारीजनमिदम्, Fa om. इदम्, B CF2.3.4 (orig.). J2.8X Y1.3-8 TG (except G4) M1.2 जगदिति; W जगदभूत्। Y: जगदिदं. --- ) F2 प्रकटित- (for पटुतर-). J1 -विशेषांजन; M4 -विलोकांजन- w -दृशां; Y1; (except printed text) जुषा; M4 जुषीं (for जुषां). -4) G4 तमीभूता; M4 तपी'; M. नवी (for समी'). J1 त्रिभवनम्. J1 X G4 इदं (for अपि). F2 ब्रह्मैव (for ब्रह्म). As B OF H I J2.3 W (except Wat) Y T G1-3.5 M1-3 मनुते; G4 कुरुते (for तनुते).
BIS. 5202 (2357) Bhartr.ed. Bohl. 1. 98. Haeb. 101, and 3. 88. lith. ed. II. 1. 102, and 3.77. Subhash. 315. Santisataka. 4. 14 (Haeb. p. 427). Kavyakal. 33. Satakiv 38; SRB. p. 375. 246; SDK. 5. 63. 3 (p. 319); Sarasvatikanthabharana 5. 115 (KM. 94, p. 609); SK. 7.23; SSD.4. f. 28b; JSV. 304.12.
7S. in N and w; N. in X YTGM . -) H2 धाम; W+ सग्र (for सझ). Fb I Watसविभ्रमा; Y1 शशिभ्रमा. E F3 पत्रोज्वलाः. -°) F4 °भूतये (for भूयते). A3 स्थितमिव; C चिरमिव; Eo.1.4.5 स्थिरमति- (Eo.5 °तिः); E3 स्फिरमिव; Y2 GM

Page #109

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे विच्छिन्ने नितरामनङ्गकलहक्रीडात्रुटत्तन्तुकं मुक्ताजालमिव प्रयाति झटिति भ्रश्यदृशो दृश्यताम् ॥ ७ ॥
NĪTI (8-76) अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः। ज्ञानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति ॥ ८॥ प्रसह्य मणिमुद्धरेन् मकरवऋदंष्ट्राङ्कुरात्
समुद्रमपि संतरेत् प्रचलदुर्मिमालाकुलम् । भुजंगमपि कोपितं शिरसि पुष्पवद् धारयेन्
न तु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत् ॥ ९॥
स्थिरमन- YoT G4 चिरमन- Y8 स्थिरतरं (for स्थिरमिव). Fस्फारे: JY2.4-8 T G3-5M -स्यूते (for स्फीते). - ) BEat छिन्नेस्मिन C विच्छिन्नं; Y संछिन्ने. F2 Wat Y1.3 []तितराम् (for नितराम). DJ X1 -तृटतंतुकं; Fs G1 MB -त्रु(Fs -तृ)टत्कंचुकं;
W2.3 -त्रुट्यत्तंतुक; Y2 -महत्कंतुकं% Y+ M2 -त्रुटत्कंदुकं; G2.5 -त्रुटतंतुके; G+ -त्रुटरकंतुक (for -त्रुटत्तन्तुक). -4) Xat मुक्ताज्वालम्, G1 मुक्ताहारम्. G2 प्रयांति. ER I शटति; E5 त्रुटिति; F2 झडति; F5 भ्रकुटि, J1 झडिति; Y2 सततं; Y: सकलं (for झटिति). B E3 H1 भ्रस्यहिशो Cश्राम्यन्नवं; D Eo.1.4 F1-4 H I J1W Y3-8.8 TG2(by corr.).3-5 भ्रश्यद्दिशो (Wat. st °हस्यो); E2 भ्रस्यद्दशो; F5 भ्रश्यशा; Y: भ्रश्यन्दशौ; Y7 भ्रंशावृथा (for भ्रश्यद्दशो). A0.1 Yic [s]दृश्यता; C यौवन; 1 दृश्यते; Y1 भ्रश्यता; T3 विश्वसा (for दृश्यताम्). [The correct rending may be अदृश्यताम् as in Ao.1 Yic.].
BIS. 6495 (3003) Bhartr. ed. Bohl. 1. 95. Haeb. 98. lith. ed. II. 2. Kavyas. 97; SSD. 2. f. 1203; SLP. 4.52 (Bh.).
8 Ao E3 fol. missing. - ) Yसुखतरम् (for सुखम् ). M4.5 अवबोध्यः (for आराध्यः). -") M4.5 अवबोध्यते (for आराध्यते).-d) BY D F2. 3. FW (Wi orig.)X तं नरं; Y1 (c.v. as in text) [ए] तं नरं (for नरं). M4.5 बोधयति (for रख ).
BIS. 105 (39) Bhartr. ed. Bohl. lith. ed. II and Galan 2. 3. Haeb 2. Hit. ed. Schl. IV. 99. ed. Johns 104. Subhash. 302; Sp. 208 (Bh.); SRB. p. 40. 25 (Bh); SBH. 393 (Bh.); SRH.29.23 (Bh.); SRK. p.3.1.1 (Bh.). SA. 33.23 SHV. f. 36a (Bh.); SN. 695; SSD. 2. f. 1321; SSV.759.
9 Ao Es fol. missing. Om. in J2. 3. Combined with no. 319 लभेत सिकतास in Rana Pratap's metrical translation. - M) Cघोरदंष्ट्रांकरात: Y T1.2 GM1-4
वक्रदंष्ट्रांतरातू (YIA and printed ed. ष्ट्रालयातू). -- ") J1 संचरेत्; Y4.5 Tic.v. लंघयेत् (for संतरेत् ). A B H I Y3 प्रसरद-; W2.3 प्रचरद-; Wप्रचुरद- (t.v. चपलम्) (for प्रचलद्-). [प्रचरद्- may be the original reading]. F3 मालाकुलान्. - ") Ei पुप्फवद् M5 पुष्पमिव (for पुष्पवद्). X धारयन् (for धारयेन्).
___BIS. 4283 (1876) Bhartr. ed. Bohl. Haeb. lith. ed. II and Galan 2. 4. lith ed. I. 3. Subhash.3023 Sp.416 (Bh.); SRB. p. 40.56 (Bh.); SBH.446 (Bh.); SRK. p. 34.2(Bh.); SSD. 2. f. 131b.

Page #110

नीतिश्लोकाः
शशी दिवसधूसरो गलितयौवना कामिनी सरो विगतवारिजं मुखमनक्षरं वाकृतेः । प्रभुर्धनपरायणः सततदुर्गतः सज्जनो
नृपाङ्गणगतः खलो मनसि सप्त शल्यानि मे ॥ १० ॥ मणिः शाणोलीढः समरविजयी हेतिनिहतो मदक्षीणो नागः शरदि सरितः श्यानपुलिनाः । कलाशेषश् चन्द्रः. सुरतमृदिता बालवनिता
निम्न शोभन्ते गलितविभवाश् चार्थिषु नराः ॥ ११ ॥
10 Ao E3 fol. missing. Y4 G 2.3.5 read the latter portions of each pāda (i. e. after caesura ) in cabd order ( with v.l.). - 3 ) Fs विगतपंकजं. c) A2 D E1(orig.). 2F+_J1.3 Y1a (orig.). 2.4.6.8T G ( except G2 ) M सततदुर्गतिः नृपांकणगतः A8 सल्यानि मे ; F4 G1 M3 शल्या इमे.
BIS. 6434 (2973) Bhartr. ed. Bohl. 2. 46. Haeb. 5. lith. ed. I. 55, II. 56. Galan 59. Astaratna 7 ( Haeb. p. 8 ). Sāhityadarpana 10 (p. 334 ). Subhash 303 ; Śp. 1530 ( Bh.); SRB. p. 177. 993; SBH. 3458 ( Bhattavrddhi ) ; SDK. 5. 36.5 (p. 302, Silhana); SRH. 181. 59 (Bh.); SRK. p. 240. 94 (Bh.); com. on Chadrāloka 5. 97; Kāvyaprakāśa 10; Kāvyapradipa ( KM. 24, p. 428); Kāvyānuśāsana of Hemacandra 6 ( KM, 71, p. 285 ) ; Alarikārasarvasva (KM. 35, p. 204). Udaharanacandrika; AMD. 914 (Bh.) [This stanza is the most generally cited of Bhartrhari's in Alamkāra texts ]; SHV. app. I. f. 10. 49; SK. 2. 104; SSD. 2. f. 153b; SMV. 10. 16; JSV. 301. 3; SKG. f. 11a.
-
– 4 ) G
11 Fol. missing in Es. a) W2 मणी. D शाढोलिढः ; J2 श्याणोल्लीढः Aa हेतिनिहितो; B1 Eam.v. F1. J X1 ( by corr. ) Y ( except Y3 ) TGM हेतिदलितो; B2 हेतुनिहितो; Eo हेतु निहतो (for हेतिनिहतो ). - ' ) A0. 1.3 सरदि सरितः ; B2CJ1. 8 (except X1 Y 1. 3 ) शरदि स ( B2 श ) रिदा - ; D 'दि च सरिच; Ra °दि सरतः ; Ea शरदसरित:; F1. + सुरतमृदिता. B WY+8 TG M श्यानपुलिना ( W1 'न: ) ; D छामपुलिना H2 क्षामपुलिना:; F1 बालवनिताः; P3 Y1 श्यामपुलिनाः; P वारवनिता; J1 Y2 स्थानपुलिना; X1 8 स्थान पुलिना: [ Bi (mary.) शुष्ककंठ: ; Ee शुष्कतटा ]. ● ) Hit कलालेशश. I1. शरदि सरिदा (F+ शरदा); J1 सुरतद्दतिता; W2. 3 G1 M4 सुरतमुदिता. A0.1.3 E Fs H1 बालवनितास्; BC Eo. 1.5 W1 बालललना ( B1 'नास्); F1 श्यानपुलिनास्; F+ स्थानपुलिना (for बालवनिता ). * )_B2_I_W3.4 X2 न निम्ना ; Eo. 1.5 न निम्नाः ( for तनिम्ना ). F1 राजंते (for शोभन्ते ). C व्ययित (for गलित ). A3 F1 Y2. 7 M1. नृपाः; BD Eo. 1.5 F5 HI W Yit G1 ( by corr. ) जनाः; Ji नरः; T3 नताः (for नराः). Ja lacuna (for श्वार्थिषु नराः ) ; J3 विभवश्चार्थिषु नृपः.
BIS. 4687 (2087) Bhartṛ. ed. Bohl. 2. 36. Haeb. 6. lith. ed. I. 43, II. 44. Galan 47. Subhash. 303; Sp. 1529 ( Bh.) ; SRB. p. 177.983; SBH. 3457; SRH. 170. 12 ( Bh. ) ; Kuvalayānanda 60; Com. on Dhvanyaloka ; Com. on Vakyapadiya. II. 89; SHV. app. I. f. 10a. 48.

Page #111

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे परिक्षीणः कश्चित् स्पृहयति यवानां प्रसृतये
स पश्चात् संपूर्णो गणयति धरित्री तृणसमाम् । अतश् चानेकान्ता गुरुलघुतयार्थेषु धनिनाम्
अवस्था वस्तूनि प्रथयति च संकोचयति च ॥ १२ ॥ शास्त्रोपस्कृतशब्दसुन्दरगिरः शिष्यप्रदेयागमा
विख्याताः कवयो वसन्ति विषये यस्य प्रभोर्निर्धनाः । तज् जाड्यं वसुधाधिपस्य सुधियो ह्यर्थं विनापीश्वराः
कुत्स्याः स्युः कुपरीक्षकैर्न मणयो यैरर्घतः पातिताः ॥ १३ ॥ विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः।
- 12 GVs 2387. N. 7, 22. - १) W2 परिक्षीणं. F2 यवानी- (for यवानां). (W4 com. तुषाय). W4 प्रसृजये: Y? प्रसूतिकां (for प्रसतये). --") A0-2 तत्पूणों: J. संपूर्ण; Ms संपूर्ण (for संपूर्णो). FiJ S (except We Y1.3) कलयति (for गण ). D तृणसम. - ) C अतश्चानेकाा ; D F1 °श्चानेकांतां; Eo.1. 'श्चानेकांतं; F2 J2 W1-3 'श्रानेकांत्याद: FX1 Y1 श्वानेकांत्यं HX2श्चानैकांत्याद: I'श्चानेकांते; J1G5 °श्चानेकांतो:
Wa 'श्चानेकांत्याः Ya श्वानेकांतर (for श्चानेकान्ता). [In most N MSS. तयार्थेष is indistinguishable from तयाघेषु.] - d) A2 अवस्थां. C प्रकटयति; Y१ प्रचयति च (for प्रथयति च).
BIS. 3955 (1713) Bhartr. ed. Bohl. 2. 37. Haeb. 7. lith, ed. I. 44, II. 45. Galan 48. Subhash. 3033; SRB. p.65. 15%B SSD. 2. f. 105b.
13 GVS 2387. N. 9, 23. -- “) It शास्त्रोपप्लुत-; Ic शास्त्रौघप्लुत- (for शास्त्रोपस्कृत-). D शाब्द' (for 'शब्द'). Ft.v. शिष्योपदेशागमा. - ") E2 विष्याताः T3 प्रख्याताः (for विख्याताः). A3 विशंति; Y6.7 T3 भवंति (for वसन्ति). D तस्य (for यस्य). Aot B Eot Ji. 3 W1.2 X2 Y1A प्रभो (for प्रभोर).-") F1.4 Wt (Wat.v. as in text) कवयो (for सुधियो). Bl_P3 J2.3 Y4.5 [प्यर्थ: CYs-8-T1.3 G1.4.5
M त्वर्थ; F2 ह्यर्थैर; W4 (t.v. as in text) येथ; X2 रस्वार्थ (corrupt); Y2 T चार्थ [orig. may have been *अर्थ (with hiatus) after caesura.] Y३ विनाधीश्वराः.
-4) A2.3 B Eo F4. 5 W YIA कुस्साः ; E1. 5 F2 J३ कुत्सा ; Eit.v. निंद्या; G1-3 कुत्स्या (for कुत्स्याः ). B2 D F1-4 H W4 (by corr.) YIA (and printed text).4.5 कुपरीक्षका न; CY कुपरीक्षणे न; W (W4 orig.) कुपरीक्षका हि (W3.4 both c.v. 'क्षकः);XI कुपरीक्षकाश्च (for कुपरीक्षकैर्न). X कुपरीक्षकाश्रमणयो. मनयो; X1 (orig.) मृगयो X1 (by corr.) मृणयो (for मणयो). A B I H Y: अर्थतः, D Eo अर्धतः, F1 J W1.3.4 (orig.) X Y3 अर्ध्यतः; F5 अञ्चितः; G5 (orig.) अर्थितः (for अर्घतः). [It is difficult to distinguish between y and q in most N MSS.].
BIS. 6452 (2980) Bhartr. ed. Bohl. 2. 12. Haeb. 8. lith. ed. I. 14, II and Galan 15. Satakav. 78. Subhash. 303; SR.B. p. 39. 27%3 SRK. p. 2. 2 (Bh.); SK. 6. 4283 SG. f. 33a; SSV.750; SMV. 11. 4. - 14 ) A1.3 Haक्षमाः (for क्षमा). --') D E F2. 4. B H I J2 X YIA. चाभिरुचिर (for 'रतिर). Y: विनयः (for व्यसनं). I श्रुते (for श्रुतौ).

Page #112

नीतिश्लोकाः यशसि चाभिरतिय॑सनं श्रुतौ प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ॥१४॥ हर्तुति न गोचरं किमपि शं पुष्णाति यत् सर्वदा
*अर्थिभ्यः प्रतिपाद्यमानमनिशं प्राप्नोति वृद्धि पराम् । कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनं येषां तान् प्रति मानमुज्झत नृपाः कस् तैः सह स्पर्धते ॥१५॥ अधिगतपरमार्थान् पण्डितान् मावमंस्थास्
तृणमिव लघु लक्ष्मीनॆव तान् संरुणद्धि । अभिनवमदलेखाश्यामगण्डस्थलानां
न भवति बिसतन्तुर्वारणं वारणानाम् ॥ १६ ॥
BIS. 6147 (2825) Bhartr. ed. Bohl. 2. 53. Haeb. 9. lith. ed. I. and III. 62, 11. 63. Galan 66. Hit. ed. Schl. I. 28. ed. Johns. 32. Subhāsh. 61. Samskrt Pathop. 61, Carr. 4633; Sp. 209 (Bh.); SRB. p. 50. 188 (Bh.); SBH. 267 (Mendhaka); SKM. 6. 23 (Bhartrmentha); SRH. 168. 30 (Bh.); SRK. p. 17.62 (Bh.); SA. 24.97; SHV. f. 46a; SK. 2.66%; PT. 1.25 SSD. 2. f. 94b; SSV. 416%BSKG. f. 173.
15.) Xa Tic.v. हतुं याति न; Ms हर्तुश्चानति-. Eat F4 (orig.) किमपि सं; M4 किमचिरं (for किमपि शं). C F३ पुष्पाति; X1 पुष्णंति. Eo.। सर्वात्मना: Yas यत्सर्वथा; G+ तत्सर्वदा. ---") AC चार्थिभ्यः ; BD Eo. 1. 20. 3.5 F1.4 IX Y1.4-8.8 Ti.. Go M1.2 [अ]प्यर्थिभ्यः; Eat P2.3 H JW Y2. 3.7 T3 G2-4 M4. 5 ह्यर्थिभ्यः; F5 त्वर्थिभ्यः, G1 M3 प्रार्थिभ्यः (for *अर्थिभ्यः). E3.5 प्रतिपद्यमानम्. Eo-2.5 वृद्धि परां गच्छति. X: परं (for पराम्). - ) Y2 नोपयाति (for न प्रयाति). Y: पद्याख्यम्. M1.3 एक (M3 °त) धनं (for अन्तर्धनं). -) Es तान्मति- J1 तान्प्रतिपाद्य- (for तान्प्रति). E मानमुदत, Fs (orig.) मानमुन्नत-; W X Ye.v.2 मानमुज्झति. A जनाः; X Yic.v.2 नृपः (for नपाः). Y कस्मैः M3 किं तैः (for कस्तैः). Eo.1 F समं स्पर्धते; Ya न स स्पर्धते (for सह स्पं.).
BIS.7371 (3346) Bhartr. ed. Bohl. 2. 13. Haeb. 11. lith.ed. I. 15. II and Galan 16. Prasangabh. 9. Subhash. 304; Sp. 203 (Bh.); SRB. p. 39. 28 (Bh.); SBH. 3459 (Bh.); SRK. p. 32. 4 (Bh.); SHV. f. 30a (Bh.); SU. 1430 (Bh.); SN. 6933; SSV.751; SMV.11.6; SKG. f. 11b.
16 F1. order cdab. -०) Eo अतिगत- Gl M3 अवगत- (for अधिगत-). Ji मानमंस्थान्; W2 नावमस्थास्; X भावमंस्था; Y मा(t.v. ना)गमस्थास्. -') F2 तनु Ji मनु; J2 Y2.8 G2.3 ननु (for लघु). M3 सा रुणद्धि. -') En (before corr. in t. and c.) -मदलेख-; It -मदशोभा J2.3 Y2.4-8 TG1.4 M मदरेखा- (M3 °ख्या): Gas -मदधारा- (for -मदलेखा). E2 -स्याम; G2. 3 -धौत; M3 -ध्यान- (for -श्याम-). CJ Wit. et. 4 (before corr.) X1 VIB T2 Gs -गंडस्थलीनां; Fa -गंडस्थलाभां; H10 I गल्लस्थलानां..-") A B1 E H I Y2.8 बिशतंतुर; Wat विषतंतुर (for बिसतन्तुर).
BIS. 227 (82) Bhartr.ed. Bohl. 2. 14. Haeb. 12. Galan 17. Palie. I.79. Subhāsh. 3043 Sp. 197%; SRB. p. 39.26%; SBH. 29333; SRK. p. 32. 5 (Bh.); Kavyalamkāra of Rudrata1; Padyaracana (KM. 89, p. 115. 67, Bh.); SK.2.57%3B SU. 1429 (Bh.); SSD.2.f. 109a.

Page #113

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे क्षुत्क्षामोऽपि जराकृशोऽपि शिथिलप्रायोऽपि कष्टां दशाम्
आपन्नोऽपि विपन्नदीधितिरपि प्राणेषु गच्छत्स्वपि । मत्तेभेन्द्र विभिन्नकुम्भकवलग्रासैकबद्धस्पृहः
किं जीणं तृणमत्ति मानमहतामग्रेसरः केसरी ॥ १७ ॥ प्रिया न्याय्या वृत्तिर्मलिनमसुभङ्गेऽप्यसुकरम् ___असन्तो नाभ्यर्थ्याः सुहृदपि न याच्यः कृशधनः। विपद्युच्चैः स्थेयं पदमनुविधेयं च महतां ___ सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम् ॥ १८ ॥ मनसि वचसि काये पुण्यपीयूषपूर्णास्
त्रिभुवनमुपकारश्रेणिभिः प्रीणयन्तः । ____17 4) C जरार्दितोपि; F1. 2. 4 (the last two t.v. us in text) x Yi-8 G4 M1. 3-5
जरान्वितोपि (for 'क्रशोऽपि). A3 Eo.2. Bc. F1.4 X शिथिलप्राणोपिः F5 W1.20 विगत(F5 तः)प्रायोपि; Y3 शिथिलाः प्राप्तोपि (for शिथिलप्रायोपि). F2 X दीनां (for कष्टां). -) Hit. We विभिन्न- (for विपन्न-). B2 C Est F2.3 JW Y2.4-8 T GM नश्यत्स्वपि, Y३ शामत्स्वपि (for गच्छत्स्वपि). -°) B C D Y उन्मत्तेभ- (for मत्तेभे -पलल-: D F3 Wit -दलन-3 F2 J1.3 Wat x Y (except Y3) T1.2 G M -पिशितJ2-विशिखा-; Tst.v. -फलल-(for कवल-). W+ -बद्धास्पृहः, T3 -बद्धः स्पृहः; M5 -बंधस्पृहः.
- ) G1 M3 जीवन; Ms जीर्णस् (for जीर्ण). Aot. it.3 Eo-2.5 Ji Ki Tx.3 केशरी (for केसरी).
BIS. 2027 (791) Bhartr. ed. Bohl. 2. 22. Haeb. 13. lith. ed. I, II and Galan 29. Subhash. 304; Sp. 907 (Bh.); SRB. p. 230. 40 (Ratisena); SBH. 614 (Ratisena); SRK. p. 174. 1 (Sp.); ST. 16. 1; Kavyānusāsana of Vagbhata 3 (KM. 43, p. 36); Padyaracana (KM. 89, p. 102. 60, Bh.); SS. 54.5%; SK. 3. 2063B SU. 1220 (Bh.); SSD. 2. f. 35b.
18 Om. in ISM Kalamkar 195, and Mysore 582. Order bacd (to avoid sandhi across ab) in A3 B E I; cabd in H. —a) C J1.3 Y1A F T; Yo (for न्याय्या ). Y वृत्तेर (for वृत्तिर). Y M1.8-5 असभंगेषु (for 'भड़ेऽपि). - ) D FsJ w x Yi-8 T GM त्वसंतो; FY1. ह्य संतो; Y क्व संतो (for असन्तो). G न द्या , Ms []सामर्थ्याः (for नाभ्याः ). Y1 सकृदपि (for सुहृदपि). Ji याच्य-; G(t.v. as in text) वाच्यः; Ms याञ्चः (for याच्यः). CY. कृशधनैः; It तनुधनः; Ji कृशधनं ; Y2 कृतधनः (for कृशधनः). -") F2 J1. s X Y1-6 T2.3 G2-4 M1.2.1.5 स्थैर्य; F3 Yr.8 TIB G1.5 M3 धैर्य (for स्थेयं). -) A3°धारामृतम् (for 'धारावतम्).
BIS. 4354 (1922) Bhartr. ed. Bohl. 2.61. Haeb. 14. lith. ed. I. and III. 27. Galan 28. Subhash. 304; SRB. p. 52.248 (Jayaditya); SBH. 280 (Jayaditya); SDK. 5. 35. 4 (p. 301, Dharmakirti); SRK. p. 14. 39 (Bh.); PT. 1.56%3; SSD. 2. f. 93b; SSV. 417 (bacd); JSV. 182.3 (bacd).
19 Om. in Mysore KB 340. -- ) x परहितम् (for त्रिभुवनम् ). CHit.v. पूरयंतः (for प्रीण').-")CY1 (printed ed. only) विलसंतः (for विक').Y संति येते; Ta ख्यापयंतः (for सन्ति सन्तः). A2 किर्यतं (for कियन्तः).

Page #114

नीतिश्लोकाः ।
परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यं
निजहृदि विकसन्तः सन्ति सन्तः कियन्तः ॥ १९ ॥ इतः स्वपिति केशवः कुलमितस् तदीयद्विषाम् इतश् च शरणार्थिनः शिखरि पत्रिणः शेरते ।. इतोऽपि वडवानलः सह समस्तसंवर्तकैर्
अहो विततमूर्जितं भरसहं च सिन्धोर्वपुः ॥ २०॥ कचिद् भूमौ शय्या' कचिदपि च पर्यङ्कशयनं
M
कचिच् छाकाहारः कचिदपि च शाल्योदनरुचिः । कचित् कन्थाधारी क्वचिदपि च दिव्याम्बरधरो
मनस्वी कार्यार्थी गणयति न दुःखं न च सुखम् ॥२१॥
BIS. 4691 (2106) Bhartr. ed. Bohl. 2. 71. Haeb. 15. lith, ed. I. 77, II and Galan 79. Prasañigābh. 9. Subhāsh. 304 ; SRB. p. 51. 221; SRK. p. 18.76 (ST.) ; SS. 26. 10; PT. 1. 60; SG. f. 10b (Bh.); SSD. 2. f. 93b; SSV. 426; JS. 71; SKG. f. 20b, 22a.
20 ) Aot D इति ( for इतः ) D Eat J1 W X3.1 G3 स्वपति ( for स्वपिति ). - 0 ) Y2. 5. 6.8 T1 शरणार्थिनां (for र्थिनः ). CDF 2 J3 S ( except W1 X1 ) शिखरि ( Y3 *रणां गणाः ( G4 °णः परा ); J1 शिखरिपत्रिणाः. ± ) A B2 E H1c I X1 इतश्च ( for इतोऽपि ). Ga Ma सह समस्त कैवर्तकैर्; G+ सकलभूत संवर्तकस्. - d ) G+ वहो (for अहो ). F1 विभवमूर्जितं ; Hic. v. विततमूर्छितं ; J1 विरतमूर्जितं ; J2 विदितमूर्जितं. G4 M5 परसहं ; M+ वरसहं (for भरसहं ). Y हि (for च ).
BIS, 1095 (419) Bhartr. ed Bohl 268. Haeb. 16. lith ed. I. 75. Galan 77. Subhash. 305; Sp. 1093 (Bh.); SRB. p. 216. 25 (Bh.); SBH. 886; SRH. 168. 41; SRK. p. 195. 9 ( Bh. ) ; Com. on Sarasvatikanthābharana 4.49; AMD. 818 ; SSD. 2. f. 80a.
21 ) Ec भूमौ शय्या ; Ji GM भूमौ शायी ; Y4. 6. 7 T पृथ्वीशय्यः (T3 य्या); Ye G 2. 3 भूमौ शेते ( for भूमौ शय्या). B Eo ( and Ec ) F2 J1.3 X Y 2. 4-7 T3G M पर्यकशयन:; W2 शयने. (d ) F3 J2 G8 शाखाहारः; J1W Y23 G1 M1-3 शाकाहारी; X2 शोकाहारः (for शाकाहारः ). F3 शाल्यौदनरुचिः ; F+ मिष्टाशन रुचिः - ● ) Hit.2 J 1 कंथामाली ; J2 कंधापूरी; X कंथाधारः ; G3 M1-3 कंधाधारी CW2-4 चित्रांबरधरो ; Y2 दिव्यांबरधनो ( for 'धरो ). (d) Bia; DF 2 – 3 I J 2.3 S ( except X 2 ) न गणयति ; Es न गयति ( for गणयति न ). We transp. दुःखं and सुखम्.
BIS. 1987* (772) Bhartr. ed Bobl. 279. Haeb. 18. lith ed. I. 80. Galan 82. Satakäv. 80. Subhash. 305; Šp. 4098 ( Bh. ) ; SHIB. p. 369.39 ( Bh. ); SBH. 2940 SKM. 7. 10; SRH. 168. 40; VS. 350 (Bh.); SHV. f. 71a (Bh.), 87a; SS. 64. 1; SK. 7. 32; SMV. 8. 12; JSV. 168. 5 (var, bacd.).
२ भ. सु.

Page #115

भर्तृहरिसुभाषित संग्रहे
नमस्यामो देवान् ननु हतविधेस् तेऽपि वशगा विधिर्वन्द्यः सोऽपि प्रतिनियतकर्मैकफलदः । फलं कर्मायत्तं यदि किमपरैः किं च विधिना
नमस् तत्कर्मभ्यो विधिरपि न येभ्यः प्रभवति ॥ २२ ॥ दौर्मन्त्र्यान् नृपतिर्विनश्यति यतिः सङ्गात् सुतो लालनाद्
विप्रोऽनध्ययनात् कुलं कुतनयाच् छीलं खलोपासनात् । हीर्मद्यादनवेक्षणादपि कृषिः स्नेहः प्रवासाश्रयान्
मैत्री चाप्रणयात् समृद्धिरनयात् त्यागात् प्रमादाद् धनम् ||२३|| जाड्यं ह्रीमति गण्यते व्रतरुचौ दम्भः शुचौ कैतवं
शूरे निर्घृणता ऋजौ विमतिता दैन्यं प्रियालापिनि ।
१०
22 °) B2 Esc Fs M1. 5 देवान्न तु; DY 10. v. 3 देवाननु; Eat देवा न M3 दैवान्न तु (for देवान्ननु ). ( Y1 com. देवान् + अनु - अन्विति पश्चात् ). X Y1 G1 M. बत ( for हत ). Y2 तेपि वशजाः; G1 M1--3 सत्वविवशा. * ) Yr विधिर्मध्यः. C -कर्मात्त-; G1 M3 - रक्तक- (for -कर्मैक ). ( ) Ji Ms कर्मायुक्तं ( for "यत्तं ). B यदि**** ; B2C_E_F1. 3. 4 H I J1.2 X Y 1. 3 G2. 3 यदि किममरैः; D तदपि किममरैः; W किममरगणैः; G1 M1-4 यदिदमपरैः (for यदि किमपरैः ). J2 च न विना; Y: हि विधिना ; C++ नु विधिनो (for च विधिना ). * )_D_Eo. 2t. 3 I J3 G3 Mo तत्कर्मेभ्यो; M3 स्तात्कर्मेभ्यो; ( for तत्कर्मभ्यो ).
कर्मभ्यो
BIS. 3367 (1131 ) Bhartr. ed. Bohl and lith ed. I. 2. 92, IT. 94, III. 93. Haeb. 20. Galan 96. Subhash. 305. Santiśataka 1.1 ( Haeb. p. 410 ) ; Šp. 436 (Bh.); SRB. p. 93. 88 (Bh.); SBH. 3079; SRH. 34. 24. (Kavyaprakāśa); SRK. p. 71. 11 (Bh.); Yaśastilakacampū of Somadeva (KM. 70, IT. p. 256 ) ; SHV. f. 62, 78a; SN. 798; SSD. 4. f. 5a; SSV. 22; JSV. 262. 3.
23 Om. in Punjab 2885. “ ) F+ It दुर्मंत्रान् (for दौर्मन्त्र्यान्). W2.3 सती ( for यतिः ). Portions before caesura of third and fourth quarters are transposed in D E F1.3.5 I Y3. ©) BiC Fsm.v. I स्त्री मद्याद् ; E ( Fat.v. and c. ) स्त्री गर्वाद् (for हीर्मद्याद् ). C अनवीक्षणाद्; Y7 Ms + अनपेक्षणाद्- Eit.v. विदेशांतरान् ( for प्रवासाश्रयान् ). d) E1 26 वा (for च ). Ba Et Hit T3 अनयाच्याग; Yu अनयात्त्यागा-; G3 अनयत्यागात्: Y2 प्रवासाद् (for प्रमादाद् ).
तु; X2 दवोः मनुः W2-1 Y2 हित;
11
BIS. 2991 (1260) Bhartr. ed. Bohl 2. 34. Haeb. 21 lith ed, I. 41, II. 42. Galan 46. Pañic ed. Koseg. I. 185. ed. Orn. 135. ed. Bomb. 169. Kavitāmxtak. 51. Prasangabh. 16. Subhash. 107; Sp. 1533; SRB. p. 178. 1010; SBH. 2945; SRH. 181. 55 (Bh.); SRK. p. 240. 92 (Bh.); SHV. f. 96a. 71-72; PT. 9. 131; SSD. 2. f. 153b.

24 °) Y4.6.8T G+ व्रतशुचौ; M 4.5 व्रतपरे (for 'रुचौ ). J1.3 Y3 G1. + M डंभ:; G2 (orig.) दर्भः (for दम्भः ). T3 कुचौ (for शुचौ ). ^ ) Eo. 1. 2t सूरे (for शूरे ). Eo °निर्घृणिता. ( Es com. निर्घृणता = निर्दयिता ). [ To avoid hiatus ] BD E2F3 HI J1c. 2.3 X [आा ]र्जवे ; Jat जडे; W X1. 2. 4. 6. 7.8 T G1. 2. 5 M1-3 सुनौ; Y: रुजे; Yo गुरौ; G

Page #116

नीतिश्लोकाः। तेजस्विन्यवलिप्तता मुखरता वक्तर्यशक्तिः स्थिरे __ तत् को नाम गुणो भवेत् स गुणिनां यो दुर्जनैर्नाङ्कितः॥२४॥ जातिर्यातु रसातलं गुणगणस् तस्याप्यधो गच्छतां
शीलं शैलतटात् पतत्वभिजनः संदह्यतां वह्निना। शौर्ये वैरिणि वज्रमाशु निपतत्वर्थोऽस्तु नः केवलं
येनैकेन विना गुणास् तृणलवप्रायाः समस्ता इमे ॥ २५ ॥ भनाशस्य करण्डपिण्डिततनोर्लानेन्द्रियस्य क्षुधा ।
कृत्वाखुर्विवरं स्वयं निपतितो नक्तं मुखे भोगिनः ।
मतो (for ऋजौ). X कुमतिता (for विम). -- ") C Eo Js X2 Y2.1.8 Ti Ga. E M1-4 वक्तव्यशक्तिः; D वक्तर्यशस्तिः; X वक्तिर्मशक्तिः (for वक्तर्य ). J1 Y7.8 स्थिते: G+ स्थिती (for स्थिरे). --4) X तत्कर्मानु- (for तत्को नाम). B1 Gat गुणोभवत; G+ गुणी भवेत: Ms भवेद्गणः (for गुणो भवेत्). C समस्त- (for भवेत्स). B Eo. 1. 5 P2 J3 W X Y1.3.7 G1.4 M सुगुणिनां; F3 स गुणो सर्वगुणिनां (for स गुणिनां). W+ दुर्जयनांकितः; Y: M2 दुर्जने नांकितः; G1 M1. 3 दुर्जनानां मतः; (if दुर्जने नांचितः; M4.5 दुर्जनानां गुणः (for दुर्जनैर्नाङ्कितः).
BIS2375 (954) Bhartr. ed. Bohl. 2. 44. Haeb. 23. lith. ed. I. 53. II 64. Galan 58. Satakiv. 80. Subhash. 306; SRB. p.61. 263 (Bh.); SBH. 464 (Bh.); SKM. 8. 34; SRK. p. 26.54 (ST.); SK. 2. 113; SG. f. 21b; SSD.2. f. 131b3; SSV. 525; SMV. 10. 28.
25 ") F1 GIGT: Y7 yifa (for ). Ec Git.v. 1977TUITE. X1 TOITOTE. BH तस्मादधो; F3 J_Y2. 4-8 TG3-5 तत्राप्यधो (for तस्याप्यधो). A3 B Eat I गच्छतु। F1 नीयता; I JY4-8 Ta G2 M4.5 गच्छताच्; G5 गच्छतः (for गच्छतां). -") Y शैलतटं; M1. शैलतटी (for 'तटात). D पतत्यभिजनैः; G+ पतत्वभिजना. - For 2500, C reads:
___ शीलं शैलतटात्पतत्वभिजनो निर्दह्यतां वह्निना
' मा औषं जगति श्रुतस्य विफले क्लेशस्य नामाप्यहम् । - ) Pi G+ शौर्य (for शौर्ये). Fi वारिणि (for वैरिणि). A3 निपतितत्वोंस्तु; B1 पततादर्थोस्तु (for निपतत्वर्थोऽस्तु). C मे सर्वदा ( for नः केवलं). - ) T3 ोकेनैव (for येनैकेन). C-बुस- G1 M3 -लघु- (fe -लव-). D F3 JY (except Y३) G2-5 M1. 2.4.5 अमी; G1 M३ अपि (for इमे).
BIS. 2388 (965) Bhartr.ed. Bohl. 2.3:3. Haeb. 24. lith. ed. I.38. II. 39. Galan 42. Satakiv. 81. Subhash. 65%; Sp. 332 (Bh.); SRB. p. 64. 15 (Bh.); SBH. 3073 (var. Migha); SKM. 125.9 (Bh.); SRK. p. 44.9 (Bh.); ST. 41.11; Padyaracanā (KM. 89, p. 111. 40, Bh.); VS. 299 (Bh.); SHV. f. 66b (Bh.) and 82a; SS. 39. 12; SK. 2. 174; SU. 1515; SSD. 2. f. 105a; SMV. 4. 6.
26 .) Y2 भग्नायस्थ. A.2.3 B1 D E F+ H2 (m.v. as in text) W X Y1.3 पीडिततनोर् (X नुर्). [Ao. 1 com. पिंडिततनोः कहतां सरीर संकुडाणौ छ।]. B1 Est F1-
4H JS म्ला(M मा)नेंद्रियस्य (for ग्लाने ). - ) C वक्त्रे सुखं (for नक्तं मुखे). - ) W: तृप्तस्यात्पिसितेन. F1 Ms. + तत्क्षणमसौ (M: हो) (for सत्वरमसौ). F2 तथा (for पथा). -") F6 सुस्थास्तिष्ठत; W (We as in text) लोकाः पश्यत: Ya

Page #117

NNN
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे तृप्तस्तपिशितेन सत्वरमसौ तेनैव यातः पथा ___ स्वस्थास् तिष्ठत दैवमेव हि नृणां वृद्धौ क्षये चाकुलम् ॥२६॥ दुर्जनः परिहर्तव्यो विद्ययालंकृतोऽपि सन् । मणिना भूषितः सर्पः किमसौ न भयंकरः ॥ २७ ॥ क्षीरेणात्मगतोदकाय हि गुणा दत्ताः पुरा तेऽखिलाः __ क्षीरे तापमवेक्ष्य तेन पयसा स्वात्मा कृशानौ हुतः । गन्तुं पावकमुन्मनसू तदभवद् दृष्ट्वा तु मित्रापदं
युक्तं तेन जलेन शाम्यति सतां मैत्री पुनस् त्वीदृशी ॥२८॥
N
स्वस्थस्तिष्ठति; Ms स्वस्थं तिष्ठत. I शरणं; JY1.4-8 T G (except G4) M1.2.4.6 हि परं: M3 जगतां (for हि नृणां). C वृद्धौ परं; Ji G2 वृद्धिक्षये; J१ वृद्धौ क्षणे; W वृद्धक्षये. CD FJS (except Y6) कारणं (for चाकुलम्). I (c.v. us in text) धिग्धिवृथा पौरुष.
BIS.452812012) Bhartr. ed. Bohl. 2.92. Haeb. 25. lith, ed. I. 83. II. 85. Galan 88. Palic. ed. Koseg. II. 88. Suk. 6 (Pet. Ms. 13b). Subhash. 107 and 306. Vikramacaritra 1773; SRB. p. 94. 109; SBH. 3143; SDK. 5.71.2 (p. 324);
RK. p.71. 12 (Bh.); SHV. f. 64a (Bh.) and 80a; SN. 802; SSD. 4. f.2b3; SSV. 284; SMV. 8. 15; JSV. 264. 8.
27 ) B D E F H I W भूषितोपि सन्; F4.5 [अलंकृतो यदि; X1 कृतोप्यसन्. Ji lacuna for यालंकृतोऽपि सन. -") F नागः (for सर्पः).
BIS2850 (1180) Bhartr. ed. Bohl. 2. 43. Haeb. 30. lith, ed. I. 52. Galan 66. Galan var. 82. Hit. ed. Schl. I. 75. ed. Johns. 90. Subhash. 89, 306. Can. (Haeb. p. 25, Hoefer 314. Troyer 73). Rājatarangiņi I. 324. Samskrtapāthop. 55: Sp. 354; SRB. p. 55.70 (var. Canakya); SBH. 355 (Valmiki); SRH. 32.24 (Sarasvatikanthabharana); ST. 3.30; SA. 27.51; VS. 378 (Canakya); SK. 2. 1183; SU. 15773 PT.8.1; SSD. 2. f. 129a%; SSV.5173; SMV.10.73;JSV. 198.8.
28 ) Ji श्रीरेणात्मगतो****BY3-5 G2. 3.5 -गतोदके (Ys°को) नन (for -गतोटकाय हि). C T2 हि पुरा; E2 H सकला (for हि गुणा). C T2 गुणास्तेखिलाः ; Ea Hit (com. as in text). निजा ये गुणाः; J1 निजास्ते किल; Y2 T3 Gs निजास्तेखिलाः; Gi M पुरा स्वे( M4. ये). खिला:.-")OF J1.3X2Y2.6-8 T1G1.2.4 M1-+ क्षीरो(M+ "रा)त्तापमः । Y4 क्षारे तापम्. Eat अवेत्य; X अवीक्ष्य; T3 अपेक्ष्य (for अवेक्ष्य). BE Fs. HJ W Y2.7 G2.3 M4.5 UTCHT; CI ]PTCHT (for FTEHT) [Original may have been **TEHT (with hiatus) after caesura]. Y3 हतः (for हतः). - ") OY Gat.v. उन्मखं; E2.8 Y.Git.v. M3-5 उन्मनास; G1 उन्मुखास, G4 उन्मुनस् (for उन्मनस्). F3 समभवद (for तद). A Eot. 1. 2 Fs Get दृष्ट्वा नु; Es दृष्ट्वात्म-; I दृष्ट्वा स्व- (for दृष्ट्वा तु). --4) x मुक्ती Ms यत्तं (for युक्तं). X Y1 तञ्च (for तेन). J१ ताम्यति (for शाम्यति). B1 पुनर: B. पयो: Ee -तमां (for सतां). ACE W पुनस्तादृशी; B सतामीरशी; D पुनस्वरशी: FY G2.3 -गुणस्त्वीदृशः; J1 * * * दृशी; X Y3 -गुणास्त्वीदृशःYG1.4 M3 -गुणास्स्वीरशाः; Y पुनस्त्वीदृशः; G5 पुरा त्वीदृशी; M2 गुणस्त्वीदृशी.
BIS. 2026 (790) Bhartr. ed. Bohl. 2. 67. Haeb. 31, lith, ed. I. 74, II and Galan 76. Subhash, 306; SRB. p. 88. 20; SRK. p. 55. 11 (Bh.); SHV. f.73a. 810 (Bh.); SS. 42.23; SSD. 2. f. 113a; SMV.13.20%B SKG. f. 17a.

Page #118

नीतिश्लोकाः। या साधूंश् च खलान् करोति विदुषो मूर्खान् हितान् द्वेषिणः
प्रत्यक्षं कुरुते परोक्षममृतं हालाहलं तत्क्षणात् । तामाराधय चक्रिकां भगवतीं भोक्तुं फलं वाञ्छितं
हे साधो त्वमतो गुणेषु विपुलेष्वास्थां वृथा मा कृथाः ॥२९॥ कृमिकुलचितं लालाक्लिन्नं विगन्धि जुगुप्सितं
निरुपमरसप्रीत्या खादन् नरास्थि निरामिषम् । सुरपतिमपि श्वा पार्श्वस्थं विलोक्य न शङ्कते
न हि गणयति क्षुद्रो जन्तुः परिग्रहफल्गुताम् ॥ ३० ॥
29 Om. in BORI 326. - “) Ys बंधूंश (for साधंश). A0-१ खलवतः I प्रखलान् : F3. + हि खलान्; J3 च बलात्; Wit स खलान्; W4t शकलान्. Ji या या साधुश्च बलात्करोति; J2 या * * * खलान्करोतु. D विदिशो Y7 विदुषां (for विदुषो). J१ मुख्यान (for भूर्खान). -") X2 प्रत्यक्षे (for प्रत्यक्षं). - ) C D F3. 5 (orig.) Y: चंडिकां; Fi.. शांकरी: F वक्रतां%B Fs (by corr.) वक्त्रिकां; J2 भत्क्रता; W X Y1. 2. 4-8 T G M सक्रियां (for चक्रिकां). [A0.1 com. चक्रिकां भगवती कालचक्ररूपिणीं प्रकृतिरूपभवानी; B com. चक्रिका-राजमण्डली; E com. चक्रिकां= चक्रेश्वरी; F5 (marg.) वक्त्रेव वक्त्रिका सरस्वती H com. and I com. चक्रिका चक्रेश्वरी सरस्वतीं; Ji com. चक्रिका-समस्तफलसमूहवन्नलळंथाः W com. also gives अथ वा विपरीतं अस्मिन्मोहाब्धी गुणेषु आस्था मा कृथा मा कुरु च[व] क्रियां भगवतीमाराधय च[वक्रेण विना अस्मिन्गुणे फलं न भवति] Y4.5 भोक्तः (for भोक्तं). --- २) F मोहाब्धौ (for हे साधो). B FsG2.4 व्यसने; D त्वमृतो; Ea F3.4 J W Ya.4-8 T G1. 3. 5 M व्यसनैर (for त्वमतो). A F2 विकलषु; C D Eo-2.5 F1.4 Js X Y1.8 Gst M1-4 विफलेषु (for विपुलेषु). Ji विफलैः ब्वास्था; Ms विपुलैप्वास्थां. [पु=फ in older Devanagari] E3 Ha W1.4 X Y [आस्था (for [आस्थां ). Juथां. ___BIS. 5499 (2487) Bhartr ed. Bohl. and lith ed. I. 2. 96. Haeb. 32. lith. ed. II. 98. Galan 100. Subhish. 307%; SRB. p. 93.97%3B SBH. 3074 (Srivardhana); SRK. p. 76.8 (ST.).
30 4)C F1-3 J1.3 W2-+ X Yit. 2. 3. TIA. 2.3 G+ क्रिमि- (for कृमि-). B1-दितं; J-बिड; Gi Ms-शतं (for -चितं). लालापूर्ण. J3 Y: T3 M1 कुगंधि; W1-3 विगर्हितं (for विगन्धि ). -") D Est F3 Ja W (W orig. and c) Y3 G1-3 M1-निरुपमरसं: Ji विरुपमरस;X Y1 अनुपमरस- B. F3. H JY३ स्वा(He आस्वादन; F[आस्वाद्य (for खादन). I (by corr.) Y: निरास्थि; Wat X Y1.6.7 T1.2 G5 खरास्थि (for नरास्थि).-') Js M पार्श्वस्त. Ao-2 F1. 2. 4 J1.3 च शंकते; Est न शंसते; Hi(c.v. as in text).2 Y . G2.8 विशंकते;J2 lacuna (for न शङ्कते).-4) B1 J1. 8 न हि गुणयति; Eo-2. Y1 गणयति न हि; W X2 न हि गणपति; G3 विगणयति न (for न हि गण ). F5 सद्रो ( or क्षुद्रो). A1.2 B2 F: Fi Xi #aft (for stra:). __BIS. 1894 (728) Bhartr. ed. Bohl. 2. 9. Haeb. 33. lith. ed. I. 8. Galan 11. Satakav. 82. Nitisarik. 65. Subhāsh. 307. Santis. 2.8; SRB. p, 177. 997; SDK. 5.68.5 (p. 322, Sala); SRK. p. 34.6 (Bh.); SSD. 2. 1. 132b.

Page #119

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे पापान निवारयति योजयते हिताय
गुह्यं निगृहति गुणान् प्रकटीकरोति । आपद्गतं च न जहाति ददाति काले
सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्तः ॥ ३१ ॥ मृगमीनसज्जनानां तृणजलसंतोषविहितवृत्तीनाम् ।
लुब्धकधीवरपिशुना निष्कारणवैरिणो जगति ॥ ३२ ॥ संतप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते
मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते ।
31 .) B2 HOW Y2 पापं (for पापान). G1 (t.v. us in text) यो यतते (for योजयते). Y1 विहाय; M2 हितानि M हितं ये (for हिताय). - ") B C F I J Wx2 Y3-8 गुह्यं च गृहति; D दोषं च गृहति; F2 गुह्यत्वगुह्यति; F३ दोषांश्च गृहति; II गुह्यं च गुह्यति; Y1.2 G1 M4.5 गृहानि गहति; Gst गुह्यं च गृहयति; M3 गुह्यान्निग्रहति. - ) Ws.+ आपढ़ते. Ts om. च. Wa[s]पि पुरुषेन;Y3 च निजहाति;Y.5 G.. न विजहाति (for च न जहाति). Aa om. ददाति. E (orig.) तथापि; W2.4 जहाति; Y1 तदाति (YIA ददाति as in text). ---d) B2 Jit Ys तन्मित्र-(for सन्मित्र-).
BIS. 4060 (1771) Bhartr. ed. Bohl. 2. 64. Haeb. 35. lith, ed. I and III. 71. Kavitāmrtak. 25. Prasangabh. 13. Subhash. 307; SRB. p. 88. 183; SK. 6.9%3B SSD. 2. f. 113a; JSV. 214. 11.
32 ) E5 °विहीत'; Fe J2 °निहित; T3 °निहीन (for 'विहित). .--.) D Fsxa THA G3. 4 M1-4 °पिशुनानां; W2.4 °पिशुनो (for °पिशना). - ) A0-2 B1 Eo-3 F3 I JI निःकारण(F3 °ण)वैरिणो; Es F2 JS (except W X Y3. 4.6) निष्कारणमेव वैरिणो: F5 निष्कारणं वैरिणो. G+ भवंति (for जगति).
BIS. 4931 (2234) Bhartr. ed. Bohl. 2.51. Haeb.36. lith. ed. I and II. 60. Galan 64. Subhash. 307; SRB. p. 57. 136 (Bh.); SBH. 422 (Bh.); SRK. p. 27. 56 (Bh.); Sūktävali; Alamkārakaustubha (KM. 66, p. 314, second half only ). Kāvyānuśāsana of Vägbhata 3 (KM. 43, p. 41); SA. 26. 60; VS. 884 (Bh.); SS. 27.9; SK. f. 146b; SSD. 2. f. 159b; SSV.518.
33 Order in As is acbd.-) D F3 JS (except w) श्रूयते (for ज्ञायते). -') M5 बिसिनी (for नलिनी). DJ Y2.4-8 T G1-3. 5 M1. 2 दृश्यते; G+ जायते; Ms-5 लक्ष्यते (for राजते). -- ") DF W X Y1.3 Git.v. स्वात्यां; JY2.4-3 T GM अंतः- (for स्वातौ). A3°सक्तिसंपुटगतं; C D F I JW Y2. 3. 6.7 TGat. 4. 5 M शुक्तिमध्यपतितं;J1.21 G1.2.30 M1-3.5 'शक्तिकुक्षिपतितं (for शक्तिसंपुटगतं). CD F3 J Wit.4t Y2-8 T GM तन्मौक्तिकं जायते; Fs Weमक्ताफलं जायते; W2. तन्मौक्ति संजायते (for तज्जायते मौक्तिक). -4) AC D Eo. 1. 2t. 5 F1.3 W2 -गुणः (for -गुणाः ). A3 C D F1-+ W (com. gloss or reading)X Y1 संसर्गतो (for संवासतो). E3 संवासतो (gloss संसर्गतो). HX Y1 देहिनां;
Wiज्ञायते (for जायते). FI प्रायेणोत्तममध्यमाधमगुणाः ([णः) संसर्गतो भूयते (I संवासतो जायते);I Y2-8 T G M प्रायेणाधममध्यमोत्तमजुषामेवंविधा वृत्तयः.

Page #120

नीतिश्लोकाः। खातौ सागरशुक्तिसंपुटगतं तज् जायते मौक्तिकं
प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणाः संवासतो जायते ॥ ३३ ॥ कुसुमस्तबकस्येव द्वयी वृत्तिर्मनस्विनः । , मूर्ध्नि वा सर्वलोकस्य शीर्यते वन एव वा ॥ ३४ ॥ मौनान् मूकः प्रवचनपटुर्वातलो जल्पको वा
धृष्टः पार्श्वे भवति च तथा दूरतोऽप्यप्रगल्भः । क्षान्त्या भीर्यदि न सहते प्रायशो नाभिजातः
सेवाधर्मः परमगहनो योगिनामप्यगम्यः॥ ३५॥
BIS. 6781 (3152) Bhartr.ed. Bohl. 2. 57. Haeb.37. lith. ed. I. 66, II. 67. Galan 69. Painc. ed. Koseg. I. 280. ed. Bomb. 250. Subhash. 105; Sp. 330 (Visnusarman); SRB. p. 87. 33; SA. 24. 173; Padyaracana (K.M. 89, p, 111. 38, Bh.); SS. 29.23; SK. 2. 187; SU. 14643; SSD. 2. f. 125b; ssv. 654 ; SMV.9.513 JSV. 177.6%3 SKG. f. 13a. _____34_F's substitutes मालतीकुसुमस्येव. -- ") Ba X Gs M4 [ए]व (for [इ]व). --- ") C Tic.v. M२ गती हिJYS T2 Ms-5 द्वेगतीत: W2Y2 द्वे गतीच: Xद्वेगती स(or तु); Y1 द्वे गती स्तो; T3 द्वेधा वृत्तिर्; G1 द्वे हि वृत्तिर: M2 द्वे हि वृत्ती (for द्वयी वृत्तिर). XIY1 मनस्विनां (for 'स्विनः). -") W2.3 मूर्धनि (for मूर्ध्नि वा). Est F3 -लोकानां (for -लोकस्य). -") Fot H2 शीयते; Est स्थीयते; G2. 3. 5 जीर्यते (for शीर्यते). J2 F4 Wi (by corr.). 3 विशीर्यत वनेथ वा; Wi(orig.). 2. 4 (orig.) विशीयेत वने यथा.
__BIS. 1845 (708) Bharty. ed. Bohl. 2. 25. Haeb. 39. lith. ed. I. 33, 102, II und Galan 33. Hit. ed. Schl. I. 126. ed. Johns 141. Subhash. 308; Sp. 264 (Bh.); SRB. p. 79. 4 (Bh.); SBH. 201 ( Ravigupta), and 509; SK.M. 7. 2 ( Bh.); SRE. 102.23 SRK. p. 46.9 (Sp.); SA. 24. 46; ST. 43. 22 (Bh.); Garudamahapurana 110. 133; SHV.f.7la (Bh.), 871; SM. 1572; SSV. 1544; JSV.168.23 SKG. f. 17a.
35 Order in A C, is acbd. Ws reads st. 35 twice. -") J3 मंदान्मुकः. A3 Hic It वातकी; Bi Fi. 2.5 W वातुलो; D वातुकी; E2 F4 जल्पको; F3 Y8. 8. 8 T G1.4 M वाचको; Hit.ac वातको;J1.2 पित्तको;X Y1 चाटलो Y2. 4. 5.2 वादको G2. 3. 5वातिको (for वातलो). E2 वातलो; Fवातुलो (for जल्पको).-") Him.v. J3 Y. T3 M2 दृष्टः; J1 दुष्टः,
W+ घृष्टः; Y+.5G2. 3 कृष्णुः (for धृष्टः). BY1.1.8 Gi M1-वसति च; C भवति न; W1-3 प्रभवति (for भवति च). G4 निवसन (for च तथा). W1-J3 तदा: Y1 सदा: Y2.4-6.8 T G2. 3.6 M4.5 वसन् (for तथा). B C D E F H W Y: दूरतश्चाप्रगल्भः ; Eo-2.5 दूरतश्च प्रमादी; IX (X2 Incuna) दूरतश्चाप्रमादी; M. दूरतस्य प्रगल्भः; Ms दूरगोप्यप्रगल्भः. (E com. प्रगल्भः कथ्यते वा प्रमादी कथ्यते). -J1 lacuna for 3500. -°) Ao.1 Eo.1.3 प्रायसो. E नातिजातः; T3 नाभिजाने (for °जातः).
BIS. 4987 (2257) Bhartr.ed. Bohl. 2. 48. Haeb. 40. lith. ed. I. 57, II. 58. Galan 61. Hit. ed. Schl. II. 26. cd. Johns. 25. Vet. in LA (III) 29. Subhāsh. 308. Pafic. I. 285%3 SRB. p. 97. 15; SDK. 5.42.1 (p. 305); SRK. p. 109. 11 (Bh.); SL. f. 55b; SM. 16633; SN. 871; SSD. 2. f. 146a; SSV. 1622%3D SMV. 20.53 JS. 513.

Page #121

१६
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
नम्रत्वेनोन्नमन्तः परगुणकथनैः खान् गुणान् ख्यापयन्तः स्वार्थान् संपादयन्तो विततपृथुतरारम्भयत्नाः परार्थे । क्षान्त्यैवाक्षेपरूक्षाक्षर मुखरमुखान् दुर्मुखान् दूषयन्तः
सन्तः साश्चर्यचर्या जगति बहुमताः कस्य नाभ्यर्चनीयाः॥३६॥ लोभशु चेदगुणेन किं पिशुनता यद्यस्ति किं पातकैः
सत्यं चेत् तपसा च किं शुचि मनो यद्यस्ति तीर्थेन किम् । सौजन्यं यदि किं जनैः स्वमहिमा यद्यस्ति किं मण्डनैः
सद्विद्या यदि किं धनैरपयशो यद्यस्ति किं मृत्युना ॥ ३७ ॥
Y1B
36 Om. in NS2. 4) B_F1. 2. 4 (t.v. as in text ) JM 8 नुतिभिः (for कथनैः ). F3 W3t व्यापर्यंतः; W2. 30 + स्थाप; YC वाच (for ख्याप ). स्वागुणानू. ') B कुर्वतः स्वीयमर्थ ; F1. 2. 4 (t. v. as in text ) G1M पु ( F2 मुष्णंतः स्वीयमर्थ ; H It स्वार्थ संपादयंतो BY 1. 3 G1 M सतत-; F2 विवृत- ; Y3 वितथ- ; G+ विविध (for वितत - ). Aa
X Y1 - बहुतरा ; BY: G1 M1-8 कृतमहा; Est Fst.v. - पृथुफला ; W2. 4 - प्रियतरा ; Gat -परधना ; M4.5 -कृतसमा (for - पृथुतरा ). F -रंभयत्रैः; It -रंभयित्वा (for -रम्भयत्नाः ). Fs J1 परार्थैः; I परार्थान्. °) A2 क्षांतौवाक्षेप - ; B C D Est H क्षांत्यैवोपेक्ष्य ( Es क्ष ); Eot.it क्षांत्यैवापेक्ष्य-; F1 W3. क्षांत्यैवक्षेप- (Fam.v. 'वानेक); J1क्षांत्येवाक्षेप- (for क्षान्त्यैवाक्षेप-). W1. 3. 4 - रुक्षाक्षर-; Ji - रूपाक्षर - (for रूक्षाक्षर ). Wom.; M3-5- परुष- (for - मुखर - ). DF 3 Y (except Yic.3) TGM दुर्जनान् (for दुर्मुखान् ). A0-2 दूषयंत: कियंतः; W2-4 दूषयंतः समंतात् (for दुर्मुखान्दूषयन्तः ). B धर्षयतः ; CD Ft. v. 1 J23 Y2. 4. 57.8TGM1-2 दुःखयंतः; J2 दुर्जयंतः, Y0 दूरयंतः; M+5 पीडयतः (for दूषयन्तः ). - *) _ E3F2.3 G2 चाश्चर्य -; H1c स्वाश्चर्य-; W2t. 3t. t [S]प्याश्वर्य ; G+ त्वाश्चर्य (for साश्चर्य ). B2 Eo. st Wae X2 - वर्याः; Fim.v. -भूताः (for -चर्या: ). ( E com generally चर्यं ( Eoc. 30 वर्यं ) - सौंदर्य). X बहुमतो. C It J1.3 Y1 T3 G1 M2. 3 नाभ्यर्थनीयाः B त्रिभुवनभवने वंदनीया जयंति ; M1. 5 सदसि बहुमताः के (Ms क )स्य न स्युर्नमस्या: ( for जगति बहु etc.).
BIS. 3379 (1434) Bhartr. ed. Bobl. 2.59. Haeb. 41. lith ed. I, 68, II, 70. Galan 71. Prasangābh. 11. Subhash. 308; SRB. p. 53. 277; SBH. 286 ; SRK. p. 18. 75 (Sp.); SSD. 2. f. 92b; SSV. 430.
-
37 A3 order bacd; F's bead.
Ja पिसुनता. F's पावकैः (for पातकैः ). * ) E1 तपसापि I Y: तीर्थेश्व. X1. 2 (by corr.) Xic.v. 4. 5 T8 G2c. 3 निजै: ; C हितैः; DF 1 24 Y1.6.8M1. 5 गुणैः; X1 बलैः; Gat चनै (sic); M3 धनैः (for जनैः ). A3 तु; C Est F's HJ2 W ( W3om. ) Y8.6.88 G1 M1–3 सु-; I श्व- ( for स्व ). Y2 सौजन्यं स्वजनेन किं सुमहिमा ; T12 सौजन्यं यदि किं बले (T2 जने) न महिमा ( before caesura ). - 4) Ham.v. धनैपरयशो. X यद्यस्तु (for 'स्ति).
9 ) Ao - 2 स्नेहगुणेन; Gi चेत्सुगुणेन (for वेदगुणेन ). C लोभश्चेति गुणेन किं सुखशतैर्यद्यस्त्यनायत्तता. c) Omitted in W3. As BE (Esc) Fs H I J

BIS. 5881 (2686) Bhartṛ. ed. Bohl. 2. 45. Haeb. 42. lith. ed. I 54, II. 55. Galan 57. Sadratna 6 ( Haeb. p. 5 ). Kāvyakal 6. Kāvyas. 3. Nitisahk. 26. Prasañgābh. 10. Subhash. 221; Sp. 1553; SRE. p. 178. 1015 ( Amaruka); SRK. p. 240. 93 (Bh.); Canakyanitidarpana 17. 4 ; SA. 27. 44; SHV. app. I. f. 9a. 38; SS. 35. 6; PT. 9. 158; SSD. 2. f. 156b; SSV. f. 85b. 84 (bacd); JS. 644.

Page #122

नीतिश्लोका। अम्भोजिनीवनविलासनिवासमेव
हंसस्य हन्ति नितरां कुपितो विधाता । न.त्वस्य दुग्धजलभेदविधौ प्रसिद्धां
वैदग्ध्यकीर्तिमपहर्तुमसौ समर्थः ॥ ३८ ॥ खल्वाटो दिवसेश्वरस्य किरणैः संतापितो मस्तके
वाञ्छन् देशमनातपं विधिवशादू बिल्वस्य मूलं गतः । तत्राप्यस्य महाफलेन पंतता भग्नं सशब्दं शिरः
प्रायो गच्छति यत्र भाग्यरहितस् तत्रैव यान्त्यापदः॥ ३९ ॥
38* Om. in NS2. Extra in NS1. Punjab 2101 on margin of f. 5a as N44. -") FaJi WXY. अंभोजनी- A3 -विलासविनोदमेव: B C D E F1-3 HIJ2.3 W (W orig.) x Yi-3 -निवासविलासमेव (D °ससौख्यं); Fs -विलासनमेव हत; Wi (by corr.) Ys. Th.. -विहारविलासमेव; G5 -विलासविहासमेव: Ms -विलासिनिवासमेव.
Wहतस्य (for हंसस्य). Eat (and Ec) हंत; Gi हंतु (for हन्ति). सतरां (for नितरां). Y: बलवान् ; Ms कवितो (for कुपितो). YA [s]पि धाता (for विधाता). -.) A0-2 नैवास्य; A8 नैतस्य; Es न न्वस्य; M3 नान्यस्य (for न त्वस्य). F °भेदविधि-3; J. 'भेदविध- (for 'भेदविधौ). B प्रगल्भा; C प्रसिद्ध; D प्रदिग्धां (for प्रसिद्धां). -4) A2 B1 D Eat (and Ec generally) is I J3 W2.3 Y2 T3 (orig.) ; Carina (for वैदग्ध्य-). C अपहातुम् ; Ga M1. 4. 5 अपहंतुम् (for 'हर्तुम्).
__BIS. 544 (201) Bhartr. ed. Bohl. 2. 15. Haeb. 43. Galan 18; 3p. 797 (Bh.); SRB. p. 221. 16 (Bh.); SKM. 15.2; SRK. p. 183. 2 (Bh.); ST. 12.2; VS. 22; SK. 3. 136 ; SU. 1149 (Bh.); SKG. f. 16a.
39 ") F2 खल्वाटे; TIA G1-4 M ख(M3 खा)ोटो. CJa G1 M2.4 संताडितो; Eo 'संतापतो; J1.8Y-s TG2-5 संतापिते (for 'पितो).-°)JY+-8 TG2-5 Mi2 गच्छन: Gi भ्राम्यन् (for वाम्छन्). C JY-3 T G M2 द्रुतगतिः; Y: दुतमसौ (for विधिवशाद). I छायार्थी समपेत्य सत्वरमसौ. D F1.3 JS ताल(W1-3 °ड)स्य (for बिल्वस्य). E3 T2 मले. T: स्थितः (for गतः). -') W तत्राप्याशु (for 'प्यस्य). J1 पततस्. A3 I तत्रोच्चमहता फलेन पतता; T3 तत्रस्थेपि महत्फलं निपतितं3 G1 तव्रस्थस्य च तत्फलेन पतता; Ms तत्रस्थस्य तु तत्फलैर्निपतितैर. Ta.३ भिन्नं (for भग्नं). CM1. 3.5 समस्तं: X सशब्दः (for सशब्ट). Ji तालस्य भग्नं शिरः. -d) F1-3 दैवरहितस; Ji.3 X Y1. 4-8 T G M1. 2. 4. 5 दैवहतकस्: Ja दैवकृतकस् (for भाग्यरहितस्). M3 यत्रायांति हि मंदभाग्यनिवहस्. Ao.1 तत्रैव यात्यापदः (com. मापदो याति probably ace. plural); A3C Eat F1.2.5 Hi(c.v. as in text).2 I W तत्रापदां भाजन; X Gat तत्रैव यंत्यापदः.
BIS. 2048 (802) Bhartr. ed. Bohl. 2. 86. Haeb. 44. lith. ed. I. and III. 89. Galan 91. Subhash. 3083; Sp. 437 (Bh.); SRB. p. 94. 114 (Dibiradevāditya); SBH. 3141 (Diviradevāditya); SRH. 36.7 (Paic.); SRK. p. 71, 13 (Bh.); Vs. 959 (Devaditya); SHV. 1.65a (Bh.) and 80b; SS. 46.8%3 SG. f. 34a% SSD.4.1.4b; SMV. 8.5.
३ भ. सु.

Page #123

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
नैवाकृतिः फलति नैव कुलं न शीलं
विद्यापि नैव न च यत्नकृतापि सेवा ।
M
भाग्यानि पूर्वतपसा किल संचितानि
WWW
काले फलन्ति पुरुषस्य यथैव वृक्षाः ॥ ४० ॥ ऐश्वर्यस्य विभूषणं सुजनता शौर्यस्य वाक्संयमो ज्ञानस्योपशमः शमस्य विनयो वित्तस्य पात्रे व्ययः । अक्रोधस् तपसः क्षमा प्रभवितुर्धर्मस्य निर्व्याजता सर्वेषामपि सर्वकारणमिदं शीलं परं भूषणम् ॥ ४१ ॥ जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं मानोन्नतिं दिशति पापमपाकरोति ।
40 ) X 2 भवति (for फलति ). W1 om. ; X1 व शीलं (for न शीलं ). . 4 ) AF1 - 4 HJ न चापि; W3 Y3 च नैव; Y8 Ms न चैव (for [ अ ]पि नैव ). F1 नव-; T2 व न ( for न च ). C यत्रकृता च सेवा; F1 यौवनकृतापि सेवा. ●) G1 M1-3 पुण्यानि (for भाग्यानि ). B1 पूर्वजनुषा ; Y2 पूर्वतपसां C Est J3 W1.2 Y3-8TGM : D खलु; बहु J1. 2 [ अ ]खिल-; Ye फल- (for किल ). W1 सेवितानि ( for संचि ). d) X1 पुरणस्य ( for पुरुषस्य ). Es यथेह ; Ji च दैव-; Y1 यदैव ; M 5 यथा हि (for यथैव ).
BIS. 3825 (1648) Bhartr. ed. Bohl. and lith, ed. I. 2. 94. Haeb. 45. lith. ed. II. 96. Galan 98. Subhāsh. 108. Vikramacaritra 173, 263; SRB. p. 92. 72 (Aśvaghoşa); SEH. 3100 ( Aśvaghosa); SRH. 34. 50 (var. Vidagdhajanavallabhā); SRK. p. 76. 6 ( ST.); Tantrākhyāyika II. 115; cf. Garudamah&purāna 113. 52 ( paraphrase in Upajati metre ) ; Prabandhacintāmani 3. 170; SHV. f. 63b, 79b; SS. 46. 14; SL. f. 27a; SSD. 4. f. 4a; SMV. 8. 24; JSV. 262.5, f. 299b (marg.).
41 Om. in Jodhpur 1, Mysore 582. स्वजनता (for सुजनता ). Es J1 सौर्यस्य ; X X1 पशमं ; G1 M ज्ञानस्योपरम: ( M3 °तिः ). AH श्रुतस्य;
Ese समस्य (for शमस्य ). Es विभवस्य (for वित्तस्य ). C पात्रेपण (for पात्रे व्ययः ). - ) Eot. it. 2 तपसां (for तपसः ) W1 प्रभवितुं J1 निर्वाजिता. - * ) C सर्वेषामिह; x 2 सर्वस्यामपि (for सर्वेषामपि ). C कारणं परमिदं; X Gat. v. सर्व भूषणमिदं.
BIS. 1487 (581 ) Bhartr. ed. Bobl. 2. 80. Haeb. 46. lith ed. I and III. 81. Galan 83. Prasangâbh. 3. Subhash 180; SRB. p. 84. 20; SBH. 3054 ; SRH. 180. 11 (Sarasvatikanthābharana); SRK. p. 14.34, and p. 231. 6 ( Bh. ); Sūktavali 1; SA. 8. 48; ST. 1. 51; SHV. app. I. f. 9b. 43; SM. 1353; SSD. 2. f. 116b; SSV. 1335 ; JS. 370.
2) G3 सुभूषणं ( for विभू ). B2 Eat शूरस्य (for शौर्यस्य ). - 0 ) J 1.3 ज्ञानस्योकुलस्य ; B C D F3 S ( except G1 M3 )

424 ) Fs अध्यं (for जाड्यं ). Ao-2 शंसति; A3 यच्छति; Ws सिंचत; T3 (orig:) सीदति (for सिञ्चति ). W3 सत्यमानो (for वाचि सत्यं ). - Eat transp. पापमपाकरोति (in ' ) and दिक्षु तनोति कीर्ति (in ).. -- Gst चित्तं (for चेतः). Y3 प्रसारयति (for प्रसाद ). Ma करोति (for तनोति ). F कीर्तिः - 4 ) Jat सत्संगमः (for 'तिः ).

Page #124

नीतिश्लोकाः ।
चेतः प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्ति
सत्संगतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ॥ ४२ ॥ वाञ्छा सज्जनसंगमे परगुणे प्रीतिर्गुरौ नम्रता
विद्यायां व्यसनं स्वयोषिति रतिर्लोकापवादाद्भयम् । भक्तिः शूलिनि शक्तिरात्मदमने संसर्गमुक्तिः खले
vv
एते येषु वसन्ति निर्मलगुणास तेभ्यो * ऽपरेभ्यो नमः ॥४३॥ तृष्णां छिन्धि भज क्षमां जहि मदं पापे मर्ति मा कृथाः सत्यं ब्रूह्यनुयाहि साधुपदवीं सेवख विद्वज्जनान् । मान्यान् मानय विद्विषोऽप्यनुनय प्रच्छादय स्वान् गुणान् कीर्तिं पालय दुःखिते कुरु दयामेतत् सतां चेष्टितम् ॥४४॥
BIS. 2376 (955 ) Bhartr. ed. Bohl. 2. 20. Haeb. 48. lith ed. I. 22. Galan 23. Samakrtapathop. 62. Subhāsh. 309; SRB. p. 87. 29; SRK, p. 88. 1 (Bh.); SA. 24. 81; SS. 29. 5; SK. 2. 191; PT. 1. 58; SSD. 2. f. 114b; SMV. 9. 60.
१९
43_4) J3 Y2, 4-3 TG2.3.5 संगतौ (for संगमे ). A1.2 J2 (t.v. as in text ) बुधजने (for परगुणे ). *) B1 Eo. 1. 5 (and Ec ) I चार्हति ; J3 Ye M चक्रिणि (for शूलिनि). Ja भक्तिर् (for शक्तिर् ). Eat पदने (for 'दमने ). B1 Y4 G3. 4 खलेषु ; JY8-8 1.2.6 M1. 8-6 खलैर् (for खले ) . – 4 ) J1 Yr थे ते ; X X 1. 2 ह्येते (for एते ). Y1 यत्र ( for येषु ). C Es W1.3 M येष्वेते निवसंति; D ये तेषु वसंति; W2. 4 येष्वेतेषु नरेषु ( for एते येषु वसन्ति ). Ao-s तेभ्यः परेभ्यो नमः ; A3 BCD E F1, 3–6 HI W X Y 1.3.3 M1. 2. 4. 5 तेभ्यो नरेभ्यो नमः; F2 J3 _Y2.4–7TG तेभ्यो महद्भ्यो नमः ; J12 Tic.v. तैरेव भूर्भूषिता; M2 तेष्वेव खोकस्थितिः.
Haeb. 49. lith. ed. I and III. 61, Kāvyakal and Kāvyas. Prasaii
BIS. 6031 (2773) Bhartṛ. ed. Bohl. 2. 52. II. 62. Galan 65. Saptaratna 1 ( Haeb. p. 51 ). gābh. 8. Subhash.159, 309; SRB. p. 53. 259 ; SBE. 2944; SRK. p. 18. 71 (Bh.); Mahānātaka 3. 37; VS. 345 ( Bh.) ; SHV. app. I f. 9b. 42; SS. 6. 27 ; SK. 2.63; PT. 1. 59; SSD. 2. f. 92b; SSV. 31; JS. 12.
444) C निधि (for छिन्धि ). Est जभ ( by metathesis ) ; W2 (orig. ) . 4 मज; Wam.v. त्यज (for भज ). B F 1. + त्यज (for जहि ). W2 पदं (for मर्द). W+ पापैर् (for पापे). N ( except A CI) S ( except W2 -4 M1. 5 ) रतिं (X + कृतिं ) ( for मर्ति ). W28 स्वल्पं (for सत्यं). X साधुपदवी ; G1 M2.3 साधुचरितं. F1 सर्वस्व (for सेवस्व ). Ba O F5 Y 0.3 TG1. 2. 5 M विद्वज्जनं. °) T3 वाक्यान्; G2. 3 M1.5 मान्यं ( for मान्यान् ). C [ अ ] नुनयन्; Hae.v. IG [ अ ] पनय; Yr व्यपनय (for [ अ ]नुनय ) W1. 2. 4 Y3-8 TG1-4 M1.8 प्रख्यापय; Ws प्रक्षापय; Y1 (A and B ) प्रच्छादयन् Y3-7T18 G2-4 M1 प्रश्रयं; Y8 स्वं शुभं (for स्पन्गुणान् ). - 2) F1 कीर्ती: ; W4 X1 कीर्तिः Y7 मैषित:; M4.5 भूषणं (for चेष्टितम् ).
F3. 4. v. J1.2 WM1. 2 लक्षणं ;

BIS. 2597 (1051) Bhartr. ed. Bohl 2.70. Haeb. 51. lith ed. I and III. 76, II and Galan 78; SRB. p. 53. 273; SRK. p. 37. 1 (Sp.); SS. 26. 9; SU. 1441; JSV. 13. 23.

- 3 )

Page #125

M
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे गुणवदगुणवद् वा कुर्वता कार्यजातं
परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्डितेन । अतिरभसकृतातां कर्मणामा विपत्तेर् __ भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाकः ॥ ४५ ॥ वने रणे शत्रुजलाग्निमध्ये महार्णवे पर्वतमस्तके वा । सुप्तं प्रमत्तं विषमस्थितं वा रक्षन्ति पुण्यानि पुराकृतानि ॥४६॥ भीमं वनं भवति तस्य पुरं प्रधान
सर्वो जनः स्वजनतामुपयाति तस्य । कृत्स्ना च भूर्भवति सन्निधिरत्नपूर्णा
यस्यास्ति पूर्वसुकृतं विपुलं नरस्य ॥ ४७ ॥
45 ") Ba H सगुणमपगुणं वा; C Yic उचितमनुचितं वा; J३ गुणवदगुणजाता; Wa.. गुणवदगुणबद्धा. X कुर्वतो. A0-20 Eit Fs W कार्यमादौ; As कार्यजाता; Est 'यातं;Js Ts
जालं.-.) Bit अतिरसभ. X विपत्तौ (for 'त्तेर).-")Y हृदयदावा: M. तापी (for 'दाही). A2 शीलतुल्यो; J2 तुल्यकुल्यो ( for शल्यतुल्यो).
BIS. 2122 (843) Bhartr.ed. Bohl. and lith. ed. I. 2. 97. Haeb. 52. Galan 103%; Sp.1391; SRB. p. 93.82 and p. 176. 9733; SBH. 2394; SRK. p.77.9 and p. 243. 13 (Bh.); SHV. 1. 94b. 45; SS. 52.2; SN. 747; SSD. 2. 1. 133b; SSV. 364; BPB. 24; SKG. f. 5b.
46 ) M1. वने जने; M3 परे वने (for वने रणे). W°जलाग्निमलानिमध्ये. -') Eo F4 W Ya संकटे वा; X G.3 Ms. 4 मस्तके च ( M4 °केव); T3 °कंदरायां (for 'मस्तके वा). -) प्रबुद्ध (for प्रमत्तं). Eo. 2. ३ (orig.) विषमं स्थितं वा;X विषमस्थितं च; G स्थलेच. -4) कर्माणि (for पुण्यानि). Jit पूर्वकृतानि; M2 पुरातनानि (for कृतानि)....
BIS. 5933 (2720) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. I.2.95, II. 97. III. 96. Haeb. 54. Galan 99. Subhash. 110. Vikramacaritra 42; SRB, p. 92. 56; SRK. p. 76.7 (ST.); SA. 24. 633; SHV. f. 6la; SSD. 2. f. 120a%3 SMV. 25.5%BJS. 26.
47 ) F3 जगति; Jaom.; Ya. विशतु (for भवति). As Ji Y+-8.8 TIGs यस्य (for तस्य). परं; F T2 पुर- (for पुरं). DF2.5 JitxY... Ts G सर्वे जनाः: Wi
for सों जनः). Wa om. hapl. जनः स्व. BCE. W X Y1 G1 M3. सुजनताम्. (A0.1 com. सजनभाव [perhaps from सजनताम्]). D F.Wax Y... T3 G+ उपयांति; J2. समुपैति. J G2.5 सद्यः; Y1B यस्य (for तस्य).-°C कृरत्रापि J1 कृच्छ्रा च; Wit वांछा च; Yo कृत्या च (for कृत्वा च). D भूर्भवतु; J1 भूर्भवन; Ms भूमिवति (for भूर्भवति). F4 संचित; H Ji Y1.8 संनिधि- (for समिधि-). [Ji com. कृच्छा च भूः= यल्ला (-कृत्स्ना) भूमियु].-") Eot विफलं (for विपुल).
BIS, 4594 (2051) Bhartr. ed. Bohl. 2. 99. Haeb. 55. lith, ed. I. 100, Galan 101. Subhash.41; SRB.p.92.743B SHV.f. 6la, SS.10.20%B SSD.2.1.120a.

Page #126

नीतिश्लोकाः। मज्जत्वम्भसि यातु मेरुशिखरं शत्रूजु जयत्वाहवे ___ वाणिज्यं कृषिसेवनादि सकला विद्याः कलाः शिक्षतु । आकाशं विपुलं प्रयातु खगवत् कृत्वा प्रयत्नं परं
नाभाव्यं भवतीह कर्मवशतो भाव्यस्य नाशः कुतः॥४८॥ नेता यस्य बृहस्पतिः प्रहरणं वज्रं सुराः सैनिकाः
खो दुर्गमनुग्रहः खलु हरेरैरावणो धारणः । इत्याश्चर्यबलान्वितोऽपि बलभिद् भन्नः परैः संगरे
तद् युक्तं ननु दैवमेव शरणं धिग् धिग् वृथा पौरुषम् ॥४९॥
-
as awgमति (for मजत), ACFमेशिखरे. BC E-3.50 FAIJit.a X Yı (printed text) M TÍ; Ya ; Y+.& G2.3 TFEN (for TEET). Jit X2 refa: Ms जहीतु (for जयतु).-') A Ic We वाणिज्या; Y2 वाणिज. F+ कृतसेवनादि: Wsc कृशसेवनादि;X GIM कृषिसेवनं च; Yo T °सेवने च; Y कृषिमप्युपैतु (for "सेवनादि). JYA GE Ms सकल (for सकला). C FI Y विद्याकला; X1 विद्याः खलाः. D सिक्षत: Wi.st.. शिक्षिताः; Ms. शिक्षितु. A विद्याः समभ्यस्यतु: J1 विद्याकलाशिक्षितं (com. 'तु). [Grammatically and metrically correct form शिक्षतां is nowhere found.] -) Ji transp. विपुलं and खगवत. A1 प्रयाति. M त्यक्त्वा (for कृत्वां). W1 प्रयत्नो. Eo-2 (and Ec) पुनरः Est पुमान J परा; W1.4 महान्; Wa.st महत्; M परानMs वरं (for परं).-:).J. नाभयं. भन्यस्य; FaJ1W Y: भावस्य (for भाव्यस्य). Est नाशो न तु;J नाशं कुतः Js.नाशः कृतःY नाशं कृतः. [ Ao.1 वाणिज्याकृषिसेवनादिसकला is treated as a compound word; com. करसणसेवा प्रमुष समस्त विद्या. In E कृषिसेवनादि is a separate word.]
BIS. 4654 (2085) Bhartr. ed. Bohl. 2.91. Haeb. 57. lith. ed. 1.99, II. 101, Galan 95. Satakāv. 86%3 Sp. 438 (Bh.); SRB. p. 94.116%3 SRK. p.:72.20(BE): 8HV. 1. 63b, 79b; SS. 46. 20%; SSD. 4. f. Ba; SKG. f. 18a.
49 asxनेता (for नेता). B Eo. It.2-4. st F I J W.Y1 यत्र (for यस्य). Xa सरा. Est किंकराः (for सैनिकाः). -') Y1 G+ स्वर्ग. W2.3 अनिग्रहः, Y० असंग्रहः, G+ भनग्रह. W किल (for खल). D E Fs-5 W Y (except Y1.1) TIB G1-4M ऐरावतो (for 'वणो). Aot Eat वारुणः; Est F- (by corr.) Ji W1 G1 M३ वाहनः; F2.4 (orig.) J2.8 YA. Ts रावणः; X Y. G+ M1. 2. 4, 5 वाहनं (for वारणः). - i) BE Wi (by corr.).8 X Y इत्यैश्वर्यबला(Est समन्वितो; F5 इत्यैश्वर्यवभान्वितो; It इत्याश्रर्यसमन्वितो: M3 उग्रश्वबलान्वितो.M सुरविराड (for ऽपि बलभिद्). A E W2-4 बलिभिर; B1 D Est F-5 I Wix मघवा; Ba Eo. 1c. 50 मघवान; Eot.it बलवान्, It J1 बलिभिद; M सरराड (for बलभिद). A3 भग्नं. - ) BEo.1.3.6 (and Ec) F H I WXIY (except Y) T Gs-5 तव्यक्त; M. तदन्युक्तं (for तद्युक्तं). C मम; Gबत (for ननु). W व(W4 परमेव
नु दैवमेव). DM4.5हि परं;Y3 *नृणां (for शणं). 5 om. the first धिग. Y: वृद्धौ क्षये कारणं (for धिगू धिगू वृथा पौरुषम् ).
BIS. 3815 (1643) Bhartr. ed. Bohl. 2. 85. Haeb. 59. lith. ed. I. 87, II. 88. Galan 89. Vikramacaritra 172; SRB. p. 93. 100%; SBH. 3151; SRK. p. 71. 10
Atmānugasana Kavya ; SN. 803; SSD. 4. f. 3a; SSV. 293; SL, f. 36b,

Page #127

२२
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
दानं भोगो नाशस् तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य । यो न ददाति न भुङ्क्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति ॥ ५० ॥ यस्यास्ति वित्तं स नरः कुलीनः स पण्डितः स श्रुतवान् गुणज्ञः । स एव वक्ता स च दर्शनीयः सर्वे गुणाः काञ्चनमाश्रयन्ति ॥५१॥ रत्नैर्महार्घेस् तुतुषुर्न देवा न भेजिरे भीमविषेण भीत्तिम् । सुधां विना न प्रययुर्विरामं न निश्चितार्थाद् विरमन्ति धीराः ॥५२॥ सन्त्यन्येऽपि बृहस्पतिप्रभृतयः संभाविताः पञ्चषास् सान् प्रत्येष विशेषविक्रमरुची राहुर्न वैरायते ।
w
(d) Ja हि तस्य
50 * ) H2 X विनाशस्; W2-4 नाशश्च ; G4 नाशास (for नाशस् ). (for वित्तख ). - °) Js यो; T3 यन (for यो न ). [ यन is the grammatically correct form, unless one takes तस्य = तस्य वित्तस्य (in 4 ) ] D भुंक्ते; Es न भुक्ते; X1 न हि भुंके ( for न भुङ्क्ते ). Fs यो न दाति न च भुंक्ते. - d) J1 तस्यापि ( for तस्य ). J2 त्रितया ( for तृतीया ). X 1 भवंति.
BIS. 2757 (1134 ) Bhartr. ed. Bobl. 2. 35. Haeb. 63. lith ed. I. 42. Galana 45, Pañe ed, koseg. II. 159. ed. Bomb. 148. Hit. ed. Johns. I. 172. Prasangābh. 7; Sp. 390 ; SRB. p. 69.15; SBH. 478; SRK. p. 63.4 ( Bh.) ; Vikramacaritra 72; ST. 42.5; Prabandhacintānani 5. 264 ; of Tantrākhyāyikā 110 and SA. 18. 5; SHV. f. 70b, 86a; S8. 17. 14; SK. 2. 154; SU. 1498; PT. 6. 8; SN. 463; SSD. 2. f. 135a; JSV. 146. 7; SKG. f. 12a,
51 ) Est यस्यास्थि (for स्ति). Y7 पित्तं (for वित्तं), and तु लीनः (for कुलीनः). Eat F± (t.v. as in text) श्रुतिमान् (for श्रुतवान् ). Ft. v. विनीतः (for गुणशः ). - ") युक्का (for वक्ता). 4) Eot Y1 T9G14 जनाः (for गुणाः ). F12 G14 M1. 2 माश्रयते 1 माहरंति.
Est
BIS. 5414 (2447) Bhartr. ed. Bohl. 2. 33. Haeb. 64. lith. ed. I. 40, II. 41. Galan 44. Prasangābh. 12. Subhash. 32. Carr. 452. Vikramacaritra 152; Sp. 333 (Bh.); SRB. p. 64. 9 (Bh.); SRK. p. 44. 6 (Bh.); SA. 114. 3; ST. 41. 7; Padyaracana (KM 89, p. 111. 41, Bh.); VS. 306 (Bh.); SHV. f. 67a (Bh.) and 82a; SS. 39. 1; SK. 2. 169; PT. 5. 1; SM. 1155; SSD. 2. f. 105a; SSV. 1141; SMV, 4. 12.
-
52 ) BI महास; D F2 WY1 ( printed text ) महास; Eo at Zat महाथैस; F3 महद्भिस्; J Y2–8TGM महाब्धेस् (for महार्थैस् ). J तु न तुषुर् (sic) (for तुतुषुरू)- 3 ) F2 J3 G4 भीमविशेष- (for 'विषेण). M3 भीतिः. . *) Ws स्वधां (for सुधां ). Y1 नैव मयुर Gst संप्रययुर (for न प्रययुर्), Ys विकास ( for विरामं ). (d) C न निश्चयार्थाद्; E3tFs Jic विनिश्चितार्थाद्; J3 M1.1.0 सु( J3 M1 न ) निश्चितार्था; Y7 सनिश्चितार्थाद् (for न निश्चितार्थाद् ). F + संतः (for धीराः ).
BIS. 5707 (2585) Bhartr. ed. Bohl. 2. 72. Haeb. 65. lith ed. I and III. 79, II and Galan 81; SRB. p. 77. 10; PT. 7. 14; SSD. 2. f. 99a.
53* Om. in BORI 329 and Ujjain 6414. 4) C सत्यन्ये च सत्यं नैव; G4 Yas - प्रभृतिभिः (for तयः ). Eo. 1.5 [ अ ]संभाविनः; Fa D पंचशस; J23 पंचषस्; Ya (m.v. as in text ) निर्जरास: Ta
सत्येवात्र (for सन्त्यन्त्येऽपि ) [ अ ] संभाविताः (for संभा )

Page #128

दम्वेव असते दिनेश्वरनिशाप्राणेश्वरी भास्त्ररौ
भ्रातः पर्वणि पश्य दानवपतिः शीर्षावशेषीकृतः ॥५३॥ श्रोत्रं श्रुतेनैव न कुण्डलेन दानेन पाणिन तु कङ्कणेन । विभाति कायः करुणापराणां परोपकारेण न चन्दनेन ॥५४॥
जयन्ति ते सुकृतिनो रससिद्धाः कवीश्वराः। नास्ति येषां यशःकाये जरामरणजन्मभीः ॥ ५५ ॥ यद् धात्रा निजभालपट्टलिखितं स्तोकं महद् वा धनं
तत् प्राप्नोति मरुस्थलेऽपि नितरां मेरौ च नातोऽधिकम् ।
(orig.) पंचधास (for पत्रषास). - ") F2 स्वान् (for तान् ). ACI प्रत्येक- (for प्रत्येष). J३ दिनेषु विक्रमरुचे. -') Y1 T दिवाकर (for दिनेश्वर). A0 भाश्चरौ; B C Eo-2.5 F2.. Wit Yi(A as in text). 3 भास्करी; F We. भासुरौ; I भ्रातरौ; J2.3 भास्वती (for भास्वरी).-1) D प्रातः: Wac.2-4 Xc.2Y T3 M4 भ्रांतः, G M1-3.5 प्रीतः (for भ्रातः). F8 यस्य: Gसोपि (for पश्य). Yदैत्य रिपुणा (for दानवपतिः). DEFI WitYST Gs.s Mi..4.शीर्षावशेषाकृतिः (D"तः); Jit Y: शिव्या(Y+क्षा)वशेषीकृतः, J2 शीर्षाच शेषां कृतिः, Wc शीर्षावशेषः कृतः. ___BIS. 6803 (3159) Bhartr. ed. Bohl. 2. 21. Haeb. 66. lith. ed. I and IT. 34. Galan 37; SRB. p. 249.99%; SSD. 2. f. 7b.
54 Order in B.FY is bacd. -- ).Est श्रुतं (for श्रोत्रं). F4 श्रुतं मैव (for भ्रतेनैव). Ea च; E6 न च; Fr (for न). -°) Est दाने च (for दानेन). E3 H I MI च (for .). Est कंकरेण; Y1B कुंटलेन (for करणेन). - ") BiEo-2. 30.5F2 X Y1 आभाति (for विभाति). Dरुणापरायणा: F2-4Y1B..2. 4-8 Git.v.4 करुणाकराणां Fam.v. J1.8 Y8.7.8 T G1 M करुणाकुलानां; J2 Gat.v. करूणालयान. - Wi-s-पसेरकारन (for 'कारेण). D च; F1 W1-8 तु; Fs न तु (for न). G M2.3 मंडनेन; M4. भूषणेन (for चन्दनेन)
BIS. 6856 (3052) Bhartr. ed. Bohl. 2. 63. Haeb. 68. lith. ed. I. 70, II..72. Galan 73. Prasangabh. 11. Subhash. 100%; SRB. p. 76.12; SRK. p. 103.5 (Hit.); cf. Canakyanitidarpana 17. 2 ; Alamkārakaustubha (KM 66, p. 360); SK. 6.913 SSD.2.1. 93b; SMV.5.21; SKG. f. lla.
55 Om. in BORI 329. NS3N71, N109 (extra). - ) A0 जयंत. -°) Y: गुणयुक्ताः ; Y रससिद्ध-(for रससिद्धाः ).- ) A3 F1 Ja Yin.4-6 T1.2 G. (t.v. as in text). तेषां (for येषां). Faवचःकाये. Y कवित्वे विक्रतिषां -4)CD F1.2.4 J1.3S जयमरणजे भयं; F3 जरामरणजन्म च; J2 जरामरणजं शुचं.
BIS. 2343 (940) Bhartr. ed. Bohl. 2.21. Haeb. 69. lith. I. 23. Galan 24: 3p. 166 (Bh.); SRB. p. 32. 1 (Bh.); SRK. p. 39. 1 (3p.); SSD. 1. f. 87b. ____56 Om. in BORT 329. - ") E3 निजलाभपट्ट'; F1-3 J2.3 Y: TiAG1-4 M निजफालपट्ट'; J1 निजबालपट्ट'. F2 स्वल्पं (for स्तोक). Y6 वा फलं; M३ यद्धनं (for वा धनं).
-') B1 .E0.1.Hic.. तमामोषि: Fसिध्यंत्येव (for तमामोति). F2 हिमगिरी; G1 M [.पि.नियतं (for ऽपि नितरां). A BAYI नचातोधिक च तत्राधिकF वनांतेपि वा।

Page #129

भहरिसुभाषितसंग्रह तद् धीरो भव वित्तवत्सु कृपणां वृत्तिं वृथा मा कृथाः
कूपे पश्य पयोनिधावपि घटो गृह्णाति तुल्यं जलम् ॥५६॥ लाङ्गलचालनमधश् चरणावपातं
भूमौ निपत्य वदनोदरदर्शनं च । श्वा पिण्डदस्य कुरुते गजपुंगवस् तु
धीरं विलोकयति चाटुशतैश् च भुते ॥ ५७ ॥ राजन् दुधुक्षसि यदि क्षितिधेनुमेनां
तेनाद्य वत्समिव लोकमिमं पुषाण । तस्मिंश् च सम्यगनिशं परिपोष्यमाणे
नानाफलैः फलति कल्पलतेव भूमिः ॥ ५८ ॥ सत्यानृता च परुषा प्रियवादिनी च हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या ।
Fs I W ततो नाधिकं (for च नातोऽधिकम्). - °) Wa- त्वं (for तद् ). F6 बह- (for भव). A I चि( A2 वित्तवृतिकृपणां; F2 वित्तवत्सु कृपणी. A0.1.3 चित्ते व्यथां; A. चित्ते वृथा (for वृत्ति वृथा). - d) Wst पयः (for जलम्).
____BIS. 5267 (2386) Bhartr. ed. Bohl. 2.41. Haeb. 70. lith. ed. I and III. 48, II. 49. Galan 52; SRB. p.93.99%; SRK. p. 71.9 (ST.); SHV. f. 63b, 7933; SN. 806%3 SL. f.37a; SSV.335%3 SKG. f. 18a.
57 om. in. BORI 329. -m) Y चरणोपपात: T1.2 GB चरणावघातं (for चरणावपातं). -') Ms निपात्य. C चरणोदर; D वदनोपर.-') गजवस्तुभिन; M4 मदवारणस्तु (for गमपुंगवस्तु).-") A1c धीरौ or धीरो (for धीरं). Fs चाट शनैश्च J. बाहशतेन (for चाटुशतैश्च). Ait भुक्ते; Ms भुक्तैः.
BIS. 5845 (2663) Bhartr. ed. Bohl. 2. 26. Haeb. 71. lith. ed. I, II and Galan 31. Pafic. ed. orn. I. 14. Hit. II. 40. ed. Cal. p. 188.ed. Rodr. p..161;SRB. p,231.71%B SBH. 641; SRK. p. 78.8 (Bh.); Tantrākhyayika I.83; Edgerton I. 10; SL. f. 42a3; SSD. 2. f. 42a.
58 4) F5 बुभुक्षसि; J1 दुधक्षसि. A3 B D E3. 5 F1. 2. 4 Hic I Y1-8 Ga.4 एता (for एनां). -°) Eo.1.5 तेनोद्य; Ao. 3 Eo. 1. sc.5 X Y1.3-6T1. अमं; Jit हहं (for इम). -') Eo.1.5IXY1. 4.5 तस्मिंस्तु: F1 यस्मिश्च. AsJ1.3 Y2.4. S T G M1.2.4 परिपुष्यमाणे;D F1 परिपाल्यमाने; F4 (m.v. as in text) Yit. 5.6 "तोष्यमाणे; J2 °घस्यमाणे; Wt तुष्यमाणे.-") B Eo. 1.5 (and Ec) 12. 3 J1.2 G2 -फला: DJ3 Y (except Y1) T G1.8-5 M -फल (for -फलैः). Eat कामलदेव (perhaps mispronunciation of कामलतेव (for कल्पलतेव). Jit भूमौ.
BIS.5740(2602) Bhartr. ed. Bohl. 2.38. Haeb. 72. lith.ed. I and III. 45, II. 46. Galan 49%; SR.B. p. 152. 405%; SRK. p. 122.9 (ST.).
59 )Gi lacura for रुषा to दयाल (ind). Eat FaJitX1 Get पुरुषा:W परुष. (for परुषा). Dघ्रीयवादिनीच; F: मृदवादिनीव: THAप्रियभाषिणी च: GI Ms'वादिता च. --°) CIY हिंसा (for हिंस्त्रा). Jit वधन्यः; J10 वदान्यः (for वदान्या).-') A Bit

Page #130

नीतिश्लोकाः नित्यव्यया प्रचुरनित्यधनागमा च __ वाराङ्गनेव नृपनीतिरनेकरूपा ॥ ५९ ॥ न कश्चिच् चण्डकोपानामात्मीयो नाम भूभुजाम् ।
होतारमपि जुह्वन्तं स्पृष्टो दहति पावकः ॥ ६ ॥ अकरुणत्वमकारणविग्रहः परधनापहतिः परयोषितः । खजनबन्धुजनेष्वसहिष्णुता प्रकृतिसिद्धमिदं हि दुरात्मनाम् ॥६१॥ आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेणं लध्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात् ।
नित्याव्यया; CM नित्यव्यथा; Ji Cst नित्यव्यया (for नित्यव्यया). Est I प्रचुरनित्यसमागमा F4 °मिनधनागमा; Ms 'दिव्यधनागमा. -") A0-2 F4 Wit वेश्यांगनेव (for वाराङ). F नृपवृत्तिर् (for नृपनीतिर). ___BIS. 6739 (3132) Bhartr. ed. Bohl. 2. 39. Hacb. 73. lith. ed. I. 46, II. 47. Galan 50. Palic. ed. Koseg. I. 473. ed. Bomb. 425. Hit. ed. Schl. II. 174. ed. Johns. 182. Prasangabh.73; SRB. p. 152. 404; SRK. p. 122. 10 (Hit.); Tantrākhyayika l. 185; Edgerton I. 177; SIV. 20.163; JSV. 119.4.
60 Om. in J. – “) F2 न कोपि; Gat न कच्चिच्. Fat.v. चंडरूपाणाम्; F. दंडकोपानाम् J1 चंडकोपान; J2 चंडकोपो (for चण्डकोपानाम् ). -') J1 नात्मियो: Ja नातियो (for आत्मीयो). J2 न च; Ys []न्यो न (for नाम). H. Y3 भूभृतां (for भूभुजाम्).-") G2t हेतारम्. B C D F1-3.5 H Ji W Y1. 3-3 T G1-3.5 M जहानं: F4 जहानां; J2 जुष्टानं; Y2 जिहानां; G+ जह्वाभि- (for जुह्वन्तं). [Hi com. जहानमपि= जुईतमपि] Eo.1.5 होतारं जुह्वतमपि X Yic.v. जुआँतमपि होतारं. -") D स्पृष्ठा (for स्पृष्टो). A स्पृष्टो न दहति पावकः (hypermetric and wrong meaning); F1. 2 दहत्येव हि पावकः.
BIS. 3184 (1343) Bhartr. ed. Bohl. 2. 47. Haeb. 74. lith. ed. I and III. 56. Galan 60; Sp. 1376 (Bh.); SRB. p. 146. 160; SBH. 2799 (Pafic.); SRH. 59.1 (Vallabhadewa); SRK. p. 123. 12 (Bh.); SHV. f. 104b. 41; SK. f. 145a; SM. 15533; SMV. 20. 17; SSV. 1526; JS. 463. ____6l Om. in BORI 329 and Magadi Krishna Sastri's Kanarese Edn. Bangalore (1924). D order cdab. - ) G2 कारणत्वम् (for अकरुणत्वम्). J2 Ys -निग्रहः (for -विग्रहः). -- ") F5 परधनोपहृतिः. A परदोषिता (for योषितः). BE (except Ea) F1H I परधनाय (F1 °ने च) रतिः परयोषिति;C परधने स्पृहते परदोषतः D परधनापरतिः परयोषितां; FaW X Y1.2.4-7 T G M परधने परयोषिति च स्पृहा; F3.4 J Y परधनस्य हृतिः (J2 रतिः: J3 हृतः:Y भृतिः) परयोषितां. [Text as in E3 Ys only.] -- .) C F1-3 J1.2 S (except G+ Ms) स- (for स्व.). C W2.3 -जनेपि (for -जनेषु). --4) Ba E प्रकृतसिद्धम्. B1 ह्यमहात्मनां.
BIS. 3 (1) Bhartr. ed. Bohl. 2. 42. Haeb. 76. lith, ed. I. 51, II. 52. Galan 55. Samskrtapathop. 623 SR.B.p. 59.217; SRK. p.26.53 (Bh.); SSD. 2.f. 126b.
62 a) A3 CJ Y1 griz. A: DFI J W X Y G1 M3 roft (for arferoît). -°) A0-2 तन्वी; Ms लघः (for लध्वी). Y5.6 पुरो- (for पुरा). BJaW2-4 YIA वृद्धिमतीव; WIY4. Ti GHEM1. वृद्विमुपैति;Y वृद्धिमयी च (for °मती च). -°) Est
४ भ.सु.

Page #131

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् ॥ ६२ ॥ भवन्ति नम्रास् तरवः फलोद्गमैनवाम्बुभिर्भूरिविलम्बिनो घनाः। अनुद्धताः सत्पुरुषाः समृद्धिभिः खभाव एवैष परोपकारिणाम्॥६३ ॥ पद्माकरं दिनकरो विकचं करोति
चन्द्रो विकाशयति कैरवचक्रवालम् । नाभ्यर्थितो जलधरोऽपि जलं ददाति
सन्तः वयं परहितेषु कृतालियोगाः ॥ ६४ ॥ यदचेतनोऽपि पादैः स्पृष्टः प्रज्वलति सवितुरिनकान्तः ।
Get दीनस्य; J नरस्य; Ms इनस्य (for दिनस्य). J2 जीर्णाश; Ya°भागा (for 'भिन्ना).-.) Eo I GA a. Bit C Eot F2.+ J W3 X1 Y2.7. 8 G2 (orig. as in text)4,5 U (for खल.).
BIS. 1004 (382) Bhartr. ed. Bohl. 2.50. Haeb 78. Galan 63. Patno. ed. Koseg. II. 38. Subhash. 62 ; SRB. p. 172. 826; SDK. 5. 37. 5-(p. 303, Vacaspati); ST. 3. 383; VS. 362 (Bh.); SU. 1557; SS. 27.33; SL. f. 26a; SSD. 2. f. 125b3; SMV. 13.8%BJSV.217.5%; SKG. f. 17a.
63 ") Eo-2.5 फलोद्गमे; G4 फलोदकर Git.v. फलोदयैर् (for 'द्रमैर). -') Ec न वा अंबुभि: A B D Est F2 X Y३ भूमि-; CYi(printed text).4-8 T G M1-4 दूर-; F3 भूति- YIA मूल्य; Y1B भूम्य (for भूरि-). - ") J3 W अनुभृताः (for छताः).-) X एषो हि (for एवैष).
BIS. 4556 (2029) Bhartr. ed. Bohl. 2.62. Haeb.81. lith. ed. I. 69, II. 71. Galan 72. Sakuntala 109 (V. 13 in Pischel's HOS. ed.); SRB. p. 75. 11; SDK. 5. 39.3 (p. 303, Kalidasa); SRH. 31.33 (Kalidasa); SRK. p. 103.4 (ST.); SSD 2. f.95b%; BPS. 127.
64 4) T3 पद्माकरो दिनकर. C (emendation as in text) D E F. W1. 8.4 X Y1 विकची-(for विकचं). -") C D F1-3 J2.3 W1-3XIY (except Yi) TG M1.8-5 विकासयति; W4 विकातपति; M: []पि कासयति (for विकाश).-°) X नाभ्यर्थितं. AC Est H I तोपि जलदः स(A श)लिलं ददाति. - Y स्वतः (for स्वयं). Fपरहिते सुकृताः तियोगा: FAJY2.4-8 TGM2. परहिते वि(J2नि)हिताभि(T3 °तान: G1 Ms 'तोप)योगा:
Wat.st.at परहिताभिहिताभियोगाःX हितेषु कृताभियोगः3Y 'हितेषु कृतप्रयला:3 Mi हिते विहितप्रयत्नाः M.5 °हिते विहिताभिलाषा:.
BIS. 3909 (1692) Bhartr.ed. Bohl. 2.65. Haeb. 84. lith, ed. I and III. 72. Galan 74; SRB. p. 75. 13 ; SRK. p. 103.6 (ST.); SS. 24. 1; PT. 1.623 SSD. 2. f. 97a.
__65 ) missing in J1. Ba Eot. 1. at यदि चेतनो. J वादि- X3G पाद- (for पादैः). -') G -स्पशैंः (for स्पृष्टः). Eat [अ]पि ज्वलति; YA प्रज्वलतु. C D Fs I JA सवितुरिव कांतः; Est सवितुसूर्यकांतः; W (W4 orig.) सवितुरविकांतः; X1 सवितरिनकांतःX. सवितुरीनकांताः; M+ सवितुरिनकांतं; M5 सवितरि*कांत. - °) Es I यस्तेजस्वी J2 तेसेजसि. पुरुषः om. in XIAB, -) Bi Y1 प्रकृत-; CJ2G परकृति; F G प्रकृक्ति- (for परकत-),

Page #132

नीतिश्लोकाः तत् तेजस्वी पुरुषः परकृतनिकृति कथं सहते ॥६५॥ आज्ञा कीर्तिः पालनं ब्राह्मणानां दानं भोगो मित्रसंरक्षणं च । येषामेते षड् गुणा न प्रवृत्ताः कोऽर्थस् तेषां पार्थिवोपाश्रयेण ॥ ६६ ॥ व्यालं बालमृणालतन्तुभिरसौ रोढुं समुज्जृम्भते
भेत्तुं वज्रमणीञ् शिरीषकुसुमप्रान्तेन संनह्यते । माधुर्य मधुबिन्दुना रचयितुं क्षाराम्बुधेरीहते
नेतुं वाञ्छति यः सतां पथि खलान् सूक्तैः सुधास्यन्दिभिः ॥६॥ वायत्तमेकान्तहितं विधात्रा विनिर्मितं छादनमज्ञतायाः। विशेषतः सर्वविदां समाजे विभूषणं मौनमपण्डितानाम् ॥ ६८ ॥
Ao-2-निकष Com.; Em.v. Gat.4 -निकृतं; F2.5J2.3 W1-3 M3 -विकृति: J1-निजक्रतं;X1 -निहर्ति (for -निकृति). W4 (sec. m.) Gi M1-3.5 कथं नु; T कथं तु (for कथं). B Eo-2.5 F4. HJY सहता; Ji broken (for सहते).
BIS. 5173 (2336) Bhartr.ed. Bohl. 2. 30. Haeb.88. lith. ed. I and II.अ. Galan 40; SRB. p. 79. 15; SRK. p. 49.6 (Bh.); SK. 2. 168SSD. 2. f. 103a%B SMV. 28. 20.
66 ) A3 FIX सजनानां; B पुण्यभाजां (for ब्राह्मणानां). - ) G3 भोगो मित्रः (for दानं भोगो). Y मित्रसंतर्पणं; G3 पुण्यसंरक्षणं; G4 नित्य (for मित्र). -") F2 Ja T3 Gat M3.4 एषाम् (for येषाम् ). B Fs सदणा (for षडणा). X संप्रवृत्ताः; M1.2.4 न प्रसिद्धाः (for न प्रवृत्ताः ).-)Iपार्थिवोपासनेन. [Ti com. takes पार्थिव as vocative1 ____BIS. 876 (318) Bharty. cd. Bohl. 2. 40. Haeb. 89. Galan 51; Satakav. 90%; SRB. p. 152. 394; SBH. 3229; SRK. p. 122. 11. (Bh.); SL. f. 48b; SKG. f. 22a. ____67 ) Y. नागं (for व्यालं). B1 अलं (for असौ). x Y1 समुत्कंठते ( for जम्भते). -') Ja Ys छेत्तुं (for भेत्तुं). F4 X Y (except Y3. :) Ti G2.4 वज्रमणि. C संबध्यते; Est F I Y1.18 TGT. 20. 3.5 M1-3 संनद्यति. - 67ed is missing in Xi. - ) A0. 1. 8 मधुबिंदुनो. D रचयतुं. Eit Fi क्षीरांबुधेर्. I ईह्यते. -4) A येतुं (for नेतुं). Aa W1-3.4 (orig.) transp. सतां and खलानू. F2 यस्तु सत्पथि; J2 यस्य तान्प्रति (for यः सतां पथि). Ji (corrupt, apparently) स तान्प्रति खलान. W4 (by corr.) Y2.4-8 T Gs (orig.).4 M3. मूर्खान्यः (Y4. 5.7 "यः) प्रतिनेतुमिच्छति; Y1 G1-2.3 (by corr.). M1. 2.4 मुर्खान्यः पथि ( परि-) नेतुमिच्छति (for नेतुं-पथि). Fमुक्तानW(by corr.) Y2.4-8 T G1.Ms.: बलात: Y1 G2.3 M1.2.! सतां; Gनरः (for खलान). F5 सदा साधुभिः; Y1 (c.v. as in text) सधास्पर्धिभिः.
BIS. 6330 (2920) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. II. 2. 6. Haeb. 90. lith, ed. I. 5. Galan 8; SRB. p. 41. 67; SRK. p. 34. 4 (Bh.); Vairāgyasataka of Padmānanda; SSD. 2. f. 131b.
68 ) Fs W1-3.4 (orig. as in text) गुणं; Tie.v. कृतं (for °हितं). -°) Est It भूषणम्Y छादयम् (for छादनम्). J10 अभिज्ञतायाः (for अज्ञ). -) Cसर्गविदा Jit सर्वमिदं (for 'विदां). -4) W4 (orig.) भौमम् (for मौनम्).
BIS. 7352 (3340) Bhartr. ed. Bohl, and lith. ed. II. 2. 7. Haeb. 91, lith, ed. I.G. Galan 9. Satakāv. 91; SRB. p. 86.33; SBH. 23823 SRK. p. 79. 2 (Bh.); SSD. 2. f. 132b; SKG. f. bb.
अभिज्ञतायाः (अ)) सर्गवि

Page #133

२८
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
उद्भासिताखिलखलस्य विशृङ्खलस्य
प्राग्जातविस्मृत निजाधमकर्मवृत्तेः ।
दैवादवाप्तविभवस्य गुणद्विषोऽस्य
नीचस्य गोचरगतैः सुखमास्यते कैः ॥ ६९ ॥ विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः । विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं देवता
विद्या राजसु पूज्यते न हि धनं विद्याविहीनः पशुः ॥ ७० ॥ दाक्षिण्यं स्वजने दया परजने शाठ्यं जने दुर्जने
प्रीतिः साधुजने स्मयः खलजने विद्वज्जने * आर्जवम् ।
69 Om. in Js and BORI 329. – ) D उद्घाटिता- (for उद्भासिता ). Y8 जनस्य; Ga M3 बलस्य (for खलस्य ). B2M + विजृंभितस्य ( for विशृङ्खलस्य ). 1 ) J वाग्जात ; Ya The.v. प्रागेव ; Y 5 प्रोद्गाथ; Y8T1.2 G5 प्रोद्वाढ; M+ 0 प्राग्जाति (for प्राग्जात ). Ja Wit. 2t. 4t_Y1 Tic. v. 2 विस्तृत ; Y2 Gs - विस्मृति ( for - विस्मृत - ). Gs - निजाखिलW2 Y7 कर्मवृत्तै:. .°) D देवाद् ; F3 तीवाद (for दैवाद् ). Y: उपात्त (for अवास ). F2 'विषयस्य (for विभवस्य ). B2 Y2 गुणिद्विषोस्य; F2 T2 गुणाद्विषोस्य ; F + X 1 गुणद्विषस्य ; Es art; Ji रुणद्विषस्य ; J2 ऋणं विशोष्यं; G+ गुणद्विषश्च – 2 ) E3 गोचरगतेः M3 आप्यते; J1 corrupt; J2 अद्भुते; M1.5 आप्स्यते (for आस्यते). M 1.5 किं
2.4 I X G1 (for कैः ) -
―
BIS. 1241 (466) Bhartr. ed. Bohl. 2. 49. Haeb. 92. lith. ed. II. 59, III. 58. Galan 62 ; SRB. p. 60.238; SBH. 444; SRK. p. 27.55 (Kalpataru); SSD. 2. 1. 144.
70 Wrongly om. in B2 text. (a) M3 गुप्तं धनं विद्यया (for प्रच्छन्नगुप्तं धनं ). - ' ) X भाग्य' (for भोग ) . - ' ) I X1 Y1AB बंधुजने; W3 बंधुजना. F12 J3 X Y 2. 4-8 T GM परा (for परं ) . N ( except A1 F 1.2 It J3 ) WY1. 3 दैवतं (for देवता). (A1com. विद्या उत्कृष्ट इष्टदेवता है ). [ परं देवता is found only in A0.1 It ]. – ) D पूजितं ; E2 F1. 5W1.2 X _G4_M1.5 पूजिता; F3 J1 Yr पूजिते ; Y2 पूजते ( for पूज्यते ) D प्रतिदिनं; F1. 2t.v. 4 (t.v. as in text ) [ 5 ]शुचि धनं; Yi ( Bas in text ) न तु धनं; G1 M3 च सततं; M+ वरधनं; Ms परधनो (for न हि धनं ).
BIS. 6089 (2797) Bhartr. ed. Bohl. 2. 17. Haeb. 93. lith. ed. I. 19, II and Galan 20. Gunaratna 3 (Haeb. p. 523). Kavyakal. and Kavyas. Hit. ed. Schl. ad. pr. 48. Vikramacaritra. 125. Prasangabh. 12. Subhash. 8; SRB. p. 30. 15; SRK, p. 42, 1 ( Prasuñgaratnāvali) ; SA. 7.9; Sūktāvali 4; SHV. f. 36b ( Bh.); SS. 14. 5; SK. 6. 114; SN. 692; SSD. 2. f. 110a; SSV. 749; SMV. 11. 3; JSV. 67. 2; SKG. f. 12a.

71 Om. in BORI 329. -- - 9 ) J1 दाक्षन्यं; X1 दाक्षण्यं; X2 दाक्ष्यण्यं F1 सुजने (for स्वजने ). CF1 - 1 I J1.2 X Y 1B. 4-3 TGM परिजने (for पर ). B2 F 2.5 HJ W X 2 Y2.49 TG1.4M सदा; DF1.4 X1 Y1G2.35 तथा ( for जने ). Com. (hapl.) शाठ्यं जने दुर्जने. — A H transpose (with their var.) स्मयः खल - * भार्जवं (in) and क्षमा गुरु- धूर्तता ( in ^ ). - ' ) Eat शमः ( for स्मयः ) F2. 3. 5S ( except X :. 8 ) नयो नृपजने ( for

Page #134

नीतिश्लोकाः ।
शौर्यं शत्रुजने क्षमा गुरुजने नारीजने धूर्तता
करे
ये चैवं पुरुषाः कलासु कुशलास् तेष्वेव लोकस्थितिः ॥ ७१ ॥ श्लाघ्य त्यागः शिरसि गुरुपादप्रणमता मुखे सत्या वाणी विजयि भुजयोर्वीर्यमतुलम् । हृदि स्वच्छा वृत्तिः श्रुतमधिगतं च श्रवणयोर् विनाप्यैश्वर्येण प्रकृतिमहतां मण्डनमिदम् ॥ ७२ ॥ वहति भुवनश्रेणीं शेषः फणाफलकस्थितां कमठपतिना मध्येपृष्ठं सदा स च धार्यते ।
समयः खल ). B1 J 1 खलु (for खल- ). AEIW≠ X Y 27.8T1.3 G4.5 M3 चार्जवं ; B1 F2. 3. 5 EJ W1–3 Y1.4-6 G1-3 M1. 2. 4. 5 - स्वार्जवं ; B2 त्वार्जवं ; CF1. 4 T3 Y3 [s] प्यार्जवं ; D - स्यार्जवं (for * आर्जवम् ). - ) T1 G5 कांता- (for नारी ). Y10. v. T1G4.5M45 धृष्टता ( for धूर्तता ). - 2) F1 ये त्वेवं; F3 एवं ये; J1.3 येत्येवं; J2 येप्येवं; X 2 यद्येवं; Y: येष्वेवं (for ये चैवं ). Y2 कलासु निपुणास्; M4.5 कलौ सुकुशलास्. Ga M2.3 ये चैवं कुशला भवंति पुरुषास्; G2c. 3. 5 यैश्चैवं पुरुषैः कलासु कुशलैस (up to caesura ). H तेषां हि लोके स्थितिः; Js तैरेव भूर्भूषिताः; Y7 तेष्वेव लोकः स्थितः; G1 M2. 3 तेष्वेव लोकज्ञता.
BIS. 2738 (1125 ) Bhartr. ed. Bohl. 2. 19. Haeb. 94. lith ed. I. and III. 21, II and Galan 22. Satakāv. 91. Subhash 212. Prasangabh. 5; SRB. p. 179.1039; SBH. 2946; SRK. p. 14. 36 (Bh.); SA. 24. 44; Canakyanītidarpana 12. 3; VS. 343 (Bh.); SHV. f. 100b. 44; SS. 6. 37; SSD. 2. f. 94a; SMV. 28. 21.
२९
-
72* Om, in I and BORI 329. 4 ) Eat Ya श्लाघस्त्यागः ; F2 श्लाघ्यं दानं Eot F3 गुरुपदे (for -पाद- ). A B2 E2.3 13.5 II Gt. v. - प्रणमनं; B1 D -प्रणयनं; C Eo. 1. 5 F1. 2. 4 J W X Y 1–6. 7. 3T G2 - 5 M1 - प्रणयिता; Xo -प्रवणता ; G1 M2. 3 - प्रणतिता (for प्रणमता found only_in_M+. 5 ). The portions after caesura in 72 and 72° are transposed (with_var.) in E2. - - 3 ) B Eo. 1.5 J1 W1-3 X 2 विजय ; Y2 जयति ( for विजयि ). C पौरुषमपि; E2 H पौरुषमहो; J2 शौर्यमतुलं (for वीर्यमतुलम्) -°) A1 (orig.). 21 F1 (t.v. as in text ). 2. 3 W1-3 X1 Y14. 3 स्वस्था; W+ स्वान्या (for स्वच्छा ). [ A1 com. स्वस्था वृत्तिः कहतां संतोषवृत्तिः ] E2 श्रुतिम् ; Ji शुतिम् (for श्रुतम् ). Fs अवगतं च श्रवणयोर; W अधिगतैकव्रतफलं - 4 ) A1 प्रकृत ( com. स्वभाव ) महतां . C मंदनम् ; Wa
मंडितम् (for मण्डनम् ).
BIS. 1543 (601) Bhartr. ed. Bohl. 2. 55. Haeb. 95. lith ed. I. 64, II. 65. Subhash. 56, 315; SRB. p. 52. 210; SRK. p. 18. 72 (Bh.); PT. 1. 63; SSD. 2. f. 93a; SSV. 16; JSV. 13. 12, 182. 9.
73* Om in BORI 329 and NS2. – 4 ) Es भवनश्रेणीं; J2 W1 Y2.4-8T1G5M4 भुवनश्रेणिं. C - फलका स्थितां ; W1. 2. 3. 4 -फणकस्थितां; M4.0 - फलक स्थिता. - ' ) T8 कमथ' ; Ms कमल (for कमठ ). CY3 G1 मध्ये पृष्ठे ; Eo. 1. 2. 3. 5 मध्ये कष्टं; X doubtful (Xi probably by corr. मध्ये पृष्ठे and X2 मध्ये पृष्ठ ); Y2 मध्येतोयं. E2 सदैव च धीयते ; E3 तदेव हि धार्यते; It तदेव च धार्यते; W1.2 सदा स विधार्यते; X1 स चा (marg. सदा ) - प्यवधीयते ; X2 स च स धार्यते ( corrupt). ९ ) B1 तदपि J तमथ (for तमपि ). कोडो धीरं ; J2 क्रीडाधीनं; Ys क्रोडोडीनं; M1.5 क्रोधालीनं (for क्रोडाधीनं ). C पयोधिरना* * दू; F2.5 J पयोनिधिरादराद्; W1.3 पयोनिधिरनादराद् : M1.5 पयोनिधिमनादरादू. -- *) 1) सतां (for महतां ). Y3 निःसीमास्ताश् (tor मानश).
F2

Page #135

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे तमपि कुरुते क्रोडाधीनं पयोधिरनादराद्
अह ह महतां निःसीमानश् चरित्रविभूतयः ॥ ७३ ॥ परिवर्तिनि संसारे मृतः को वा न जायते । स जातो येन जातेन याति वंशः समुन्नतिम् ॥ ७४ ॥ सिंहः शिशुरपि निपतति मदमलिनकपोलभित्तिषु गजेषु । प्रकृतिरियं सत्त्ववतां न खलु क्यस् तेजसो हेतुः ॥ ७५ ॥ केयूरा न विभूषयन्ति पुरुषं हारा न चन्द्रोजवला
न स्नानं न विलेपनं न कुसुमं नालंकृता मूर्धजाः।
. BIS. 6012 (2763) Bhartr.ed. Bohl. 2.28. Haeb.96. lith.ed. Iand II. 35. Galan 38. Subhash. 315; BPB. 207 (Simantakavi); SRB. p. 51. 226; BPS. 122%3B JSV.184.6.
74* Om. in Wai 2, and Adyar XXIX E.2; not found in Rana Pratap's trans. Fox order cdab. -)IYIA परिवर्तनि; J1 वृत्तिनि; Y3'वरमैनि.-') Ba Fa HI मर्त्यः; F3 श्रुतः; Y नरः; M4 मदः (for मृतः). E F कोपि; Mकोपान (for को वा). Fiजनायते; F3 om.; G2 (orig.) न जायति. -) F3 J2 न (for स). Bit यातेन (for जातेन).-) A2 जातिवंशः; J2 याति मग्नः;JaWiX1 याति वंश-: T3 देशो याति: M याति मानः. X1 -समुन्नतीः; M5 समुन्नती.
BIS. 6681 (3107) Bhartr. ed. Bohl. 2. 24. lith. ed. I, II and Galan 32. Hit. ed. Schl. Pr. 13. Johns 14. Palic. ed. koseg. I. 33. ed. Bomb. 27. Subhash. 63%3B SRB. p. 98.7; SBH. 500; SRH. 168. 10; SRK. p. 120.5 (Hit.); SM. 1676% SSD.2. f. 113a, SSV. 1660. ___75 Om. in D. -- 4) Gs पतति (for निपतति). -") Est मदमद- (for मवमलिन). C-भित्ति- (for -भित्तिषु). A0-2 Ga (t.v. as in text) गजाना. -4) ACFY. T Gs तेजसां (for तेजसो).
BIS. 7040 (3251) Bhartr. ed. Bohl. 2.31. Haeb. 100. lith. ed. I. 37, II. 38. Galan 41, Subhash, 316; śp. 283; SRB. p. 79. 14; SBH. 593 (Śri vajräyudha); SRK. p. 174.3 and p. 49.2 (Bh.); ST. 16. 3 and 40.6; Padyaracana (KM. 89, p. 102. 61, Bh.); SHV. f. 721, 88b; SK. 3. 201; SU. 1578; SSD. 2. f. 103a; JSV. 172.7,287.3.
76 ) CS (except W1.2 orig.a. 4 orig. Y1AC) केयूराणि न (C'राणि वि.; Ya 'रान हि) भू'. D सततं (for पुरुष). F4 XI Vs हारो न चंद्रोज्वलो. -') Ba कुसमैनालंकृता: Y: कुसुमैश्वालं'. -°) F3 M3-5 वागेका (M °काः);J सा वाणी (for वाण्येका). M तम् (for सम्). BIY2नितरां F क्रतिनं: Y4-6 Ga..विमला; T3 सततं (for पुरुष). AHI (gloss) T3 पठ्यते (for धार्यते).- ) JW2- Y3 Ti(e.v. as in text).2 Gb [s]खिल(for खलु). A H J1 न क्वचित् (for भूषणम्). M3 सा वाग्वैव हि भूषणं भुवि नृणां वाग्भूषणं भूषणं.
___BIS. 1910 (735) Bhartr. ed. Bohl. 2. 16. Haeb, 106. lith, ed. I. 18, II and Galan 19 Samskrtapäthop. 62. Satakāv. 93. Prasangabh, 6. Subhāsh. 287; SRB.

Page #136

३१
शृङ्गारश्लोकाः। वाण्येका समलंकरोति पुरुषं या संस्कृता धार्यते क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम् ॥ ७६ ॥
SÝRINGĀRA तावदेव कृतिनामपि स्फुरत्येष निर्मलविवेकदीपकः ।। यावदेव न कुरङ्गचक्षुषां ताड्यते चटुललोचनाञ्चलैः ॥ ७७ ॥ धन्यास् त एव चपलायतलोचनानां
तारुण्यदर्पघनपीनपयोधराणाम् । क्षामोदरोपरिलसत्रिवलीलतानां
दृष्ट्वाकृति विकृतिमेति मनो न येषाम् ॥ ७८ ॥ स्मितेन भावेन च लज्जया धिया पराअखैरर्धकटाक्षवीक्षितैः । वचोभिरीाकलहेन लीलया समस्तभावैः खलु बन्धनं स्त्रियः ॥७९॥
p.85.143; SRK. p. 110.1 ( Bh.); Saktavali 25%; SA. 7.35%B SEV.f.36b; ss. 57.1: SK. 6. 1153; SU. 1412; PT. 3.27; SL. f. b3b; SSD. 2. f. 110a; SMV. 11.1; JSV.67.1.
77 4)Gi M1. महताम् (for कृतिनाम्). Eo. 1.4 and Ec अयं; E2 F2Y2..Mi.. हृदि; Fs परि-; M4 अवि- (for अपि). Y: स्फुरतु. C तावदेव हि विवेकिनां स्फरन.-) C भाति; M2 एव (for एष). Gi M2 -दीपिका; Gat -दीपिक: Gs -दीपक (for -दीपकः).
-.) A यावदेष. BF1.2.4 W1-3 M3.4 °चक्षुषा (for 'चक्षुषां). -4) Cताडितश: Fs नाव्यते; Y4. Ga. ताम्यते (for ताड्यते). Est Fs W1.2.4 YIA. 8. चपल-; Gतरल.. CJit-लोचनांचनैः. __BIS. 2545 (1026) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 55. Haeb. 58. Subhash. 14; SRB. p. 255. 33; SKM. 131. 30 (Indrakavi); SRK. p. 276.4 (Bp.); SK.5.134; SM. 13833; SN. 254; ssV. 1368; SLP.4.53 (Bh.).
78 Omi. in Mysore 582. Es order adbe. -.) I धन्यः स (for धन्यास्त). CH 'W Y1G1.4M तरलायत- (H1 com. तरले-चपले); Iचपलायित JY2 (orig.)4-6.8 T G20, 8. धवलायत-3 Gat धवलायित- X1-लोचनीनां. -°) W1-पूर्ण- W2.3 -पुण्य- Wa -पुर्य- G+ -दृप्त- (for -दर्प-). T3 -घट- (for -घन-). X1Y1-पयोधरीणां.-") Ec.v.क्षामोदरे परि; F6क्षामोदरप्रविलसत् D F2 -युतानां; F3 -कृतानां%3 Ms -रसानां (for -लतानां).
-)G विकृतिमेव. Jit विकृतिमनो न येषां; W4 विकृतिमनो म येषां. I यस्य; Y3 एषां (for येषाम्).
BIS. 3081 (1310) Bhartr.ed. Bohl. lith ed. III. 1.92. Haeb.95; Sahityamimathsa 6 (P.88); SS. 45.5; SLP. 4. 55 (Bh.).
79 E repeats this sl. on margin. -4)C Tic.v. हावेन; G4 हासेन (for भावेन). A8 B D F1.3.4 H I WxY1-5.8 T1.2 G2- M1. 4. भिया; C T3 om. J [अ]पि वा; Y6.Tic.v. G. Ma.s yet: (for forgi). - DFs HJS (except W1 and Wc X Yı) पीणैः (for वीक्षितैः).-d)X1 स्त्रिया (for स्त्रियः).
____ BIS. 7261 (3319) Bhartr. ed. Bohl. and Haeb. 1. 2. lith. ed. II. 8; SRB . p. 251. 37; SBR. 3383 ; SRK. p. 271. 9 (Bh.); SM. 1391; 4N. 258; SSV. 1376%3; JS. 3933; JSV.241. 12%3 SLP. 4.58 (Bh.).

Page #137

३२
भर्तृहरिसुभाषित संग्रहे
एताश् चलद्दलय संहतिमेखलोत्थशंकारनूपुररवाहृतराजहंस्यः ।
कुर्वन्ति कस्य न मनो विवशं तरुण्यो वित्रस्तमुग्धहरिणीसदृशाक्षिपातैः ॥ ८० ॥
~
www
सत्यं जना वच्मि न पक्षपाताल लोकेषु सप्तस्वपि तथ्यमेतत् । नान्यन् मनोहारि नितम्बिनीभ्यो दुःखैकहेतुर्न च कश्चिदन्यः ॥ ८१ ॥ लीलावतीनां सहजा विलासास् त एव मूढस्य हृदि स्फुरन्ति । रागो नलिन्या हि निसर्गसिद्धस् तत्र भ्रमत्येव मुधा पडङ्गिः ॥ ८२ ॥
80 4 ) M 4 एकाश (for एताश). W स्खलद्- ( for चलद्- ). C -झांकृति - H - संतति- ( for -संहति - ). F3 मेखलोद्यजू ; J1 W1 Y1a and printed ed. 'मेखलोत्थं ; T2. 3 "मेघलोत्थ. - ' ) C -शृंगार - ; Es -झांकार-; W1 -झंकारि-; Y3 -झुंकार (for - झंकार - ). C F Go -रवाहत-; D_F1. 2. 4 HT M45 पराजित ; Eat रवाकृत ; X Y1 -रवाजित ; Yr Gat रवामृत-; Ys - पराहत-; M3 -वराहृत- (for - वाहृत ). A3 BDE2t. 36.4tF1.2.4 WY1.2.5.7 G4M1.2 - राजहंसाः ; X -राजहंसा; Gat - राजहंस्याः; Gst राजहंस्युः. ● ) Jit कुर्वंतु. J1 विवसं; X Y1 विकचं ; YT [s]पि वशं; Gat [s]धिवशं (for विवशं ). F2 तरुस्थो; X तरुण्याः (for तरुण्यो ). d) C वित्रस्त - ; Est चित्रस्य ; Esc. 4 चित्रस्थ ; Jit विशस्त्र - Jic विश्वस्त (for वित्रस्त ). A2 F1 X Y1 -सदृशाक्षपातैः; D F3 W Y2-8T G1-4 M -सदृशैः कटाक्षैः; Ps -सरशेक्षणांतैः.
-
BIS, 1456 (573) Bhartr. ed. Bobl. 1. 8. Haeb. 10 lith ed. II. 9; SRB. p. 253. 25; SHV. app. II. f. 1b. 3 (Bh.); SLP. 4. 59 (Bh.).
81) A सत्यं वचो ; X Y1 सत्यं जनान्; M1. 5 भो सज्जना (for सत्यं जना ). Yo श्रूयत ( for वच्मि न ). F2 पक्षपाता; F4 J G1 M 4.5 पातो; M1.3 पातं ( for 'पाताल ) - ७ ) Eo. 1 यत्सप्तस्वपि; D F3. 4 सर्वेष्वपि ; Est F's W सर्वेषु च (for सप्तस्वपि ). D तथ्यमेव; F2.4 X G1. 2t. 4 M1. 2 सत्यमेतत्; M+ 5 मध्य (for तथ्य ). 2 ) J X2 M3 - 5 नान्यं (for नान्यन् ). Ys विलासिनीभ्यो (for नितम्बि ). a) Gat दुःखस्य; G+ न दुःख- (for दुःखैक ). Eo-2 Y1 हि (for च ). CG+ किंचिदस्ति E2c. 3. 4 I Mi किंचिदन्यत्; M2 किंचिदन्यः ; M3 कश्चिदन्यत्; M1.5 कश्चिदेव.
-
BIS. 6720 (3127 ) Bhartr. ed. Bohl 154. Haeb 57 lith ed. II. 10. Kāvya3. 46; SBH. 2231; SLP. 4. 60 (Bh.).

82 Generally found in s, but C. N60 (61) and Ś11; F1 and BORI. 326, N62; F2 N64 ( 65 ); Ujjain 6414, N64. Ms order cdub. - - " ) M3 विलासिनीनां (for लीलावतीनां ). X 2 महजा ; Gat सहसा (for सहजा ). Jat et Xs विलासः - ० ) J1 स एव; W2-4 तवैव; Jat T2 ता एव (for त एव ). A0-2 Eot. it स्मरंति (for स्फुरन्ति ). [ But A com. स्मरंति कहतां चीता आवै ] ( ) X [ अ ]थ; G1. M 1. 2. + च ( for हि ). Eot H2 J निसर्गसिद्धिस् 4) E2F4.5 X 2 Yat भ्रमत्येष. J1 W112 X 1 X37T2, 3 G3t M1-3 मुदा; Y4-5T1 वृथा (for सुधा ).
--
BIS. 5857 (2673 ) Bhartr. ed. Bohl. 1. 78. Haeb. 81. lith ed. II. 11. Subhash 212; SRK. p. 271. 10 (Sphutasloka); SN. 268; JSV. 302. 5; SLP. 4. 61 (Bh.).

Page #138

शृङ्गारश्लोकाः ।
असाराः सन्त्येते विरतिविरसा वाथ विषया
. जुगुप्सन्तां यद् वा ननु सकलदोषास्पदमिति । तथाप्यन्तस्तत्त्वप्रणिहितधियामप्यतिबलस्.
तदीयोऽनाख्येयः स्फुरति हृदये कोऽपि महिमा ॥ ८३ ॥
www
मात्सर्यमुत्सार्य विचार्य कार्यमार्याः समर्यादमिदं वदन्तु । सेव्या नितम्बाः किमु भूधराणामुत स्मरस्मेरविलासिनीनाम् ॥ ८४ ॥ किमिह बहुभिरुक्तैर्युक्तिशून्यैः प्रलापैर् यहि पुरुषाणां सर्वदा सेवनीयम् ।
a) G 4 उपायाः ( for
83 Om.in Krsna Sastri Mahābal's ed. ( NSP ). असाराः ). B Eat F1. 2. 45 H I J W X Y2-3.5 G1 - 1 M1. 2. 4. 5 संत्वेते; YT Gs सर्वे ते; Yes संसारा (for सन्त्येते ). F12 H विषमा; Yo विषयाः (for विरसा ). A बाह्य ; D E F3-5 Io W- [ भा ] यास ; Eo. 1.0 It ये च; E3. 4 चापि; Jit Y1. 2. 8 G2. 3 वाद ; X1 यच्च; X याश्च; Yo- [ अ ] स्वाद - ; Y + पापि ; Y 5.0T G5 पाप ; G+ [ अ ]पायि-; M3 वादि- (for वाथ ). F+ विषमा (for विषया). - ' ) B1E3t Y3 M+ जुगुप्सतं ; DF He J Y4-6 T G1-3.5 M12 'स्तां; F2 संती; I प्स्यंतो ; X 1 Y27 जिगुप्संतां. B2 Y3 न तु ( for ननु ). Eat शकल ( for सकल ). A E3. 4 HT3 G+ अपि ; F2 इदं (for इति ). . ) Fa 'तत्वाप्रणि; W 'तत्त्वे प्रणि (for 'तत्त्वप्रणि). A2 W अतिबलास्; Eo. 2 अतिबलं ( for 'बलस् ). d) Wat [s]नाक्षेपः (for Sनाख्येयः ). E2 कोप्यमहिमा. - For 83, F3.5 HIS (except W) subst. (i. e. all Mss of archetype 3 8 by haplography with st. भवन्तो वेदान्त ):
-
तथाप्येतद्दूमो न हि परहितात्पुण्यमधिकं
न चास्मिन्संसारे कुवलयदृशो रम्यमपरम् ।
३३
[ ( L. 1) G+ अथा (for तथा ). F's XX1.4-8T_G4.5 • भूमौ (for ब्रूमो ). ( L. 2) F6 वा (for a ). Jit परमं (but gloss for अपरं); J10 Y3-5.18 G6 M45 अधिकं ; G4 lacuna (for अपरम् ).]
BIS 776 ( 289 ) Bhartr. ed. Bohl lith ed. III. 151, II. 14. Haeb. 54. Satakāv. 68; SLP. 4. 64 ( Bh.).
84 ) X मात्सर्यमात्सार्य. X 2 विशर्य ( for विचार्य ). 3) A2 समार्यादम्. C उदाहरंतु; FY8 इदं वदंति. C) G+ सेवा ( for सेव्या ). F 2. 3 G4 खलु ; Jat किल ( for किमु ). - " ) Ms कुतः (for उत ). F2 M+ स्मित-; M5 ततः (for स्मर - ). Gat - स्मैर- ( for - स्मेर ). C - विलोकिनीनां; Hat Wat - विलासनीनां; H10 - विलासीनीनां.

-
BIS. 4811 (2177) Bhartṛ. ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 18. Haeb. 20. lith. ed. II. 16. Daśarūpāvaloka p. 162; SRB. p. 251. 36; SBH. 2229; Udāharanacandrikã; Kāvyānuśāsana of Vāgbhata 2 ( KM, 43, p. 28) ; AMD 278; com. on Candrāloka 7. 2 (p. 113 ) ; Alamkāraratnākara 266; Kāvyaprakāśa 5 (133), 7 (262) ; Kāvyapradipa (KM. 24, p. 188 and p. 280 ) ; com. on Kāvydarsa of Danḍin 3. 139 (Govt. Or. Ser. A4, p. 382); SLP. 4. 66 (Bh.).
85 Om. in NS2. ~ *) F1.2 किमिव ; J1 इह हि (for किमिह ). Eat अर्थशून्यैः; Eo.1.0 and Eo वस्तु ( gloss युक्ति ); Jat Gat युक्त (for युक्ति ). Hata Y1 (AB and ५ भ. सु.

Page #139

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे अभिनवमदलीलालालसं सुन्दरीणां __स्तनभरपरिखिन्नं यौवनं वा वनं वा ॥ ८५ ॥ राजंस तृष्णाम्बुराशेर्न हि जगति गतः कश्चिदेवावसानं
को वा *अथैः प्रभूतैः खवपुषि गलिते यौवने सानुरागः । गच्छामः सम यावद् विकसितकुमुदेन्दीवरालोकिनीनाम्
आक्रम्याक्रम्य रूपं झटिति न जरया लुट्यते प्रेयसीनाम् ॥८६॥ उपरि धनं घनपटलं तिर्यग गिरयोऽपि नर्तितमयूराः ।
क्षितिरपि कन्दलधवला दृष्टिं पथिकः क पातयतु ॥ ८७ ॥ c.v.)2.4.5 G2.3 वचोभिर् (for प्रलापैर). B किमिह (B2 °ति) बहुविकल्पैर्जल्पितैयुक्तिशून्यैर् Wat लालसत् ; We सुंदरं (for "लालसं). – d) IP परिपूर्ण; Wat परिखिन्नैर् (for "खिन्नं).
-
) CYa (orig.) द्वयमिव; E1. st. 4.5 I 'मपि. -') Xat °मल्ली (for 'लीला').
धनं (for वनं).
BIS. 1771 (685) Bhartr. ed. Bohl. 1. 53. Haeb. 56. lith. ed. II. 173 SRD. p. 252.52 (Bhattodbhata); SBH. 3453 (Bhattodbhata); SLP. 3. 5.
86 4) E3 W°राशे (for 'राशेर). G+ ततः (for गतः). G+ किंचिद. Wat.st Y: [अवसाने. - .) A B EI X को वाप्यथैः; CF5 Jic.2 wY Tda. 3. Mi. 4.5 को वार्थोथैः; D को वाप्यर्थः; F1.2 H (but Hic differs and not clear) लोकोप्यथैः; 3 को वाचार्थः; F को वाथोथैः; Jit को वार्थों ते; Gi Ma को वार्थोथ-; G को वार्थस्ते; M3 को वाथै स्तैः (for को वा *अथैः). D प्रभूते; GiM2 -प्रभावैः; G+ lacuna (for प्रभूतैः). D वपुषि च; G+ वपुषि (for स्ववपुषि). B1 गलितै; Cगलितैर (for गलिते). Y3 यौवनं. C F+ J2 S (except X) HET; Fs TT; H [S JATETIT:?; Jı Y1c.v. TTT: (for To:). ----)D सन्नवायद; HYS T G+ सद्म तावद, J1 सन यामद; Y3 सप्त यावद. G+ मुकुलित(for विकसित-). A 'कुसुमेंदी; Ba C D Fs Wox Y1G4 'नयनेंदी';J. कमलेंदी Y3 कुमुर्दैदी (for "कुमुदेन्दी). E3 It Wat लोकनीनां. - ) C आलोक्यालोक्य; Wit. st. at यावन्माक्रम्य. BJi झटिति च%3 X सटिति न; Y3 झटति न; Y T.3 झडिति न: Cs न झटिति. F5 जरसा; Y6 रजसा (for जरया). Ao.3 Est. 4t H I (by corr.) J लुंठ्यते; A2 C D F1.2.4.5 I (orig.) W Y T G2. 3.5 M1-3 लप्यते; B ग्रस्यते: Eot.st लंचते; E1. 2.4 (and Ec) लुच्यते (gloss लुंट्यते); F3 भुज्यते; G लुप्यसे; G+ M. लठ्यते (for लभ्यते). BH कामिनीनां (for प्रेयसीनाम्).
___BIS. 5739 (2601) Bhartr. ed. Bohl. 1. 69. Haeb.72. lith. ed. II. 21; SLP. 4. 68 (Bh.).
87 Ya fol. missing. -4) Jघन- (for घनं). G4 उपवनं घनपटलं. -") Ys it तरवोपि; M1 -गतयोपि; M3 गिरयो वि-(for गिरयोऽपि). H10 वल्गित-(for नर्तित-). G+ -मयूरः. -) Fs वसुका; W वसुधा (for क्षितिरपि). Y3 कंदनधखला. -") Jit दृष्टि; W सुष्टि (for दृष्टिं). X पथि छ;Y पथिकः कं3 G2. पथि नः क्व; G+ पथिकस्य (for पथिकः क्व). CE F# Jit x Y1.3-6.8 T1.2 G1.2c. 8.5 M पातयति;J W पातयत्; Y: G4 पादयति; T3 Gat पातयति.
BIS. 1290 (491) Bhartr. ed. Bohl. 1. 43. Haeb. 46. lith, ed. II. 22%3 Sp. 3886%3; SRB. p. 342. 82 (Bh.); SBH. 1744 (Bh.); SKM. 61. 33 (Bh.); Sarasvatikanthābharana 3. 87 (KM. 94, p. 353); SK. 3. 3233; SU. 8573 SG.. 77b; SLP. 4. 67 (Bh.).

Page #140

शृङ्गारलोकाः ।
संसारेऽस्मिन्नसारे परिणतितरले द्वे गती पण्डितानां तत्त्वज्ञानामृताम्भःप्लुतललितधियां यातु कालः कदाचित् । नो. चेन् मुग्धाङ्गनानां स्तनजघनघनाभोग्संभोगिनीनां स्थूलोपस्थस्थलीषु स्थगितकरतलस्पर्शलोलोद्यतानाम् ॥ ८८ ॥ क्वचित् सुभ्रूभङ्गैः कचिदपि च लज्जापरिगतैः कचिद भीतित्रस्तैः कचिदपि च लीलाविलसितैः । कुमारीणामेतैर्वदनसुभगैनैत्रवलितैः
स्फुरलीलाब्जानां प्रकरपरिकीर्णा इव दिशः ॥ ८९ ॥
~
88) F3 J_Y2. 3. 6 G1 M स्वल्पसारे; Yam.v. खल्वसारे; Y4. 57.8 TG2-5 स्वमसारे (for sस्मिन्नसारे ). A2 परणति X X1 G2t. 5 M1-3 - विरसे (for -तरले ). J1 Gat गतिः ( for गती ). – ' ) A3 - प्रामामृतभ:-; F2 -ज्ञानामृतीन: ; X Y -ज्ञानाम्बुराशौ; G1 -ज्ञानानair:- ( for -ज्ञानामृताम्भः: ). B2 Eo. 2-5 F1 It X Y1 -लुतलुलित; CF5 Y2. 4. 6 - 8 P G1 -लवललित - E1 -लुत ( E com. लुता - भिन्ना ) लुलित; H Ie - लुतिललित ; JG 2. 3. 5 M -लवलुलित-; W - पुलकित-; Yo G+ वतुलित - (for - लुतललित ). Y1 - धिया CHI याति ; D संतु (for यातु ). Gat M3 काला; G+ काम: ( for काल : ). F1 Y7.3 TG1. 3 (t.v. as in text ). M1. 2. 1 कथंचित्. ●) Get नो चोन्मुग्धा D F3 WY3 - जघनभरा ; X1.20 X 4–6 T G -घनजघना; M3-भरजघना- (for - जघनघना ). BY 3 -संसर्गिणीनां; CH - संयोगिनीनां; F1. 2.4.0 W1 -संसंगिनीनां; I -संसर्गितानां; J -संसंधिनीनां (for -संभोगिनीनां ). - d ) ( स्थाने राजं (for स्थूलोपस्थ - ). B C F1. 2. 4 H -स्थलाग्र-; X Y1 G2 3 -स्थलेषु; Y2 - स्थलांत:-; Y. 5 - स्थलांत-; Giom.; Go - [ अं ]तराल -; M1. 2 - त्रिकोण- (for -स्थलीषु ). G+ त्रुटित- ( for - स्थगित ). BC_D_F+ H2c. 2 X Y 1, 4-6 G2c. 3 लोलोद्यमानां; F1-3 Y7 8 1 G1 M 3-5 लीलोद्यमानां ; F Ya - लोलोड्यमानां ; Hit -लोलोयमानां; Ji -लोलुद्यतानां; Y: संमीलितानां; G+ M1. 2 -लीलोद्यतानां (for -लोलोद्यतानाम् ).
BIS. 6642 (3081) Bhartr. ed. Bohl. 1. 19. lith ed. II. 23. Satakāv. 64; SRB. p. 252. 60; SLP. 4. 69 (Bh.).
३५
--
89_C transp. with order abed the portions after caesura of 89 * and 89. ~~ *) B C Est. 1tF1 - 4 H I J Y 2. 40.8 T G M1-3 सभ्रूभंगै:. B2 तु ( for च ). C Fs Wt - लज्जापरिणतैः; Wo लज्जाविलसितैः. - 3 ) B1 भीतिभ्रस्तैः ; B2 H भीवित्रस्तैः; C भ्रांतस्वच्छैः; F1.2 वीतत्रासैः; 3 भ्रांतित्रस्तैः ; : गीतित्रस्तैः J विर्वित्रस्तैः; Y 1 ( X1s as in text ).. T G1. ≠ M1-3 भूरित्रस्तैः ; X2.468 2. 3. 5 भूरित्रासैः; Yo भ्रूविन्यासैः; M1.5 त्रस्तापांगैः (for भीतित्रस्तैः ). १ ) C क्व नारीणाम्; W नवोढानाम् (for कुमारीणाम् ). Fs W एभिर् (for एतैर् ). B1 वलन -; X Y 14.7 G1 M3 नयन-; Y1 ( B and printed text ). 4-6.8 T G1-3.5 M1.2 मदन- (for वदन ). I's W -कमलैर् (for - सुभगैर् ). BC D -कमलैः ; Eo. 2. 3 F35Hic (also_as_in_text ). 2 W -चलितैः; Yo-विभवैः; Ys - पतितैः (for -चलितैः ). - ©) B C F1–3. 5_I_Y2-7 1'G M स्फुरनीलाबानां; Boat. 2.5 कचिल्लीलाबानां; X Y1 स्फुरल्लोलाखानां; स्फुरली (W1 °नी ) लालीनां (for स्फुरल्लीला जानां ). D F3. + I J प्रकरसमकीर्णा ; Fरमिव कीर्णा, WM8 °रपरिपूर्णा. M3 इति (for इब ). Jit W1 ( by corr. ) . 2–4X2 Y1-3. GET..

BIS. 1986 (771) Bhartṛ. ed. Bohl, and Haeb. 1. 4. lith, ed. II, 25. Śatakāv. 61 ; SRB. p. 253. 29; SLP. 4. 70 (Bh. ).

Page #141

३६
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
वक्रं चन्द्रविडम्बि पङ्कजपरीहासक्षमे लोचने
वर्णः स्वर्णमपाकरिष्णुरलिनीजिष्णुः कचानां चयः ।
वक्षोजाविभकुम्भविभ्रमहरौ गुर्वी नितम्बस्थली
वाचां हारि च मार्दवं युवतिषु स्वाभाविकं मण्डनम् ॥ ९० ॥ नामृतं न विषं किंचिदेकां मुक्त्वा नितम्बिनीम् । सैवामृतलता रक्ता विरक्ता विषवल्लरी ॥ ९१ ॥
चातुर्याकुञ्चिताक्षाः कटाक्षाः स्निग्धा वाचो लज्जितान्ताश्च हासाः । लीलामन्दं प्रस्थितं च स्थितं च स्त्रीणामेतद् भूषणं चायुधं च ॥९२॥
wwww
90 4 ) W4 वक्रं (for वक्तुं ). B1 C Ft. 6H Y8.8G2.86M1. 2 - विलासि; DF 3.4t. v. J2 W Y3-5.5 T G1.4 M3-5 विकासि; Eat - विडंब; Ji - विकाशि; Y2 -विलास- (for - विडम्बि ); G+ वारिज (for पङ्कज). J X 1 X हासाक्षमे - ) CW° G1 M3 वर्ण (for वर्णः ). CG1 M3 णुरजनी; DF 3. 4JY2 ष्णुरलिनां; E1 Fs 'ष्णुरलिनीं ; E2 om. ; Y1 °ष्णुरलिनीर्; G+ ●ष्णुरलिनो (for ष्णुरलिनी ). - ) Fs [इ]ह (for [इ]भ ). B Ese M1 - 3 - विभ्रमकरौ; F (t.v. as in text) - विभ्रमधरौ; W10. 2-4 - संभ्रमहरौ (for - विभ्रमहरौ ). After 'हरौ, Jat lacuna to the end of Śloka. Jit Ms eff (for gaff). d) A Hit. 2 I वाचो; C चेतो; X वाचा; Ms द्वाचां (for वाचां ). E हारिषु ( E com, युवतिषु हारिषु मनोहारिणीषु ) ; मार्दवम् I हारित (for हारि च ). Fs उज्वलं; Jit मार्द्रवं; J 10 आर्द्रवः (for मार्दवं ).
F5
BIS. 5896 (2696) Bhartr. ed. Bohl. and Haeb. 1. 5. lith. ed. II. 26; SRB. p. 254. 43 ; SRK. p. 271 17 (Prasañigaratnāvalī ) ; SLP. 4. 71 ( Bh. ).
91 G1 om. [perhaps haplographically with similar variant reading of तावदेवामृत which precedes ] - 2 ) W4 नामनं न विषं ; X1 G2t नामृतं नाविषं; Y3 विनामृतं विषं; Y+ नामृतं न मृष. 6 ) A3 J12t एकां मुक्ताः C एकैव तु; FsY7.3 एका मुक्त्वा ; W एका मुक्ता X1 एकां मुक्तां; X2 विना मुक्तां; Y2.4 G3. 4 एतां मुक्त्वा ; Y3 विना मुग्धाः । G5 M4.5 एनां मुक्त्वा ; M1 विना मुग्धां; M3 एकमुक्ता (for एकां मुक्त्वा ), ( Ja com. मुक्ता = बिट्टु for मुक्त्वा ). BC E3. 5 I Jit W M3 नितंबिनी. c) BD Eo-2405 F12 G1 सैवामृतमयी; W★ शैवामृतलता. Gat सैवामृतरसालक्ता. - 2) Ys वियुक्ता (for विरक्ता).
BIS. 3608 (1549) Bhartr. ed. Bohl. 1. 75. Haeb. 78. Pañc. ed. koseg. IV. 34. ed. Bomb. 32. Subhash 12; SRB. p. 251. 10 (var.) ; SRK. p. 114. 11 ( Bh. ); SU. 565 ; JSV. 241. 17 ( var.) ; SLP. 4. 72 ( Bh. ).
92 Om. in I. - • *) A2 B1 DF H JYTG
चातुर्यात्; Fs W1 M 4. 5
चातुर्य ( W1 ° ). F's कुंचिताया; G कुंचितांता:; Ms कुंचितार्धा: (for - कुञ्चिताक्षाः ). C चातुर्य कुंचिताकुंचिताक्ष्याः. 8) B_F12 H_Jat. 2 भावा; Jic भावः; Y7 वाचा ( for वाचो ). C Eat M3 लज्जितास्ते च; Fs W लजिता (W2 जया ) श्चैव; Jat लज्जितालाश्च ; G+ लक्षितांताश्च. - °) B1 G1 लीलामंद: D वा स्थितं; E24t सुस्थितं; F2 W4 (orig.) चास्थितं (for च स्थितं ). E1 X1 om. (hapl.) स्थितं च. d) A0. 1. 3 एते ( for एतद् ). F'sm.v. दूषणं (for चायुधं ). Eot वा (for च).
BIS. 4646 (2081) Bhartr. ed. Bohl. and Haeb. 1. 3; Sp. 3954 (Bh.); SRB. p. 251. 41 (Bh.); SBH, 2227 (Kaviputrau); SRK. p. 270. 6 (Bh.); SLP. 4. 73 (Bh.).

-
-

Page #142

शृङ्गारश्लोकाः। स्मितं किंचिद्वकं सरलतरलो दृष्टिविभवः
परिस्पन्दो वाचामभिनवविलासोक्तिसरसः । गतीनामारम्भः किशलयितलीलापरिकरः,
स्पृशन्त्यास् तारुण्यं किमिव न हि रम्यं मृगदृशः ॥ ९३ ॥ आवर्तः संशयानामविनयभवनं पत्तनं साहसानां
दोषाणां संनिधानं कपटशतमयं क्षेत्रमप्रत्ययानाम् । वर्गद्वारस्य विघ्नं नरकपुरमुखं सर्वमायाकरण्डं स्त्रीयत्रं केन सृष्टं विषममृतमयं प्राणिलोकस्य पाशः ॥९४॥
93 Om. in I. Ji text omits this stanza but traces are found in com. - ) F5 स्थितं (for स्मितं). BJic.2 Y2.1-3 T1.3 GM किंचिन्मुग्धं: C FW Y1 (printed text; but A and B as in text) किंचिद्वक्ते; W1. 2.4 किंचिके; T2 मुग्धं किंचित् (for किंचिद्वक्तं). [Ao.1 com. किंचिस्मितं. E com. वक्त्रं किंचित्स्मितं हास्ययुक्तं. Hi com. किंचिरिस्मतं - ईषद्विकसितं]. Et सरलतरला; Fs सरततरलो; Y8 G1 M तरलतरलो. D 'विशिखः; Est °विशिखा (for 'विभवः). -') Eat Wat परिस्फंदो. Eat अभिमति-(for अभिनव-). AC F3 X -विलासोक्तिसुरसः; DY3 °सोक्तिरसिकः; F+ सोक्तिः सरभसं; H 'रसोक्तिः सरभ(Ha om. भोस; T3 °विलासोपि सरसः; G°सैकचतुरः; M1.2 सैकनिलयः M4 "सोक्तिकरसा (for "सोक्तिसरसः).-)J2Y2-8.8 TG2-3 M4.5गतानाम् G1 M1-3 रतानाम् (for गतीनाम्). Cप्रारंभः (for आरम्भः ). CD F1. JW X Y1.2.4-5 T G2-5 Mi.. किसलयित; Es.4 F3 Ha (orig.) किश( E F3°स)लयति; Ys किसलयस-G1 Ms कलयितसु M4. करिकलभ-(for किशलयित-). -")C स्पृशंत्यां; Wst हसंत्या (for स्पृशन्त्यास). E1.3 Fs W Ys T2 G1 किमिह. CJ2Y2.1 G2.3.6 हिन रम्यं; Xic.2 Y1 न हिरण्यं [Y1 com. एवं तरुण्याः किं तद्धिरण्यमिव प्रियकरं न स्यात् ]; Y न हि न रम्यं (for न हि रम्यं). C मृगहशि: E3 मृगदिशः (com. 'दसः);X मृगिदृशःY मृगदृशां.
BIS, 7260 (3318) Bhartr. ed. Bohl. Haeb. and lith. ed. III. 1. 6. lith, ed. II. 29%; SRB. p. 255.9; SBH. 2236%; SRK. p. 285.2 (Bh.). Dhvanyaloka 4 (KM. 25, p. 294); AMD. 152; Sahityamimamsa 6 (p. 100%; cf. p. 109); Kāvyānušāsana of Hemacandra 7 (KM, 71, p. 310); JSV. 218. 2; SLP. 4. 74 (Bh.),
94 A0.1.2 N 51, § 29; A3 N 51 only. - ") M3 alata: (for saa:). BIO संसयानां; X1 शंसयानां (for संश). A (except A. Niti) Ea Y+-6.8 Ti G5 अविनयभुवनं (Ao.1 com. भुवनं कहतां घर); Y1 (printed text) अभिनवभवनं; Gst अविनयभवं. F2 (t.v. as in text) JS (except Y1Gs) पट्टणं (M4.5 मंडपं).-") X1 देवानां (for दोषाणां). A D It कपटशतग(D ग्रह: Y: शतकपटमय: G1 कृमिशतनिलयं (for कपटशतमयं). Fiक्षत्रम (for क्षेत्रम्). -°) BF1.2 JY1.2.4-8 T G2-5 M1-8.5 विघ्नो Xat विप्रं (fol विघ्नं). Ms सर्वमायाकराणां. - W com. केन-ब्रह्मणा. Bl Est स्पृष्टं G+ इष्ट (for सृष्ट). A (Sr.) Eat निभं (for 'मयं). A (except AoNiti) सर्वलोकस्य 913T:; Eat W sforati ATEST: (W2.3 's); E3 G4 foretager 9781; F1.2 Yı (B and printed text)प्राणिनामकपाश; F4m.v. प्राणिनां ग्रीवपाशः;YIA जीवलोकस्य पाशः; G1 Ma सर्वलोकैकपाशः (G'शं); M4. प्राणिनां प्राणहारी (M: 'रि) (for सर्वलोकस्य पाशः).

Page #143

३८
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
सन्मार्गे तावदास्ते प्रभवति हि नरसू तावदेवेन्द्रियाणां
लज्जां तावद् विधत्ते विनयमपि समालम्बते तावदेव । भ्रूचापाकृष्टमुक्ताः श्रवणपथजुषो नीलपक्ष्माण एते यावल लीलावतीनां न हृदि धृतिमुषो दृष्टिबाणाः पतन्ति ॥९५॥
यदेतत् पूर्णेन्दुद्युतिहरमुदाराकृतिधरं
मुखाब्जं तन्वङ्गयाः किल वसति यत्राधरमधु । इदं तत् किंपाकद्रुमफलमिवातीव विरेंसं
व्यतीतेऽस्मिन्काले विषमिव भविष्यत्यसुखदम् ॥ ९६ ॥
w
BIS. 1038 (392) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 76. Haeb. 79. Santiśātaka 2. 3. Pañc. ed. Koseg. I. 204. ed. Orn. 152. ed. Bomb. 191; SRB. p. 350. 83; SM. 1397; SN. 262; SSD. 4. f. 19a; SSV. 1382; JS. 397.
95
Om. in I. Folio missing in Y2. - 9 ) C सन्मार्गस. Jic. 2 तावदस्ति (for तावदास्ते ). C J2 S (W2. 3 om. ) च (for हि ). BD Fs Yr पुरुषस्; 13 हि जये ( for हि नरसू ). A3 तावदेवेंद्रियाणि; Jit यावदेहेंद्रियाणां ; Y7 संयमवेंद्रियाणां - 1 ) C समालभते; Est सदालंबते. ९ ) F2 भ्रूचापात् ( for अचापा) C वदन- ( for श्रवण ). B1 - पटु( for - पथ - ). A2 -युषो, C D Est. At F H JS ( except X Y 1 ) -गता ( G1 -गतान् ) ( for -जुषो ) x पक्ष्माणमेते; Y8 पक्ष्मापताका. - 4 ) F2 om. न. Y3-31' G1 - 1 M हृदिन (by transp. ). A2B1 E2. 5 F 4. 5 W 28 धृतिमुखो ; E1 मुषा; E3. मुखा (for 'मुषो ). Aa दृष्टबाणा: ; G+ दृष्टिपाता: Y: पठंति; T3 पतंते.
-
BIS. 6824 (3168) Bhartr. ed. Bobl. 1. 59. Haeb. 62 lith ed. II. 33. Kāvyas. 51. Hit. ed. Schl. on 39. 20. Johns. I. 207. ed. cal. (1830) p. 138. ed. Rodr. p. 119. Suk. Pet. Ms. 26. Subhāsh. 93; Sp. 3300 ( Banabhatta); SRB. p. 260. 112 (Dharmakīrti) ; SBH. 2246; SKM. 53. 12 ( Bana ) ; SRK. p. 276. 3 (Sphutaśloka); SHV. app. II. fol. 4a. 33; SK. 5. 135; SU. 256; SM. 1384; SN. 255; SSV. 1369; SLP. 4. 12.
तत्त्वज्ञः;
96 4) C पूर्णेदो द्युति ; Wat पूर्णं दुष्कृति (for पूर्णेन्दुद्युति). W3t "हरद्; X Gat धरम् ; G1 M1. 2.4.5 ° भरम् (for हरम् ). C°धरे; W1-3 Y0.7 M45 वरं; W4Y3. 4. 8 T परं; M3 रसं ( for 'धरं ). ') C मुखाज्वे ; Eat मुषाजं; Fo मुखांतं (for मुखाजं ) c Eat तत्वज्ञाः; J1 तवंग्याः (for तन्वङ्ग्याः ). C वमति (for वसति ). C पत्राधरमया; Eot. it. 3t. 1t_F2_Wst यत्राधरमधुः ; F 1. 5W1 ( and We) Y1t. 2.4.5 G2 3 तत्राधरमधु. C किं तत्पाकं; D तत्किं पक्कं ; F2 तत्किं पाकं; W तावत्पाकं; G1 तकिं पतद्- G भ्रम ( for तुम ). CE2t_F3. ≠ HJ YT G M इदानीमति ( Yo °वि ) रसं; X इवास्तां च विरसं . d) B2 भवत्याश्च सुखदं; D विषत्येव सुखदं; Est भविष्यति सुखदं; J भवत्यसुखदं; G+ विपर्ये सुखद: : M4.5 भविष्यत्यनुपमं (Ms 'दं).
")

BIS. 5255 (2379) Bhartṛ, ed. Bohl, 1, 79, Haeb. 82. lith. ed. II. 34. Satakāv. 73; SLP. 4. 77 (Bh.).

Page #144

शृङ्गारश्लोकाः। संसारेऽस्मिन्नसारे कुनृपतिभवनद्वारसेवाकलङ्क
व्यासङ्गव्यस्तधैर्यं कथममलधियो मानसं संविदध्युः । यद्येताः प्रोद्यदिन्दुद्युतिनिचयभृतो न स्युरम्भोजनेत्राः
प्रेतत्काञ्चीकलापाः स्तनभरविनमन्मध्यभागास्तरुण्यः ॥ ९७॥ अच्छाच्छचन्दनरसाईकरा मृगाक्ष्यो
धारागृहाणि कुसुमानि च कौमुदी च । मन्दो मरुत् सुमनसः शुचि हर्म्यपृष्ठं
ग्रीष्मे मदं च मदनं च विवर्धयन्ति ॥ ९८ ॥ परिमलभृतो वाताः शाखा नवाङ्करकोटयो
मधुपविरुतोत्कण्ठाभाजः प्रियाः पिकपक्षिणाम् ।
97 4) Jit स्वल्पसारे; Ys []स्मिन्विसारे; G4 खिन्नसारे; M4.5 [s]स्मिन्नपारे. Y क नृपति- Ao X2 -भुवन; W2. 3 -भवने; Xit -सदन- (for -भवन-). Y:-देशे (for -सेवा-). Eo -कलंके; E3. 4 -कलंक E -कलंको; W -वलंब- (W1°बो). -") A3 °व्यस्तधैर्याः: Est.it 'त्यक्तधैर्य: M4.5 °व्यस्तधैर्ये. A3 H JYA G4 Mi. 5 संनिदध्युः (J2 °द्युः); BEX वा विदध्युः I वा विदध्याः ; Wat संविदग्धुः. - ) Fam,v. वदन (for °निचय). F5 °भृतां% G1 °ता (for 'भृतो). F स्फुटांभोजनेत्राः. --- 4) A1c E3 प्रेषत्; F3 प्रायः (for -प्रेवत्). F3 Ji X Y1.3 °कलाप- (for कलापाः). D °विरमन्; W1 विनता (for "विनमन्-). F4 Ja Ya(orig.). 3- T G2. 3.5 M1-8.5 मध्यभाजस्.
BIS. 6641 (3080) Bhartr. ed. Bohl. 1. 66. Haeb. 69. lith. ed. II. 35. Kavyas.583; SRB. p.252.61%3 SBH. 2245%; SDK. 5. 57.5 (p.315); SLP. 4.79 (Bh.).
98 ") A1c Exc Y7 अच्छाच्छ- B1 अच्छोच्छ आच्छ-; E5 आच्छाद्य; Y3 अच्छाल(for अच्छाच्छ-). Ys T G+ Ms रसातरा; G रसप्रकरा; M1-3 "रसाईकुचा (for 'रसाईकरा). Eo. 1 (orig.) sc.4 (orig.) मृगाक्ष्याः ; E1 (by corr.).2t. st.4 (by corr.). मृगाक्षा; X Y मृगाक्षो (for मृगाक्ष्यो). -') CM1-3 धारागृहाश्चJit दारागृहाणि. Bi corrupt; H2 कुसुमाणि; J1 कुसुमेषु; Y1.8 कुमुदानि. A0 चंदनानि; A1.2 चंदनं च (for कौमुदी च). -') A B F1.2 H मधुरसः; Ft.v. च मनसः, IX सुमनसां; Y सुमनसं: Ga..च सुमनः- (for सुमनसः). D कुसुमवासित- (for सुमनसः शुचि). Eat J1 हर्म्यपृष्ठे.
-d) Ba D H Y: मदं (for मदं). B1 परिवर्धयंति; CF1.2 च विबोधयंति; Gst च विवर्धयंती.
___BIS. 93 (31) Bhartr. ed. Bohl. 1. 38. Haeb. 41. lith. ed. II. 37; SLP. 4. 81 (Bh.).
99* Cm. in C. Ya missing up to प्रसरति (ind). - ") F1 बालाः (for वाताः). Y3 कोटया: M4.5 पल्लवा (for 'कोटयो). ---°) A3 मधुपविरतोत्कंठा; B1 Est Fs H Ic Ji Y1c (and printed text) G2. 3.5 मधुरविरुतो; B2 F J2 W X Yit. AB.4.6 मधुरविरतोत्कंठा (W1 °3); D मधुपरवरतो', Eo. 1.2c. sc. 40.5 मधुपतिरतो; Est मधुपतिविरतों; E मधुपतिविरुतो; F1. मधुपरचितों'; Y विरलवितसो'; Ys. TG1 M मधुरविधुरों

Page #145

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे विरलसुरतखेदोद्गारा वधूवदनेन्दवः
प्रसरति धनाढ्यानां ग्रीष्मे कुतोऽपि गुणोदयः ॥ ९९ ॥ शास्त्रज्ञोऽपि प्रगुणितनयोऽप्यात्मबोधोऽपि गाढं
संसारेऽस्मिन्भवति विरलो भाजनं सद्गतीनाम् । येनैतस्मिन् निरयनगरद्वारमुढाटयन्ती
वामाक्षीणां भवति कुटिला भ्रूलता कुञ्चिकेव ॥ १० ॥ उन्मीलत्रिवलीतरङ्गवलया प्रोत्तुङ्गपीनस्तन
द्वंद्वेनोद्यतचक्रवाकमिथुना वक्राम्बुजोद्भासिनी ।
(M3°विरुदों) (for मधुपविरुतोत्कण्ठा). FW M1-4 वाचः (for -भाजः). EI प्रिया;x om. D E I पिकभाषिणी; F1. 2. 4.5_Hic. 2 J_Y G2. 3.5 M3-5 पिकपक्षिणः; Gअपि पक्षिणां:--) B2 DHJ X Y1. 5.7.8 TG1. 4. 5 M1-3 विरलविरल- (G+ °ला); F3 विरलविरलैः; F G2.3 विमलविरल- (G2 °ला);Y विरलविरस-; M4.5 तरलविरल- (for विरलसुरत-). J -स्वेदोदारा; W-स्खेदोदमां [metrically defective; w com. संभोगेन स्वेदस्तस्माद्दमाः उदमस्वेदाः] -) F1, 2 गुणाढ्यानां; E com. धन्यानां (for धनाढ्यानां). E3 ग्रीष्मेपि कुतोपि; E5 ग्रीष्मे कपितोपि. BD F3-5 HJ S प्रसरति मधौ धाग्यां (F3. W Y G M3 राज्यां) जातो (D Ys यातो;X Y1 जाते) न कस्य गुणोदयः.
BIS. 3964 (1719) Bhartr. ed. Bohl. 1.33. Haeb. 35. lith.ed. II. 36. Sutakav. 65%; SLP. 4.80 (Bh.). ____100_Fol. missing in Y2, - ") G+ शास्त्रज्ञान- (for शास्त्रज्ञोपि). A C Fs W प्रथितविनयो; Fim.V. प्रगुणमनयो;Y प्रगुणितगणो (for "णितनयो). B2 [s]प्यात्तबोधादि; C [s]ध्यात्मबोधेपि, DJ2 []प्याप्तबोधोपि; Eot.2t ह्यात्मबोधोपि; F1 [s]प्यात्मबोधेपि; JI व्याप्तबोधोपि; Y (Ya missing) T G M1-3 [s]प्यात्तबोधोपि; M4.5 [s]प्यात्तसारोपि (for ऽप्यात्मबोधोऽपि). DHI प्रगुणमतिरप्यात्मबोधोपि (for प्रगणितनयोऽप्या). B1E (except Est) F1. 2. 4 (by corr.). HJ S (except Y: M4; Ye missing) बाढं (W1.2.4 टं; T3 °धं) (for गाढं). -°) F2 न भवति; Hit विरति-(for भवति). Y विरतो; Ts विरणा: G+ तरलो (for विरलो). Et भोजनं (for भाजनं). -') AF1.यत्रैतस्मिन B2 येनैकस्मिन CY3 यद्यतस्मिन; Gयद्येकस्मिन. BIt x Yic. नरकनगर-3 G+ नगरनिरय(for निरयनगर-). Y3-द्वारमुग्धापयंती: G1 द्वारमद्धाटयंते. -4) F भ्रमतिः कुटिल- (for भवति). FHY. T2.3 G1. St (by corr.).4 M2.4. कुटिल- Ys-बहला (for कुटिला). G1 भ्रलतं (for भ्रलता). Est Fs Jit. 2 X Y1 कुंचितेव; W: कुंचितेन; Gl कंचुकेव (for कुचिकेव).
BIS. 6445 (2978) Bhartr. ed. Bohl. 1. 62. Haeb.05. lith. ed. II. 38. Kavyas. 54. Satakāv. 70%; SRB. p. 350.73%
BSLP. 4.82 (Bh.). ____101 ") W Xat Y4.6-8 T G1 M3 'निलया; G+ M1.2 निचया; Gs वलय- (for 'वलया). DI प्रोत्तंग - ५) D F1. 2.4 H Y4. S T M3 -द्वंद्वेनोद्गत- Y1.3-वंद्वेनोवृत; Y2 Ga.sM1.2-द्वंद्वेनोद्धत- Y -द्वंद्वेनोपरि Y7-द्वंद्वामोदित- Ys-द्वंद्वेनोन्नत- Gl-द्वंद्वोन्मादिनि (for -द्वंद्वेनोद्यत-). M1-चक्रवाल- (for 'वाक-). Fi H J_Y1 (printed text). 2.4-'' G1. 20. 3-5 M -युगला; YIAB -युगुला; Get -युगली (for -मिथुना). C वक्तांबुजाभासिनी; GM4.5 धैर्यद्वमध्वंसिनी. - °) Ji कार (om. धरा); Ja Ys 'कारवरा; Y० कास्युवका; Ma

Page #146

४२
शृङ्गारश्लोकाः। कान्ताकारधरा नदीयमभितः क्रूराशया नेष्यते
संसारार्णवमजनं यदि ततो दूरेण संत्यज्यताम् ॥ १०१ ॥ इह हि मधुरगीतं रूपमेतद् रसोऽयं
स्फुरति परिमलोऽसौ स्पर्श एष स्तनानाम् । इति हतपरमार्थैरिन्द्रियैर्कीम्यमाणः
खहितकरणधूतैः पञ्चभिर्वञ्चितोऽस्मि ॥ १०२ ॥ संसार तव पर्यन्तपदवी न दवीयसी । अन्तरा दुस्तरा न स्युर्यदि रे मदिरेक्षणाः ॥ १०३ ॥
'कारमहा- (for 'कारधरा). J2 नदी ह्यभिमत-; Wet. st. it नदीमभिगतः (for यमभितः). C कूपेत्र नापेक्ष्यते; F3 कूलत्रपोवेक्ष्यते; Jit करास्ति नापेक्षते; Jic.2 Y:-s. Ti G: रात्र नापेक्ष(J२ वीक्ष्य)ते; X Y1 क्रूराशया नेक्ष(Yi क्ष्य)ते; Yic.v. 2. 3 T9.3 G1-8 ऋरात्र नापेक्ष्यते.
रात्र नावेक्ष्यते; G1 रात्रि नावेक्षते; Mi. * रात्र सं(M2 सा)लक्ष्यते; Ms ऋराननापेक्षते; ML.5 करोत्तरा लक्ष्यते (for Qराशया नेष्यते). -4) E1 मर्जनं; Yo लंघनं (for "मजनं); Yo T तदा ( for ततो). Yr G1 M1-3 संसारार्णवलंघनक्षमधिया. ___BIS. 1269 (477) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 80. Haeb. 83; Satakav,733; SLP.4.83 (Bh.).
102 ) Y1.3 इह तु; Gat इह ह; M३ इति हि. B F3-5 H J2c W Y: T3 नृत्यम् Ji. at Y2, 4-T1.2 GM नृत्तमू (for रूपम् ). C भ्रमो (for रसो). Ja यः (for ऽयं).-) D स्फुटति; Jस्फुरित- (for स्फुरति). A Eit I Y3 Gपरिमलोय; Est परमलोय; Gi परिमलोध-. - ) B C D Est P1. 2. am.v. It JI S इति हत- (Y3 इति वद- Y7 अधिगत.) (for इति हृतः). F भ्राम्यमानः; M4 भ्राम्यमाणैः. --4) W ह्य(W1 अ)हित-; Ye.v. 2 G2.3 त्वहित- (for स्वहित-). F3 G+ -भूतैः; Fs W -दः, J1 -वृत्तः, Jat -दूतैः; J2c -दूरैः (for -धूतैः). A B1 E F I W1-3X []सि; Ji[s]स्मिन्; W [s]पि (for ऽस्मि).
BIS. 1147 (434) Bhartr.ed. Bohl. 1.87. Haeb.90. lith. ed. II. 40%; SLP.4. 84 (Bh.). ___103 Om. in BORI 326. - ४) F1.2 संसारे; X संसारस्. A Bi Wic. 2-4 तव निस्तार-; C तव निःसार-; Fs Wit तव विस्तार-; Ya (by corr.) -तटपर्यंत; Ya Ms. 5
(M3 तं); C1 M2 -दावपर्यंत; M1 सारपर्यंत. M -तापपर्यस्त- (for तव पर्यन्त-). [E com. पर्यन्तपदवी--निस्तारमार्गता]. -°) Jat अन्तरादत्तरा. -) CJIY..8 T Gs यदि ते; Y: यदीमा; Y1.5 G2. यदिमा; G1 Mi-+ यदि चेन; G+ M यदि मे (for यदि रे). A0- मुदिरेक्षणाः (A0.1 coin. मुदिरेक्षणाः कहतां चकोरलोचनी स्त्री); B1 Est Is मदिरेक्षणा; W Y3 क्षणः; 31 मंदिरेक्षणा.
BIS. 6643 (3082) Bhartr. ed. Bohl. 1. 68. Haeb. 71. lith. ed. II. 41. Kavyus. 60. Subhash. 37%3 Sp. 41933; SRB. p. 88. 13; SRK, p. 99.1 (Bh.); SM. 1390%B SSV. 1373%BJS. 392%3 SLP. 4.85 (Bh.).
६ भ. सु.

Page #147

भर्वहरिसुभाषितसंग्रह कामिनीकायकान्तारे कुचपर्वतदुर्गमे । मा संचर मनःपान्थ तत्रास्ते स्मरतस्करः ॥ १०४ ॥ शृङ्गारदुमनीरदे प्रसृमरक्रीडारसश्रोतसि
प्रधुम्नप्रियबान्धवे चतुरतामुक्ताफलोदन्वति । तन्वीनेत्रचकोरपार्वणविधौ सौभाग्यलक्ष्मीनिधौ
धन्यः कोऽपि न विक्रियां कलयति प्राप्ते नवे यौवने ॥१५॥ रागस्यागारमेकं नरकशतमहादुःखसंप्राप्तिहेतुर्
मोहस्योत्पत्तिबीजं जलधरपटलं ज्ञानताराधिपस्य । कन्दर्पस्यैकमित्रं प्रकटितविविधस्पष्टदोषप्रबन्धं
लोकेऽस्मिन् न ह्यनर्थव्रजकुसुमवनं यौवनादन्यदस्ति ॥१०६॥
104 Om. in NSi. Order in M3 cdab. - ) Bi Ha M1.2 - (for कच-). A2°दुर्गमः, F4 °संकटे; Jat (orig.) मंडले (for "दुर्गमे). -°) F5 Y नो (for मा). Jit मनःपन्था; W2. 4 मनःपांथस्. -") CY: तत्रास्ति; Eot. at. st.st H यत्रास्ते (for तत्रास्ते). Cकामतस्करः.
BIS. 1660 (642) Bhartr. ed. Bohi. and lith. ed. III. 1. 85. Haeb. 88. Subhash. 14, 245; SBH. 12563; SRK. p. 127.3; JSV. 134.5; SLP. 3. 37.
___105 ) Bi Y1.2 G2. 3. 5 संसार-, Mi शृंगारे (for शृङ्गार-). Mi. 6 -नीरसे. w प्रचुरत-(W°ता-); M4 प्रसृमरे (for मर-). C-चल-; Fit.v. -जल- Y4-1 G Ma -सर(for -रस-). B C D E F H2 JS (except W2-4)-स्त्रोतसि (for -श्रोतसि). --.) F4 प्रच्छन्न; M4.6 प्रयोत (for प्रद्युम्न ). F3-5 J Y2-6.8 T Gs M1-3 चतरवाङ- Y1 G1-3 चतुरवान: G4 चपलता-: M4. पितुरवाङ- (for चतरता-). Ms °फलोदंचति. -- °) B1 CD Hic.v. W Y. G4 M3.5°पारणविधौ J1 °पर्वणविधौ. A Est. It G* सौरभ्यः ; B1 लावण्य-; Y1 om. (for सौभाग्य-). Ea G1 -लक्ष्मीविधी. -d) F नतिक्रियां I न विक्रयां; Y न विक्रयं (for न विक्रियां). X Y TI G+5 कलयते (for 'यति).
BIS. 6518 (3018) Bhartr. ed. Bohl. 1.71. Haeb.74. lith. ed. II. 43. Kavyas. 63. Satakāv. 72. Vairāgyaśataka of Padmānanda 17 ; SLP. 4. 86 (Bh.).
___106 ") रोगस्यागारम्; Fs Gi. st. 5 M2-4 रागस्याकारम्. A भृशविवशमहा-; Fit.v. नरकपुरमखं (for नरकशतमहा-). F1.3 JY. M -संप्राप्तिहेत (Faत): YAM G-संप्राप्त हेतुर. -°) C"हेतुर (for बीज). 18 मोक्षताराधिपस्य; G4 ज्ञानतारापथस्य. -°) G! -विभव- (for -विविध.). X1 Gat -स्पृष्ट-3 G1 -स्पर्श- (for -स्पष्ट-). H -प्रबंधो; Ji -[अप्रबंध: Y:-अबळ: G1 M1.2 -प्रवर्द्ध: G4 M4.5-प्रसंग (for -प्रबन्धं). -4) Cशन!: Fs Jit W1.2.4Xद्यनर्थ: Gi Mi. [अप्यनर्थ- (for ह्यनर्थ-). व्रत- FW निज-X-स्मर(for -ग्रज-). D F1-1 J Ya-s T G M °कुलभवनं; Fs W °कुलदहनं (for "कुसुमवनं). sit अन्यनास्ति; G1 M1.2 अस्ति नान्यत्.
BIS. 5728 (2595) Bhartr. ed. Bohl. 1.70. Haeb. 73. lith. ed. II. 45%; SN. 5683 SLP. 4.88 (Bh.).

Page #148

शृङ्गारलोकाः ।
द्रष्टव्येषु किमुत्तमं मृगदृशः प्रेमप्रसन्नं मुखं प्रातव्येष्वपि किं तदास्यपवनः श्राव्येषु किं तद्वचः । किं खाद्येषु तदोष्ठपल्लवरसः स्पर्शेषु किं तत्तनुर्
ध्येयं किं नवयौवने सुहृदयः सर्वत्र तद्विभ्रमाः ॥ १०७ ॥ नो सत्येन मृगाङ्क एष वदनीभूतो न चेन्दीवर
~
द्वंद्वं लोचनतां गतं न कनकैरप्यङ्गयष्टिः कृता । किं त्वेवं कविभिः प्रतारितमनास् तत्त्वं विजानन्नपि वड्यांसास्थिमयं वपुर्मृगदृशां मत्वा जनः सेवते ॥ १०८ ॥ जात्यन्धाय च दुर्मुखाय च जराजीर्णाखिलाङ्गाय च ग्रामीणाय च दुःकुलाय च गलत्कुष्ठाभिभूताय च ।
N
107 ) B1 Est It Wet. st. at Y1. 3 दृष्टव्येषु ; Jit द्रुष्टव्येषु CF3-5 W Y3 मृगदृशां (for दृश: ). 8 ) D XY1 M+ . 5 घ्रातव्येषु च ; G1 corrupt; Ms धूतं वेष्वपि [sic ]. F's च तस्य पवनः; W1 T3 तदास्यपवनं; Y: तदास्यकमलं. Ao C Eo - 2 F1 It J1 Y1 श्रव्येषु. Jat तद्वपुः; M3 तद्वयः (for तद्वचः ). . * ) B1 किं श्वाद्येषु; Es किं स्वादेषु; W किं खाद्येषु ; XY1G4 आस्वाद्येषु ; Y2. 3. 5.1 G8.8 कः स्वाद्येषु. B1 तदोष ; Yr यदोष्ठ. B1 CD F8-5 HJ S ( except W ) स्पृ ( Y3 प ) श्येषु ( for स्पर्शेषु ). B1 D Eat J2 S ( except W X ) तद्वपुर. d) Rs. किं ध्येयं ( by transp.). DF J2 S ( except G2. 3 ) नवयौवनं A3 B C Eo.s (and E com.) F Y1 ( printed text ). 2. 4-6. 8 T G2 - 5 M1. 2. 5 सहृदयैः; D मृगदृशां; J स्वहृदये; Y: किमपरं ; G1 M3 च हृदये; M+ सहृदये (for सुहृदयैः ) C Eo. 1.5 ( and Ee ) Fat.v.3.5 J1 W X Y 1.8-08 Go - विभ्रमः ; G1 विभ्रमं (for विभ्रमाः ). B1 सर्वत्र तैर्विभ्रमः ; M1. 6 स्त्रीणां विलासान्वितं ( for सर्वत्र तद्विभ्रमाः ).
――
કર
BIS. 2999 (1265) Bhartṛ. ed. Bohl. 1. 7. Haeb. 8. Prasangabh. 14. SRB. p. 252.55; SRK. p. 271. 12 ( Bh.) ; SHV. app. II. f. 2. 4 (Bh.) ; Sabhyālankaraņa f. 2a; SL.. f. 7a; SLP. 4. 89 ( Bh. ).
108 " ) B2 नो सत्येष; C नो मन्ये न; Eot. 2 Wat M3 नासत्येन; W2. 4 नासत्येव; W3 नासत्वे च; Wcom. सत्यत्वे न; Y3 नो सत्येव ; G नो सत्येषु (for नो सत्येन ). W शशांक (for मृगाङ्क ). Ba एक; E2-4 F3 H I W2-4 Y14 G 2. 30.4 एव (for एष ). C वदने भूते; W1 वदनान्भूतो. D Est F5 चेंदीवरं. " ) F5 W द्वंद्वे. Y3 लोचनता- Fs W गते ( for गर्त ). CHच; G1 om. ( for न ). Y3 कुसुमैर् (for कनकैर् ). F3 रम्यांगयष्टिः ; J1Y8 अप्यंगयष्टी - ; G+ अस्यांगयष्टि: F2 स्मृता; W2 कृताः (for कृता ). C) C नेयं; I Yr त्वेकं ; J1 तेवं; Y3 त्वैवं (for त्वेवं ). Eit (t.v. as in text ) प्रतारितमृतास्; J1 प्रसारितमनास्; Y1 प्रतारितमतस्; 1 प्रतारिरगुणं. X न- (for वि-). 4 ) B C D Eat F3.5 H I J S मंदो; Eot at F1. 2. + अंधो (for मत्वा ). Tः सेव्यते ( for सेवते ).
--
BIS. 3838 (1654) Bhartṛ. ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 77. Haeb. 80. lith. ed. II. 32 ; SLP. 4. 76 (Bh. ).

109 ) G+ दुष्कुलाय; Ms दुर्बलाय (for दुर्मुखाय ). Fs Gst कीर्णा (for जीर्णा ). -- ' ) Fs ग्रामीणाय: YA. 8 ग्रामीण्याय: G1 ग्रामिण्याय. CDF1-8YTG1-8.3 M1-2

Page #149

ટ
भर्तृहरि सुभाषितसंग्रहे
यच्छन्तीषु मनोहरं निजवपुर्लक्ष्मीलवश्रद्धया
पण्यस्त्रीषु विवेककल्पलतिकाशस्त्रीषु रज्येत कः ॥ १०९ ॥ वेश्यासौ मदनज्वाला रूपेन्धनसमेधिता । कामिभिर्यत्र हूयन्ते यौवनानि धनानि च ॥ ११० ॥ मधुरयं मधुरैरपि कोकिलाकलकलैर्मलयस्य च वायुभिः । विरहिणः प्रणिहन्ति शरीरिणो विपदि हन्त सुधापि विषायते ॥ १११ ॥ शंभुवयंभुहरयो हरिणेक्षणानां
येनाक्रियन्त सततं गुहकुम्भदासाः ।
च दुष्कुलाय; Ha च दुःकलाय; X च दुष्कलाय ( com. निःप्रभाप्रति ); G1 च दुर्मुखाय; M. गलद्विजाय (for च दु कुलाय ). C च चलत्-; M1.5 च तथा (for च गलतू - ). M3 'जाताय (for 'भूताय ). W2. 3 ते ( for च ). - .) F3 Get गच्छंतीपु; F संदत्ते सु-; Ya यच्छंतीह; T3 यच्छंतेषु. Y: मनोरमं (for 'हरं ). Bot. 1.0 लक्ष्मीलवस्पर्धया; F2 लवः श्रद्धया; Jat लैवश्रद्धया. – d ) Ji1 (but Ji com. पुण्यस्त्रीषु = वेशयरल्लि ) Y1 G2.3 ( orig.) पुण्यस्त्रीषु. F3 'लतिकां; F "कलिका (for लतिका ). A2 शस्त्रीषु राज्येत कः; F3 स्वस्त्रीषु लक्ष्येत कः; Jat शास्त्रेषु रक्तेत कः ; X सुखीषु सज्जेत कः; Y: शस्त्रेषु सज्येत कः ; Yam.v. 1T2: G2. + M1 शस्त्रेषु रज्येत कः; Vs Get शस्त्रीषु लज्जेत कः; 1 न स्त्रीषु लजा कुतः; M2 'शास्त्रेषु लज्जा कुतः; शस्त्रीषु लज्जा कुतः ; M 'शास्त्रेषु रम्येत कः ; Ms शास्त्रेषु रंजेत कः.
-
M3
BIS. 2391 (967) Bhartṛ. ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 89. Haeb. 92. lith. ed. II. 47. SRB. p. 335. 9; SRK. p. 105. 4; SHV. app. I. f. 3a; SM. 1433; SN. 284; SSV. 1418; JS. 415; SLP. 4. 90 (Bh.).
110 W3 ( wrongly ) om. this stanza and number. - ") Est वेश्यास्ते; G1 वेश्या सा; M1. 5 वेश्यामौ. M 5 मदनज्वाले. G+ वेश्या नाम मदज्वाला. 5 ) G+ रागधन - A0-2 - समन्विता ; B1-समिद्धुता; B2 - समर्धिता ; Eat -समृद्धता; I समिद्धिता; J समर्थिता; 1.2.4-8 TG M 1. 3 - विवर्धिता; Y3 -समृद्धिता; M2 -विवर्जिता ; M4.5 - विवर्धिनी ( for - समेधिता ). - ) C तत्र ( for यत्र ). G1 हूयेत ( for हूयन्ते ).
BIS 6280 (2897 ) Bhartr. ed. Bohl. 1. 90. Haeb. 93. lith ed. II. 49; SRB. p. 355. 1; SRK. p. 104.1 ( Bh.) ; SM. 1436; SSV. 1420; SLP. 4. 92 ( Bh.).
111Punjab 2101, V extra 4. a) Jie समधुरं ; Jat मधुरं; M3 मधुरयन् (for 'रयं). D मधुरैरति-; G1 Ms कोकिला (for कोकिला - ). X सुमधुरं मधुरं च ( X2 ° रेपि च) कोकिला -; M4.5 मधुरयं मधुरैः पिककूजितै: - 1 ) DF2X2tY1.6. 8 T G1. 2. 30.4.0 M1-3.5 - कलरवैर्; M+ अभिनवैर् (for - कलकलैर् ) Y1 मधुरस्य च; Gat मधुरैरपि; Gst मलयैरपि; CG
मलयोत्थित- (for मलयस्य च ). F+ मारुतैः (for वायुभिः). ९ ) Eo. 1. 2. 40. 5 विरहितान्;
It X2 G2 - 1 विरहिणां; We विहारिणः (for विरहिणः ). C विनिर्हति ; D Y 1. 3. 6G 4 M3-5 प्रहिणोति; F3 प्रणिहिताः ; Ji प्रहिणंति; J2 प्रहिनस्ति ; W1. 20. 30 + प्रणहंति ; Wat. 3 प्रणयंति; Y2. 4. 5. 7. 8 T G1-3.5 M1. 2 प्रहिणस्ति ( for प्रणिहन्ति ). F 4. 5W2t. 3. 4 Y2. 4. 5 G1. 2c.3.1 M1–3 शरीरिणां; Get शरीरिणीं. ±) Eat It W X Y3 हंति (for हन्त ). Jit सुधामपि; Y3
U
सुखं हि (for सुधापि ).
BIS. 4680 (2099) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 3. Haeb. 36. lith ed. II. 51; SLP. 4. 93 ( Bh. ).
112 Om. in Ye & Harilal's lith. ed. Benares 1850 (I. O. H 12a and 13). - * ) B1 ब्रदुमौलि ; Hi शंभुस्वयंभू - (for शंभुस्वयंभु ). C Eo. 4t F2 हरिणीक्षणानां; D मदिरे

Page #150

शृङ्गारश्लोकाः। वाचामगोचरचरित्रपवित्रिताय
तस्मै नमो भगवते मकरध्वजाय ॥ ११२ ॥ स्त्रीमुद्रां झषकेतनस्य जयनी सर्वार्थसंपत्करी
ये मूढाः प्रविहाय यान्ति कुधियो मिथ्याफलान्वेषिणः । ते तेनैव निहत्य निर्दयतरं नग्नीकृता मुण्डिताः
केचित् पञ्चशिखीकृताश् च जटिलाः कापालिकाश् चापरे११३ विस्तारितं मकरकेतनधीवरेण
स्त्रीसंज्ञितं बडिशमत्र भवाम्बुराशौ ।
क्षणानां; X हरिणेक्षणीनां - ") Y येनाभयंत. As B Eo. 1. २८. 3-5 F4.5 H W X1. 20 YIM... ग्रहकर्मदासाः; ग्रहकुंभदास्ये; T. वासा.-)F1. J2 -पवित्र; M4, 5-विचित्र- (for '-चरित्र). F1.2 -चरित्रभाजे; F -पवित्रकाय; J2M. -चरित्रकाय; W X Y1. T-विचित्रिताय (for-पवित्रिताय).--4) B1 मदनेश्वराय; BAC Eat F3-5 JW Y2.8 M4.5 कुसुमायुधाय (tor मकरध्वजाय).
___ BIS. 6408 (2957) Bhartr. ed. Bohl. and Hueb. 1. 1. Satakav. 61; SRB. p. 250. 12; SRK. p. 125. 1 (Bh.); SM. 1380 (Bh.); SSD. 1. . 19a; SSV. 1365 (Bh.); SLP. 4. 95 (Bh.).
113 In Y2, this stanza lost on missing folio. -") X2 HET; Y3 FEET:. Eo-3.1(orig. as in text). मकरध्वजस्य; Est JS (except W Y83 Ya missing) कुसुमायुधस्य (for झषकेतनस्य). A D E H1 परमां ( E orig. नृपतेः); B1 F1. I विकसत्B विषये; CF विवृतां; F3 विषयां; F Wat. st.4t विलसत् H2 वसतिं;J विकटां; W1. 20. se.4c Yo G1 M2 जननीं; X Y1. 5.7.8 T G2-5 Mi. 3-5 जयिनीं; Y३ जयनी (for जयनी found in X Y only) [Y1 com, जयत्यनया जयनी तां कामजये साधनभूतां । करणे ल्युर।] A निर्वाण- (for सर्वार्थ-). - ") Esc ते मूढाः ; D एतां ये; H एनां ये (for ये मूढाः). Xit सहसा विधाय; Xie.2 Y1 (1m orig. as in text) सहसा विहाय; Get प्रविहाय यंति. Ys कुधिया. C मिथ्यावनांतषिणः; E स्वर्गादिलोभेच्छया; It मिथ्याबलान्वेषिणः; Wt मिथ्याकलान्वषिणः. - ") DH2 (before corr.) Y1 तत्तेनैव; Ys ये तेनैव; G4 एतेनैव (for ते तेनैव). F2 निहस्य; F. Gst विहत्य (for निहत्य). x निर्दयतया Gl निर्दयपरं. Gi रागीकृता (for नग्नी). D मुंद्रिताः (for मुण्डिताः). -4) Y: किंचित् (for केचित्). Cढुंछशिखाः; Wet पंचशिखा; Get पंचजटी-(for पञ्चशिखी-). Bit कुटिलाः (for जटिलाः).
BIS. 7610 (3305 ) Bhartr. ed. Bohl. 1. 64. Haeb. 67. lith, ed. II. 53. Pañc, ed. Koseg. IV. 36. ed. Bomb.34; Sp.3082 (Bh.); SRB.p.252.54 (Bh.); SKM.78. 19 (var.); Yaśastilakacampū of Somadeva (KM. 70, part II, p. 252); KāvyānuKisana of Vagbhata 1. (KM. 42, p. 11); SHV. app. II. f. 2b. 6 (10, Bh.); SN. 2.49; SILP. 4.97 (Bh.).
114 ) W+ विस्तारिता. -- ") A B C F4 Y3 स्त्रीसंज्ञक: D योषिन्मयं (for स्त्रीसंज्ञितं). Ao.10 B H I बिडिशम: Ait.2 Y3 विडिशम: Eot.s F W वडिशम्: Ta बरिशम्; Gl-3M बळिशम्. Y7 युवांबुराशै. -) Eo.1 (orig.).2.5 येनाविशत्तद्- E1 (by corr.) येनोच्चरत्तद; X येनानिशं तद्- Y येनात्तचित्तम् (for येनाचिरात्तदू). J अवरामिष- Y2 (m.v. as in text) अवरामिव; Y4.5 G4 M3 अधरामृत- C-लोलमत्स्य; Eot

Page #151

४६
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
येनाचिरात् तदधरामिषलोलमर्त्य
मत्स्यान् विकृष्य स पचत्यनुरागवौ ॥ ११४ ॥
उन्मत्तप्रेम संरम्भादारम्भन्ते यदङ्गनाः ।
तत्र प्रत्यूहमाधातुं ब्रह्मापि खलु कातरः ॥ ११५ ॥ मालती शिरसि जृम्भणोन्मुखी चन्दनं वपुषि कुङ्कुमाविलम् । वक्षसि प्रियतमा मदालसा स्वर्ग एष परिशिष्ट आगतः ॥ ११६ ॥ कुङ्कुमपङ्ककलङ्कितदेहा गौरपयोधरकम्पितहारा । नूपुरहंसरणत्पदपद्माकं न वशीकुरुते भुवि रामा ॥ ११७ ॥
-लोलमृत्युर्; F3. 4 W1c. 2. 3C. 4C - लोभमर्त्य-. - 2 ) C मत्स्यान्विवेक-; Eoc Fs - मत्स्यान्निकृष्य; H - मीनान्विकृष्य; Y: -मच्छान्विकृष्य. C निपतति; Wपचतीति; Y+ - 8T G2 - 5 M विपचति (for स पचति ).
BIS. 6237 (2877) Bhartr. ed. Bohl. 1. 84. Haeb. 87. lith. ed. II. 54. Satakäv. 74 ; SS 44. 2 (baed); SN. 264.
115 In Y2, this stanza lost on missing folio. --- a) c उन्मत्तः; F+ Y 1. 4.5 G 2.3.5 उद्गाढ- ; Y3 उन्मीलत्-; M1.4 उन्मत्ता: ( for उन्मत्त ). Y7 - प्रिय (for प्रेम ). II: -सारंभाद्; V3 -संबंधाव्; Vs -संभोगान्; G1 M2 -सरसम्; GM संचारा; M1 * रसम्; M3 संसर्गाद्
( for -संरम्भाद् ). A0. 3 E2 FY 1. 4-6 T G ( except Gst ) M ( except M2 ) आरभंते [the grammatically correct reading ]; E3 आरंभेते; Y: [आ]रंभते; Yr आरंभंति ( for आरम्भन्ते ). X यदांगना: Ys भजते यदलीगणः – ° ) Yit ( A and printed text ) तं च ( for तत्र ). Fs प्राप्तमहाधातुं; J G1 प्रत्यूहमादातुं. d) E3 दैवोपि (for ब्रह्मापि ). BIS. 1266 (476) Bhartr. ed. Bohl. 1. 60. Haeb. 63. lith. ed. II. 55; SM. 1405; SSV. 1390; SLP. 4. 96 (Bh.).
116 Stanzas 116-118 are omitted in Es, probably due to a missing fol. in exemplar (but com. of 118 found). - * ) D जृंभितोन्मुखी; I भिणोन्मुखी; Y4 - 0.8 T Go जृंभणं मुखे; G+ M2 जृंभणोन्मुखा ( M2 -ख); Ms भृंगिणोन्मुखी. (D) F1 कुंकुमार्पितं (t. v. चिंतं ); F2 माचितं; W23 मान्वितं (W com. कुंकुमेन युक्तं ); G1.3.v. M मारुणं (for माविलम् ). * ) X1 वक्ष्यसि (for वक्षसि ). B2 Fs W मनोहरा; C Eo. +5 Fa मदालसाः; G1 मदालस-; M4.5 रसालसा (for मदा ). 4 ) F2. 4 Y7 G3. 2. + M1-3 एव (for एष ). B2 परिपूर्णम् ; D परिसृष्ट; F2 मृष्ट; X Y 1 तुष्ट; Yo परसिद्धिर् (for परिशिष्ट ). Fi (t.v. as in text) JY 4-8 T G आगम: ( for आगतः ). C स्वर्ग एष परिखिद्यते कथं.
BIS. 4842 (2192) Bhartr. ed. Bohl. 1. 24. Haeb. 26. lith. ed. II, 57. Prasañgābh. 14; SBH. 2228; SLP. 3. 29.
1 ) B1 G+ पीन; Gat.v. चंचल- (for -कम्पित).
117 Jae calls this चित्रपदवृत्त. - 4 ) A2 'कलिंकितदेहा. M3 तुंग- ( for गौर - ). CY 2.4.5 G 2.3 ( by corr.) -लंबित ; Go H1c.v. विकसितजातीपुष्पसुगंधिः . - ' ) 42 B1 नूपर-. -रावरणत्; Git.v. M3 हंसल सत्; M.4.5 -रतरणत्- ( for - हंसरणत्- ). d) A3 E ( E2om.) Fs व ( for वशी ).
J1 W1 - हाराः.
J1 रामाः
BIS. 1787 (691) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 9. Haeb. 11; SRB. p. 253. 13; SBH, 1275; SRK. p. 271. 11 (Bh.); SM. 1385; SSV. 1370; JS. 386; SLP. 2. 103.

Page #152

१७
झारलोकाः। नूनं हि ते कविवरा विपरीतबोधा
ये नित्यमाहुरबला इति कामिनीनाम् । याभिर्विलोलतरतारकदृष्टिपातैः
शक्रादयोऽपि विजिता अबलाः कथं ताः॥ ११८ ॥ उदृत्तस्तनभार एष तरले नेत्रे चले भ्रूलते
रागाधिक्यतमोष्ठपल्लवदलं कुर्वन्तु नाम व्यथाम् । सौभाग्याक्षरपलिकेव लिखिता पुष्पायुधेन खयं
मध्यस्था हि करोति तापमधिकं रोमावली केन सा ॥११९॥ खपरप्रतारकोऽसौ निन्दति योऽलीकपण्डितो युवतीः ।
____118 ") I [s]पि कवयो; M2 सुकवयो (for कविवरा). CY (except YI) TG1-8 M1-3 °वाचो (for 'बोधा).-') A कामिनीभ्यः; DY4. 5 Ga. कामिनीर्याः; HJ Yar.8r G1.4.5M कामिनीस्ताः; Y1 कामिनीहि: Y कामिनीति. -°)CG1 M3 यासा: Ga (by corr.) ताभिर (for याभिर). G4 M4 कातर (for 'तारक). - ) D इंद्रादयो; Eo.2.30.4 रुद्रादयो; Y: चक्रादयो M2 ईशादयो (for शका), DE2.4 F I J S (exceptx) त्व(Ys झ)बलाः (for अबलाः , to aviod hiatus). ___BIS. 3804 (1635) Bhartr. ed. Bohl. 1. 10. Haeb. 12. lith. ed. II. 59%; SRB. p. 252.42; SBH. 1287 BSRK. p. 272. 20. (Bh.); SMV. 16. 11; SLP. 4. 99 (Bh.).
119 a) Aoc Bi DH J2c Y (except Y8.7) 1 Gs M JOT:; W4 TET (for उद्वत्त-). A एक (for एष). Yo चंचचू- (for नेत्रे). Ji Yo चलद;Y च ते: G1 Ms च तद्- (for चले). -°) B C D Eat F H I JX Y1.3.6-8 T GI. 4.5 M रागाधिष्ठितमो(X1'दोष्ठ; Eot. It. At.रेकाधिक्यतमोष्ट-; Eoc. 10 रैकाधिक्य'; Eac.st एकाधिक्य- Esc. 40 ऐकाधिक्य (Eo. 3.4 cons. एकेनरागेण: E1.5 coms. रेकेन -रागेण); W रागांधेषु तदोष्ठ, Y2. 4. 5 G2.3 रागावेष्टितमोष्ठ. [A com. रागाधिक्यतमरक्तिमारि (Ao com. ललाईरि). अत्यंत अधिकाई. E com. on 28 ends तमां=अधिकतरां. Both A1 com. and Ea com. 'तमोष्ट-तम+ उष्ट.] A8 °पल्लवतम: BOD Eat FHIJS (except Y)-पल्लवमिदः Y2 कामं; Y4.5 Ga.s M5 काम- (for नाम). -) Y4.5 सौभाग्याधर-. CF8.4 Ja W Y1.2.4.562.3M1-+ -पंक्तिरे(Y )व): F1.2 H Ji x Y TG4.5 Ms -मालिकेच. Ji लिखितं (for लिखिता). -4) All MSS. (except A BE1-4) मध्यस्था(J1°स्थो)पि (for 'स्था हि). Bi Xt अनिशं (for अधिक). Y4-6. S T रोमावलिः . Ji Y1.4-8 Ti G M1-3 वा;XY मे; T2 ता (for सा).
BIS. 1259 (472) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 15. Haeb. 17. lith. ed. II. 60. Satakāv. 63. SBH. 1354; SDK.2.77.4 (p. 119); SLP.4.100 (Bh.). ___120 ")-X स्वपरः; Y4.5T स पर; Giस कर; M4 खवर-- C-प्रतापको; D प्रलापको; Jit प्रताहको; Jic. 2 -प्रतापका; G1 -परवताको. I[s]यं (for [s]सौ). -") Fs योलीकः; Y: यो यो न3 G1 योषिक: M. यो जगति (for योऽलीक-). Eo. 1.3-5X1 M4.5 युवतीं; Exa Y1.2.4.5 G+ युवति: JG अवतिः . -°) Eot.it. 2.st तस्मात् (for यस्मात).-4) Ya (by corr.) खगे; G* स्वर्ग (for स्वर्गः). M स्वर्गो (for स्वर्गे). Jit चाप्सरः (for चाप्सरसः).

Page #153

४८
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह
यस्मात् तपसोऽपि फलं स्वर्गः स्वर्गेऽपि चाप्सरसः ॥ १२० ॥ विश्रम्य विश्रम्य वनद्रुमाणां छायासु तन्वी विचचार काचित् । स्तनोत्तरयेण करोद्धृतेन निवारयन्ती शशिनो मयूखान् ॥१२१॥ अदर्शने दर्शनमात्रकामा दृष्टौ परिष्वङ्गरसैकलोला । आलिङ्गितायां पुनरायताक्ष्यामाशास्महे विग्रहयोरभेदम् ॥ १२२ ॥ उरसि निपतितानां स्रस्तधम्मिल्लकानां
www
मुकुलितनयनानां किंचिदुन्मीलितानाम् । उपरिसुरतखेदखिन्न गण्डस्थलीनाम्
अधरमधु वधूनां भाग्यवन्तः पिबन्ति ॥ १२३ ॥
B2EH स्वर्गः स्वर्गेपि युवतयः सरसाः ( B2 Es H 'तयोप्सरसः) ; C स्वर्गः स्वर्गेप्सरस एव; D स्वर्गः स्वर्गेपि भवतिश्वाप्सरसः; F2 स्वर्गः स्वर्गेपि परं चाप्सरसः; F W स्वर्गस्यापि (Es स्वर्गः स्वर्गस्य; W1 स्वर्गः स्वर्गस्यापि ) फलं तथाप्सरसः ; X Y 1 स्वर्गः स्वर्गेपि च स्त्रियोप्सरसः; Y स्वर्गः स्वर्गपिताश्चाप्सरसः..
BIS. 7285 (3328) Bharty. ed.. Bohl. 1. 57. Haeb. 60. lith. ed. II. 62. Kavyas. 49; SRB. p. 251. 27; SHV. app. II. f. 2b. 5 (Bh.); SK. 5. 280; SLP. 4. 78 ( Bh.).
1
121 4 ) F + M+ विश्राम्य विश्राम्य D वनस्थलीनां; Bo. 10. 2t H. We नवद्रुमाणां (for वन' ). . 3) Ao -2 E3. + transp. तन्वी and काचित्. C विरराम (for विचचार ). ") I+ (m.v. as in text ) H Ic तनूत्तरीयेण; F's Wet. 3. 4 Gat. v. स्तनोत्तरीयेन; It स्वेनोत्तरीयेण. EGst करोद्धृतेन (E com. दक्षिणकरचालितेन ); Is करोद्धतेन; Ji निवारयंती ; Wat नरोद्धृतेन; X करोन्नतेन. d) Es W: निवारयंति; Ji करोद्धृतेनैव ( for निवारयन्ती ).
As Est Fi मयूषान्.
BIS. 6199 (2852) Bhartr. ed. Bohl. 1. 22. Haeb. 24 lith, ed. II. 63; Sp. 3399; SRB. p. 275. 16; SLP. 5. 1 (Bh.).
122 ) Jat 2 अदर्शना (for शैने ). 5 ) F12 XX37 G1 M2-5 दृष्टे ; F3.5 J Wat. 3t. 4t_Y1. 1–6. 8_TGs M1 हवा; W1. 20. 80. 10 Y2 G 2. 4 दृष्टा; G3 दृष्टाः (for दृष्टौ ). F2. 4 X Y7 'T M1 "सुखैक- (for -रसैक ). Aot B1 ( Es F2.5 X 1. 3. 7 G3 M1.3 -लोला:; G1 M3 कामा (for -लोला ). ©) B1_Eot. le. 10 आलिंगतायां; D आलोकितायां; E3t अलिंगितायां X आलिंगितायाः. - 4 ) B2 अध्यास्महे ; Eo. 2t नाशास्महे. C अभेदात्. (W com. विग्रहयोः = कलहयोः !).
BIS. 190 (71) Bharty. ed. Bohl. 1. 23. Haeb. 25. lith. II. 64 ; SL.. 7h; SLP. 5. 2 (Bh.).
123 ) A3 B C D E F 23.5H 10 I J X उपरि ( for उरसि ). D ग्रस्त; Eo. 1. 3. 4 F H I J 1 श्रस्त- ( for त्रस्त - ). (3 ) A2 B1 उन्मीलतानां. °) A3 B E3c5F1.25 HI V X सुरतजनित: C सुरतसमर (for उपरिसुरत ) B Fat. v. - खेदस्निग्ध- : CY 4 - खेदस्वेद ; D Eo. 2.5 X खेदखिन्न ; E1.4 खेदा ( E+ 'दात् ) खिन्न - ; Est खेदाक्लिन; W - खेदस्वाई - ; Yr -भेदास्त्रिन्न -; G1 वेगस्विन्न-; Gs - खिन्नस्वेद-; M3 -तांतस्विन्न (for -खेदविन्न - ).
B Eo. 1. 4. 5 I -गल- ( for -गण्ड- ). A3 B2 E3 H_Y1 T G5 - स्थलानाम्. *) D_H2 It
Ao - 2B E0 - 9, 10.
F1 I J 2 पुण्यवंतः ; Jat भार्यवंत:
Xe (orig. ) मधुरमधु ( for अधरमधु ). (for भाग्यवन्तः ).

-
-

Page #154

शृङ्गारलोकाः ।
प्राङ् मा मेति मनोरमागतगुणं जाताभिलाषं ततः
सव्रीडं तदनु लथीकृततनु प्रत्यस्तधैर्यं पुनः ।
प्रेमास्पृहणीयनिर्भररतक्रीडाप्रगल्भं ततो
mw
निःसङ्गाङ्गविकर्षणाधिकसुखं रम्यं कुलस्त्रीरतम् ॥ १२४ ॥ तावदेवामृतमयी यावत् लोचनगोचरा । चक्षुःपथादपेता तु विषादप्यतिरिच्यते ॥ १२५ ॥
BIS. 1315 (492) Bhartr. ed. Bohl. 1. 26. lith ed. II. and Satakāv. 65. Prasangabh. 8; SBH. 2137; SK. 5. 106; SU. 713; SLP. 3. 28.
124 d) B2 आयातेति; F3 प्राग्जाताल्प; H प्राक्प्राप्तेति ; X प्राग्वामेति ; G1 M3 प्रज्ञामेति (for प्राङ्मामेति ). Ba मनोरमं गतगुणं; Eat मनागनागतसुखं; F. 4 मनागना ( F3 °ता ) गतगुणं; Fs W मनागमानित ( Wat नि स ) गुणं; H मनोरथागतगुणं; Jit मनागनागतरुणा; Jic. a मनागनागतरु (J2 °त ) णं; YT G2-3 M1. 2 मनागनागतरसं; Ch Ms मनागनारतरतं; Ms. 6 मनागसंगवरसं (for मनोरमागतगुणं ). C अन्योन्यातिरसेन संस्तुतगुणं. Y1 ( printed text ) जाताभिलाषा. - १ ) C सक्रीडं (for सम्रीडं ). G1 M2. 3 तदथो (for तदनु ). C थोद्यतमनः-: D Eat धोद्यमतनु-; F3 थांशुकमतः; F1 J2 Y1 - 3 G3 M1-3 थोद्यममनु-; Fs W थो
तमनु-; Jit लथरोद्यमनु- Jic शतोद्यमतनु-; Y+6 T Go लथोद्यममथ; Y7 लोधोरसमनु-१ Ys श्रमोद्यममथ; G1 मिथोद्यममनु-; G2 थोद्यमननु; G+ थोद्धतमन:-; M1.5 लथम्क ( Mo .क) चभरं (for श्लथीकृततनु ). B2CDY3.63T G5 M 4. 5 प्रध्वस्त- ( Y3 °स्थ ) ; Ga Ma •वस्त (for प्रत्यस्त) H ततः ( for पुनः ). © ) B2 Y 4. 8 TG1.2.5 M प्रेमाई; Eo. 1. 20. 8–5 प्रेमार्द्ध-; Wat. v. Y. प्रेमाई : (for प्रेमाई ). E2 - निर्झर-; Gat गर्भर; M1.5 मन्मथ (for - निर्भर ). BCDF 1. 2. 8 J20.2 Wo X1. 2. 4-7 TG2-5 M1.25 -रहःक्रीडा-: Eat FH X -रसक्रीडा - ; Jit Ya - रहक्रीडा-; Wt -हर:क्रीडा-; Y: रसः क्रीडा ; Ga Ma - रहःप्रौढ-; Ma - रणक्रीडा (for - रतक्रीडा - ). W - प्रगल्भा. - 4 ) F निःसीमांग - ; Es J WY1 निःशंकांग-; X निःशंकांक- (for निःसङ्गाङ्ग - ). Eat G2. 3. 5 - निकर्षणाधिक: FY 1B -विघर्षणाधिक-; G1M1-3 - विकर्षणोदित C निःशंक कचकर्षणादिकरसं; Ms. 5 निःसंगादिव कर्षणाधिक सुखं. M3 रम्यं च कुस्त्रीवृतं.
BIS. 4299 (1885) Bhartr. ed. Bohl. 1. 25. lith. ed. II. 68. Śatakāv. 64. Prasañgābh. 9 ; SRB. p. 317. 7 ; SBH. 2242; SLP. 5. 4 (Bh.).

-
125 In E1 and others of the type, this st occurs twice by confusion with सावन्महत्वं -) B1 D Eo. 1.1 ( second time by corr. ). गोवरे; E1 ( first time ) 'गोचरा:; W 'गोचर- © ) C_F+ X Y1a ( and printed text ). 2-7 T14. 2. 8 G1.4 चक्षुष्पथाद्; Fo चक्षुः संगाद्; Yin चतुष्पथाद्. B1 D अपेता सा; C Y21-8TG M भतीता J1 अपेतासि; W अपगता (for अपेता तु ). B2 वक्षःसंपादने सा तु; E2. 10 चक्षुःसंपातविरहे. d) Eat विषादपरिरिच्यते ; G1 सा नारी विषवल्लरी.
BIS. 2546 (1028 ) Bhartr. ed. Bobl. 1. 74. Haeb. 77. lith ed. II, 69, SBHE. 1244; SLP. 5.5 ( Bh. ).
७ भ. सु.

Page #155

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे न गम्यो मत्राणां न च भवति भैषज्यविषयो
न चापि प्रध्वंसं व्रजति विविधैः शान्तिकशतैः । भ्रमावेशादले किमपि विदधद् भङ्गमसमं ___ स्मैरापस्मारोऽयं भ्रमयति दृशं घूर्णयति च ॥ १२६ ॥ नूनमाज्ञाकरस् तस्याः सुभ्रुवो मकरध्वजः । यद् भुननेत्रसंचारसूचितेऽपि प्रवर्तते ॥ १२७ ॥ इदमनुचितमक्रमश् च पुंसां यदिह अरस्यपि मान्मथो विकारः।
126 ) M4.5 अगम्यो (for न गम्यो). Ao-3 मंत्रीणां (for मत्राणां). Tन भवति च (for न च भवति). D Ys G °विषया; F1.३ °विषये.-') Y1.5 चाति- (for चापि). Jit T: प्रध्वस्त (for प्रध्वंसं). B1 विहितैः (for विविधैः). C शांतिकरसै;J Xt M1.2.3.5 शांतिशतकैः; Y. G+ शांतिकरणैः, M3 शांतिकतमैः. -) A Y1 भ्रमादेशादंगे: C भ्रमावेशादंग: D समावेशारंगे; Wst. it भ्रमावेषादंगे; Y2.4.5 Gat. 4 भ्रमावेशादंगैः. C किमिव; Y+-3 Tकमपि (for किमपि). Wat. Y: विविधद; Watविविधाद्Y 1 च विपत् , Giविविदद: G विविध M विपदद (for विदधद). BY भंगमनसं; CFX Y+-e. TG5 M1.3 भंगमसकत: D भंगमधिकं; E3 भंगमषमं; F5 भंगमसिस; W भन्यमसमत्; Y1 संगमनकृत्; 7 भागमपरं; Gi Ma.: भंगरसमं; G+ ध्वंसमसकत. -.) Wa-4 x स्मरोप. A3 Eot sशां: Bहशो C G1.2t Ma.4.6 भृशं; Hi दृशौ X मनो; M3 दिशं (for शं). Est Ma पूर्णयति; Fs चूर्णयति (for घूर्ण).
BIS. 3217 (1365 ) Bhartr, ed. Bohl. and lith, ed. III. 1. 88. Haeb. 91. lith. ed. II. 70. Satakav.74; SRB. p. 250. 183; SKM. 70.5 (Trivik SRK. p. 126. 3 (3p.); SLP. 5. 6 (Bh.).
127 .) F2 न्यूनम् (for नूनम् ). D सोस्याः (for तस्याः ). -') G1 M1-4 सुहशो (for सुभ्रवो). -') B. यनले नेत्रBa F1.2.1.5 H I J W Yic.v.2.1.5.7.8 T G M यतस्तोत्र
यतस्तन्मैत्र-; Dभृगुननेत्र; F3 यत्र तन्नेत्र ;Xयस्तद्मभंग; Y1 यत्तद्धृभंग; Y: यद्भगनेत्रः Y० यन्नेत्र- (for यद्भुननेत्र.). Ba -विस्तार; C -संवास-; W: Ya -संचारः; X Y -संचारैः (for संचार-).-)A1 (orig.) BE (except Eot)-सुचितोपि; A2 -स्वचितेपि; Ba DF HI IS सूचितेषु; C चित्तनाशं; Fim.v. -स्वचिसेषु (for -सूचितेपि).
. BIS. 3807 (1637) Bhartx. ed. Bohl. 1. 11. Haeb. 13. lith, ed. II. 71; Sp. 3298; SRB. p...259. 60; SBH. 2227; SKM. 53. 10; SRK. p. 975. 1 and p. 126.23 SK. 5. 1333; SLP. 5.7 (Bh.). ____128 °) D अशरश्च; F5 अक्रम हि; Y1 आश्रमस्थ-; G: M4. अक्रमं च (for 'मश्च). -') जरस्थापि is found only in A1.2 E1-4 It; Cजरत्स्वपि; YIA and B जरास; all the rest जराम्बपि. A3 B C D E F1.3.4 H I Y1B. 3-3 T Gi. 20.3-5 M3-5 मान्मथा; Ji मन्मथ- J मान्मथ- YIA Gat मन्मथा (for मान्मथो). All MSS. (except A1.3 F2.5 Gat Mi..) विकारा:.-.) A3 B2 D Est F1.3.5S (except Gi. Ms)"तदपि च; BF HJ इदमपि Cइयमिव (for यदपि च). A0-2 न हृतं; C विकृतिर; Y1 M1.2.4 विकृतं; Y6.7 G2.3.5 Ms. निकृतं; Gi नितिर (for न कृतं). E यनितंबिनीनां. -") Eat omits सनपतनावधि. Bा स्तनपतनाविधि: F कुचपसमावधि: Gat सनपतनावधि. B2 वरं वा E3 सरं वा; Faरतामां; तरसंवा (for रतं वा).

Page #156

शृङ्गारश्लोकाः। यदपि च न कृतं नितम्बिनीनां स्तनपतनावधि जीवितं रतं वा॥१२८ व्यादीर्घेण चलेन वक्रगतिना तेजस्विना भोगिना . नीलाब्जद्युतिनाहिना वरमहं दष्टो न,तच्चक्षुषा । दष्टे सन्ति चिकित्सका दिशि दिशि प्रायेण धर्मार्थिनी
मुग्धाक्षीक्षणवीक्षितस्य न हि मे मत्रो न चाप्यौषधम् ॥१२९॥ सति प्रदीपे सत्यनौ सत्सु तारामणीन्दुषु । विना मे मृगशावाक्ष्या तमोभूतमिदं जगत् ॥ १३० ॥
मुखेन चन्द्रकान्तेन महानीलैः शिरोरुहैः।
BIS. 1103 (422) Bharty.ed. Bohl. and lith.ed. III.1.28. lith. ed. II.78: Sp. 564 (Silabhatta + Bhojarāja); SRB. p. 205. 7 (Śilabhattāraka + Bhojarāja); Kāvyaprakāśa. 7. 222; Kavyapradipa (KM. 24, p. 251); AMD. 341; Udābara. nacandrika ; SHV. app. I. 1. 8a. 21 (Bhoja?); SLP. 5. 14 (Bh.). ____129 com. this stanza (but S82 in C2). - ") A B D X ज्यादीघेण; Fat.v M. व्याकीर्णेन; Wi.se.se.आदीर्घेण; Y भ्रदीर्घण; Gi व्यादीर्णन (for न्यादीर्पण). FI बलेन; M खलेन (for चलेन). Es Ic WE X1 Get वक्रगतिना; G4 वक्रशशिना.-") A0 -पर: A.. J. om. -हिना. X. 'धुतिनाहिमा. D Eet. It F3-5 I वरमहो; Jit.2 Y1 (printed text).4-8.8 TGM परमहं (G Ms 'हो) (for वरमहं). Y नीलालातिनापि सादरमहो. Est F1, 2 Xa teta; Jicet ; Wic, 2-4 gua; Yi(printed text). 2.4-8 G2.8. 6 M1.2.4.दष्टोस्सि; Ms दोषोस्ति (for दष्टो न). G+ मच्चक्षुषा; M3 तच्चक्षुषां.-) D Est Fa Hit x re; JIY+-0.8 T1 दष्टः; Wit दष्टाः ; Wat. st.4 दृप्साः (for दष्ट). B2 Eot Hit It चिकित्सिका. Jat Gi.4M धर्मात्मनो (for "र्थिनो).-") B1 Gst मुग्धाक्षिक्षण 'क्षीक्षणविक्षतस्य; M1.3 °क्षीक्षणमीक्षितस्य; M4. क्षीक्षणवेधितस्य. [A BY1 Ti G2.3 coms. मुग्धाक्षी+क्षण, E H I W coms. मुग्धाक्षी+ईक्षण]. Y3 न च मे. As BF2-5 HJS (except x) वैद्यो (for मत्रो). F2 चाप्यौषधी; Ya चान्यौषधं; Ms. 5 चान्यौषध, (for चाप्यौषधम् ).
BIS. 935 (342) Bhartr. ed. Bohl, and lith. ed. III. 1. 86. Haeb. 89. lith. ed. II.79. Satakav.743 SLP.5.15 (Bh.). . 130 Om. in NS1. - १) B1 सत्यग्यौ ; s (except W T [Ti. c. v. as in text]) सत्य (for सत्यमौ).-') B I नानामणीष्वपि; E°मणीषु च; F1.2°महत्स्वपि; W तारारवींदुषुx तारासु चंद्रमा;Y: ताराधिपेंदुषु. - ") F विना नो (m.v. 'नापि); T विना तन्- Ms. विना तु (for विना मे). A FI Y2.3 G1. 2 मृगशावाझ्यास; Est मृतसावाक्ष्या. --4) F2 मनोभूतम्,
BIS. 6700 (3118) Bhartr. ed. Bohl. 1. 14. Haeb. 16. lith. ed. II. 72. Kavyas. 15 ; SRB. p. 277.9 (Amaruka); SBH. 1235; Amarusataka (NSP. ed.) 1533; SLP.5.8 (Bh.).
1310) A Est Y1 (A and n) सरोरुहः (for शिरों). - ") H ओष्ठाभ्यां; Y TI कराभ्यां (for पाणिभ्यां). Hit विद्वमाभाभ्यां; H विद्रुमाभ्यां च; Wi.s om. ( hapl.) (for पपरागाभ्या). -4) D It मणिमयीव; Ys रसमयैव.

Page #157

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे पाणिभ्यां पद्मरागाभ्यां रेजे रत्नमयीव सा ॥ १३१ ॥ गुरुणा स्तनभारेण मुखचन्द्रेण भास्वता । शनैश्चराभ्यां पादाभ्यां रेजे ग्रहमयीव सा ॥ १३२ ॥ मुग्धे धानुष्कता केयमपूर्वा तव दृश्यते । यया विध्यसि चेतांसि गुणैरेव न सायकैः ॥ १३३ ॥ सुधाशुभ्रं धाम स्फुरदमलरश्मिः शशधरः
प्रियावक्राम्भोजं मलयजरजश् चातिसुरभिः । स्रजो हृद्यामोदास् तदिदमखिलं रागिणि जने
करोत्यन्तःक्षोभं न तु विषयसंसर्गविमुखे ॥ १३४ ॥
BIS. 4885 (2211) Bhartr. ed. Bohl. 1. 20. Haeb. 22; Sp. 3371; SRB. p. 270.23; SBH. 1236; SK.M. 53.97 (Sakavrddhi); SRK. p. 272.19 (Bh.); SHV. app. II. 4. 18a (Bh.); SLP. 5. 9 (Bh.).
132* Om. in Ye (?), Gh, Punjab 2885, Telugu ed. 1848 and Mysore KB. 340. -") T3 मुखे (for मुख-). Ji भास्वर; Gi भासता. -") Ba Y: T3 शनैश्वराभ्यां. --- ") C ग्रहवतीव; Et Fi It G1 गृहमयीव; Xit ग्राहमयीव.
BIS. 2169 (865) Bhartr. ed. Bohl. 1. 16. Haeb. 183; SRB. p. 270.3 (Saikhaka); SBH. 1233; SKM. 53. 93; SRK. p. 271. 18; Mandaramarandacampū of Krşpakavi 10. 178 (KM. 52, p. 144): Kavindravacanasamuccaya 255 (*); SHV. app. II. f. 18a.73; SLP. 5. 10 (Bh.).
133 Om. in NSl. - १) F धनुष्कता; HWe.s धानुष्मता; Wधानुप्यता. Fa सेयम् (for केयम्). F मुग्धे केयं धनुष्मंती. - ") F: ह्यपूर्वा; J2 अपूर्व; G1 Ms पूर्वता (for भपा). BD F3.5 Hics (except X Y3) त्वयि (Wat.v. [अ]पिच; TITशि) (for सव). H10 विधते. -) B1 Eo F3 H2 W यथा; यतो (for यया). DY2 विंध्यसि
Eo.1.6 (and Ec) FaH M1.3 विध्यति; W1 विंधसि; W2- हविषि (Wit.v. वध्वंसि;Y: विध्वंसि (for विध्यसि). Jit चित्तांसि. -4) Y० गणैरेव.
BIS. 4892 (2214) Bhartr.ed. Bohl. 1. 13. Haeb. 15. hth. ed. II.76. Satakav. 63. Subhash. 13; 3p. 3654; SRB. p. 312. 1; SBH. 2025 ; SKM. 74. 18; Sabhyālarikarana f. 3a; SLP. 5. 12 (Bh.). ___134 Om. in C (but Ca 388). -- ) Ts स्फुलदमल.. A2 Eo. 1. 8-5Y, शशिधर, F5 lacuna ; G4 च शयनं (for शशधरः). -") B H -रजश्चारु-; D Y4.1 G2-4 रसश्वाति E1.2 T3 -रजसश्चाति-; F3 -रसः कांति-; It -रसश्चापि J1-रसश्चारु- (for -रजश्चाति-). E FA.sYc.v. 2.4-6.8 T1.2 G1 M1. 2.5 -सुरभि. -- °) A D हृद्यामोदस Jit मृयामोदासू. Fसंगिनि (for रागिणि). -4) Ji Y1 करोत्यंतक्षोभं. D Est F2 ननु; (2t नव- (for न तु). H? पुनः (for विषय.). A1c -संवर्ग- (for -संसर्ग-). E0 -विमुषैः; J1 -विमुखेः; X1 -विमुखा. . BIS. 7106 (3268) Bhartr.ed, Bohl. and lith, ed. III. 1. 40. Haeb. 43. lith. ed. II. 873 SLP.5.25 (Bh.).

Page #158

५३
शृङ्गारश्लोकाः। आवासः क्रियतां गाङ्गे पापवारिणि वारिणि । स्तनमध्ये तरुण्या वा मनोहारिणि हारिणि ॥ १३५ ॥ तस्याः स्तनौ यदि घनौ जघनं च हारि ___ वक्रं च चारु तव चित्त किमाकुलत्वम् । पुण्यं कुरुष्व यदि तेषु तवास्ति वाञ्छा
पुण्यैर्विना न हि भवन्ति समीहितार्थाः ॥ १३६ ॥ इतो विद्युबल्लीविलसितमितः केतकतरु
स्फुरद्गन्धः प्रोद्यजलदनिनदस्फूर्जितमितः । इतः केकिक्रीडाकलकलरवः पक्ष्मलदृशां
कथं यास्यन्त्येते विरहदिवसाः संभृतरसाः॥ १३७ ॥
135* Om. in C. - a) F प्रीयता: Wक्रियते (for क्रियतां). F5 गांगो.-") Eot पापतारिणि; Est Fo, JS (except 111.[by corr.].6.1) पापहारिणि. A2 lacuna; Es gif for (for atfefor). --') F1.2.4 HIJS (except W) TAGÀ; F3 कुचद्वंद्वे (for स्तनमध्ये). Eat.it I मृगाक्ष्या वा%
BF तरुण्याद्या; F5 तरुण्याश्च; J तरुण्यानां; G2. [s]थ नारीणां (for तरुण्या वा).--") F3 lacuna; Gi वारिणि (for हारिणि).
BIS. 1040 (394) Bhartr.ed. Bohl. 1. 31. lith.ed. II. 88%; SRB.p. 159.293%3B SBH. 3425; SHV. app. I. f. Ga.81; SLP. 5. 19. (Bh.).
__136 ) F2 अस्याः, J1 स्त्रीणां; W तत्तस्याः M. यस्याः (for तस्याः). Ji यदि (for स्तनौ). C यदि धन; J1 स्तनतटा; J सुविपुलौ (for यदि घनौ). Fs W1-3 विहारि; G1 Ms च भारि (for चहारि)Y1 हहाकलं किं (for किमाकलत्वम). For 13600, x Yic.v. subst.: पीनस्तनौ कनककुम्भमयो सुचारु वक्र तथैव जघनं रुचिराखिलाङ्गम् ।। -')Y पुण्या. Y कुरु; G4 कृतं तु (for कुरुष्व). C यतितेषु; F5 यदि तन; यदि तासु. Cतवापि; F तवाभि-(for तवास्ति). ---) A पुण्यं (for पुण्यैर). M2.4.5 फलति (for भवन्ति). X1 समेहितार्थाः; M4.5 समीहितानि. ___BIS. 2529 (1016) Bhartr. ed. Bohl. 1. 17. Haeb. 19. Satakav. 63 ; JSV. 302. 3; SLP. 5. 18 ( Bh.).
17 Ya folio missing. .-4) Y: ततो ( for इतो). H2 विद्युल्लक्ष्मी -(for विद्यदल्ली.). W4 -विलशितमः A F1H केतकतरुः: BEat F3.5 J x Y3.7.8 T G4 M1.2.4.केतकितरोCW केतकतरोः: D E2c.4t केतकितरुः: Eo. 3. केतकितरु- Y1 केतकरजः;Y.G2.3 केतकिरजः- Y Cs कैतकरजः-; G1 केतकतनोः; M3 स्निग्धकतरोः ( for केतकतरु-). - ") F3 स्फुरनधY० स्फुरद्वंडः; T Ciat स्फुरन्गंधः; M3 स्फुरदंडः; M, स्फुरच्छय्या:. J प्रोद्यज्वलदE1. 3-5 °निनदस्स्फर्जितमितः; Wet "निलस्फर्जितमितः: Y"निनदस्फर्जितयितःG1 M1.2°स्योर्जितमितः स्फर्तिकमितः. Eot इव (for इतः). -') AE.FI W.XYIA. 2-8 T1.2G (except Gat orig.)M केकी-BJकेका- (for केकि-). AEo. 1. 20. 3-- कलकलरवा: Eat F2.3.5-कलकल इतः3; Ft.v. कलखरवः, J1 कलकलयितः; J2-कलकलकलःXकलकलमितः (for कलकलरवः). Get पक्षमलदृशः; Ms 'दृशो. -4) D यास्यत्यंतं; E2 (c by corr.)X T3 यास्यंते ते;Y ते यास्यंते; Gst वा यास्यंते; 4.5 वा धार्यते (for यास्यन्त्येते), G+ विरहदिवसं. Est संभृमरसा; F: संभृतिरसाः; Get संभृतरसः.

Page #159

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे आवासः किलकिञ्चितस्य दयिता पार्श्वे विलासालसा
कर्णे कोकिलकामिनीकलरवः स्मेरो लतामण्डपः । गोष्ठी सत्कविभिः समं कतिपयैर्मुग्धाः सितांशोः कराः
केषांचित् सुखयन्ति चात्र हृदयं चैत्रे विचित्राः सजः ॥१३८॥ केशाः संयमिनः श्रुतेरपि परं पारं गते लोचने ___ अन्तर्वक्रमपि स्वभावशुचिभिः कीर्णं द्विजानां गणैः । मुक्तानां सतताधिवासरुचिरं वक्षोजकुम्भवयम्
इत्थं तन्वि वपुः प्रशान्तमपि ते रागं करोत्येव नः॥ १३९ ॥
___BIS. 1098 (421) Bhartr.ed. Bohl. 1. 44. Haeb. 47. lith, ed. II. 84. Satakav. 67; SR.B. p. 276. 36; SU. 856 ; SLP. 5. 21 (Bh.).
138 ) CM4.5 आवासाः; F2 आवाराः; Y आवासं (for भावासः). Eot. it. at J2 x किलकिंचिदस्य; F1.3 किलकिंचितश्च; F5 W किल(Fs om.) किंचिदेव; Y1(c.v as in text).2.4.6 G2. 8. च सधालयेषु: T3 G1 किलिकिंचितस्य: Y: किलिकंचितस्य. CJY-8.8 TG: M.दयिताः. A2 विलासालया; B1 Eo. it. 3.414-6.8 TG विलासालसाः; Fs W I सालसः:J1°सा( स)रसा;XY1 सास्पदं.-") B2 प्रांतेवणे; G1 कंठे;G4 कंठ: (for कर्णे). W काकली; G-भामिनी-(for कामिनी-). G4 -कलरवैः. CE स्मेराY3 सेरोल, Ye एला- (for मेरो). CE. W लतामंडपाः; F1.3 J_Y2 T2 CR. 4 °मंटपः; Y6 °मंडपे T3 'मंटपं: G1 मंटपाः M. मंडपं.-) Mt. कृता (for समं). B कतिपये; C गुणिगणैः (for कतिपयैर). B C D E F2.3.: Wic. 2- Y3 सेव्याः ; J2M. स्निग्धाः ; Wit शेषः (for मुग्धाः ). A B2 F... (by corr.) J2c TWI Y1 T3 शितांशोः ; B1H M+सधांशो:OD Fa हिमांशोः; Et हितांशोः (for सितांशोः). F3 गिरेः शेखराः (for सितांशोः कराः). D F5 कलाः (for कराः). -4)x केषां न: Y1 केषां नो (for केषांचित). E2 सुखदान;x स्पृहयंति;G प्रथयंति (for सुख). B2 E3 वात्र हृदयं; D F5 नेत्रहृदयं; E2 चित्तहृदयं; Fs तत्र हृदयं; W नेत्रहृदये; M4 हात्र हृदयं (for चात्र हृदयं). B2 F चित्रा विचित्राः स्रजः चित्रैर्विचित्रैरपि, E2t चेष्टं विचित्राः स्रजः; F; W चैत्रे विचित्राः क्षपाः; X2 T3 चैत्रे विचित्रस्रजः; G1 चैत्रे विचित्रत्रजां.
BIS. 1039 (393) Bhartr. ed. Bohl. 1, 35. Haeb. 37. lith. ed. I. 8G, Satakav. 66%3 SK. 3. 359; SLP. 5. 23 (Bh.).
___139* Om. in c. Bl order acid (to avoid hiatus). -4) A Fo-2.5 संयमिताः (for 'मिनः). -") Y1.8 [s]प्यंतर; Y G1.5 M1-3 चांतर्; Y: मंतर; C+ त्वंतर (for अन्तर). F कीर्णा; Y2.4-6 G2. 3 पूर्ण (for कीर्ण). F; Y: गुणैः; Y: गणौ (for गणैः).
- ) F१ सुतनाधिकास- (for सतताधिवास.). Y (except Y1) T G M1-3 सतताधिवासरुचिरौ वक्षोजकुंभाविमौ. -4) F1 हृधं; Ji चेत्थं; X Y हीत्थं; Mi. 5 चित्रं (for इत्थं). H रक्ति
W क्षोभं; Y2.4.5 C2-4 तापं (for रागं). B1 करोत्युच्चकैः. ____BIS. 1916 (739) Bhartr. ed. Bohl. 1. 12. Haeb. 14. lith. ed. II. 90; SRB. p. 314, 69%3 SRK. p. 285.3 (Bh.); SHV. app. II. f. 17a. 97 (Bh.); Sabhyalankarana f. 28a; SLP. 5. 27 (Bh.).

Page #160

शृङ्गारश्लोकाः। वियदुपरि समेघं भूमयः कन्दलिन्यो ___नवकुटजकदम्बामोदिनो गन्धवाहाः। शिखिकुलकलकेकारावरम्या वनान्ताः
सुखिनमसुखिनं वा सर्वमुत्कण्ठयन्ति ॥ १४ ॥ तरुणीवेषा दीपितकामा विकसितजातीपुष्पसुगन्धिः । उन्नतपीनपयोधरभारा प्रावृट्र तनुते कस्य न हर्षम् ॥ १४१ ॥ आसारेण न हर्म्यतः प्रियतमैर्यातुं बहिः शक्यते
शीतोत्कम्पनिमित्तमायतदृशा गाढं समालिक्यते ।
140 In Fs, this stanza is missing or omitted probably from lacuna in original. -०) B C D F:-+ H JS विय(Ys विषय)दुपचितमेघ (T: 'घा). Cकंड' (for कन्द ).-').XY7-कुसुम M कुटच- (tor -कुटज.). In Y:, the portion of the text from Fat up to the end of this stanza is lost on a missing folio. Est F2 -Alfeat; Gst M3 -मोहिनो; G-मोदनो (for -मोदिनो). FX गंधवाहः. -") Ba शिखिपिककलकेका; C शिखरिवकुलकेका.. F2 -रागरम्या; Gi-रम्यमाणा; M3 -रावकांता (for -रावरम्या). F वनीतात्; Ji T3 G1 वनांता (for वनान्ताः ).--") Cसम् (for सर्वम्).
BIS. 6171 (2832) Bhartr.ed. Bohl. and lith. ed. III. 1.42. Haeb.45, lith. ed. II. 94. Satakav. 67; SLP. 5. 30 (Bh.).
141 [None of our commentators gives the metre of this stanza, which is मात्रासमवृत्त and may be denoted by उपचित्रा] Fs om. this stanza due to lacuna. -०) Y करिणी- (for तरुणी-). Bl Hic.v. -चैषा: C Hit.. चैषा: E2 -भेषा: Es रेषा; Ji G1 -वेषो;wi Y1.2.1-8 TG2-GM वेषोद् (for -वेषा). दीप्तितकामा. --') J Wix Y1.2.4-8 T G1-3.5 M विकसजGविलसन- (for विकसित-). W2-जातिः. W पुण्य- (for पुष्प-). Ao Eot Ji T3 -सुगंधि; Eat F Gat -सुगंधी; Hit -सुगंधिनः G-सुगंधः, -°) B1 भोन्मत- It उत्यात; W1-3 उन्मत्त- (for उन्नत-). J1 -भारं; G4 हारा (for •भारा).-) A0-2 Es. 4 (and Ec) F H I प्रावृषि (for प्रावृद). C D F3.4 Hit.2W Y8.8 कुरुते (for तनुते).
BIS. 2503 (1005) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 41. Haeb. 44. lith. ed. II. 95%; SLP. 5. 31 (Bh.).
142 Ya tolio missing. I's is lost up to ला (in ') due to lacuna. - ) Ji laoana; Wit आसारेषु: W आश्यारेणY३ असारण. F3 न हम्मितः, J1 न हhतं;x हि हय॑तः: Tio.v G+ म धामतः3 Gst सहय॑तः (for न हर्म्यतः). A यातुर; B1 गंतु (for यातुं). W Y: यदा (for बहिः). J1 शख्यते; Xat शंकते (for शक्यते). -°) D E3.4
W.X Y3 T3 °दृशां: E1 Gi M1-+ दृशो (for 'दृशा). Eat ममालिंग्यते; Eo. 20 Gat समालिंगते; Y समाश्लिष्यते (for समालिङ्गयते). - °) FiJa जाले; J1 बाले; S जाताः (Ys धारा, G1 Mr वाताः; Gधारा.) (for जालैः). W Y3 G1 शीतलशीकराश्च. Y सततं;
Miमधुरा (for मरुतो). D Eat F3 M3 [sप्यत्यंत; Eit.v. ह्यत्यंत; E3.4 I J2 चात्यंत FW वास्यंत अत्यंत (for रत्यन्त). [E com. is ambiguous मरुतः पवना जालैर्गवाक्षरत्यन्तखेदच्छिदः] It 'खेदापहा. -4) F च न; Fs चनु (for बत). G4 दुर्निनं (for दुर्दिन). Fs (t.v. us in text) यांति. प्रियासंगमात्; G1 M2 प्रियायागमे (for 'संगमे).

Page #161

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह जालैः शीकरशीतलाश् च मरुतो रत्यन्तखेदच्छिदो
धन्यानां बत दुर्दिनं सुदिनतां याति प्रियासंगमे ॥१४२॥ अर्धं नीत्वा निशायाः सरभससुरतायाससंश्लेषयोगैः
प्रोद्भूतासह्यतृष्णो मधुमदनिरतो हर्म्यपृष्ठे विविक्ते । संभोगक्लान्तकान्ताशिथिलभुजलतावर्जितं कर्करीतो ज्योत्स्नाभिन्नाच्छधारं न पिबति सलिलं शारदं मन्दभाग्यः॥१४३॥ हेमन्ते दधिदुग्धसपिरशना माजिष्ठवासोभृतः
काश्मीरद्रवसान्द्रदिग्धवपुषः खिन्ना विचित्रै रतैः ।
BIS. 1067 (405) Bhartr, ed. Bohl. and lith. ed. III. I. 46. Haeb. 49. lith. ed. II. 96. Satakav. 68; SRB. p. 342. 67; SBH. 1781; SU. 8633; SLP. 5.39 (Bh.). ___143 Wrongly om. in B2. Ye folio missing. - ") Jit अर्धः; Wअर्धे. D Ji सप्ता: Eat F3.4m.v. Hic.v. 1 Ja Y1.3-8 T GM सुस्वा (G3 ) (for नीत्वा). D F3 Y: निशायां J1 निशाया. Wit शरभस- C°ताया; M3 °तावास- (for "तायास.). सर्वश्लथांगा; F3.4t.v. Hic.v. Y1. 3-6.8 T G2-3 M5 -सन्नश्लथांगः3; FY1G1 M1.2. -संगलथांगः; Fswx-खिन्नश्लथांगः: Jit -सन्नश्लगंधा: J1c. 2 -सन्नलगंधी (J2 °धि); M3 -संविश्वथांगं (for -संश्लेषयोगैः). ---") Cश्लेषत्रोद्भतमयो; DJ1W G1 M1.2 प्रोतासासृष्णा (G1 ष्णुर; M1.3 vणं); Y1 (printed text) प्रोद्धतासह्यतृष्णो (in com. प्रोद्धृता-समुत्पन्ना); Y3 प्रोद्भूतासावर्षे; G+ प्रोद्धातानह्यतृप्ते; M4 प्राग्भूतासमतृष्णा. YG+ -विरतो; M: “सरतो (tor -निरतो). Wet विवेके (for विविक्ते). -") Y: संसर्ग- (for संभोग-). Fo-वर्जितां: Wi..तार्जितं, W3c -तर्जितां% G4 -वधि; -विल्लितं (for [आवर्जित). B1 शर्कराभC (but lacuna in Ci) कः करोति; F1.2 कर्करीतं; Fs I कर्करांते; F क(m.v. शर्करांभो; Fs कर्कटीतो; W2. कंकरांतो; X कुकुरीतं; X कुर्वरीतं; Y3 शार्वरीशो; T3 कर्करीशो; Ms. 6 रीभ्यो (for रीतो). [Ao.1 com. कर्करीतः कहतां कोरी गागरी]. -)ClaounaEs याज्योत्स्ना: Ma. ज्योत्स्नो- CF भिन्नात्सधारं; D -भिन्नांधकारं; F2 -भिन्नाष्टधारं; F+ -भिस्वाच्छधारं; Ji -भिन्नासदार; J2 -भिन्नारसदारं; W -भिन्नाधरासं; Y3 -भिर्नाच्छधारं; Ys G-भिन्नांवुधार Gi M1.2-च्छायाभिराम: M4 -भिन्नात्तसारं; Ms -च्छायात्तसारं (for -भिमाच्छधार). D E J3 W X Y G1 पिबति न (by transp.); M1.2.5 पिबति च. A CEi.st. F Yशलिलं; Gr स बिलिं (for सलिलं). F1.4t.v. JY4-T G M1.2 मंदपुण्यः M3 पुण्याः (for "भाग्यः ),
BIS. 622 (229) Bhartr. ed. Bohl. 1.47. Haeb.50. lith. ed. II. 97, III. 473 Satakav.68%
BSp.3908 (Bh.); SRB. p. 345.46%3 SBH. 18243SLP.5.33 (Bh.). ____144 Ye folio missing. -") धिमुग्ध-. B2 O Est Fs H I Ji Wi X: सर्पिरसना: Eat सर्परसन (for सर्पिरशना). Y-8 G1 मंजिष्ठवासोभृतः; Ms माजिद्रवातोहतं. -°)Fकाश्मीरम; F काश्मीरोद्भव;Xकस्तरीद्रव- Dसांद्वदग्ध: Eat F3°सांद्वदिष्या; Y1°सांद्रदुग्ध-3 M4.5°दिग्धसांद-(for -सान्द्रदिग्ध-). Cस्त्रीणां%JY6 Ti Gb छिन्ना (for खिन्ना). Gat विचित्रैरणिः.-°) B1 CE2 F3.4 J1Y. Gपीनोरुस्तन; F5w पीनोरःस्थल, X वित्तोरुस्तन- Yवृत्तोरस्तन-. F3 (orig.)-मालिनी- (for -कामिनी-). D -घनता; Fs -निजकृता;X2-जनकृती- (for 'जनकृता-). C-श्लेषप्रजाभ्यंतरे; W -श्लेषा गृहाभ्यंतरं; G4 -श्लेषा अहाभ्यंतरे.-") F''पूरितसुखा; J1 पुरितमुख. J1 धन्यं. F: मुखाः (for सुखं.). Dशेतरे (for शेरते).

Page #162

शृङ्गारश्लोकाः। वृत्तोरुस्तनकामिनीजनकृताश्लेषा गृहाभ्यन्तरे
ताम्बूलीदलपूगपूरितमुखा धन्याः सुखं शेरते ॥ १४४ ॥ केशानाकुलयन् दृशो मुकुलयन् वासो बलादाक्षिपन्
आतन्वन् पुलकोद्गमं प्रकटयन्नावेगकम्पं गतेः। वारं वारमुदारसीत्कृतिकृतो दन्तच्छदान् पीडयन्
प्रायः शैशिर एष संप्रति मरुत् कान्तासु कान्तायते ॥१४५॥ सदा योगाभ्यासव्यसनवशयोरात्ममनसोर्
अविच्छिन्ना मैत्री स्फुरति कृतिनस् तस्य किमिमैः।
BIS. 7417 (3359) Bharti ed. Bohl, and lith, ed. III. 1. 48. Haeb. 51. lith. ed. II. 98. Kavyas, 40; SRB.p. 346.31; SU.888%3 SLP. 5.35 (Bh.).
145* Com, this stanza. Y2 folio missing. Gs leaves blank space in MS. --4) Est कोशानाकुलयन्; Jit केशयांकुरयान; Jic केशानाकुरयन्; It W Y केशानाकलयन. Hi Fs. I दृशौ (for दृशो). YA (t and c) कुमुल (for मुकुल ). F4 वस्त्रं (for वासो). B बलादाच्छिदन P2.5 बलादक्षिपन्; F4 स्तनादाक्षिपन्. -- ") Jit गात्रन्वन् सर्वांगे (for आतन्वन). A3 पुलकोद्रमैः; X कोद्मान; Y3 कोहम; Gअलकोद्यम (for पुलकोदम). Eot. 1c Y3.7 प्रगटयनू. DY3 अं(Ys ए)गेषु कंपोदमं; Eo. 1.5 J2 आवेगकंपं गतौ; E स्तोकं प्रकंपंगते; Es.+ F1HI आवेगकंपंगते (but E1.4 coms.गते-गमने; Hi.s com.गते-गमनस्य). F3 कंपं गतः; Fs Ji कंपं गतैः; F5 अंगेषु कंपं गतैः; W आलिंग्य कंपं शनैः; X Y1.4-8 TG1.2.5
M आवेग(Y6 °श-3 Gष)कंपं शनैः; G+ आवेगतां कंपनैः (for आवेगकम्प गतेः). -") A0-2 EX शीत्कृतिकृतो; A3 E3. At I W1-3 शीत्कृतकृतो;D F1-3.5 H W Y3-3 Ti G+ M1-8
सीत्कृतकृतो (D कृते; F2 °वतो); Eo.1.5 °शीत्कृतमुखो; Eic सीत्कृतिमुखो; M4.5 °सीत्कृतिभृतो. A3 दंतच्छटान D दंतच्छदं. B पातयन्; M1.5 भिंद(M भिन्न )यन् (for पीडयन). --) JI प्रायं; Y: प्राग्यः (for प्रायः). Est शौशिर. DW एव (for एष). G1 मरुत्कांतः स कांतायते.
__BIS. 1915 (738) Bhartr. ed. Bohl. 1. 50. Haeb. 53. lith. ed. II. 99%; Sp. 3944; SRB. p. 348. 183; SBH. 1854; SKM. 64.8 (Bankalavartaka); SU. 821; Sabhyālankaraṇa f. 27a; SLP. 5. 36 (Bh.).
146 This stanza and the next occur at the beginning of Srngāra in N MSS. except A and therefore may be later additions. - ") Y3.6-8 T G1.4.6 M1-3 TEU (for सदा). E F3 I (t by corr.) योगाभ्यासे (for 'भ्यास-). EI (t by corr.) नवनववध(Esm.v. °प्रिया)संगमरसैः (E°मनसोर); J-व्यसनविषयोरात्ममनसोर;X-व्यसनवसिनो(X2 'तो)रात्म; Ya Mi. 2 व्यसनदशयोरात्म; Y6-3 TG1.8-5 Ms-5 -व्यसनकृशयोरात्म.-")
M3 अविच्छिन्नं. C सुधियामेभिर; V यमिनस्तस्य; X1 कृतनस्तस्य; Ga कृतकृत्यस्य; GH न कृतिस्तस्य (fo1 कृतिनस्तस्य). C अथ किं; D E2. 4 (orig.) F1. 2.5 IS किमु तैः (Wat. 3.* ते); Fat.v. सुकृतैः (for किमिमैः). - ) Gst क्रियाणाम्; Ms प्रियानाम-. B आलोपैर; F3 आत्वापैर (for आलापैर). Es. I X अधरमधुरैर्. B वक्त्रकमलैः; स्वादुनिवहै; D E F HI (t by corr.) JS वक्त्रविधुभिः (Wit.it निधुभिः; Wic °विधिभिः; Y1 चातिमधुरैः); Eo-2. Sc. Sc. वक्त्रमधुरैः (for 'मधुभिः [found only in A Eit It orig.]). -") F1.2.4J.
८ भ.सु.

Page #163

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह प्रियाणामालापैरधरमधुभिर्वक्रमधुभिः
सनिःश्वासामोदैः सुकुचकलशाश्लेषसुरतैः ॥ १४६ ।। वचसि भवति सङ्गत्यागमुद्दिश्य वार्ता
श्रुतमुखरमुखानां केवलं पण्डितानाम् । जघनमरुणरत्नग्रन्थिकाञ्चीकलापं कुवलयनयनानां को विहातुं समर्थः ॥ १४७ ॥
VAIRĀGYĄ भ्रान्त्वा देशमनेकदुर्गविषमं प्राप्तं न किंचित् फलं
त्यक्त्वा जातिकुलाभिमानमुचितं सेवा कृता निष्फला । मुक्तं मानविवर्जितं परगृहे *आशङ्कया काकवत्
तृष्णे जृम्भणि पापकर्मनिरते नाद्यापि संतुष्यसि ॥ १४८ ॥
-
-
-
Y1 विनिःश्वासामोदैः; Y2 नवैः श्वासा'; Y4.5.Gst न निःश्वासा; T1.2 सनि(T2 स्वनिःश्वासा'; G5 ध्वनिश्वासा (for सनिःश्वासा). सुकुच is found in A X: Get Mi only; Ye... स्वकुच-3Y7 न कुच- G1 स च कुच- G5 निकुच; the rest सकुच..
BIS. 6759 (3143) Bhartr. ed. Bohl, and lith. ed. 111. 1. 96. Haeb. 99. lith, ed. II. 5. Kavyas. 98. Satakav. 75%3; SLP. 4. 54 (Bh.).
147 ) Eo-2.5 X Y1 भवति वचसि. Eo. संगभ्यासम्. Y३ पाठ: (for वार्ता). -)Aot.sCF3. ItJS श्र(TB)ति: DH I स्मृति F1.2 स्मित (for श्रत ). Ba (orig.) रसानां (m.v. मुखानां as in text).-) AsX मरुणरत्नं ग्रंथि- मरणरत्नग्रंथ DYB°तरुणरत्नग्रंथि-- F1-4 °सनाथं X. कलावं (for °कलापं). - 1) F °वलयानां (for 'नयनानां). G4 विधातुं. समर्थाः.
___BIS. 5904 (2701) Bhartr. ed. Bohl. 1.56. Hael). 50. lith. ed. II. 6; SRB. p. 252. 51; SHV. app. II. f. 1b.2 (Bh.); SLP.4.56 (Bh.).
148 ) As F2.4. I Js W X Y T Gl.at.4 M1- भ्रांतं (Y1 'ता): Ba Es श्रोत्या. Est धनं (for फलं). -") A3 F2 त्यक्ता. F1. Hशील (for जाति). Eot.sYs उचिता. A0-2 BOEo.at FH I X1 निःफला: D निःष्फला: E1. 2c.at.4.BF.st.4. निप्फला; M3 निष्फलं. -) Jit भक्त्वा ; W3t उक्तं; We भुक्त, Y2 भुंत. Ao.1.3 D Eo.3c. 40.5F1.5 I Wit परग्रहे साशं(Aot Eo "सं)कया; A2 E2 परिगृ(E2 )हे सार्श(Eat शाशं- E26 सासं)कया; BHic.v. परग्रहे स्वाशं(B2 'सं)कया; C परगृहे साशंकमाई Est.4t परग्रहेष्वाशंकितं; F2.4 HJ Wic.2-4 X YT GM पर(Jit °रिग्रहेष्वाशंकया: Fe परगृहे साशंकितं. -") Aot.ic (by corr.).2 Ba Eo. 4t. F1 भिणि; B1 भूणि OD Eat Fa-5 JS हृभसि; H वैरिणि; I दुर्मति (for जृम्भणि found only in Aoc. 10 (orig.). Exc. 3.4c). As praia; C F4 J Y1 (Y1B by corr.)3–4 TG M uffarga; Est W: 'कर्मनिरतो; F1 कर्मणि रते; Y: 'रूपपिशुने A संतुष्यते; B1 Eot.it. He Ja Ye GB (orig.) संतुष्यति.
- BIS. 4645 (2080) Bhartr. ed. Bohl. Haeb. lith. ed. I and Galan 3. 4. lith, ed. IL 5. Satakav.94. Subhash.70%B SRB. p.77.54; SBH. 32623 SRH. 176.31 (Bh.);SS.35.7;SK.2.196%3B SU. 1039. (Bh.); SL. I. 40&; SN. 332.

Page #164

वैराग्यश्लोकाः।
उत्खातं निधिशङ्कया क्षितितलं ध्माता गिरेर्धातवो
निस्तीर्णः सरितां पतिपतयो यत्नेन संसेविताः । मन्त्राराधनतत्परेण मनसा नीताः श्मशाने निशाः
प्राप्तः काणवराटकोऽपि न मया तृष्णेऽधुना मा भव॥१४९ ॥ खलोल्लापाः सोढाः कथमपि तदाराधनपरैर्
निगृह्यान्तर्बाष्पं हसितमपि शून्येन मनसा । कृतो वित्तस्तम्भप्रतिहतधियामञ्जलिरपि
त्वमाशे मोघाशे किमपरमतो नर्तयसि माम् ॥ १५० ॥ आदित्यस्य गतागतैरहरहः संक्षीयते जीवितं व्यापारैर्बहुकार्यभारगुरुभिः कालो न विज्ञायते ।
149 .) W. X क्षितितले. A Bi Wa Xit ध्याता; Y: धौता (for ध्माता). -') Jic. विस्तीर्ण:. A3 B युद्धेन संतोषिताः ; CD Eo.2-4.5c F1.2 (orig.) 3.4 (m.v.as in text)
W X Y1B4-6.8 TG यत्नेन (Jit यांतेन) संतोषिताः; Jic. 2.3 युद्ध समाराधिताः. ---) Jit Gst नीता. Eo.3.st Ha. 3 W. X Ya.. T3 स्मशाने. B1 Est Fam.v.क्षपाः; Jit X, Gst निशा: J10 निशां;X1 निषा; T3 वने. -4) A3 B2 प्राप्तः काणकपर्दकोपि: C संप्राप्तो वराटको हि: Eot.at लब्धःकाणवराटकोपि; X प्राप्त काण. J3 तया (for मया). A B D Est Ft. Jic.2.3 X [s]धुना मुंच मां; C Est.4t. F1H I Jit W Y2-8 T GM सकामा भव: Eo.2 (and Ec) F's [s]धुना मां त्यज; F2 [s]धुना मुंचति; Y1 ह्यकामा भव (for ऽधुना मा भव).
___BIS. 1170 (439) Bhartr. ed. Bohl. Haeb, and Galan 3. 5. lith. ed. II.4. Yates Skt. Gram. p. 397. Halhed in Bohl. Subhash. 287%3 SRB.p.77.49:SRH. 175.28 (Bh.); SRK. p. 66. 4 (Bh.); SHV. f. 76b. 861 (Bh.); ss. 35.43; SK. 2. 201, 7. 243; SU. 1040 (Bh.); SN. 334 ; SSD. 4. f. 7a; SSV. 1094; JSV.140.2.
___150. .) Est Ys खलोल्लासाः; F3 X Y1.2 T G4 M खलालापाः; W3 खलाल्लापाः; Get खलोल्लोपा.-") D निगृह्यांतर्बाह्यं F2 °तिद्वाष्पं; W2.4 "ह्यांते बाष्पं; W3 'तद्वाष्पं.-") AE F8.4m.v. X Y कृतश्चित्त- E F W1 कृतोचित्त-. E (except Est) F3.6J2.3X1
संभः. (E com. चित्तस्तंभः कृतः). B W2-4_Y2 (by corr.) -प्रणिहित-.-) Eo. (and Ec) मोघासि; G2.3 [s]मोघाशे (com. अमोघाशे-अप्रतिहतोद्योगे). IX. T2.3 किमपरमितो; J2 किमपि रमतो; Ja W1 किमु परमतो. J [s]नर्थयसि. Fi om. माम्.
___BIS. 2047 (801) Bhartr. ed. Bohl. Haeb. lith. ed. I, II, III and Galan 3. 6; SRB. p. 77.43 (Bh.); SBH. 3261 (Bh.); SRH. 175.25 (Bh.); SRK. p. 67. 9 (Sp.); SHV. f. 76b.860 (Bh.); SL. f. 40a; SSD. 4. f. Tb..
151 ) Est.at यौवनं; F Ji W X जीवन (for जीवितं). -") J2 गुरु-(for बहु-). As Ba D Fs कर्मभार-X1 Y कार्यभाग ; G1.2t M1-8 -भारकार्य- (for कार्यभार-). Jit -गरुणा. DF3JX. Y2.4-8 T G2-5 Ms कालोपि न ज्ञायते.-) Eo.6 (and Ec) -वियोग- (for -विपत्ति-). E5 त्रासस्तु. F2 नोदीयते. -") Hit मोहमयं. Wiप्रसाद- (for प्रमाद-). [H1.3 com. उन्मत्तेन मदाविष्टेन भूतं समं अस्ति । उन्मत्ततुल्यमित्यर्थः; Ti com. उन्मत्तभूतं-क्षीपकल्पं.]

Page #165

भर्तृहरिसुभाषित संग्रहे
दृष्ट्वा जन्मजराविपत्तिमरणं त्रासश् च नोत्पद्यते
पीत्वा मोहमयीं प्रमादमदिरामुन्मत्तभूतं जगत् ॥ १५१ ॥ दीना दीनमुखैः सदैव शिशुकैराकृष्टजीर्णाम्बरा कोशद्भिः क्षुधितैर्नरैर्न विधुरा दृश्येत चेद् गेहिनी ।
याच्ञाभङ्गभयेन गद्गद्गलत्रुट्यद्विलीनाक्षरं
को देहीति वदेत् स्वदग्धजठरस्यार्थे मनखी पुमान् ॥ १५२ ॥ निवृत्ता भोगेच्छा पुरुषबहुमानो विगलितः
समानाः स्वर्याताः सपदि सुहृदो जीवितसमाः । शनैर्यष्टयुत्थानं घनतिमिररुद्धे च नयने
अहो धृष्टः कायस् तदपि मरणापायचकितः ॥ १५३ ॥
BIS. 931 (339) Bhartr. ed. Bohl. 3. 44. Haeb. and Galan 40. lith, ed. I. 32 (41), II. 7. Subhash. 78. Santis. 4. 24 ( Haeb. p. 429 ) ; SRE. p. 369.80; SBH. 3327; SRH. 196. 25 (Bh.); SN. 298; PMT. 292 (Bh.); SSD. 4. f. 21b; SSV. 164; JSV. 131. 2.
152 ) B2 F1 दीनाद्दीन ; C D दीनां दीन-. [E com. दीनादीन - दीनानि च अदीनानि च ]. JW X2 Y2. 3. 6 G1.3.6 M स्वकीय- (for सदैव ). J3 आकुप्य- (for भाकृष्ट-). CF3 W1 - जीर्णांबरां. - १ ) A3 क्षुधितैर्जनैर्न विधुरा; B1 विधुरैः क्षुधातिविधुरा; B2 क्षुधितैर्नि तांतविधुराः विधुरैः क्षुधार्तिविधुरां; D F3. 5 I J We X Y 1.2.+ 8 ↑ G1.4_M1.2.4.5 क्षुधितैर्निरन्नविधुरा (F's We धुरां J दुरा); F2 विधुरैर्नरैर्न विधुरा; क्षुधिताननैर्न विधुरा. Wt M: क्षुधितैर्निरन्नजठरैर् ; Y3 G23 क्षुधितैर्निरन्नजठरा; क्षुभितैर्निरन्नजठरो B1 Fm.v. Y1, 2, 4–8 'T_G2–5_M1.5 दृश्या न; C पश्येत; F5 दृष्ट्वैव; G1 M1. 2 दृष्टा न ( for दृश्येत ). B चेद्रेहनी; C W1 चेद्वेहिनीं; Fs तां गेहिनीं. - ) Y3 यन्नाभंग. Eo. 3 ( and Ec? ) Ha गलत्रुट्यद्-; W1.1 X 1 - गलत्तद्वद्; Ys -गलं तद्वद्; T3 गलस्तृप्यद्. J - विलीनाक्षरः; Yant - विलीनाक्षरा ; G1 - विहीनाक्षरं – 2 ) B2 च दग्ध - ; F + (m.v. as in text ) स्वदेह - ; Y3 स्वकीय-; M4 सुदुग्ध- C जठरस्यार्थो A3 जनः (for पुमान् ).
-
BIS. 2813 (1163) Bhartr. ed. Bohl. 3. 22. Haeb. and Galan 19. Jith, ed. I, III. 20, II. 8. Satakāv. 97; SRB. p. 97. 12 ( Bh. ) ; SBH. 3196 ( Bh. ) ; SRK. p. 77. 1 (Bh.); Tantrākhyāyikā II. 76; SHV. app. I f. 1. 1 ( Bh. ) ; SSD. 2. 1. 137b. 153) Ms वपुषि (for पुरुष ). A Jie बहुमानं; W1.2.4 मानैर् 4 विगलितं; F1. 3_Y3–6. 8 T G_M2 1 [s]पि गलितः - 1 ) A2 स्वपदि; Fm. v. संगति- (for सपदि ). "> A0–2 E2–4 (and Ec ) Hit X यद्युत्थानं; D Fo Y1 Hst यष्ट्योत्थानं; Est यस्योत्थानं; Esc यस्य स्थानं; F2 यात्युत्थानं; J3 यष्ट्यत्तानं C -बद्धे Y1 दुग्धे; G1 - विद्धे (for - रुद्वे ). – 4) [ To avoid hiatus] G1 M1 - 3 [s] यहो ; G+ त्वहो. A2 Eit H2 I दृष्टः; C भ्रष्ट; DFs J_W_Y2.4–7_G2,3 M1.5 दुष्टः ; X हृष्टः; Ys दक्षः T Go मूढ: ; G1 कष्टं G+ M1-3 कष्टः (for धृष्टः ). Ei com. घृष्टः = निर्लज्ज: Eot Y3 मरणोपाय ; Fem.v. मरणौपाय .
BIS. 3772 (1615) Bhartr. ed. Bohl. lith. ed. I Galan 3. 10. Haeb. 10 and 93. lith. ed. II. 9; SRB. p. 77. 44; SBH. 3398, SRH. 196. 23 ( Bh.) ; SRK. p. 67.7 (Rasikajivana); SU. 1013; SM. 1484 ; PMT. 288 ( Bh.) ; SSD. 4. 1. 8b; SSV, 1467.

Page #166

वैराग्यश्लोकाः। न ध्यातं पदमीश्वरस्य विधिवत् संसारविच्छित्तये
वर्गद्वारकपाटपाटनपटुर्धर्मोऽपि नोपार्जितः। नारीपीनपयोधरोरुयुगलं खप्नेऽपि नालिङ्गितं
__ मातुः केवलभेव यौवनवनच्छेदे कुठारा वयम् ॥ १५४ ॥ भोगा न भुक्ता वयमेव भुक्तास् तपो न तप्तं वयमेव तप्ताः । कालो न यातो वयमेव यातास् तृष्णा न जीर्णा वयमेव जीर्णाः॥१५५॥
वलिभिर्मुखमाकान्तं पलितैरङ्कितं शिरः।
गात्राणि शिथिलायन्ते तृष्णैका तरुणायते ॥ १५६ ॥ अवश्यं यातारश् चिरतरमुषित्वापि विषया
वियोगे को भेदसू त्यजति न जनो यत् खयममून् । 154 Ba order bacd. - ") D युगपत् (for विधिवत्). X संसारमुच्छित्तये. B2 लोके दोषहरं गुणोन्नतिकरं वित्तं च नोपार्जितं. -') JY2.4-6 T G M -कवाट- (for कपाट-). Bi नो मार्जितः. -- ) H रामा- (for नारी-). D E X Y -युगुलं; M1.3 -युगळी; M4 -युगळे; M5 -युगळी. 1.3 नालिंगिता; Ms नालिंगितो. -") E2 मातः. Fam.v. केवलमध्य- Bh नराः (for वयम्).
BIS. 3318 (1405) Bhartr. ed. Bohl. 3. 46. Haeb. and Galan 42. lith, ed. I. 34; Sp. 4152 (Bh.); SRB. p. 374.218(Bh.); SRK. p. 94.8 (Sphutasloka); Canakyamitidurpana 16. 1; SHV. app. I. f. 12.3 (Bh.); SSD. 4. f. 6b.
155 Om. in BU. 114/7. B2 order dbac; D, abdc; I, acbd. - X on a भुंक्ता; T2. 3 भुक्ता न भोगा. 31 वयमेव भुक्ता; T3 वयमेव भोक्ता. - ) A3 जातासू: Ba जातस् (for यातास्).
BIS. 4631 (2070) Bhartr. ed. Bohl. Haeb. Galan, lith, ed. I and III. 3. 8. Subhash. 117; Sp. 4150 (Bh.); SRB. p. 374. 209 (Bh.); SBH. 3396%; Ksemendra's Aucityavicăracarcă (KM.1, p. 154, Parivrājaka), SSD. 4. f. 6b; SSV. 1109; JSV. 304.4.
156 ) A विलिभिर: E3 Wa-4 X2 बलिभिर; H1.2.3t Y3 वलीभिर. -') Ji पलितैरंकितः; J3 फलितैरंकितं; X पतितैरंकितं; Y3-5.3T1 पलितेनांकितं; G1 M2 पतितः कंपितं; M1 वलितैरंकितं. X शिराः. - ) J३ शिथिलं यांति. -4) Est तृष्णैक- Jet त्रुणिका; J20 तृष्णिका.
BIS. 5993 (1948) Bhartr. ed. Bohl. Haeb. lith. ed. I and Galan. 3. 9; śp. 419 (Bh.); SRB. p. 76.43; SBH. 3242(Vyasamuni); SRK. p. 67.6(Prasaicaratnavali); SA. 38.71; ST. 33.3 (Bh.); SK.2.195%; SU. 1537; SL. f.40b (Bh.): PMT. 291 (Bh.); SSV. 1091.
157 Om, in NS2. - ) C चिरपरिचिताश्चापि, J X Y चिरपरिग्रहीताश्च: Fa चिरतरमुषित्वा च. Est. t विषयान. -") B2 वेदस्G1 हेतुसू (for भेदस्). Fat.v. न मनो; W2-4 च जनो for न जनो). A3 D W यस्त्वयममून् ; C F3 यत्स्वयमसून; F१ यत्स्वयमभूत्। F4 (m.v. as in text) यत्स्वयमपि. -- ) F2 व्रजेतं; G5 वजंत्यः. Ms मनसां. --4)X सख (for स्वयं). D Et. F3.5 Ji W1.2.4 T3 Gat.4 त्यक्त्वा . W2 चेदेते; W३ चेत्ते; W4 चैते (for ह्येते). B1 शिवसुखम् B2 शममुषम् I [s? ]समसुखम् ; Gs श्रमसुखम्. Hit .st M3 विदधते.

Page #167

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे व्रजन्तः खातच्यादतुलपरितापाय मनसः
स्वयं त्यक्ता ह्येते शमसुखमनन्तं विदधति ॥ १५७ ॥ भिक्षाशनं तदपि नीरसमेकवारं
शय्या च भूः परिजनो निजदेहमात्रम् । वस्त्रं च जीर्णशतखण्डमयी च कन्था
हा हा तथापि विषया न परित्यजन्ति ॥ १५८ ॥ स्तनौ मांसग्रन्धी कनककलशावित्युपमितौ
मुखं श्लेष्मागारं तदपि च शशाङ्केन तुलितम् । स्रवन्मूत्रक्लिन्नं करिवरकरस्पर्धि जघनम्
अहो निन्द्यं रूपं कविजनविशेषैर्गुरु कृतम् ॥ १५९ ॥ अजानन् माहात्म्यं पतति शलभस् तीव्रदहने
स मीनोऽप्यज्ञानाद् बडिशयुतमश्नातु पिशितम् ।
BIS. 668 (243) Bhartr. ed. Bohl. 3. 13. Haeb, and Galan. 12. SRB. p. 368. 42 (Jayaditya); SBH. 3386 (Jayaditya); SDK. 5.62.5(p.318, Hari). Sāntis. 3.33BSS. 45.11; SM. 1444; SN. 308; SSD. 4.f.23a; SSV. 1429%BJSV. 239. 2.
158 Om. in GVS 2387 probably on a missing fol. in original. -4) Aot B Eo. He Xit भिक्षासन; Y भिक्षादशनं; Get भिक्षाटनं. -") J3 M4. मही (for च भूः).-") F1 H Y6.8 T1.2 G4.5 विशीर्ण- (for च जीर्ण-). B1 (m.v. as in text) FiH -पटखंड-, M4.5 शतरंध्र- (for -शतखण्ड-). C मयी हि; Jit W1.4 M4.5 °मलीन- (for 'मयी च). A कांथा; M2 कंधा. -") Jat तदापि. He W. X2 M. विषयान.
BIS. 4583 (2043) Bhartr. ed. Bohl. and Haeb. 3. 16. lith, ed. I and Galan 15. Subhash. 309%; SRB. p. 76.37; SDK. 5.57. 2 (p. 315, Bilhana, var.); SRH. 196. 21; SRK. p. 91.8 (Bh.); SS. 45. 1; SM. 1440%B SSSD. 4. f.7b; SSV. 1425%3; JS.417.
159 Wrongly om. in B2. BD F1IX M3-5 order bacd. -") Gi [उपमित. -°) F1.2X. (orig.) Gst M2-5 श्लेष्माकारं. B1 G2.3 om. च. -') B Eo... I Ji श्रवन- E-कटF2.3 J2.3 Y3-3 T G M -शिरः- (for -कर-). x°विसं तदपि च वरांगं निगदितं. -4) F1.3-5 Hit. I J W X Y1. 4-3 T GM मुहर;Y परं (for अहो). Bl
C D Es F2 Js W Yic Git.v. कविवर'; E3.4 कुकवि'; M कविनुत; M5 कविनुति'. A2 'निशेषेर् D जनैस्तद्; E3. I Y: 'विकल्पैर; Fm.. 'पिशाचैर; x Git.v. M1. 2.4.5 'वचोभिर. G1 उरु कृतं.
BIS. 7186 (3927) Bhartr. ed. Bohl. 3. 17. Haeb. 15. lith. ed. I and Galan 16. lith. ed. II. 19. Subhash.309; Sp. 4147 ( Bh.); SRB. p.371. 130%; SK.7.35; SU. 1031 (Bh.); PMT. 287 (Bh.); SSD. 4. f. 19b%
BSMV. 26. 3 (bacd). 160 Om. in Ujjain 6414. -.) Cxi महात्म्य: H I JY4-6.3 T G Ms-5 दाहात्म्यं; F2 अप्येषः Fs. 4m.v. दाहाति (for माहात्म्यं). B Eo.2.40.5 F1.2.4 H IeY: (by corr.).4-3 T GM पतत. Es. J2.3 G2.3 तत्र: Fa, am.v. दीप- (for तीव-). F4

Page #168

वैराग्यश्लोकाः। विजानन्तोऽप्येते वयमिह विपज्जालजटिलान्
न मुश्चामः कामानह ह गहनो मोहमहिमा ॥ १६ ॥ फलमलमशनाय स्वादु पानाय तोयं
शयनमवनिपृष्ठं वल्कले वाससी च । लवधनमधुपानभ्रान्तसर्वेन्द्रियाणाम्
अविनयमनुमन्तुं नोत्सहे दुर्जनानाम् ॥ १६१ ॥ विपुलहृदयैर्धन्यैः कैश्चिज् जगज् जनितं पुरा
विधृतमपरैर्दत्तं चान्यैर्विजित्य तृणं यथा ।
(second in.v.) दहनं. ..--- ") G2. 3 न (for स). C विज्ञानाद, Eot.st [s]पि ज्ञानाद: Es []पज्ञानाद: Fam.v. [s]पि ज्ञात्वा. Ao.10.DHI Y3बिडिशयतमू: Bबिडिशगतम: F M1.5 बलिशत(Fit.v. वृत) Y: भडिशयुतम्: G1 M1. बळिशगतम्: M3 बळिशयुतम्. A3 C D Est. it F2. 3.5 J Wox Y1 M1. 2. 1.5 अनाति; Wt अनंति. -") F: [s]प्यते; W घेते. J8 वयमिव. F3 विषज्जाल- AX Y1 -जटिला; W -पटलान; T3 -जटिलो.
___BIS. 100(36) Bhartr.ed. Bohl. 3. 19. Haeb. and Galan 17. lith. ed. I. 18%B II. 203; p. 4156 (Bh.); SRB. 374. 214 (Bh.); SKM. 131. 73 (Gobhatta); SRK. p. 295.12%3 Santis.1.83; SU. 1034 (Bilhana); SM. 1445%; SN. 407; PMT. 289 (Bh.), SSD.4.1.7b; SSV.1430.
161 Om. in BU. 114/7. - 4) D Es.st विषमलम्: Eo. 2. 50 विशमलमू: E4 विसमलम् Ec बिशमलमू: J३ वनफलम्; Y: फळमुळम् : G1 M2 सिलमलमू. Y3 [अलंच (for स्वाद). A3 पानाय वारि; J1 पानीयतोयं. -") B C D Et F2-5 I J W X Y1-3 G1-8.5 M1- शयनमवनिपृष्ठे; Y1.8 T G+ 4. क्षितिरपि (Y7°धर-) शयनार्थ (M. S). BCD Es. FIJ W Y1-7G1-3 M वाससी वल्कले; Ec वाससे वल्कली; YT G4. 5 वाससे वल्कलं. Hit न: His. 30 नन (?); H2.3t तु (for च).-.) Aनिधवन, BEF HIJ WitxtY1.1-TG2- 1. नवधन-C FI. 1. 5 Wic. 80.4 Yधनलव-: D Xc धनमद-F. नधतल;Y: धननव-3 G M2.3 परधन: 1 वरधन-(for लवधन-found only in We.st.at) Lot -मधुपानां; Esc (also as in text) W Y2 मधुपानं. A-श्रांत- Eot भ्राति- Vt-भ्रामि Y8 -क्रांत- Gst -भ्राम्य (for -भ्रान्त-). -- ) सविनयम्; X Y1 (c.v. as in text)
BGst अपि नयम्. Cउपसतु; F2 अपनेतुं J1 अनुमंत्रं; J३ अनुमत्ये; W अनुमतु; x अनुगंतुं; Yic.v. G1 अभिनेतुं; G1 अभिमंतुं. D[5]पंडितानां (for दुर्जनानाम् ). .
_BIS. 4372 (1934) Bhartr. ed. Bohl. und Haeb. 3. 55. lith.ed. I. 46, II. 21. Galan 51; SSD.4.t. 9a.
162 Om. in D; BORI 328. Vi (henve probably a later addition). .") Fs मतिभिः (for -हृदयैर् ). Fs कैरप्येतज्; J अन्यैरेतज्; V Ye M3 ईशः (W4 शाः) कैचिज Ya Gat धन्यैः कश्चिज, Yi- धन्यैरेतज्; Y: T Cst. ईशैरेतज्; Mi. 5 एकैरेतज् (for धन्यैः कैश्चिज्). M जयितुं (for जनितं). -') J विवृतम्: Y: Get विजितम् (for विकृतम्). 13 चान्ये; G5 यान्धैर् (for चान्यैर् ). Y: विचिंत्य- Aot Eot तृणां; Est It X: M4.5 नृणां (for तृणं). Wat. पुरा (for यथा). - °) Y1 इह च; 17 इति हि; T2 अह हिGat इह वा. Fa भुवनानन्ये;J1 भुवनान्येव. नृपाश;X Y1.8 वीराश. -") It कति कति (for कतिपय-). Eo.5 -पुर:-; It -पुरं. G-स्वाम्यैः. C[ऽप्येषां (for पुंसां). F1 Wat. stuक एव;J एषः Wiमदनज्वर..

Page #169

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे इह हि भुवनान्यन्ये धीराश् चतुर्दश भुञ्जते ___कतिपयपुरखाम्ये पुंसां क एष मदज्वरः ॥ १६२ ॥ त्वं राजा वयमप्युपासितगुरुप्रज्ञाभिमानोन्नताः
ख्यातस् त्वं विभवैर्यशांसि कवयो दिक्षु प्रतन्वन्ति नः। इत्थं मानद नातिदरमुभयोरप्यावयोरन्तरं
यद्यस्मासु परामुखोऽसि वयमप्येकान्ततो निःस्पृहाः ॥१६३॥ अभुक्तायां यस्यां क्षणमपि न यातं नृपशतैर्
भुवस् तस्या लाभे क इव बहुमानः क्षितिभुजाम् । तदंशस्याप्यंशे तदवयवलेशेऽपि पतयो
विषादे कर्तव्ये विदधति जडाः प्रत्युत मुदम् ॥ १६४ ॥
BIS. 6155 (2829) Bhartr. ed. Bohl. and Haeb. 3. 58. lith. ed. I. 49, II. 22, III. 42. Galan 53. Santis.2.13 (Haeb.417). Subhash. 310%
BSRB. p. 80.37BSBH. 539 (Bh.); SDK. 5.39. 1 (p. 303, Bh.); SRH. 167.233; Suvrttatilaka of Ksemendra (KM, 2, p. 52, Bh.); Namisadhu.
163 Om. in. Ji. -") F4m.v. अहम् (for वयम्). BE V[उपाशितगुरु-; D [उपासिगुरवः; Y [अ]पासितगुरु; M3.4 [उपासितगुरुः. D WE M4 °मानोन्नतः; J3 धानोन्नताः; G1 M2 °मानौजसः.-") Wat.st.4t च (for नः). - )D मानवतोपि; F1-3 I (orig.)J2.3W.Y1.4-8 TGM1-3.5°धनाति- H°व नाति: Wi... धनानिःXM'धनादिक Y2.3 °धनावि... [A0.1 coms. मा+नद =मत गूंजि; E com. मानं ददाति and मानखंडन: Hi com. मानद-महन्]. W2.3 -दूरगतयोर.-1) Cat यद्यस्मात्स. Wat.M [s]पि (for ऽसि). B1 D Es. 10.5 F1-3.5 J2.3 X1 GS M निस्पृहाः (F5 हाहाः); X Y: निःस्पृहः. BIS. 2654 (1078) Bhartr. ed. Bohl. 3.52. Haol. 49. lith. ed. I. 41, II. 23. Galan 48. Subhash. 310; Sp. 204 (Bh.); SRB. p. 80. 42; SBH. 3473; SDK. 5.40.5 (p.304).
___164 Missing in Ji but traces survive in comm. on विपुलहदयैः. Om. in GVS 2387, probably on missing fol. in original. NS2. V22 (21), and V97 (95).--.) Est अभक्तानां B यातं;J2.क्ष्मायां (for यस्यां). YE C क्षणमिव. B यस्यां CJ2.sS (except Wio) जातं; F2 नीतं (for यातं). .-") I Y1 (printed test only)C2 (orig.)
tt (for it). C Fım.v. W Y7 Gs M1.5 #; Tsia. B Wat.3. 1 X Y1.3-8 T Gi.4.5 MI-3 क्षितिभृतां. -°) Y3 यदंशस्य. D[अंते (for [अंशे). Y यदवयव. x लेशे नु Y..4.6-G5 -लेशाधि- Y2-लेशस्य; Y: G+ -देशेपि (for -लेशेऽपि).-")C Fs Ms जनाः;J3 निजः; Y जहाः; Ms मृडाः (for जडाः). Jat Mi प्रत्युतमिदं; Y प्रस्तुतमुदां.
.. BIS. 507 (193) Bhartr. ed. Bohl. and Haeb. 3. 50. lith. ed. I. 50, II. 24. Galan 54. Subhash. 310; SRB. p. 80.34 (Bh.); SBH. 533 (Bh.).

Page #170

वैराग्यलोकाः ।
न नटा न विटा न गायना न परद्रोहनिबद्धबुद्धयः । नृपसद्मनि नाम के वयं स्तनभारानमिता न योषितः ॥ १६५ ॥ अर्थानामीशिषे त्वं वयमपि च गिरामीमहे यावदित्थं
M
m
शूरस्त्वं वाग्निदर्पज्वरशमन विधावक्षयं पाटवं नः । सेवन्ते त्वां धनान्धा मतिमलहतये मामपि श्रोतुकामा मय्यप्यास्था न ते चेत् त्वयि मम सुतरामेष राजन् गतोऽस्मि ॥१६६॥ परेषां चेतांसि प्रतिदिवसमाराध्य बहुधा
प्रसादं किं नेतुं विशसि हृदय क्लेशकलिलम् ।
BD E5 F2 JS
165 Om. in F. H order abdc. a) V2 न विद्या न नटाः न गायक ( Yr को ); I न च गायका; Hit. 2 (orig.).3t न विगायना. 1 ) DFs - विरुद्ध ; H - कृतैक: X - निविष्ट (for - निबद्ध - ) X चेतसः (for -बुद्धयः ). CF3 न च सभ्येतरपक्षपातिनः; F2. ≠ J_W_Y_T G M ( generally ) न च (Get हि ) सभ्येतर वाद ( W1. 2. 4 सभ्येतरवादि-; Y3 सभ्यांतरवाद ) चुंचवः (F2. 1 J3 W20 Y2.3 G1.4 - चंचव:; W1 - चंचुवः; Wat. 3 - चंचलः). °) A3 CF2-1 J $ नृपमीक्षि ( Y: प वीक्ष-; G2t. प वीक्षि) तुमत्र; Fs नृपसंसदि नाम; H नृपसद्मसु नाम; It नृपसद्मनि गंतुं. Wat केवलं (for के वयं ). “ ) E कुच - ( for स्तन - ). D F2 I - भारोन्नमिता; Gat - भारानुमिता. F3 न च (for न ) H1 योषिता; X 2 योषिताः.
B
६५
DIS. 3319 (1406 ) Bhartr. ed. Bohl and Haeb. 3. 57. lith. od. I. 48, II. 26. Galan 52. Satakäv. 103. Subhash. 311; SRB. p. 80. 30; SRH. 40. 37 (Bh.); SRK. p. 246.43 (Sphutaśloka, var. ); SK. 6. 257; SM 913; SSV. 895.
-
166 Om. in. NS2, GVS 2387 ( probably on missing fol. in original ). . d ) D आर्थानाम् Wa ईशसे; X ईश्वरस्. Y+5 अतुल (for अपि च ). X गिरामीश्वरा. BJ2t. 3 Y1. 4-6 G2. 3. 3M 1.2 °दिच्छं; W Y2. 7.8T G+ M3-5 दर्थ; G1 दिधी: (corrupt ). [ इत्थं and इच्छं are difficult to distinguish in most N MSS.]. --- 0 ) I त्वं शूरो ; J1.2t शूर स्वं; W+ सूरस्त्वं BCF3-5IJS ( except W+ ) वादिदर्प ; D वाङ्मय सर्प ; F2 वाददर्प- B1 J1.3 Y79 - ज्वरदमन - ; OF T -व्युपशमन-; Eis-ज्वरमतुल- ; J3 ज्वरमदन-; Ms - ज्वरमथन(for ज्वरशमन - ). Do [ अ ]क्षवं; J3 [ अ ]क्षया X [ अ ]क्षयः. W2t. 3. पाटवं ते ; X1 पाटवास:- ●) II मदांधा; W X21 - 3T G4.5 धनाढ्या ; Ms. 5 धनार्थाः. Y3 भतिविमलधियो ; G1 मतिमलगतये; M1 गतमलमतयो ; M2 मतिमलगतयो ; M+5 सुविमलर (Moम) तयो. AEstt I मामिह; Jic मां प्रति; x [s] स्मानपि ( for मामिह ). F3 श्रोतुकामं - 4 ) C मय्यस्त्यास्था; CG1 M1.2 मध्यध्याशा. CF2.3 X Y2. 3 न चेत्ते ; 1 न तत्त्वे; Gst न ते च. E मय्य (Eo मान-: E2 माना; Es 'माम) प्यास्थानमेतत्; H: मय्यास्थानं न ते चेत्. S ( except Y3 ) नि (T3 न ) तराम् (for सुतराम् ). A3 नैष; WY2. +-s Tht G M2-5 एव; Ys M1 नास्ति ( for एष ). B2 M2 राजन्गतोस्मिन् ; Bo. 2.30 5 राजन्गतोसि ‍राजानतोस्मि; Wt राजन्गतासीत्; We राजन्""आगतोस्मि ; Y3 M1 चिंतापि राजन्; Yo. 8 Tit M3 राजन्ननास्था; M15 राजन्गताः स्मः.
BIS. 606 (220) Bhartr. od. Bohl. Haeb. lith ed. III. 3. 53. lith ed. I. 44, II. 30. Galan 49. Satakāv. 103. Subhāsh. 311; SRE. p. 81.48; SBH. 3474.
167 ) A विधिवत् ; Eo. 2 ( and Ec ) बहु हा ;. Est F 2 बहुधा हा; च मुधा; F (m.v. as in text) विधिना (for बहुधा ). Jo दिवसमारा बहुविधा. - १ ) F3 किंचिन्नेतुं Aot Xat
९ भ. सु.

Page #171

६६
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
प्रसन्ने त्वय्यन्तः स्वयमुदितचिन्तामणिगुणे
विमुक्तेः संकल्पः किमभिलषितं पुष्यति न ते ॥ १६७॥
www
अमीषां प्राणानां तुलित बिसिनी पत्रपयसां
ww
कृते किं नास्माभिर्विगलितविवेकैर्व्यवसितम् । दाढ्यानामग्रे द्रविणमदनिः संज्ञमनसां
कृतं वीतव्रीडैर्निजगुणकथापातकमपि ॥ १६८ ॥
www
भ्रातः कष्टमहो महान् स नृपतिः सामन्तचक्रं च तत्
पार्श्वे तस्य च सापि राजपरिषत् ताशू चन्द्रबिम्बाननाः ।
www
विशशि ; E+ दिशसि ; F3 विशदयसि; F + (m.v. as in text ) विशति ; M+ वह सि (for विशसि ). B2D F1. 5 I (orig.) Xin हृदये; Eo. 2 W3 Y3 हृदयं. D - कलिले ; E F + H I J Ys T -कलितं ; F2 - किलिलं ; W1. 20. 3. 40 - विफलं ; Watt Y1B, 1 G+ - विकलं; M3 -सलिलं. © ) CF2. 5 त्वय्येव ; Ga M1.2 स्वय्यर्थे. Gst M1-3 उचित (for उदित ). Aa I (orig. ) Xit Y2 -गणे ; C - गुणैर्; F2 -मणौ; F3.5 I ( by corr. ) J2 W1X 1.3M. 6 गुणो; J1.3 X2tY4-8 TG M1-3 - गणो (for - गुणे ). B यदाढ्यानामग्रे द्रविणमदनिःसंज्ञमनसां [apparently from the next śloka]. - * ) A ( A1 by corr. ) विमुक्ते ; BCF1. JS विविक्तः (G20 विचित्तः; Ga विभक्तः); D Eo. 2. 4. 5 Fm.v. H विमुक्तः; 3-5 विवेक: (for विमुक्तेः ). [ E3 com. विमुक्तेः
मोक्षस्य संकल्पः ]. A संकल्पे; F3 W2 संकल्पं; It संकल्पात्. A2 H3t लखितं; F3 “लिखितं ; Gat °लष्यति ( for लषितं ). F1 पुष्यति न तैः; J3 पोष्यति न ते ; Y: पुण्यतनुते; Ys पुष्यतु न ते.
Gat
BIS. 3975 (1726) Bhartr. ed. Bohl. 3. 62. Haeb. 60. lith, ed. I. 51, II. 32. Subhāsh. 312; SRE. p. 368.45 ( Samkuka); SBH. 534 ( Samkuka) and 3410; SSD. 4. f. 31a.
-
168 Om. in C. . a) Aot. 1 B1 E2. 5 F30H - बिशिनी ; Aoc. 2 B2 E3 - बिशनी- ; A3 - विशिनी ; Wat X2 - विसिनी; W3c -विषनी; X1 - विसनी- (for - बिसिनी - ). b) DW X कृतं (for कृते). J1 वास्माभिर् J 10. 2. 3 - विशेषैर् (for - विवेकैर् ). - ) A0-3 यदीशानाम् ; Est
A0-2DI - मोहांध; M1.2 - मनसा. - . * ) W1
Fs यधानाम्; F3. Am. v. यदज्ञानाम्; F+ मदाढ्यानाम् ; Y2 धनाढ्यानाम्. F1.4 (m.v. as in text ) J - निःसंग; X - निःसीम (for - निःसंज्ञ ). G1-3 कृत- ( for कृतं ). B मुक्त: F2. 3 J1c, 2 Y4 T1 1 5 मान-; Jit M म्लान : Ja मानं (for वीत ). Aot J व्रीडं; 'कथापातकमिति.
Wt X Y2-1 T2.3 G1-3 1M बीर्. Fo कथाख्यानमपि; J3
BIS. 526 (197) Bhartr. ed. Bohl. Haeb. lith. ed. I. Galan 3. 7. lith, ed. II. 35; SRB. p. 77. 45; SDK 5 43.3 (p. 306, Dharmakirti ); SRK. p. 67. 10 ( Bh.). Santis. 1. 19 ; SSD. 4. f. 9a

169 Om. in GVS 2387, probably on a missing fol. in original. ISM. Kalamkar 195. V38 ( सा रम्या ), V89 ( भ्रातः कष्ट ). NS3. V31 ( सा रम्या), V111 (extra, भ्रातः कष्ट). - * ) A F3 भ्रातः कुत्र गतो; F12 भ्रांत कष्टमहो; J: भ्रांतः कष्टमहो; सा रम्या नगरी ( for भ्रातः कष्टमहो ). C गतः ( for महान् ). M+ चक्रश (for -चक्रं ). - 1 ) D F3 Y3 यस्य ( for तस्य ). BCDF 31 ( m. vas in text ).
-

Y3 यत् (for तत् ). IcJ S सा विदग्धप

Page #172

वैराग्यश्लोकाः ।
उद्रिक्तः स च राजपुत्रनिवहस् ते बन्दिनस् ताः कथाः
सर्वं यस्य वशादगात् स्मृतिपदं कालाय तस्मै नमः ॥ १६९ ॥ वयं येभ्यो जाताश् चिरपरिगता एव खलु ते
समं यैः संवृद्धाः स्मृतिविषयतां तेऽपि गमिताः । इदानीमे स्मः प्रतिदिवसमासन्नपतना
गतास् तुल्यावस्थां सिकतिलनदीतीरतरुभिः ॥ १७० ॥ यत्रानेकः कचिदपि गृहे तत्र तिष्ठत्यथैको
यत्राप्येकस तदनु बहवस् तत्र चान्ते न चैकः ।
रिषत् (M3 परिषस्; M 'परुषा ) ; E It सा च राजपरिषत्; F2 ते विदग्धवनितासू (for सापि राजपरिषत् ) D ते मंत्रिणस्ताः कथाः. ९ ) Es उद्भिक्तः ; F1. 2. 4 X उत्सिक्तः ; Fs सद्वृत्तः; W1.3 उन्मत्तः; W2. + उन्मत्ता; Y TG M उद्वृत्तः. M3 चरंतु (for च राज- ). F3 -निचयस्; W+ • निवद्दास; M3 - निवदैस् (for - निवहस् ). Several MSS. वंदिनस् D ताचंद्रबिंबाननाः (interchanged with v.l. between ' and ' ). – 2 ) B2 E2 F2 X सर्वे ; G1 सर्वां (for सर्व ). F2. 3 वशात्स्मृतेः; G+ वशादभूत्. C Ft. v. W ( except wic ) Y1 ( printed text ). 2.4-3T_G3. ±t.v.5M. स्मृतिपथं; E3t.4t G1 श्रुतिपदं; F2 पदमगात्; F3 पथमगात्; M1-3 श्रुतिपथं. C दैवाय (for कालाय ). X 2 तुभ्यं (for तस्मै ).
BIS. 7025 (3246) Bhartṛ. ed. Bohl, 3. 42. Haeb. and Galan 38. lith. ed. I. 39, II. 36; Sp. 4164 (Bh.); SRB. p. 374. 200 (Bh.); SBH. 3328 (Śrīkamalayudha); SRH. 35. 57 (7 fagast, Bh.); SRK. p. 100. 2 (Bh.); SSD, 4. f. 5b,
६७
170 F3 order abdc.
a) Fs तेभ्यो (for येभ्यो ). As याताश (for जाताश ). A Fi चिरमपि गता ; B चिरतरगता; DH चिरमपगता; X चिरमथ गता ; Y2. 6. 8 TGs चिरपरि चिता. Y: ये च ( for एव ). 1 ) B समयैः; F2 समं य: ; W2-4 X समं ये (for समं यैः ). J2.3 Y1.7 T3 संवृत्ताः; W2-4 ते वृद्धाः (for संवृद्धाः ). DD F1. स्मरणपदवीं; F2 J1 श्रुतिविषयतां (for स्मृति ). C तेपि हि गताः; G+ ते च गलिताः. ) A2 F5 J2.3 W1. 3. 4 X2 YG1 + एते स्म ( W1 - स्मत् ) ; F3. + (m.v. as in text ) एतैः स्मः ( F3 स्म ) ; Jit एतस्मिन्; Jc Yr M+ एतेस्मिन्. Y1 ( printed text ) एतेपि Eot W1. 2 Y 5. 6 प्रतिदिवसमापन्न; Xa M2 प्रतिदिनसमासन्न. Eo.20.3 - 5 J23 पतनाद्; M3 पतनं ; M+ पतनां. - d) Wa Jat गता ( for गतास्). A शिकतिल ; Et I J 1 Y3 सिकतल -; F2 इव किल; J3 सिकततिल-; W सिकत( Wa सिति ) सम; G1 विकसित-; M असिकतल- (for सिकतिल~ ).
BIS. 5939 (2721 ) Bhartr. ed. Bohl. 3. 49. Haeb. 46. lith ed. I and II. 37. Galan 45. Satakav. 102; Šp. 4113 ( Bh. ) ; SRB. p. 373. 177 ( Bh. ); Subhasita ratnasamdoha of Amitagati (KM. 82) 337. SSD. 4. f. 8a.
171 Om. in GVS 2387, probably on missing fol. in original. a) A H1c. 30 I यत्रानेके ; C D E10 F + Hit. 2 यत्रानेकाः ; Est. it J1. 3 यत्रानेका T3 यत्र ( for तत्र ). F1 तिष्ठन्नथैको; W2- तिष्ठत्यनैको. ') Y 2 तेषु ( for तत्र ). A2 चान्त्ये न चैकः ; C चांतेपि चैकः; F1 जातेन चैकः; 2 नैकोपि चत:; F3.5 WY1. 2. 4 - 3T G2. 3. 4. v. 5 M 4. 5 कोपि चांते; F+ (first m.v. as in text) नैकोस्मि (second m. v. स्ति) चांते; X नैकोपि चास्ते; Y3 चास्ते न चैकः ; G1 चैकोपि चास्ते; G नैको विभाति; M2. 3 चैकोपि चांते.
') F3 J

-

Page #173

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे इत्थं चेमौ रजनिदिवसौ दोलयन् द्वाविवाक्षौ __कालः काल्या सह बहुकलः क्रीडति प्राणिसारैः ॥ १७१ ॥ तपस्यन्तः सन्तः किमधिनिवसामः सुरनदी
गुणोदारान् दारानुत परिचरामः सविनयम् । पिबामः शास्त्रौघानुत विविधकाव्यामृतरसान्
न विद्मः किं कुर्मः कतिपयनिमेषायुषि जने ॥ १७२ ॥ आशा नाम नदी मनोरथजला तृष्णातरङ्गाकुला
रागग्राहवती वितर्कविहगा धैर्यद्रुमध्वंसिनी । मोहावर्तसुदुस्तरातिगहना प्रोत्तुङ्गचिन्तातटी
तस्याः पारगता विशुद्धमनसो नन्दन्तु योगीश्वराः ॥ १७३ ॥
Y1.2.4-8 T3 G_M नेयो; Y3 चोभौ; T1.2 नेयै (for चेमौ). JY1.3-8 T C2-5 M1.5 लोलयन्द्राविवाऔः G1 लोलयंत्राविविश्लीः M.3 लोलयंत्राविवाक्षौ: M: लोलयद्वाविवाक्षौ. -4) D Y2, 4-6.8 T G1.2t.4.5 M1 कल्यो : E F (m,v. as in text) Y3 G2e. s कल्या ; F2.3 कल्यैः ; Yकाल्यो . [G2.3 com. कल्या -स्वपल्या ]. S (except Gic. sc. M2--5) भुवनफलके (Gst कैः) (for सह बहकल:). Wat. 3.4 क्रीडते. Ai(t orig.).2.3 E I Ja प्राणसारैः; B प्राणशारः; B2 C WIXY1.2.4-8. 8 T1.2 G2-5 M1.4 प्राणिशारैः; Eot M3.. प्राणिसारे; Y: प्राणिजालैः; T3 प्रा* शांतः; GM प्राणिनाशैः.
BIS. 5077 (2294) Bhartr. ed. Bolil. 3. 43. Faeb, and Galan 39. lith, ed. I. 40. II. 38: SRB. p. 374. 199: SKM. 131.54 (Candraka); SRH. 35.50 ( Bh.); SRK. p. 100.3 (Bh.); Kavyānusāsana of Vagbhata.1(KM. 46, p.6); Kavikanthabharana 4 (KM. 4, p. 137, Candraka); SN. 811; SSD.4. f.5b.
172 Om. in GVS2387, probably missing fol. in original. - ") Cइह; D उत; Est.it IMi अपि; Ec[2] G1 M2 इति (for अधि-). Est न वसामः. -") JY धारान् (for द्वारा परिचरयाम, परिचयामः; Msपरिसरामः सविनयीIIT Y2 स्वविषयान; Mt. सकुतुक. --- ) Aot Eot शास्त्रीथान B शास्त्रोत्थान: Foc शस्त्रौघान: Est शस्त्रौवाधान; F5 Y1. 4-6 शास्त्रार्थान; JM1. शास्त्रांबूनि. Eo. 2. 5 (and Ec) दत- Est.it om. (tor उत). [ com. द्रुत-श्रुत for स्त्रत?] Dat.at विविधतम- G1 उत वदत (tor उत विविधः). Hit कायामृत.. J3-रसं (for -रसान).-d)D X2t न विघ्नः- W निमेषायधि.
DIS. 2493 (1001) Bhartr. ed. Bohl. 3.77. Haeb. and lith. ed. III. 74. lith. ed. II. 41, I. 76. Galan 70%; SHV. app. I. f. 1a. 4 (Bh.).
- 173 Punjab 2101, V extra 2. 4. - ") D विकर्त-; Y विकर्क-. J1c -गहना; W -विग्रहा ( for -विहगा). W धर्मद्रुम-.-") Xi [अ]पि; Ms सु. (for [अ]ति-). I प्रोत्तंग; W1.3 उत्तंग- C-चिंतातटा; H-चिंताटवी.-) Bपारमिता: Eat तीरगता. II. "मनसा. A3 D Eat F (except Fi) E Jit.28 नंदंति.
___BIS. 1047 (397) Bhartr. ed. Bohl. Haeb. lith.ed. I and Galan 3. 11. lith.ed. II. 45. Subhash.7 and 97; Sp. 4103 (Bh.); SR B. p. 367.76 (Bh.); SRH. 200.33 (Bh.); SRK. p. 67.8 (Bh.); Santis.4.26%; SK.7.16BSV.10103; SL..400; SN, 347; SSD.4.1.25b.

Page #174

वैराग्यश्लोकाः। ये वर्धन्ते धनपतिपुर प्रार्थनादुःखदीर्घा ___ ये चाल्पत्वं दधति विषयाक्षेपपर्यस्तबुद्धेः ।
तेषामन्तःस्फुरितहसितं वासराणां स्मरेयं, _____ ध्यानच्छेदे शिखरिकुहरग्रावशय्यानिषण्णः ॥ १७४ ॥ विद्या नाधिगता कलङ्करहिता वित्तं च नोपार्जितं ___ शुश्रूषापि समाहितेन मनसा पित्रोन संपादिता । आलोलायतलोचना युवतयः स्वप्नेऽपि नालिङ्गिताः
कालोऽयं परपिण्डलोलुपतया काकैरिव प्रेरितः ॥ १७५ ॥ आसंसारं त्रिभुवनमिदं चिन्वतां तात तादृङ्
नैवास्माकं नयनपदवीं श्रोत्रवागतो वा ।
174 Om. in I. Punjab 2101. V extra 2. 5; BORI 329. V 107 (final sloka perhaps later addition). -M) DEa (t.v. as in text) F2 H J Y4.6-3 T M1.3-5 वर्तते. Jat G2.3 -पुर- (for -पुर:-). BC Eat. st. 4t F2. 3.5 J2 S 'भाजो; D'दीना; J1.3 °भाजा (for दीर्घा). -") A E0 'ये चाज्ञत्वं; Est ये चान्यत्वं; F ये बाल्यत्वं; X यश्चाल्पत्वं; Ji Y2 ये वाल्पत्वं; M4.5 ये चाक्षेपं. Jit स्पदति (corrupt); Jic T3 ददति. X1 विषयाक्षेम- Ys विषयापेक्षः Mविषयः केन. X2 -पर्यास्त; Y2.4-7 T Git.v. M3 -पर्याप्त C-बोधाः , D -बुड्या [१]; F (orig.) W बुद्धिः (for -बुद्धेः). - ) E3.4 F2.3 Y: M4 स्फुरति (for -स्फुरित-).
D F1.4 -हसितैर: G1 -सहितं; M1.2 -हसितो; M3.5 -हरितं; M -चरितं. Y+6-8 T GE M3 वासराणि M... भूसुराणां.X1 स्मरोयं; G स्मरेयुर्. --") Wध्यानच्छंदे. Faशिखर- M1.2 -कुहरे. Y ग्राहशय्या.. A1.2 Eo -निषिणः DF Ji Ya Gi.st.1.5 -निषण्णाः ; F1 -निविष्टा..
BIS. 5560 (2519) Bhartr. ed. Bohl. 3. 29. Haeb, and Galan 26. lith. ed. I. and III. 27, II. 47; SRB. p. 97. 10%B SRK. P. 78.6 (Kalpataru); SSD. 4. f. 30a.
175* Om. in I (but traces in commentary), BORI 329 and Punjab 2101, Om, or missing in Adyar XXII-B-10. - a) Datf#al; Es sifatrat:; Gi नाधिकृता. Eit कलंकविरहिता; J३ कलंकरहितं. Cन चोपार्जितं. -- ") A D E Y3 G2.3.5 शुश्रूषा च; Y1 शुश्रूषादि. 12 समीहितेन. A3 Eat. 4.5 J1 संपादिताः. - ) Cat आलोलाचल- Ys T Gi. it.v.5 प्रियतमाः. -") Wa परिपिंड; M3 पितृपिंड-. C -लोलुभतया; D -लोलमतिभिः. Eat Hit. 2.st Wiप्रेषितः; W2-4 [आपोषितः; Y2. 4. 5.7.8 TG1.4 M1.3-प्रेयते: Y3 प्रोद्यता: Gat प्रेरिताः; M2 प्रेरसे. xव्यर्थं जन्म गतं मदीयमधुना शंभो प्रसीद प्रभो.
BIS. 6088 (2796) Bharte. ed. Bohl. 3. 48. Haeb. 44. lith. ed. I. 36. II. 48. III. 45. Galan 44; SRB. p. 375.225%; SRK.p.94.1(Sphutailoka); SSD.4. f. 6b.
176* Om. in Jodhpur 1 and BVB 5. Y7 misssing. -") CY3.8 T1.3 G2. 3.5 M2.3 आ संसारात्. Fat.v. विकृतां (for चिन्वतां). DX तात तावन; Wat. st. वा च ताङ, GMi.s तादृशानां% M3 चान्विताङ (for तात तादृ).-") G2. मैवास्माकं. F2 strani"; Fs W Y (Y7 missing) TG2t. st. 4,5 M3 STATY; Jat sittatai-; X2 गोत्रवमो. - ") J३ दत्ते. G1 M1.2 विषम- M3 विनय- ( for विषय-). E F2 करगी--

Page #175

७०
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे योऽयं धत्ते विषयकरिणीगाढरूढाभिमान
क्षीबस्यान्तःकरणकरिणः संयमालानलीलाम् ॥ १७६ ॥ वयमिह परितुष्टा वल्कलैस् त्वं च लक्ष्म्या ____सम इह परितोषो निर्विशेषो विशेषः । स तु भवतु दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला ____ मनसि च परितुष्टे कोऽर्थवान् को दरिद्रः॥ १७७ ॥ भोगा मेघवितानमध्यविलसत्सौदामिनीचञ्चला ___ आयुर्वायुविघट्टिताभ्रपटलीलीनाम्बुवद् भङ्गुरम् । लोला यौवनलालना तनुभृतामित्याकलय्य द्रुतं
योगे धैर्यसमाधिसिद्धिसुलभे बुद्धिं विदध्वं बुधाः ॥ १७८ ॥
BD Fs Ic J W Y1.2.4-6 T G1-3.5 M1. 2. 4 -गाढगूढा; Y3 G-गूढगाढा.. Eo.2-4 W Y1 -अभिमानः; F X2 -[अभिमानं; Hit J1.3 [अ]भिमाना. - ") F2 -क्षीबश्शांत:-: F5 -क्षीबस्वांत:- J M -क्षीणस्यांत:-; Gst -कीबस्यांत:-; M3 -क्रीडस्यंत:-. A. Wit Get -करणकिरणः; D -कनककरिणः; F-करणकरिणं;X-करणकरिणां. Ji संयमालानि;Y TI (e.v.as in text).2.3 संयमानाय. FX G: -लीनं Ja M5 -लीला (for -लीलाम् )..
BIS. 1060 (401) Bhartr. ed. Bohl. 3.82. Haeb.77. lith. ed. I. 80, II. 46. III. 78. Galan 76%; Sp. 4105 (Bh.); SRB. p. 369.61.
177 a) Y1.8 अपि (for इह). Ya परितप्ता. F3 W X Y1-3.1.8 T Gi. 4.5M दुकलैः (for च लक्ष्म्या ). - ") B समम्. C D F1 J1. 2 Y1B1-6 T Gs इव: Y इति: M. हित (for इह). M3 परितोषे. E निर्विशेषा(Eot. 2 °षो)वशेषः; X1 निर्विशोको विशेषः G+ निर्विकल्पो विशेषः.-) F2 सच; T3 सति. CHW2.3.10 Y1.3-T3 G1--3 Mभवति. W दरिद्री.--") Eo. 3. 4 (and Ec) [ तु (for च). F1 दरिद्री.
BIS. 5941 (2722) Bhartr. ed. Boll. and Haeb. 3. 54. lith. ed. I. 45, II. and Galan 50. lith, ed. III. 55. Dasarupāvaloka 4. 12. (ज्ञानाद्यथा भर्तहरिशतके); Sp. 308 (Bh); SRB. p. 75. 17 (Bh.); SBH. 3475; SDK. 5. 64.4 (p. 320, Krshurmisra); SRK. p. 53. 2 (Bh.). Rasarat nahāra, Rasaratnapradipikā; SHV. f. 76a. 846; SK, 2. 2303; SU. 1596.
178 4) J3 रोगवितान-. F1 -विभ्रमलसत्- (for -मध्यविलसत्-). T -सौदामनी.. Ja -संचरा.-') Y3 [ to avoid hiatus] चायुर. B°ताब्द- CF1 Ic T 'ताज- (for °ताभ्र.). B Fs-पटलच्- B Fs We-छिन्ना; OF Wt Y2-लीला; Eot-नीला; Fi im.v. -लंबा;Y -कीर्णा (for -लीना). -) BD G1 -लालना: E F G2.3 M1.5-लालसा: F3-5 IJ2.3 wX Y TG1, 5 -लालसास. Gst स्तनभृताम्. Cइत्याकलय्य श्रुतं; I इत्याकलय्याद्भुतं; J2.3 इत्याकलय्य ध्रुवं;X इत्याकुलैर्यत्परं; Y आलोक्य सर्व द्रतं.-4) F योगि.. A2 धेय:: Fas ध्येय; F+ ध्यान-(for धैर्य-). A-राशि-(A1-रासि-);X Y1-6 (?)GE M1-3 -सिद्ध-Y3-चित्त(for -सिद्धि-). A3 -सुभले; C D Es. F1 X -सुभगे; F2 -सुलभा; It -सुभदे; J2.3 °सुलभां. F2 बुद्विर्. A विदध्याद; F1 कुरुष्वं; F2 विदध्य; Y1-6(?) Tin Gs (?) विधध्वं. T2.8 ददध्वं A बुधः.

Page #176

७१
वैराग्यश्लोकाः।
७१ पुण्ये ग्रामे वने वा महति सितपटच्छन्नपाली कपालीम्
आदाय न्यायगर्भद्विजहुतहुतभुग्धूमधूम्रोपकण्ठम् । द्वारं द्वारं प्रवृत्तो वरमुदरदरीपूरणाय क्षुधा” ___मानी प्राणी स धन्यो न पुनरनुदिनं तुल्यकुल्येषु दीनः ॥१७९॥ एतस्मादू विरमेन्द्रियार्थगहनादायासकादाश्रयाच्
छ्रेयोमार्गमशेषदुःखशमनव्यापारदक्षं क्षणात् । शान्तं भावमुपैहि संत्यज निजां कल्लोललोलां गतिं
मा भूयो भज भङ्गुरां भवरतिं चेतः प्रसीदाधुना ॥ १८० ॥
-
BIS, 4633 (2072) Bhartr. ed. Bohl. 3. 36. Haeb, and Galan 32. lith, ed. I. and III. 33, II. 52. Satakiv.99%
BSRB. P.373. 186%; SRK. p.93.5 (Sphutasloka); SSD. 4. f. 18.
179* Om. in BORT 329 and Punjab 2101. - १) Ji W1. 2c. Sc. 4 X2 Y2 पुण्यग्रामे; M4 पूर्ण मामे. Y2 पुरे (for वने). F2 वहति (for महति). F2 शत-JX T3 शित- (for सित-). B F1.2.5 I W2.3 X Ms -छन्नपाली- Eot -च्छिसपाली- E2.4c -छिन्नपाली: JY1.2.4-3 TG2.5 -छन्नपालिं; W+ -छत्रपाली-3 G+ -छन्नमौलिं (for -छन्दपाली). Y4-6.8 Ti कपालि. -') J3 आधाय; Y1-6. 8 T1 ह्यादाय. A ज्ञानगर्भ; D न्यायगभ्रं; Es F3 J2.3 W न्यायगर्भ; F2 न्यायवर्म: Hit.2.3t ज्ञानगर्भ-Yiन्यायगत्या Ys न्यायगर्भा: G1 M1-3 [आम्नायगर्भ- E3. + (and Ec) -भूम; W+ -धूम्र; X1 -धाम- (for -धूम-) [E com. भूमप्रचर.] F1-पत- (for -धूम्र.). Est.it [उपकंतं; X Y8.8 TG1. 4. BM1. 3 -[उपकंठे.-') Bप्रनत्यनः CJ प्रयातो; W X1 Y1.2.4-3 'T' CM प्रविष्टो (M3 °टः); X प्रतिष्टो ( for प्रवृत्तो). G1 Ms. -परम् (for वरम् ). ABI FJ प्रवृत्तो (for Rधार्ता)..-.d) Y1. 4-8 T G5 प्राणैः ( for प्राणी). C वराकी; Esc सुधन्यो; F2.3.6JS (except Ys) सनाथो (for स धन्यो). W1.2.4 च (for न). Ex पुनरिद; 2 पुनरमुदिते; F5 पुनरनुदितं; G1 Ms वरमनुदिनं. W **तुल्येषु; Y: तूलतुल्येपु. F दीनाः;Y लीनः.
___ BIS. 4102 (1785) Bhartr. ed. Bohl. 3. 24. Haeb. and Galan 21. lith.ed. 1. and III. 22, II. 53. Satakav. 97; Sp.25 4 (Bh.); SRB. p. 81. 47 (Bh.); SRH. 102. 20%BSRK.p. 47. 2 (Sp.);Ksemendra's Aucityavicāracarca. (KM. 1, p. 149, Dipaka); SHV.f.7la.778 (Bh.), 873.74; SSD. 2. f. 139b.
180* Om. in BORI 339, Punjab 2101 and BU. 114/7. -.) M2.3 एकस्माद. (Bat.v. as in text) CF1.1.5 H I J1.3 W Y1. 4-3 T1.8 G1-3.3 M1.3-5 आयासका(M5 'को)दाश्रय (F4 'य; Hst Y°यः J3 यन्; G1 ये); D आयासकष्टाश्रयाच्; F2 आयासकाद्धंति नः F3 आयासकालाश्रयाच्;X आयासभोगाश्रयाच; Y3 आयासखेदाश्रयाच्; 12 आयासकादायस. Y3 छ्रेणेमार्गम् ; Y1 छेयोदुर्गम्. Jit. at M5 -विशेष-; Y1.5 G1-3 M1-1 अनेक- ( for अशेष-). Bi Y3 -दुःखशमनं; Ba ki I दुःखसमन-; Ba t.v. -दुष्टदमनं; C -दुःखदहन-F1 -दुःखसहन-; T2 -दुःखमशन- Y1.5 -व्यापात.. B1 दुः* ; B2 (1.v. as in text) -दुर्गे; Fi Ya Vit -दक्ष-; J1
M -दक्षः (for -दक्षं). क्षणं, --°)A शीतं; B शांत्या; C स्वास्थ्यं ; F2. S.5 J Wic. 2c X Y T C3-5 M1.3-5 स्वात्मी - (Y'त्मा-); F+ शांती-; F4 m.v. शांत्यै; I Wit.t. 8.4 G1 M2 स्वामी; Gat सात्मी- (for शान्तं). C तावद (for भावम). F2.5 H X2 T2 G1 उपेहि. J संतत- (for संत्यज). A3 निशां (for निजां). A0 लोलिं; Y: लीलां (for "लोलां). D Fa

Page #177

७२
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे पुष्पैर्मूलफलैः प्रिये प्रणयिनि प्रीतिं कुरुष्वाधुना
भूशय्या नववल्कलैरकरुणैरुत्तिष्ठ यामो वनम् । क्षुद्राणामविवेकमूढमनसां यत्रेश्वराणां सदा
वित्तव्याधिविवेकविह्वलगिरां नामापि न श्रूयते ॥ १८१ ॥ मोहं मार्जय तामुपार्जय रतिं चन्द्रार्धचूडामणौ
चेतः स्वर्गतरङ्गिणीतटभुवामासङ्गमङ्गीकुरु ।
W Ys मति (for गति). -1) F2 भूयो मा; W2. 3 मा भूया. II Ys भव-; T3 भुज- (for भज). F5-भंगुरी. F1 भवगति; Js भररति; Yधवरतिं; Y भज रतिं. J प्रसिद्धाधुना.
BIS. 1450 (571) Bhartr. ed. Bohl, and lith. ed. III. 3. 64. Haeb. 62. Galun. 58. lith. ed. II. 55%; SRK. p. 92. 11 (Bh.); SSD. 4. f. 301 ___181* On. in BORI 329. Punjab 2101, V extra 2. 6. - ) B C Eo.१.sra H J W X Y T G2-5 MB पुण्यैर् ; Est पुष्फैर; Eit पुष्फैर; AI1. पुण्या-. [प्पै and ण्यै are virtually indistinguishable in Devanagari MSS.]. 0 प्रियां: F2. 3.II G1 M1-3 प्रियः, J1 प्रिया J2.3 W Y1 (printed text). 2.3.6.s Te.v. G2. Sc. 4 M45 प्रिय; Y1. T1Gs TYTT; YT FETT:; T2.3 ET (for fe). Bi C 13.5 HJS (except X1) Tuferaft: B2 D प्रणयिनी; F2 फलयिनी. Bl. 2t.v. C D F2. 3.5 H JS (except Wt) वृत्तिं (for प्रीतिं). -) भूप्राय्या; F3 भूयःशय्या;W Y T G2-5 M1-3 भूशय्यां. B Hie. c तरुवल्कलैर D F1.2.4. 5 Hit. 2. 8t तृणवल्कलैर्; Fs Ic बनवल्कलैर; WIt Y1 (printed text) वनपल्लवैर; Wic.2-+ X Y1B. 2-5.7.8 T G4.5M... 5 नवपल्लवैर; 01 M1-3 तृणपल्लवैर्- A अतरुणैर; Ba m.v. D F2. 8.5 JS (except Wt) अकृपणैर् ; C अपमलैर; E अकरणैर. [E com. अकरणः =करणक्रियारहितः.] Y तत्तिष्ट. Ys.s T1.2 C यावो [11 com. यामो वनम् इति न साधीयान्पाठ:]. C D Y1 वयं (for वनम् ). - °) Yi. 5 -गूढ- (for -मूढ-). Y... वित्तेश्वराणां. D तथा (for सदा). -4) In most Devanagari MSS. the reading may be चित्तव्याधि [Ao.1 com. चित्तचिंता]. All MSS, except A E2.5 (and Ec) F W read -विकार(for -विवेक-). It Wt -व्याकुल- (for -विह्वल-). C D F Y: -धियां (for -गिरां). F# नो श्रूयते.
BIS. 4103 (4544) Bhartr.ed. Bohl. 3.27. Haob, and Cralan 24. litli. cd. I and III. 25, II. 56. Satakāv. 98; SRB. p. 370. 85 : SRK. D.78.5(Sph SSSD. 2. 1. 138a.
___182* Om. in BORT 329. Punjab 2101, Vestra 2. 7. - ) E com. मोह मार्जयताम्. F1 तत्त्वतः कुरु; W Cat तामुपाश्रय (for तामुपार्जय). Eo. 3 It चंद्रार्क; Js चंद्रोध-.-') A Eo -तटभुजाम् ; Js -तटभवाम्. C संसर्गम् ; Y3 आसंसम् (for भासङ्गम् ). - ') A एको वीचिषु; G1 Mi को वीचीषु च; Git.v. को वा विद्विपु. बुद्धिदेषु (for बुद्धदेषु). Eot F1.2 J3 M1 तटिल्लेखास च स्त्रीषु च; J1.2 W1 Y3-8 T1.2 GSM तडि(J Y2.7 G Ma °टिल्लेखासु च श्रीषु च; X तडिल्लेखासु वल्लीषु च; Y: तटिल्लेखासु योषित्सु च; G1 M2 तटिल्लोला(M2 तडिल्लेखा)मतल्लीषु च; Gat तटिल्लोलासु च श्रीषु च; Gs M.5 तटि(Ga °डि)द्वल्लीषु च श्रीषु च ( Mi om. first च).-") A D ज्वालायेष; T3 ज्वालाशेष. X Y1 सरीसृपेपु (for च पन्नगेषु). Yo T G सहद- (for सरिद-). CF-दर्गेष: F1.3 -भंगे: F2 JW. Y1-6.T G1.1.5 M1--3 -वर्गेपु;XY Gst -पूरेषुः M. -पूगेषु (for वेगेपु). A Eo.at.s(orig.) and EC न: D E-5 II2.Xकः (for the last च).

Page #178

वैराग्यश्लोकाः। को वा वीचिषु बुढुदेषु च तडिल्लेखासु च स्त्रीषु च ___ वालाग्रेषु च पन्नगेषु च सरिद्वेगेषु च प्रत्ययः ॥ १८२ ॥ अग्रे गीतं सरसकवयः पार्श्वतो दाक्षिणात्याः
पृष्ठे लीलावलयरणितं चामरग्राहिणीनाम् । यद्यस्त्येवं कुरु भवरसास्वादने लम्पटत्वं
नो चेच् चेतः प्रविश सहसा निर्विकल्पे समाधौ ॥ १८३ ॥ किं कन्दाः कन्दरेभ्यः प्रलयमुपगता निर्झरा वा गिरिभ्यः
प्रध्वस्ता वा तरुभ्यः सरसफलभृतो वल्कलिन्यश् च शाखाः । वीक्ष्यन्ते यन् मुखानि प्रसभमुपगतप्रश्रयाणां खलानां
दुःखोपात्ताल्पवित्तस्मयवशपवनार्तितभ्रूलतानि ॥ १८४ ॥
BIS. 1982 (2256) Bhart. ed. Bohl. 3. 65. Haeb. 63. lith. ed. I. 67, II. 57. Cralan 59 ; SK. 7. 17 ; SSD. 4. f. 30b..
183 ")S पार्श्व(GM2 पक्ष)योर (for पार्श्वतो). F3 दाक्षिणात्यः: F दाक्षिणात्यः J दक्षिणात्यः (J2 "ख्यः). -") Eot कष्टे; J2. S (except x Y3) पश्चाल (for पृष्ठे). --- ") A2 F2.5 Y2 °स्त्वेवं; F1.3 Y1-0 MI'प्येवं; Ji Y3 °स्येवं ( for °स्त्येवं). C लंपटत्वे; W2.3 लंपटस्त्वं. ___BIS. 77 (23) Bhartr. ed. Bohl. III.67. Haeb. 65. lith. ed. I. 63. Galan 61; Sp. 4176 (Bh.); SRB. p. 375.245 (Bh.); SBH. 3467; SDK. 5.55.5 (p. 316, Utpalarāja); SRK, p. 92. 10 (Bh.); Alamkáraratnākara 474; SK. 7. 18; SU. 1054 (Bh.).
184* Om. in BOR1 326. Fa substitutes किं दारा:.-) Dवासाः (for कन्दाः ). B2 किंकरेभ्यः; 1. काननेभ्यः (for कन्दरेभ्यः). Ess It J1 निर्जरा: W+ निर्धरा (for निझेरा). C गुहाभ्यः; J2. दरिभ्यः (for गिरिभ्यः).-") F1 प्रक्रांता; F3 प्रभ्रष्टा (for प्रभ्वस्ता). Y3 गिरिभ्यः (for तरुभ्यः). E वल्कले (Es °लि)भ्यश्च शाखाः. Ji वल्कलिं न्यस्तशाखाः; T वल्कलिन्यः शशांकाः. --)CFIJI G5 Mi वीक्षते यन: Hic.30 ईक्ष्यंते यन
W वीक्ष्यं(W: 'क्षं)त्येवं (Wit वीक्षनेवं). Bi Fis Hic.s W Y2.7.3 T Gl. M1.3 'भमपगत-; C°भमुपह* ; J2.3 °भमुपहताः; 32 °भमुखगत; Y1.4-5 G2.3 °भमपरत- Y3 'भसमगत-; M2 °भमवगत-; M भमुपगता.. J Y: प्रस्रयाणां. --- 4) A C F3. 5 दुःखोपां. ताल्प- [A0.1 com. दुःषै जिणरौ अंत आवै]; Y4. 5 T दुःखाप्त(Y: त्त)स्वल्प-; Yr दुःखेनोपात्त.. Eot F -चित्त- (for वित्त-). Est -विषपवना; F "वशपवनोन्- J -गतपवना; W1. 2.4
T is al3 -पवनवशा; W Y2.3 G1.4 M1. 2.5 -पवनवशान: Get -परपवना Mi परवशता- (for चशपवना-). Bl. 2 (orig.) F -भूलतानां; Y3 भ्रतलानि ।
BIS. 1725 (665) Bharts, ed. Bohl. 3. 26. Haeb, and Galan 23. lith. ed. I. 24, II. 62%3 SRB. p. 97.143; SRK. p. 78.4; SSD.2.1. 138a Cf. Sāntifataka 4.3.
१० भ.सु.

Page #179

भर्तृहरिसुभाषित संग्रहे
एकाकी निःस्पृहः शान्तः पाणिपात्रो दिगम्बरः । कदा शंभो भविष्यामि कर्मनिर्मूलनक्षमः ॥ १८५ ॥ प्राप्ताः श्रियः सकलकामदुघास् ततः किं
दत्तं पदं शिरसि विद्विषतां ततः किम् । सन्मानिताः प्रणयिनो विभवैस् ततः किं
कल्पं स्थितं तनुभृतां तनुभिस् ततः किम् ॥ १८६ ॥ भक्तिर्भवे मरणजन्मभयं हृदिस्थं
m
स्नेहो न बन्धुषु न मन्मथजा विकाराः । संसर्ग दोषरहिता विजना वनान्ता वैराग्यमस्ति किमतः परमर्थनीयम् ॥ १८७ ॥
ری
185 Om. in Jodhpur 3 ; missing in Yr. M निस्पृहः; Go निर्ममः ; F2.3.5 X शांतो. संभो; Eat F2 शंभुर् . -- “ ) Hat - निर्मूलने BIS. 1399 ( 541 ) Bhartr. ed. Bohl. 3. 30. Haeb. 51. Galan 83. Subhash. 314; SBH. 3404; SU. 1012; SM. 912; SSV, 894. cf. Pafic. 5. 15.
a) BD F1.2.5 I Js X Y1 Gst. 4 १) F 2 हविष्याशी (for पाणिपात्रो ). B2 CI F3 क्षमं; Jit "क्षपः.
--
186 Om. in Ujjain 6414. BH order adbc; Ys acbd. - ) Ja प्राप्तश्रियः; Gi प्राप्ताः श्रियं; M2 प्राप्ताश्रयः. B2 शकल- (for सकल ). C - कामजुषस्; Jit काम्यबुधास; G1 Ma -कामदुघां. 1 ) B F3 HJ 1 S न्यस्तं (for दत्तं ). F2 सकल- ( for शिरसि ) ) A3 BE FH G2e. 4 M5 संमानिता:; CJI संतर्पिताः; D संप्रीणिता:; WY 3 - 5. 1. 8 T G8M1. 3 संपादिताः; X Y1 संतोषिताः ; Yo G1. 2. 3 M2 संभाविताः (G2.3 com. संभाविताः संमानिताः ) ( for सन्मानिता: ) W विभवासू. - * ) C X 2 कल्पैः ; DF 1-3 I J W2-4 X1 X 1. 2. 4-8 T G1. 84, 5 M कल्प. W_X2 Y1, 2, 6–4 'I' G1. 3t. 4 M -स्थितास; X1 G2. 30 -स्थितां; Gs - स्थिरं. W तनुभृतस्. W ( W3 lacuna ) X Y 1. 2. 4-8 T G1. +3 M1.2, 40 तनवस्; M3 असवस् ( for तनुभिस् ).
BIS. 4327 (1903) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. I. 3. 68. Haeb. and lith. ed. III. 66. Galan 62. Nitisamk. 81. Satakav. 105. Subhash. 314; Sp. 4112 (Bh.); SRB. p. 176.949 (Bh.) ; SBH. 3451 ( Bh. ). Sāntis. 4. 2; com. on Candrāloka 2. 34-35; Kāvyaprakāśa 7. 271; Kāvyapradipa (KM. 24, p. 281 ) ; Daśarūpāvaloka on 4. 9 ; Udāharaņacandrikā; Rasaratnahāra; AMD 404. Rasaratnapradipika, f. 24; SS. 55. 4; SU. 1018; SM. 1083; SSV. 1068; JSV. 304. 5.
187) Y7 G1 M2 भक्तिर्भवेन् Wat.st भयं हृदिस्थो; W+ "मयं हृदिस्थं Gs 'विनाशिनी स्यात् (for 'भयं हृदिस्थं ). - ) Jat स्नेहो नु ; Yr स्नेहेन ; M8 देहो न (for स्नेहो न ). Fa वस्तुषु (for बन्धुषु ). W च ( for the second न ). CF4J1 G14 Mi-4 मन्मथजो विकारः (J1 °राः ) ; X Ys मान्मथजा विकाराः. * ) D -राग (for -दोष ). J3 Ma रहितं; x1 'रहितो: Ya रहिते. Ya M3 विजने J3 वनान्तां; X2 वन्मेता (sic); Y2 G1 M8 वनांते. *) Aot Y4-0.8T1B G5 किमितः Eo3-5 F4 (orig.) J W परमा ( W10 'मं )र्थनीयं ( W4 °या); Fa परमार्तयंति.

-

Page #180

वैराग्यश्लोकाः ।
तस्मादनन्तमजरं परमं विकासि
तद् ब्रह्म वाञ्छत जना यदि चेतनास्थाः ।
यस्यानुषङ्गिण इमे भुवनाधिपत्य
भोगादयः कृपणलोकमता भवन्ति ॥ १८८ ॥ पातालमाविशसि यासि नभो विलङ्घ्य
दिमण्डलं भ्रमसि मानस चापलेन । भ्रान्त्यापि जातु विमलं कथमात्मनीनं
तद् ब्रह्म न स्मरसि निर्वृतिमेषि येन ॥ १८९ ॥ महीशय्या शय्या विपुलमुपधानं भुजलता
M
वितानं चाकाशं व्यजनमनुकुलोऽयमनिलः ।
BIS. 4520 (2006) Bhartṛ. ed. Bohl, and lith, ed. I. 3. 69. Haeb. and lith. ed. III. 67. Galan 63, Subhash. 314.
७५
188* Om. in Jodhpur 1. BVB 5 V105 (extra). First quarter missing in Es. - - " ) Y1 यस्माद्. J3 W3 + परमा. A E5 F's H1, 2, 3 I J 1 Wac3 X18 विकाशि; B प्रकाशं; Eat X विशोकं; F2 निकाशि; M+5 विभाति (for विकासि ) - 1 ) A2 वांछित -. D बुधा (for जना ). A3 Eo. 3. (and Ec ) चेतनस्था: ; D It चेतनास्ति BCE2t F2 - 5 H J 8 generally तद्ब्रह्म चिंतय किमेभिरसद्विकल्पैः [but Y: रे ब्रह्म; G1 M1-3 तच्चित्त (for तद्रम). G1 M2 किमस्त्यसकृद्- (for किमेभिरसद्- ). F2.3 Y3 असिद्धकल्पैः; WV2-4 अविद्धकल्पैः (for असद्विकल्पैः ) . ] - ( ) Ao. 1 com. and His com. alternatively gloss अनुषङ्गिणः as gen. sing. others nom. pl. Eo. 2. J भवनाधिपत्य- ( Jit °त्यं ); F2. 3 W1G2t_M4. 5 भुवनाधिपत्यं. . d ) Y 1. 4 - 6 - राज्यादयः ; Y1 T 2 3 G+ -लोकादयः (for -भोगादयः ). E - कोकरता; F2 -लोकतमा.
BIS. 2522 (1012) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. I. 3. 70. Haeb. 68. lith. ed. II. 69. Galan 64. Satakav. 35. Nitisamk 81. Kāvyakal Subhash. 314; SBH. 3452 (Bh.); Santis. 3. 24 (Haeb. p. 424); SSD. 4. f. 28a; JSV. 304. 6.
189* Om. in BORI 329, and Sengeri 309 - 4 ) A3 याहि ; Y: वासि ( for यासि ). A3 विलंब्य. - ' ) Ao. 1 BEHI X2 Y 7. 3 दिग्मंडलं; Get इङ्मंडलं. Y7 विशसि ( for भ्रमसि ). B2 Y3 मानसि E com. मानसचापलेन = मानस + चापलेन. c) CG 2. 3 Y1 भ्रत्वापि B -चिदहो; X2 Y1 विमले ( for विमलं ). F3 कृतम् ( for कथम् ). C Ft. v. आत्मनिष्ठं; F2. 3J W X Y 1. 2. 4-6 G2-5 M आत्मलीनं; Fsm.v. आत्मनोयं. - " ) CF3J S ( except X Y 3 ) न ( for तद् ). B C Ji Gs संस्पृशसि ; D F3 W X 1. 2. 4-8 T GM संस्मरसि ; J2. 8 चिंतयसि; Y3 न स्पृशसि. Fi एधि; Y3 M3 एष ( for एषि). W केन.
BIS. 4026 (1756) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. I. 3. 71. Haeb. 69. Galan 65. lith. ed. II. 70. Nitisamk. 79. Satakāv. 35 and 105. Subhāsh. 314; SBH. 3447 (Argata ) ; SA. 38. 2 ( only, rest var.); SSD. 4. f. 31.
190*_F3. 5_BU Substitute the paraphrase भूः पर्यो; missing in Yr — “) Eot. 2 मही रम्या; 2 मही मृद्वी ; H1c. 2. 30 मही शक्ता ; X1 मही गुर्वी; Y4 - 6.8 T महाशय्या (for मही शय्या ). Bat.y, Hit, at शक्ता: शायी: D Eat at रम्या; Ee (gloss or reading) 46.8
C

Page #181

७६
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे स्फुरदीपश् चन्द्रो विरतिवनितासङ्गमुदितः
. सुखं शान्तः शेते मुनिरतनुभूतिर्नृप इव ॥ १९० ॥ किं वेदैः स्मृतिभिः पुराणपठनैः शास्त्रैर्महाविस्तरैः
वर्गग्रामकुटीनिवासफलदैः कर्मक्रियाविभ्रमैः। मुक्त्वैकं भवभारदुःखरचनाविध्वंसकालानलं
खात्मानन्दपदप्रवेशकलनं शेषा वणिग्वृत्तयः ॥ १९१ ॥ आयुः कल्लोललोलं कतिपय दिवसस्थायिनी यौवनश्रीर अर्थाः संकल्पकल्पा घनसमयतडिद्विभ्रमा भोगपूराः ।
Tपृथ्वी; I X वर्या; Y1 G2-4 गुर्वी; Y३ स्वीया; 13 शिष्टा (for शय्या). F. विपुल-; FaJ M विततम् Y G मृदुलम् (for विपुलम् ). F1 -परिधानं. Gभुजतलं. -°) E वा; G+ M1.2.4.5 तु (for च). BCY1Gs [आकाशो. I विजनमनु; Y3 व्यजनयम. A अलिनः (for अनिलः).-") Jit स्फुरज्योतिश्चंद्रो; Jic Xit स्फुरदीपश्चंद्रो;Ya.s T शरच्चंद्रो दीपो. A2 विरतवनिता-- A F+ -संगमुदितं. [A com. उदितं कहतां उत्कट; E com. संगं प्रति उदितः].
-") F सुखःY3-6 TC सुखी; Y सुखे. Et F H2.st शांतं शेते; I शांतश्चेतो. F2 मुनितननुभूतिर; J मुनिरतनुवृतिर्; X मुनिरतनुभूतो; Ys M3 यति(Ys युति)रतनुभूतिर; M1.2.4.5 तनुविभवभूमिर.
BIS. 4772 (2156) Bhartr.ed. Bohl. 3.89. Haeb. 84. lith.ed. I. 87, II.72, III. 85. Nitisamk. 84. Sutakav. 36. Subhash. 314. Sāntis. 4.8 (Haeb. p. 426); SRB. p. 368.54; SDK. 5.62.4 (p. 318, Bhayabhita); SRK.p.296.17 (BIS); SM, 907%; SSD. 4.f.25a; SSV.838.
____191 4) M3 पुराणकथनैः. - ") M3 स्वर्गद्वार-. A -पुरीनिवास-; J1 -कुटीरवास. 13 -फलकैः. C यज्ञक्रिया, M1 धर्मक्रिया.. J-विस्तरैः (Jit.v. as in text). - ") A3 B2 D Eo.2 Wit X मुक्तकं ; C भुक्त्वैक; We.2t. 3. भुक्तैः किं; Y1G2.3 मुक्त्वैवं. A भयभारदुःख-; A3 भुवि भारदुःख-; E F1 भवबंधदुःख- E भुवभारदुःख; E+ (orig.) भवदारदुःख-; F2 भवसार। दुःख-; F3.5JS भवदुःखभार- (X1 भाव com. सृष्टि-). J-भरण- (for -रचना DY3). -विध्वंसि-; J -प्रध्वंस- (Jit 'सि-). A कालानल- Y कल्पानलं.-4)पदं प्रवेश; JX -सुखप्रवेश; Wt-पद(Wit°य)प्रकाश- T2 -पथप्रवेश-(for-पदप्रवेश-). C कठिनैः; FG2. 3.5 कथनं;J-कमलं (for -कलनं). BCF2-5 JY2.3. TIGHEMI. 3-5 शेषैर्वणिग्वत्तिभिः (F t.v. as in text); Y1.4-7 Git.v. शेषैर्वणिग्वर्तनः.
BIS. 1721 (664) Bhartr. ed. Bohl, and lith. ed. I. 3. 72. Haeb, 70. lith, od. II, 74. Galan 66. Subhash. 234; SN. 410.
192 om. in Yr. NS3 V 117 (extra). -") J1 -दिवसास्थायिनी. T3 -स्त्रीर (for -श्रीर).--.) Fis YTHA.2.3 G1-3 M -तटिदिभ्रमा: Fr-तडिदंगरो: F तडिदिभ्रमो; J°तटिन्द्(J3 °टीभं)गरा. भोगभंगाः ; F1.2 I (orig.) JIS (except V1 T3; Yr om.) भोगपूगाः (Ti °गः). F3 भोगवर्गाः; F भोगवर्गः; Fim.v. भ्रविलासः; 6 भोगपूरः; Ja भक्तिपूगाः; J3 भुक्तिपूगाः. - °) M5 कंठाश्लेषोपगृहस्. A3 BYs न रुचिरं; H न हि चिरं; I (by corr.) च न वरं (for च न चिरं). B प्रयुक्तं (for प्रणीतं). -") A2 B1 [आशक्तः Jit [आशक्ति- E2c -वित्ता; Y3°चित्तो (for चित्ता). D Eot. et. 4. et Fe. X2 भवतः

Page #182

बैराग्यश्लोकाः। कण्ठाश्लेषोपगूढं तदपि च न चिरं यत् प्रियाभिः प्रणीतं
ब्रह्मण्यासक्तचित्ता भवत भवभयाम्भोधिपारं तरीतुम् ॥ १९२ ॥ रम्याश् चन्द्रमरीचयस् तृणवती रम्या वनान्तस्थली
रम्यं साधुसमागमागमसुखं काव्येषु रम्याः कथाः । कोपोपाहितबाष्पबिन्दुतरलं रम्यं प्रियाया मुखं ___ सर्वं रम्यमनित्यतामुपगते चित्ते न किंचित् पुनः ॥ १९३ ॥ यावत् स्वस्थमिदं शरीरमरुजं यावजरा दूरतो
यावच चेन्द्रियशक्तिरप्रतिहता यावत् क्षयो नायुषः ।
Eec. 3 भवंतु; Jit T3 भवति; Jic भवतः. X भवमहा- Y -पूरं; Mi. 4. 5 तीरं (for -पारं). F3 च तत्; W तरंतु (for तरीतुम्).
___BIS. 993 (376) Bhartr. ed. Bohl. 3. 37. Haeb. and Galan 33. lith. ed. II. 75. Yate's Skt. Gram. p. 397. Satakāv. 99. Subhāsh, 314; SRB, p. 373. 188; SRK. p. 93. 6 ( Bh.); SK. 7. 19 ; SSD. 4. f. 18a.
__193 4) DPsm.v. X कुसुमिता (for तृणवती) - ८) D E F1-4 YE G2.8 M1 रम्यः (F1 °म्यांः ). W तच्च (for साधु-). A FIt -समागमे श(A2 Fसमसखं; BH-सहृत्समागमसखं; C Ji -सभासमागमसुखं; D -समागमश्च रसिकः; E -समागमः श( Ese. 4 समसखं; Pi-3.4t.v. Ie -समागमः (Fमाः ) प्रणयिनां (F1 नी); F5 -समागमोद्भवसुखं; J3 Y2. 8-8 T GM -समागमागतसुखं; W1-3 -समानमागमसुखं; W-समासमागमसुखं; Y3-5 Mi -समागमोत्स(Y: "द्भ)वरसः; 2.3 -समागमः सुखतरं; GEM -समागमोचि(Ms°न)तसुखं (for -समागमागमसुखं found in X Y CHAM.s). Aa Jit Y: काव्येषु रम्या कथा; F1-3. At.v. Ic
गिरः; W Y: काले(Y°ल्येषु रम्याः (W म्या) कथाः (W1°था); X काव्येषु रम्या गिरः. -')A कोपोत्पादित; G1 कोपालोहिता; M1-+कोपोदाहित-. B2 -वाक्याबिंदुतरलं;w बाष्पवृत्तितरलं; M:-बाप्पबिंदुकलितं. सुखं (for मुखं). --4) CY2 रम्यं सर्वम्. A It अनित्यतापरिगते; C F1. 3 अनित्यतामधिगते; F4 (t.v as in text) Hit. 2.3t अरम्यतामुपगते;J Y1. (2-+ अनित्यताभ्यपगते (G4 °मे); Y2 अनित्यतां उपगतं; M2 अनित्यताप्युपगते. [Original may have been अनित्यता-उपगते with hiatus in compound ]. BMa वित्ते; F2 चिंते, X नित्यं; Y2 चित्रं: Yसर्व: Y: स्वस्थे (for चित्ते).
___BIS. 3717 (2590) Bhartr. ed. Bohl. 3. 80. Haeb. 89. lith. ed. I. and II. 78, Galan 73. Subhāsh. 3153SK. 7.25%3 JSV. 266. 12.
___194 Wrongly om. in As. Lacuna for third quarter in D. - *) E3 F2.3 स्वास्थ्य मिदं; Y2 स्वस्तमिदं. E I कलेवरगृहं (for शरीरमरुज). E I M4.5 [ secondary N S correspondence ] यावच्च दूरे जरा. - ") F2 नेंद्रियः; J3 च प्रिय-. Mi,5 -वृत्तिर (for -शक्तिर). D अप्रविहता.- Ka स्वात्म-: T3 अत्र (for आत्म-), Ja विदुषां - ") B C_12-5 H JS (except Mi. 5) संदीप्ते (J2 °प्ये); Et प्रोद्दीप्ते; Ec.5 उद्दीप्ते; Esc.ic उद्दीपिते (Egloss. प्रदीप्ते). A Esc.ac.5 भुवने; Wन वने. DW2-4 प्र; Lo ह; Le च; 23 न; F X1 हि (for तु). B C Es F2.5 °खनने; J1 X2 G1 °खननT3-घननं. J2, 3 प्रत्युद्यतः.

Page #183

७८
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे आत्मश्रेयसि तावदेव विदुषा कार्यः प्रयत्नो महान्
आदीप्ते भवने तु कूपखननं प्रत्युद्यमः कीदृशः ॥ १९४ ॥ नाभ्यस्ता भुवि वादिवृन्ददमनी विद्या विनीतोचिता
खगात्रैः करिकुम्भपीठदलनैर्नाकं न नीतं यशः । कान्ताकोमलपल्लवाधररसः पीतो न चन्द्रोदये
तारुण्यं गतमेव निष्फलमहो शून्यालये दीपवत् ॥ १९५ ॥ धन्यानां गिरिकन्दरे निवसतां ज्योतिः परं ध्यायताम्
आनन्दाश्रुजलं पिबन्ति शकुना निःशङ्कमङ्केशयाः। अस्माकं तु मनोरथोपरि-चितप्रासादवापीतट___ क्रीडाकाननकेलिकौतुकजुषामायुः परं क्षीयते ॥ १९६ ॥
___BIS. 5479 12483) Bhartr. ed. Bobl. 3.76. Haeb.73. lith.ed. I. 75. II. 81. Galan 69. Subhash. 128. Vikramacarita 218; Sp. 679 (Bh.); SRD. p. 178. 10073 SKM. 98.40%SRK. p.37.2 (Sphutasloka); SA. 15.2%
BSS.23.20%; SU. 10713 SN. 38; SSD. 4. f. 28a ; SSV. 124 ; JSV. 13. 18.
__195 ४) Yi-s T G1. 4 NMH. 2. 4.5 प्रति (for भुवि). C Eo Ji V2 T OF MO. . 5 वाद(for वादि-). AY-ददमने; B-देतदलिनी (Bet.v. 'दमनी); C-दर्पदमनी; D -बूंददलिनी
Est F3 G5 -दंतिदमनी: J3 -वृंदमननी; C+ -वृंदशमनी. A3 Ec J3 W1 विनीतोचिताः; W:विनीतोचितः; G1 M2.3 -महासंगरे. -") Y3 खङ्गाः . B (Bat.v. as in text)C Est -दंत;
कूट; F3 Get -कुट्ट; W2.3 -पीड; Y1 -वार-(for -पीठ-). A0 -दलिनैर; D -दलनान्। W1-3 Y3 -दमनैर्; W+ -मथनैर्; Y: -दुलनैर् (for -दलनैर्). E3. I नीतं न नाकं. - ") Fa प्रीतो (for पीतो).-") A0-2 B E2-1 F3. H I निःफलमहो; C निष्फलतया. T द्वैपवत्.
BIS. 3603 (1543) Bhartr. ed. Bohl. 3. 47. Haeb. and Galan 43. lith, ed. I. 35%3 II. 82. Subhash. 168%3 Sp. 4151 (Bh.); SRB. p.371.217. (Bh.); SBH. 3400%; SDK. 5. 54. 3 (p. 313); SRK. p. 94. T (Bh.); SHV. app. I. f. 315; SSD. 4. f. b.
196* Om. in F1 and NS1. - ) C ध्यानानां; धन्यास्ते. B C Pst.v. W Y1.2.5-3 T GH. + M -कंदरेषु वसतां; J1-कंदरेषु निवसातां; Y+ -गहरेषु वसता. Y परे (for परं).-') W X Y1.2.4-3 T GI... 1.2.4.5-कणान; M3 -गणान् (for -जलं). F2 अंके स्थिताः .-') W सु- (for तु). A Ic मनोरथाः परिचित; B Eo. 3- मनोरथैः परिचित- C F3 H J2.3 S मनोरथो(Gst थे)परचित- (Ja तं); It मनोरथोपरिचय (I com. मनोरथे उपरि चित). [The difficulty seems to have arisen by taking परिचित as a unit.] Jit-वापीत;Y: चापीतटात्.--4) F-क्रीडाकंदुक 40- परिक्षीयता; 48 Eo-t.se G1 परिक्षीयते.
____BIS. 3077 (1307) Bhartr. ed. Bohl. 3. 15. Haeb. lith. ed. I and Galan 143 Sp. 4155 (Bh.); SRB.p. 374. 220 (Bh.); SKIM. 126.7 (Bh.); SDK. 5.58. 3 (p. 315, Satyabodha); Santis. 1.5 (Haeb. p. 41]). Padyareni 814 (Jagajjiranarrajya); PIT. 290 (Bh.); SSD. 4. f. 9a.

Page #184

वैराग्यश्लोकाः। आघ्रातं मरणेन जन्म जरया यात्युज्वलं यौवनं
संतोषो धनलिप्सया शमसुखं प्रौढाङ्गनाविभ्रमैः । लोकैर्मत्सरिभिर्गुणा वनभुवो व्यालैर्नृपा दुर्जर
अस्थैर्येण विभूतिरप्यपहता ग्रस्तं न कि केन वा ॥ १९७ ॥ आधिव्याधिशतैर्वयस्यतितरामारोग्यमुन्मूल्यते
लक्ष्मीर्यत्र पतत्रिवच् च विवृतद्वारा इव व्यापदः । जातं जातमवश्यमाशु विवंशं मृत्युः करोल्यात्मसात्
तत् किं नाम निरङ्कुशेन विधिना यन् निर्मितं सुस्थिरम् ॥ १९८ ॥
NAMAAN AMAVNA
___197* Om. in Hi and NS1. - १) C D S (except 2.8) आक्रांतं. Wi..! Y1.2. 4-8. S T (12. 3. जरसा ( for जरया). B कात्युज्वलं; B Lo.s-5 F2. H I J V1 [अ]प्यत्युअवलं; CE विद्युञ्चलं; F1 J1.9 प्रत्युजवलं; F5 प्रत्युद्गतं; Y2-6. T G2. 3c. 4 M1. 2. 4. 6 चायुज्वलं;
W2. यात्युत्तमं; W3 यात्युन्नतं; Yr Cat (orig.) जात्युज्वलं; G1 जात्युत्पलं ; Ma जात्युज्वलाद् (for यात्युज्वलं found only in D X Yi Cst). Ms येन वा. -- ") Jat धननिप्सया;x. जनलिप्सया; Ys जनविप्सया; Y7 धनवीप्सया. Js [आश्रमसुखं.-") Eot Hit. 3 JX Y1.3 लोके. x. मात्सरिभिर. BF3-5 J गुणास्तु पवनो; Ys G2.3 गुणाश्च पवनो; G1 M1 गुणा धनभुवो. Eat F2. नृपो. - 1) B C F's. विभूतिरप्युपहता; E तिर्जगत्यपहृता; J3 विभूतिरप्युपहता; W X Y T G4.6 MH.5 विभूतयोप्यु(Y2 by corr. °प्य)पहता; G1 विभूतयोप्युपहतो; MI-8 विभूतयोप्य(M यो व्य)पहृता. Eo.s-5 के जनाः; Fs केन मां; M4. 5 तेन वा (for केन वा). F2 आश्चर्येण धृतिर्जगत्युपहतं स्पृष्टं न केनापि किं.
BIS. 855. (311) Bhartr. ed. Bohl. 3. 33. Haeb. and Galan 29. lith. ed. I. 30, II. 9235 SRB. p. 373. 1833; SRH. 181.56 (Pratapārudriya); SRK. p. 92.2 (Bh.); SSD. 4. f. 18b.
198* Om. or missing in Ji. Om. in NS1. 2. Csubstitutes for second half of this stanza cil of st. 293. - ") B Eat F2, 1,5 H IC J2.3 W Y TG M ER विविधैर: C F3 X नरस्य विविधैर; वयस्य नितरां [which may have been original. E comसिरी1D Eat. s.It Jat Y: Get उन्मील्यते.-') BC D Eat F2.4. HIJ..
पतंति तत्र (for पतत्रिवञ्च). F2.5 G1 विविध ; F4 वि**-; T3 विवित-; M विविधा (for विवृत-). G1 [-आ]चारा; M चोरा. F1Y7 इव व्याधयः; W इव प्रापदः; X इवासंपदः; Y2.3 M3-5 इव ह्यापदः. -°) F2 यातं यातम् ; M2 जाताजातम्. E5 अपश्यम्; X अवश्य: G! M1.2 अजातम् (for अवश्यम् ). F2 आधिविवशं; F3 आशुदिवस; X -भूतविवशं.-4) B तरिक येन: Jsयरिक नाम: V1.2.4 YE G1. 2. 80. M तस्कि केन: Wsx Y1.4-8.8 TM तत्कि तेन: Yकिं नामाध% Gst तत्केनापि (for तनिक नाम). Aot. Eot. 2t. se. 5 F1. 3. 5 H Ic Ye G2.8.3 सुस्थितं; F. निश्चलं; F स्वस्थितं ( for सुस्थिरम् ).
___BIS. 945 (349) Bhartr. ed. Bohl. 3. 34. Haeb. and Galan 30. lith. ed. I.31, II. 93.Satakāv.99%; SRB. p. 373.1843; SRK. p. 93.3 (Bh.); SSD.4.f.18b.

Page #185

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे कृच्छ्रेणामध्यमध्ये नियमिततनुभिः स्थीयते गर्भमध्ये
कान्ताविश्लेषदुःखव्यतिकरविषमे यौवने विप्रयोगः । नारीणामप्यवज्ञाविलसितनियतं वृद्धभावोऽप्यसाधुः __ संसारे रे मनुष्या वदत यदि सुखं खल्पमप्यस्ति किंचित् ॥१९९॥ आयुर्वर्षशतं नृणां परिमितं रात्रौ तदर्धं गतं ___ तस्यार्धस्य परस्य चार्धमपरं बालत्ववृद्धत्वयोः । शेषं व्याधिवियोगदुःखसहितं सेवादिभिर्नीयते
जीवे वारितरङ्गचञ्चलतरे सौख्यं कुतः प्राणिनाम् ॥ २० ॥
199 Om. in NS1. -- a) Hic. sc frænto (for Freedom). Wt fagfaa- (for नियमित-). X Y1.6 G4. 5 नीयते; Y नश्यते (for स्थीयते).. B C D F4.5 JW Y2-3 T G1-3.5 M गर्भवासे; F1.2 H गर्भगर्ते; X Y1 G+ गर्भवास. -') B D Eat F3-5 I JY1. 3-3 T G2-5 M1. 3-5 -विषमो; C W -विषय; X -विषमैर्. F3.5 (orig.) यौवनो. Le F1 Jit विप्रयोगाः; S (except G2.8) चोपभोगः (M°गाः). - ") B Eo. s (and Ec) P1. 3.F H I विलसति (for-विलसित-). C-वचने; D Eat FJ-वसतिर: F-वपुषो (for-नियतं). OF H वृद्धभावे. BD [अ]सारः; F3 [अ]सारे (for [अ]साधुः). Sवामाक्षीणामवज्ञाविहसित (Y1 G2.3 °विलसित- Y2 °विनहत; C -पहसति; D5 -पहसित)वसतिर ; ('T: -वनतिर; cist -वसती) वृद्ध(Gst °त्त)भावोप्यसाधुः. - ") X Y1. 4. 5.7 M2 संसारेस्सिन्'; G1 संसारे सन्- M3 संसारे सा. Eot बनन (१); Eoc वदंतु ( = कथयतु); F1 J3 X: वदति; M३ भवत (for वदत). B सुखलवोप्यस्ति किं क्वापि (for यदि-प्यस्ति). Eat. at X1 स्वल्पमल्पस्ति.
BIS. 1851 (711) Bhartr. od. Bohl. 3. 38. Haeb. and Galan 34. lith. ed. I and III. 35, IL. 94; SRB. p. 89.6%3; SRK.p. 93.7 and p. 99.6 ( Bh.); SU. 1069; SSD. 4. f. 23a.
200 Om. in NSl. S108 (7) extra in BORI 381 of 1884-87. - .) C राज्या ततोध हृतं; Est रात्री तदधं कृतं; I रात्रौ तदर्धीकृतं. - १) F: तस्याधं च; 61 तस्याप्यर्ध-. E20.3.4.5c It कदाचिद;Y परःस (for परस्य). A Fशेषमपरं; E2C. 3.4.50 It अर्धमधिकं; x चार्धमधिकं. A Est Ic Ji.2 W2-4 C3 (orig.) बाल्यत्ववृद्धत्वयोः; Eit It वृद्धत्वबाल्ये गतं [बालत्व- is grammatically correct; but original may have been बाल्यत्व-].-") Eot.st -विदेश. (for -वियोग-). A -दुःखसहितैः; B1 -भोगसहितं; B2 -रोगसहितं; c दुःखकलहैर; E-शोकसहितं; Hic. sc -दुःखबहुलं ; I रोगजनतैर्. B कामादिभियते; C भूपालसे. वारसैः; Hit. 2 क्लेशादिभियते; I दुःखादिभिर्नीयते. - ") Eot F4 जीवेद्वारि-. C_P X -धुहुदसमे; F4 बुद्धदसमं; H1c. Bc -बुहुदचले; W1 चंचलतले; Y -भंगचपले (for -चञ्चलतरे). Et धर्मः (for सौख्यं).
BIS.996 (378) Bhartr, ed. Bohl. 3.50. Haeb.47. Galan 16. lith.ed. II.95. Subhash. 823; SRB.p. 373. 180%; SRK. p. 94.9 (Bh.); SA. 38.6;SS. 50. 12%3 SSY.125SMV. 30.8.

Page #186

संशयितश्लोकाः।
GROUP II (Stanzas there is reason to suspect; in alphabetical order.) अतिक्रान्तः कालो लटभललनाभोगसुभगो · भ्रमन्तः श्रान्ताः स्मः सुचिरमिह संसारसरणौ । इदानीं स्वःसिन्धोस् तटभुवि समाक्रन्दनगिरः
सुतारैः पूत्कारैः शिव शिव शिवेति प्रतनुमः ॥ २०१ ॥ अद्यापि नोज्झति हरः किल कालकूटं
कूर्मों बिभर्ति धरणी निजपृष्ठभागे । अम्भोनिधिर्वहति दुःसहवाडवाग्निम्
अङ्गीकृतं सुकृतिनः परिपालयन्ति ॥ २०२ ॥ अनाघातं पुष्पं किशलयमलूनं कररुहैर्
अनाविद्धं रत्नं मधु नवमनाखादितरसम् ।
2013V} Collated AC D E Ft. [Also BORI 329 V34; Punjab 2101 V33; Punjab 697 V32 ; Jodhpur3 V35; NSI V39; NS2 V28 (27); NS3 V108 (extra).1 - 4) AE3.4t F4 ललित- (for लटभ-). Est भोगसुलभो.-") D श्रान्तं. Eot.: स्म (for स्मः). AE 'सरणिं (E°णीं); D "सरण; F4 °सरसि (for °सरणी). --') D समाक्रांतन-; P स(marg. श)मास्पन्दन-. Ait (before corr.) -गिराः; Est -गिरे. --1) D सुरारी (for सुतारैः). D स्फुत्कारैः; F+ फूत्कारैः. Ao-2 D प्रलपतः (for प्रतनुमः).
___BIS. 127 (3401) Bhartr. lith. ed. I. 3. 101, III. 98. Subhash. 311; SRB.p. 368. 53; SRK. p. 29 4. 5 ( Bh.).
202 IN} Collatod A (A3 om.) Fs I [Also E3N110 (111, extra); BORI 329 N04 (89); Punjab 9101 N110; RASB G_7747 N108 (106); Jodhpur 1 N108 (extra); NSI N109 (112).] - ) I वसुधां ( for धरणी). Fs खलु (for निज-). Ait. 2.8 F5 -पृष्टि-.
BIS. 203 (77). Caurapañcāśikà ed. Bohl. 50. Haeb. 49. ŚUK. in LA (III). p. 37. Prasangabh. 10. Subhash. 187; Sp.246%3; SRB. p. 50. 200%; SRK. p. 17. 60 (5p.); SK. 6.82: SU. 1442; PT. 1.65%3 SG. f. 20b; SL. f. 29a; SSD. 2. f.99a%; SSV.386%3D SMV.9.41;JSV.175.5%BSKG. f. 17b.
203 {s} Collated AC E [Also ISM Kalamkar 195 $18; BU Ś26; Ujjain 64143213; Ujjain 711 S183; NS1 8243; NS2 S28 (29); NS3 S19%; GVS 2387 519; BVB2 519 (18).] --- ") Eo पुष्पं. - ") A0-2 अनाभुक्तं (for 'विद्धं). CE.3 मधुवनम्: Eo.1.1.5 निधुवनम् (for मधु नवम्). - ") A इह (for इव). - ") A0-2 कमिह; A3 किमिह. A स्थास्यति भुवि. C कथमपि समुपत्स्यत इति.
BIS. 271 (94) Śākuntula ed. Böht. 43. ed. Will. 44. Daśarūpāvaloka on 2. 31. (Bib. Ind. p. 98, Śūkuutala), Bhartr. lith, ed. II, 1. 20; Schiefner and
११ भ. सु.

Page #187

૮૨
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
अखण्डं पुण्यानां फलमित्र भवद् रूपमनघं
न जाने भोक्तारं क इह समुपस्थास्यत इति ॥ २०३ ॥ अनावर्ती कालो व्रजति स वृथा तन् न गणितं
दशास् तास्ताः सोढा व्यसनशतसंपातविधुराः । कियद् वा वक्ष्यामः किमिव बत नात्मन्युपकृतं
वयं यावत् तावत् पुनरपि तदेव व्यवसितम् ॥ २०४ ॥ अपसर सखे दूरादस्मात् कटाक्षविषानलात्
प्रकृतिविषमाद् योषित्सर्पाद् विलासफणाभृतः । इतरफणिना दृष्टः शक्यश् चिकित्सितुमौषधैश्
चटुलवनिताभोगिग्रस्तं त्यजन्ति हि मत्रिणः ॥ २०५ ॥ अप्रियवचनदरिद्रैः प्रियवचनायैः खदारपरितुष्टैः ।
~
Weber p. 22; Sp. 3271 (Kalidasa ) ; SRB. p. 255. 25 ( Kalidasa ); SBH. 1332 (Kalidäsa); SRK. p. 286. 8 ( Sakuntala); AMD. 713; Sarasvatikanthābharapa (K.M. 94, p. 246 ) 4.44; SK 5. 317; SU. 742 ( Kalidasa ) ; Sabhyālaikarapa of Govindajit. f. 8a (Kālidāsa).
204_ {V } Collated A D E F + H [ Also BORI 329 V37 ; Punjab 2101 V36; Punjab 697 V35; BORI 328 V39; Jodhpur3 V39; NS1 V42; NS3 V109 (extra).] — In F1, this stanza runs into दुराराध्यः स्वामी. E is generally corrupt. - * ) D जनावर्ती कल्ये; F + अनावर्तः कालो D सहसा ( for स वृथा ). A3 गदितं; Est गुणितं (for गणितं ). ' ) D दृशस् (for दशास्). Hit. 2. 3t -संताप- (for -संपात ). Eo. 2.5 चक्षामः E वक्षाम: ( for वक्ष्यामः ). D Eo. 2. 5 F+ (orig. ) H अपकृतं ( for उप ). d) H त्वया ( for वयं ).
°)
BIS. 284. Bhartr. lith ed. I. 3. 99, II. 34. IV. 96. Subhash. 312.
205 {Ś} Om. in C ( but C2 Ś83) X Tanjore 4020. Y1 com. calls this Ksepala. a) Wt अपसर वै ( W1 अथ सर सवै ) ( for अपसर सखे ). Y1. 2 खेदाद् (for दूराद् ). F3 ° विषमानलात्; F's WG विशिखानलात्; M+. विषोल्बणात् (for 'विषानलात् ).
2) A1 प्रकृत- ( for प्रकृति ). W2→ (all text only ) 'विलाभृतः ; M1. 5 फणानिलात् (for फणाभृतः ). c) F 3 इति च ( for इतर ). T3 - भणिना (for - फणिना) D दृष्टः; Fs दष्टाः; W दृष्टाः; Yr दृष्टं (for दष्टः ). Eat साक्षाच्; Is W शक्याश; J YT कश्चिच् (for शक्यश). Ea भौषधं; Est ओषधैश; J ईहते (for औषधैश् ). d) S (except Yam.v. 8 GoM 1.5 ) चतुर- (for चटुल- ). C2F W -भोगग्रस्तं. D मंत्रिणी; M 1.2.1.0 मंत्रिकाः.
BIS. 410 (142) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 83, I. 84. Haob. 86. Śatakäv. 73 ; SRB. p. 350.74; SLP. 5. 17 ( Bh.).
206_ {N} Om in E S ( except W; Sxigeri 309 N85) Jodhpur 1 and 3. — ') A10 D F3 I W 'नाद्यैः; Fs and Srigeri 309 नाथै: ( for 'नाढ्यैः ). A3 BF.H IJ संतुष्टैः (for परितुष्टैः ). ©) B1 F2 W1 ( by corr.) पराप (for परपरि ). FaJ1
-

Page #188

संशयितश्लोकाः ।.. परपरिवादनिवृत्तैः कचित् कचिन् मण्डिता वसुधा ॥ २०६॥ अभिमतमहामाननन्थिप्रभेदपटीयसी
गुरुतरगुणग्रामाम्भोजस्फुटोज्वलचन्द्रिका । विपुलविलसल्लज्जावल्लीविदारकुठारिका
जठरपिठरी दुःपूरेयं करोति विडम्बनाम् ॥ २०७॥ अभिमुखनिहतस्य सतस् तिष्ठतु ताव जयोऽथ वा स्वर्गः । उभयबलसाधुवादः श्रवणसुखोऽस्त्येव चात्यर्थम् ॥ २०८ ॥ अयममृतनिधानं नायकोऽप्योषधीनां
शतभिषगनुयातः शंभुमूर्धावतंसः।।
'वादि (for "वाद). -") F2. (t.v. as in text) कैश्चिदियं (for वचित्क्वचिन्). B1 भूमिः , Ji वसुधाः J2 पृथिवी.
BIS. 470 (174) Bhartr. ed. Bohl. extra 11. Haeb. 2. 83. lith, ed. I. 1033; Galan 106%3 SRB. p. 47.91; SRK. p. 15.44 (Bh.); SSD.2.1.94a. ___207 {V } Om. in C E (E3. 4 extra) NS1.2 Rana Pratap's trans, and Harilal's lith. ed. -") D भभिनवमहामान; F3 °नवमहामोह; Gat मतमहानाम. x अन्थिः ; M: -ग्रन्थी (for ग्रन्थि-). T3 -घटीयसी. -') A स्फुटतर-; B वरतर- F2 Wat.4t गुणतर- Js [इतरगुण-. B2 -ग्रामाम्भोजन; G1 Mi. -ग्रामाम्भोजे. Es. Y3 -स्फुटोदय'; G1 M1.2 सदो. जवल'.-")X विमल' (for विपुल'). E-लज्जाजीव, F4 -लज्जावस्ति. F3-5 -विदारि-w XY (except Ys) TG1.5 M1-3 -वितान- Yit.v. Tic.v, M4. 5 -कठोर- (for -विदार-). (4 (t. v. as in text) कुमारिका. -4) T3 जठरिपिठरी. F1.3 J (Ji corrupt)S (except Y3) दुष्पूरे(T3 री)यं. F3 Ji X1 W1.2.4 विडं( E3 °टे)बना; Eit J2 X2Y4-8.8 Ti Maविडंबनं; G1 विडंबना.. .
BIS. 494 (188) Bhartr. ed. Bohl. 3. 23. Haeb and Galan 20. lith, ed. I. 213; SRB. p. 97.9; SRK. p. 78. 2 (Bh.); SHV. app. I. 4. la. 5 (Bh.); SSD. 2. #. 138b.
.208 {N} Om. in CS, found in most N MSS. - ") F अरिमुख ; F3 अभिमुख. Bac FI-निहितस्य; F2-निपतितस्य. Jit शूरस ( for सतसू). -) F तजयो (for तावजयो).
सर्गाः (for स्वर्ग:).-') B1 उभयकर- B2 उभयभव;D F उभयत्र F1 उभयकुल- -- 4) B F1-8.5 °सुखस्यैव; D "मुखस्येव; E H1. 2. sc I 'सुखोसौ; F1 J1. 3 °सुखस्येव; J2 सुखस्य. B F3 नास्त्यर्थः; D नात्यन्तः; Eo. 3-5 बलात्यर्थ; Eit (orig.) बलात्यर्थे; Eat (by corr.) 'त्यत्यर्थ [E com. मत्यर्थ बलाति बलं बध्नाति]; F2 चास्त्यर्थः; F4 तात्पर्यः; F5 नास्त्यन्तः; H1. 3c I बतात्यर्थ; H2 बतात्यर्थः; J नास्त्यर्घः.
BIS. 490 (190). Bhartr. ed. Bohl. extra 19. Haeb. 2. 104; SRB. p. 151.368 (Bhāskara); SBH. 2272 (Śri Bhāskara).
209 {N} Found only in X and Y TGM (except Y1 G2.3.5 and Srngeri 309. Y प्रक्षिप्तः)-X readings are confused with those of उडुगणपरिवारो. -) Y3GMi.? स्वयम् (for अयम्). Y2.3 T2.3 G1 औषधीनां.-") Y -भूओंवतंस. X Y अमृतमयशरीरः

Page #189

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह विरयति न चैनं राजयक्ष्मा शशाङ्क
हतविधिपरिपाकः केन वा लकनीयः ॥ २०९ ॥ अशीमहि वयं भिक्षामाशावासो वसीमहि । शयीमहि महीपृष्ठे कुर्वीमहि किमीश्वरैः ॥ २१० ॥ असितात्मा सुसंनद्धः समाविष्कृतचापलः ।
भुजंगकुटिलस् तस्या भ्रूविक्षेपः खलायते ॥ २११ ॥ असूचीसंचारे तमसि नभसि प्रौढजलद
ध्वनिप्राशंमन्ये पतति पृषतानां च निचये ।
(X1°री) कान्तियुक्तोपि चन्द्रः - .) Y विहरयति; Y: तदपि च; Y: M4. विसृजति न; Gi Ma ग्लपयति च; Mi.2 परिहरति. Y2 Gयदेन;Y3 वियुक्त; Y: M4,5हि चैनं GiMs तथैनं.x भवत विगतरश्मिर्मण्डलं प्राप्य भानोः परसदननिविष्टः को लघुत्वं न याति (for cl).
BIS. 551. Canakyanitidarpama 15. 14 ; SRB. p. 93. 84 ; SSD. 4. f. 3a.
210 V} Om. in AEJ NS1 and Adyar XXIX-E-2 (E3.4 Punjab 2101 extra).-.) B भुंजीमहे; FHic. Y1. G2C. 3-5 अनीमहि; X आसे(X. शे)महे: Wit Ya आशीमहि, Gat अश्मीमहि. --- ") B1 वासावासो; B2 पासावासो; T3 यशोवासो; Ms आशावासं. F2.5 W (except W1) X1 वशीमहि. - °) X शयीमहे; Y1 शयामहि: Gs शय्यामहि. E महीपीटे.-")X1 कुर्वेमहि; Get कुर्मीमहि. D किमैश्वरैः M. 5 महीश्वरैः. ____BIS. 726 (270). Bhartr. ed. Bohl. lith. ed. III. and Haeb. 3. 50. lith. ed. I. 47, II. 29.Subhash. 319. Sp. 4104 (Bh.);SRD. p. 367.73 Prabandhacintamani 4. 180 commentary on Candraloka 6. 13; SS. 36. 14. (var); SK.7.15%; SU. 1003 (Bh.); SSD. 2. f. 111b; JSV. 144. 4.
21 {3} Om. in S. Found generally in N. -4) अस्थिरात्मा; Es असितात्मा. A F3.5 J समुन्नद्धः; Eo.at.tससंबंधः; E1. 3.5 (and Ec) F1 सुसंबद्धः. -°) A समाकर्षित-3 B Eo.1F1H समाविःकृत-; F समाधिकृत; Jit समाविश्रत- I-चापलं.-.)F अभङ्गः (for भुजंग-). B1 तथा: E (Eat. it as in text) Ps. J तन्व्या (for तस्या ), - 0 केशपाशः (for भ्रविक्षेपः). ____BIS. 781 (292) Bhartx. in Schiefner and Weber p. 22. litlr. ed. II. 1.73; SR.B. p. 258. 53 (Urjita); SBH. 1490 (0rjita); SLP. 5. 11 (Bh.)..
212 {5} Om. in C D. Ya fol. missing. -- 4) A0-2 Ba Ea. अशूची; PHशुची F2.3 अशुभे; Y असूचिः; Y4.6 प्रसूते; C2 असूचे; G3 आसूचेः; G: प्रसक्ते; असुर्य (for असची-). Eat.3.5 F1.2.5 Hit It W Y1B.4.5 G4 संसारे; M1.5 -संपाते. (Esc gloss संसारसंचार). G1 किमसि; G+ मनसि (for तमसि). F1 नमभि- Y विपुल- G नहसि (for नभसि). F4 प्रौढजलदे; Ji प्रौढजललः;Y व्यूढजलद.. -°) A EX-ध्वनिप्रादुर्भाव B-ध्वनिप्राज्ञे मन्ये; F1. 3.5-ध्वनिप्रायं (F5°ये) मन्ये; Fa-ध्वनिःप्राज्ञे मन्ये H-ध्वनिप्रोंछन्मध्ये J2 -ध्वनिप्राज्ञे पुण्ये; Y1.5 G2c -ध्वनिप्रशंमन्ये; W -ध्वनिप्राप्ते तस्मिन् (for -ध्वनिप्राशं मन्ये). J2 पतित-. B2 पृषतां चैव; Eo.2.5 पृषतां भाव-; E3.4 पृषतां नीर- F3 पृषतां चापि; F दा नीर- W दृषदानीर; X दृषदानां च; M1.2.4 पृषितानां च (for पृषतानां च). G+ पृषतये (for च निचये).-) Y1-8 Ti G5 सौदामन्याः . A विलसतं; Y३ विकसितं; G#विलसिता.-")

Page #190

संशयितश्लोकाः। इदं सौदामिन्याः कनककमनीयं विलसितं ___ मुदं च म्लानिं च प्रथयति पथि खैरसुदृशाम् ॥ २१२ ॥ अहो वा हारे वा बलवति रिपौ वा सुहृदि वा ___ मणौ वा लोष्टे वा कुसुमशयने वा दृषदि वा । तृणे वा स्त्रैणे वा मम समदृशो यान्तु दिवसाः ___ कचित् पुण्येऽरण्ये शिव शिव शिवेति प्रलपतः ॥ २१३ ॥
आघ्राय पुस्तकं धन्याः सर्व विद्म इति स्थिताः । शतकृत्वोऽपि शृण्वन्तो हा न विद्मो जडा वयम् ॥ २१४ ॥ आमीलितनयनानां यत् सुरतरसोऽनुसंविदं कुरुते ।
B2 मदं (for मुर्द). I's W1 च ग्लानिं; J तन्मानिं; Y: GH. 2t. च म्लानं (for च म्लानिं). Y6.8 प्रथयति. Pom. पथि. II -तरां (for पथि). Ji पथे स्वैरसदृशां; W पथिष्वेव सुशां; Gपथि स्वैरिणिशां. ____BIS. 785 (294) Bhartr.ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 45. Haeb.48. lith. ed. II. 89. Satakiv. 67%3 SDK. 2.66.2(p. 112, Subhata); SLP.5.26. (Bh.).
213 v} Om. in E (extra in E2) F1.2 X Y TG M1-3 (but V IX-2 in Y:) BORI 326 and NSI. Fi repeats as V45, V103 (101). CJY2 बलवति etc. (in ) and कुसुम ete. (in") are interchanged. -°) F J3 Y2लोष्ट. -- ) E2 त्रैणे; F4 (first time) स्वैग्ये (for स्त्रैणे). E I समदृशो; J2 सदृशो; Js समो. FW यांति; J याति. J1.2 दिवसः; M4 दिवसान्. - ") CJ कदा (for वचित्). AB F3-5 I (orig.) J_Y2 पुण्यारण्ये. W+ om. अरण्ये. A2 प्रणपतः; Js प्रलपति; W+ प्रलयतः.
BIS, 844 (309) Bhartr. ed. Bohl. extra 24. lith. II. 3. Haeb. 50. Galan 55. Vet. in LA (III)53; Sp. 4103 (Bh.); SRB.p.368.40 (Bh.); SBH. 3413 (Sriha. rsadevatimajavākpati); SDK. 5. 60.5 (p. 317, Munja); Aucityavicāracarca of Kşemendra (KM.1, p. 131, Utpalarāja); Udāharaṇacandrikā; com. to Kāvyādarsa of Dandin on 2.291 (Bomb. Govt. Or. Series At, p. 270); Alam kārasekhara 20 (KM. 50, p. 75); Kāvyapradīpa (KM. 24, p. 105); Kāvyaprakāśa 4. 44; Rasaratnapradipika ; Kavyanusasana of Vagbhata 5 (KM. 43, p. 57); Padyaracana (KM, 89, p.92.62, Bh.); SK.7.26%; SU. 1009, Padyaveni 811 (Jagajjivanavrajy); PMT. 180 (Kavyaprakāsa); SM. 911; BPS. f. 24b. 153; SSD. 4. f. 30a; SSV. 893.
214 VICollated A DF1.2 and BVB5 V116 (extra) [Also BORI 329 V97%; Punjab 2101 V97%3 Punjab 697 V119%; BORI 328 V131 (29); NS2 V87 (86); GVS 2387 VI12]. --- ") BVB5 आदाय. - 4) 11. हीनविद्या (for हा न विमो).
BIS. 868. Subhash. 318.
215 38} Om. in H M1.5 Mysore 582 (the last three subst. स्थगयति तमः etc.)Srogeri 309 and BORI 326. -) A2 C अमीलित'; F उन्मीलित';X अमिलित (for आमीलित). -°) Ba Eo2. 30. F3-5 JWY (Y1AB om.) TG2.3.5 यः; G अधः(for यत्). A Est F1.2 J1 'रतो न; B C D F3.5 'रसो न; W रसानु- ( for रसोऽनु-).

Page #191

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे मिथुनैमिथोऽवधारितमर्चितमिदमेव कामनिर्वहणम् ॥ २१५ ॥ आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महारिपुः । नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ॥ २१६ ॥ इमे तारुण्यश्रीनवपरिमलाः प्रौढसुरत
प्रतापप्रारम्भाः स्मरविजयदानप्रतिभुवः। चिरं चेतश्चौरा अभिनवविकारैकगुरवो
विलासव्यापाराः किमपि विजयन्ते मृगदृशाम् ॥२१७॥ इयं बाला मां प्रत्यनवरतमिन्दीवरदल
प्रभाचौरं चक्षुः क्षिपति किमभिप्रेतमनया ।
I -संविदा; J -संविदा- Y2. 4. 5 G2. 3. 5 -संपदं; Y3.7 -संविदो. J Ys-6 T CH. 5 भाति; Y2... G2.3 M3 भवति. G1 सुरतरसानुभवसंविदां भाति; M1.2 यत्सुरतमहोत्सवात्सुखं भवति. - ") C मिथोवतारितम्: G1 मिथोपधारित; G4 मिथो विभाति. -4) B1 F1. अर्थितमः B2 F3-5I J2 W Y TG2.3.5 M1 अवितथमः Com.; G1 M2 विततमः M3 वितथम् (for अचितम्). F2.5 इदमेक; X अपि (for इदमेव). A3 F2.3 W कामनि(Wit वि)वहणं; C कामनिवर्हणं च; D कामनिर्वाणं; Eec Ji G2. 3 कामिनिर्वहणं; F5 कामनिर्घहन; Y1-+ कामनिर्हरणं; Ms कामिनीवहनं. C मीलितनयनकामिनिर्वाणं.
BIS. 977. (365) Bhartr.ed. Bohl. 1.27. lith.ed. II. 67; SLP. 5.3(Bh.).
216 N} Om. in CX Y T G M but Ys and Tanjore 4916, N X-12 [generally found in all N MSS. Adyar XXIX-E.2 N III-4]. --- ) Eot, a F: sprat ( for स्यं). -") D देहे संस्थो. D F1.2.5 H J2. 3 Wa-Y3 महात्रिपुः. - ) Bot. at F1.5 नास्त्युद्य(F1 °द्या)मपरो; Eoc. 1. 20. नास्त्युद्यमात्परो; W. नात्युद्यमसमो. -") A0-2 F2, 3
2. कृत्वा यन: Eo-3.5 I यं कृत्वाःW कर्वाणो: Y३ यत्कृत्वा (for कृत्वा यं). JI नावसिद्धति J2 नावसिध्यति.
BIS. 1030 (389) Bhartr. ed. Bohl. 2.74. Haeb. 61. lith.ed. III. 85. Galan 86. Samskrtapathopa. 62. Galan (var.) 230%; SRB. p. 83. 15%; SRK. p. 74.7(Bh.); SEV. f. 102b.88; PT. 7. 15%3 JSV. f. 303a (marg.); SKG. f. 17b.
217 {3} Om. in W. - ") CJ2 तारुण्यस्त्री-. A3 D EL JI X Y1G+ -नवपरिमल-; Y1-धवपरिमला:.-°) F5 -प्रतान; M4.5 -प्रदोष-( for प्रताप.). Ji G+ -प्रारंभ-. F3 स्मरविजयि. G1 -मान- (for -दान-). -) D Fs. JS श्वोराः (for 'औराः). Y2.3.7 Gs स्वभिनव: J G+ M.3 -विलासैक-. -4) Gi M2.3 विशाल- A Gat.4 किमिव विज; c किमपि मृग; Y क्षणमपि ज (for किमपि विज). Bi G1 M3 मृगदृशः.
BIS. 1123 (3752) Bhartr, lith, od. II. 1. 85. in Schiefner and Weber p. 23; SRB. p. 265. 30; SLP. 5. 22 ( Bh.).
21833 vOm. in F2 H I ISM Kalamkar 195 NS2 and Harilal's lith.ed. V (extra 2) in Punjab 2101; NS3 $108 (109, extra). Punjab 2885 on margin only of fol. 15a. Repeated in D $19, V71; in F+ V73 (72), 320 [also repeated ia GVS 2387. V2, V54; Punjab 697 519 (20), V69].-.) संप्रत्य. W -दलं. -') BI DE3-4 F(S) JS (except X) चोरं (for °चौरं). A किमभिप्रेत्य विनयात्; Esti

Page #192

संशयितश्लोकाः। गतो मोहोऽस्माकं स्मरशबरबाणव्यतिकर
ज्वरज्वाला शान्ता तदपि न वराकी विरमति ॥ २१८ ॥ उदन्वच्छन्ना भूः स च निधिरपां योजनशतं
सदा पान्थः पूषा गगनपरिमाणं कलयति। इति प्रायो भावाः स्फुरदवधिमुद्रामुकुलिताः ___ सतां प्रज्ञोन्मेषः पुनरयमसीमा विजयते ॥ २१९ ॥ एकेनापि हि शूरेण पादाक्रान्तं महीतलम् । क्रियते भास्करेणैव स्फारस्फुरिततेजसा ॥ २२० ॥ एके सत्पुरुषाः परार्थघटकाः स्वार्थं परित्यज्य ये
सामान्यास् तु परार्थमुद्यमभृतः स्वार्थाविरोधेन ये । X क्रिमभिप्रेत(X 'त्य)मनसा (X1 °या); J2.3 किमभिप्रेति मनसा; F1 सहसाह्लादनपरा. - ") D (8) गतोस्माकं मोहः; G4 गते मोहेस्माकं. BD (V) E F1 स्मरकुसुम-; C स्मरविशिख-; D(S) स्मरनिशित; F+ (V) चलकुसुम- (ut m.v. as in text). -") A1 (orig.) D F1 W2.3 Y: Ga M -ज्वलज्वाला;FY1 -ज्वरज्वाला.. Fs W X Y1 शांतास्. Jit G4 च (for न). G न पारे; M3 पताकी; M वसगी; Ms वियोगी (for वराकी). Gविरमते.
BIS. 1130 (429) Bhartr. ed. Bohl. lith, ed, III. 1. 94. Haeb. 97. Satakāv. 75; SDK. 5. 63.3 (p. 319, Jiinusiva); JSV. 304. 13.
SN Collated BCEFH Also found in BORI 326 N18; BORI 329. N17; Punjalh 2101 N17 (18): Jodhpur 1.3 N17; Punjab 697 N17; NS1 N17 (18); NS N163; NS3 N19%; GVS 2387 N18]. -.) तदन्तच्छन्ना; E B2 उदन्वच्छिन्नाP1 उदञ्चन्ना (for उदन्वच्छन्ना). Hशतैः (for शतं). -") Eat -परिणामं; E3 परमाणं. ---) दवनिमुद्रामुकुलितः. ----d) CE0-2.5T1 Hit (orig.). 2. प्राज्ञोन्मेषः (Cषैः). ___BIS. 1229 (461) Bhartr. ed. Dohl. 3. 20. Haeb. 2. 17. Satakav. 79. Subhash. 305%; SRB. P.51. 233 (Rajasekhara); SBH. 322 ( Rajasekhara.); SDK. 5. 25.3 (p. 295, Rājasekhara); Sahityadarpaşa 7; AMD. 310; Balarāmāyaṇa 1. 8; Homacandra's Kavyānusasana 3 (KI. 71, p. 151); JSV. 109. 1.
220 N om, in XYTGM, Generally found in N and W MSS. --a) J3a (for हि). A E1. 30 सुरेण. -') CF H2 J2 पदाक्रांतं; E3 J३ पादाक्रांता. BC Eat F1 Hic. 3c Ji क्षमातलं; F4 रसातलं. - ) A E F नियंते. B2 C Ec F2-4Hic. 30W2-4 भास्करेणेव; W1 भास्करस्येव. -") Eo.1.20.5 स्फुटं; E2t Ji. 2 F3 स्फुरत् J स्फुर-; W2-4 फरः (for स्फार.). Eo W3 स्फुरति; J1. 3 -स्फारित-; J2 -स्फूरित-; W2. स्फूरति. E1 -तेजसां; W-+-तेजसि. A स्फार(A2)स्फारितलोचनाः.
BIS..1419 (552) Bhartr.ed. Bohl. Extra 12. Haeb.2.85. lith. ed. I. 106, II. 108 ; SIR.B. P. 78. 1; SRK. p. 51. 3 (ST.); SSV. 1655. - 221 N} Om. inx. -ब) B2 E F. HJ1.3 W.Y2-ST GMएते; F3 J2 W2 येते; W1ये के (for एके). D F2.5 Y1.2.1-8 T3.2G (C2c ) M स्वार्थान. A3 B1 Eost Y3 W1ते; Jitरे (for ये).-") Y Gat परार्थ उद्यम स्वार्थाव';J1 स्वार्थानि; Mis

Page #193

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे तेऽमी मानुषराक्षसाः परहित स्वार्थाय निघ्नन्ति ये
ये तु नन्ति निरर्थकं परहितं ते के न जानीमहे ॥ २२१ ।। एकैव काचिन् महतामवस्था सूक्ष्माणि वस्त्राण्यथ वा च कन्था । कराग्रलग्नाभिनवा च बाला गङ्गातरङ्गेष्वथ वाक्षमाला ॥ २२२ ॥ एको देवः केशवो वा शिवो वा एकं मित्रं भूपतिर्वा यतिर्वा । एको वासः पत्तने वा वने वा एका भार्या सुन्दरी वा दरी वा ॥२२३॥ एको रागिषु राजते प्रियतमादेहार्धहारी हरो
नीरागेषु जिनो विमुक्तललनासङ्गो न यस्मात् परः ।
स्वार्थानु (for स्वार्थावि). -- ") Y ते वै (for तेऽमी). Y: मानस-. Mi परधनं (for 'हितं). Est Fit.v. ये (Fi यैः) स्वार्थतो हन्यते.-") Y ते (for ये). Ji.2 W Gi. 2. 36.5 M निघ्नंति; T2 ते इति (for तुघ्नन्ति). B1 निरर्थकः; 3.5 रनर्थकं. A3 ये के न: J1.2 लोके न (for ते के न).
BIS. 1460 (576) Bhartr. ed. Bohl. 2. 66. Haeb. 47. lith, ed. II and Galan 75. lith, ed. III. 73. Satakāv. 84. Samskrtapāthopa. 47. Sublāslı. 309; VS. 348 (Bh.); SHV. f. 57a. 536 (ते तावत्कृतिनः Bh.) SKDr. under मध्यस्थः (Prificas); Sp. 465 (Bh.); SRB. p. 61. 266; SKM. 8. 33 (ते तावत्कृतिनः); SDK. 5. 68.3 (p.322, Bh. ते तावत्कृतिनः); SSD. 2. f. 128a; SSV.556 (ते ताव); SKGf. 17'a.
222 $ Collated ABDEF1 Also found in BU SI02; Jodhpur 1 $100; Jodhpur 3 897; BORI 329 349 (50); Punjab 2101 550 (52); NS2599pBVB5 51051. -") B1 एकेव. -") A सम्माणि [Ao com. सुष्माणि वस्त्राणि कहतां झीणा कपडा). A B2 °ण्यथ वापि, D°ण्यपि वा च. -") A3 नाविषया; Ba'मा युवतिशु. D रामा (for बाला).-) Eat 'प्वपि चाक्ष.
BIS. 1422 (555) Bhartr. in Schiefner and Weber, p. 23; SM. 1462; SSV. 1445%3 SLP.3.4.
223 NI Coilated D E F1-1J AdyarXXVIII-M-56 (N79); DVDS f. 3a. marg. order abdo. [Also found in F's N53; BORI 326 N52 and V99 (98); BORI 329 N55 (52); Punjab 2101 N53 (54); Jodhpur 1 N533;Jodhpur 3 N52 (53); ISM Kalamkar 195 N57 (58); Punjab 28858105 (100); Punjal) 697 N533; NS1 N53 (54); NSA N51.1. Order in Eo.5 adbe, in E2 and Adyar cdba, in E3 cilab, in Ji abde. -- ) Eo fatt (for farat). E2.3 at det fort मुक्तिदोवा. -°) F1.4 मिन्नं चैक; J1.3 ये को मिनं. - ) D पट्टणे; F2 पट्टने;JIAdyar पट्टणं; J2.3 पत्तनं. J Adyar वनं ( for वने). -- ") F1 भार्या चैका; 4 रामा चैका (for एका भार्या). F JAdyar वंशजा वा प्रिया वा (for सुन्द' etc.).
___DIS. 1425 (567). Bhartr.ed. Bohl. 3. 30. Hacb.2.53. lith. ed. II. 69%BSRB. p.172.814; SRH. 181. 61 (Mbh. Var.); Prabandhacintamani 4. 181-(Var.).
___ 224 {s, V} Om. in W and C (but C2 580). - ") Pi_m.v. राजिषु (for रागिषु). D G1 जायते; G1 M1.3 विश्रतः (for राजते). F-3 X Gs (origita
MI. °धारी; Fs lucuna; J1 °दायी (for "हारी).--") D यते; Es (by corr.) F1.2.4 (orig.) J X Y T GSM4 जनो वि.: F3 m.v. [अजितो वि-: F पुनर्वि- G1 M1-3.6 स एव
?, Jodhpur 1 N53
57 (58);
N53 (54) : NSS

Page #194

संशयितश्लोकाः। दुर्वारस्मरबाणपन्नगविषव्यासङ्गमुग्धो जनः
शेषः कामविडम्बितो हि विषयान् भोक्तुं न मोक्तुं क्षमः॥२२४॥ एतत् कामफलं लोके यद् द्वयोरेकचित्तता। अन्यचित्तकृते कामे शवयोरिव संगमः ॥ २२५ ॥ कदार्थतस्यापि हि धैर्यवृत्तेन शक्यते धैर्यगुणः प्रमाष्टुंम् । अधोमुखस्यापि कृतस्य वह्वेर्नाधः शिखा याति कदाचिदेव ॥ २२६ ॥ कदा वाराणस्याममरतटिनीरोधसि वसन्
वसानः कौपीनं शिरसि निदधानोऽञ्जलिपुटम् ।
(for जिनो वि.). F1 -वनिता- (for -ललना-). G -संगोस्ति; M4.5 -संगोपि (for -सङ्गो न). D यस्यात्परः; F2 यस्मात्पुरः; P Ji.at Gi-3 यस्यापरः; J20 Y Ms यस्याः परः (M3°२); Y1 तस्यापरः; G M1. यःसोपरः (for यस्मात्परः). F3 Ic Jit नीरागो जि(Jit ज)न एक एव भुवने (Jit जननो) संगो न यस्या(F3 °स्मात् )पर.. - ) F5 -पन्नगाधिका; I -घस्मरोरग- (for -बागपझग-). A Fsx -व्यासक्त; Eo.1.5 F2 -व्यासक्ति; Y2.3.8 T G1.4 Ms. 5-व्याविद्ध(for -व्यासक-). A L1.5 Ys -मूढो; F3.it.v. -दग्धो; J1 -दग्धा; X -मध्यो; G1 M3 -बोधो Ga -मूर्तो; 43.5 -मुक्तो (for -मुग्धो). Fs Jit जनाः; Get जिनः. --4) Fs Jit शेषाः; Y3
ना- (for शेषः). B1 स्त्रीषु (for काम-). A2-विजंबितो; B1-विमोहितो; Es. 4 -विटंबितो: Fa.sx-विडबिनोःY1.4-0.8 T GM1-3 -विडंबितान: M4. -विडंबनान. DJ1 X Y2.7 [5]पि; E2 [s]स्ति; I J2 Y1. 3-6. 8 T GM न (for हि). Ji भोक्तं विमुक्त; X M. त्यक्तं न भोक्तं; 11 मोक्तुं न भोक्तुं. Fb Ji. At Gक्षमाः.
BIS. 1436 (3842) Bhartr. lith, ed. II. 1. 77. Schiefner and Weber p. 22. Subhash. 142; SM. 14633; SN. 4133; SSD. 4. f. Sa; SSV. 1446; SLP. 5. 13 (Bh.).
225 {3} Collated E F W[Also BU 349; Punjab 2885 8383; NS3 8103 (104, extra)]. - ") Eo(gloss). 3.4t स्त्रीपुंसोर् (for यद्वयोर). - 1) E1 संगमे (for संगमः). Es. अन्योन्यरागरहितः संगमः शवयोरिव.
BIS. 1444 (567) Bhartr. ed. Bohl, lith. ed. III. 1.29.
226* {N} Found in all versions; but belongs to no paddhati and apparently a later addition in w. - a) Eo W ; T27; T3 = (for ff). D धैर्यवृत्तैर Y3 M वृत्ते. -") A3 B (B2 orig.) Eat. st_F'I X Y1.3 G1-3 M1-4 धैर्यगुणं; C धैर्यगुणान्, J1 धैर्यगुण-; J2.3 सत्त्वगुणान. -') Y1 तनूनपातो;Y हुताशनस्य Gi कृशस्य वडे. x अधःकृतस्यापि तनूनपातो. -") Js om. न. B C D E F1-3 I JX Y1... TG1-3.6 M यांति. BEo.1.5Iकथंचिदेव.
____BIS. 1519 (501) Bhartr. ed. Bohl. 2.75. Haeb. 12. lith. ed. I. 104, II. 106. Galan 107. Pafic. ed. Orn. I. 62. Hit. ed. Schl. II. 66. ed. Johns. 67; Sp. 227 (Bh.); SRB. P. 77.8 (Bh., Bhadanta Asvaghosa etc.); SBH. 528 (Asvaghosa), 316 (anon.); SRH. 101.7 (Paiic.); SRK. p. 51.4 (Sp.); Tantrākhyāyika and Edgerton I. 31; Garudamahapurana 110. 163; SHV. f. 47a.343; SK.2.883; SU. 1448; SSD. 2. f. 99b; SSV.389%BJSV. 173.1.
227 {v} Found only in S (Y7 missing) [Also Punjab 2885 V 86 (87) ]. -") G5 मरतक-(for अमर-). M नीतीरनिवसन. -") Wic. 20.3G1 विदधानो; M3 विनिधाय. --- ) Catत्रिणयन. --") W X Y3.8 T13 [आक्रोशन.
भ. सु. १२

Page #195

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह अये गौरीनाथ त्रिपुरहर शंभो त्रिनयन
प्रसीदेति क्रोशन निमिषमिव नेष्यामि दिवसान् ॥ २२७ ।। कर्मायत्तं फलं पुंसां बुद्धिः कर्मानुसारिणी । तथापि सुधिया भाव्यं सुविचार्यैव कुर्वता ॥ २२८ ॥ कश् चुम्बति कुलपुरुषो वेश्याधरपल्लवं मनोज्ञमपि । चारभटचौरचेटकनटविटनिष्ठीवनशरावम् ॥ २२९ ॥ कान्ताकटाक्षविशिखा न खनन्ति यस्य .
चित्तं न निर्दहति कोपकृशानुतापः ।
BIS. 1525 (594) Bharty. ed. Bohl. 3. 87. Haeb. 82. lith.od. I. 85. Galan 81, Sahityadarpana 93; Kuvalayananda 189%; SRB. p. 369.50; SDK.5.60.4 (p.3173 Visvesvara); SRK. p. 297.98 (Bh.); SK. 7.21; SSD. 4. 1.30a.
228 {N} om. in XY TGM (but in Y3 and Tanjore 1916 N X-11) and BORI 326. - 4) D बलं (for फलं). -')C सुधियां; Ji सुधियो. --- ") B2 सुविचार्यव;) सुविचार्य च. C सीदति; Jit कुर्वतः (for कुर्वता). __BIS. 1568 (611) Bhartr. ed. Dohl. extra 9. Haeb. 2. 60. litli. ed. I. 88. Galan 90. Vrddhacan. 13. 183; SRB. p. 161. 375; SA. 15.8 (धर्मायत्तं): SN.749%3 SSV. 367%; SKG. f. 4a.
229* {} Om. in Mi, Adyar XXVIII-M-56 and XXII-B-10. - ") B2t सत्; J खल- (for कुल-). - ") Hst वैश्याधर- Ji मनोज्ञा च; Jat मनोज्ञेति; J2c Y7.3
ज्ञमिति. - ) Y M3 जार-3G रोज-(for चार-). A2 Eat Jit -भह; Ys -विट- (for -भट-). D E (t. by oorr.). 3.F1-4 Hit. 2.3 J WI X Y TEM -चोर-; Wat. st -केर
W कीर-(for -चौर-). J1 -खेटक- [Ji com. खेटक-हरिगेय हिडिदवनु ]; GI X1 M2.1 -चेट(for -चेटक-). -- d) C_Y2.4-3 T G. M2 -विटनट-; Est -नटभट- (for -नटविट-). C -*ष्ठीवन-3F J1 -निष्टीव-3 W -विनिष्ठीवन-X1 -निष्ठीमन;X. नष्टीचमन- YIA -विष्ठीवन(for -निष्ठीवन-). C सराग; J1-शरावेवं; J2 -शरावेदं.
BIS. 1593 (620) Bhartr. ed, Bohl. lith. od. III. 1.91. Haeb.94. lith.od. II. 48. Subhash. 294; SM. 1431; SN. 2823; SSV. 1416%BJS. 413; SLP. 4.91 (Bh.).
230* {N} Om. in Y3; belongs to no paddhati, and apparently a liter addition in W. -.)C लनति; D F2. Y2.4-3 T G2-5 MI लुनन्ति ; F5 W दहन्ति ; J लयन्ति; Gi M1.2.5 दळन्ति (for खनन्ति). M नुदकंति (for न खनन्ति). -") X काम; T3 चोप- (for कोप.). D -दृशानुतापः; Eat -कृतः कृशानुः; E2c F6-कृतानुतापः, J1.3 X1 -कृशानुतापाः. - ) H3t वर्षन्ति; Yo Ti (e. v. as in text) तर्षन्ति; 'I' कुर्वन्ति; G1 M1-3 नह्यन्ति (for कर्षन्ति). F3 भूमि- (for भूरि-). CF X Y1 (1.. as in text) G1 M1-3 -विषयांश्च. He J2 W G लोभपाशैर; F MIS पाशाल. .--") C लोके तो X1 लोकत्रये; Ys एतत्रयं. J3Y7 जगति (for जयति). I कृष्णमिदं. B2 G1 हि धीरः;J1.3 शरीरं;Xस धीराः (for सधीरः).

Page #196

संशयितश्लोकाः। कर्षन्ति भूरिविषयाश् च न लोभपाशा
लोकत्रयं जयति कृत्स्नमिदं स धीरः ॥ २३० ॥ कान्तेत्युत्पललोचनेति विपुलश्रोणीभरेत्युन्नम___ पीनोत्तुङ्गपयोधरेति सुमुखाम्भोजेति सुभ्रूरिति । दृष्ट्वा माद्यति मोदतेऽभिरमते प्रस्तौति विद्वानपि ___ प्रत्यक्षाशुचिपुत्रिकां स्त्रियमहो मोहस्य दुश्चेष्टितम् ॥ २३१॥ किं कूर्मस्य भरव्यथा न वषुषि क्ष्मां न क्षिपत्येष यत्
किं वा नास्ति परिश्रमो दिनपतेरास्ते न यन् निश्चलः। . किं चाङ्गीकृतमुत्सृजञ् जन इव श्लाघ्यो जनो लज्जते निर्वाहः प्रतिपन्नवस्तुनि सतामेतद् हि गोत्रव्रतम् ॥ २३२ ॥
BIS. 1626 (633) Bhartr. ed. Bohl. 2. 76. Haeb. 77. lith. ed. I. 105, II. 107. Galan 108; SRB. P. 78. 12%3; SRK. p. 15. 47 (Prasangaratnavali); SK. 2.813 SSD. 2. f. 99b; JSV. 173. 5.
231 {S} Om. in B I F1.2 M4.5 Mysore 582 Jodhpur 1.3 NS2 BORI 329%; extra in Punjab 2101. - ") H पृथुल (for विपुलं). E1 (orig.) F5 Y3 -श्रेणी(for -श्रोणी-). C उज्वलत्; F3. it.v.5 W उत्सुकः (for उन्नमत्-). -") Fit.v. समुखा. भोगेति. -- ) Est मद्यति मोद्यते. Hst J W2-4 []ति; WI Yo च ( for [भि-). Ji प्रस्तौतु. W जानन् (for विद्वान्).-4) F3 पूतिकां; W+ पूत्रिकां; Yi(printed text only). +-8. Ti(e.v. as in text).2 G (G2.3c.v. as in text) M1-3 °भस्त्रि(Gh 'स्त्र)कां; Ts
पुत्रिभ- (for पुत्रिका). Ji W2-4 मोहश्च; Y3 होमस्य (for मोहस्य). [E com. कान्त etc. n.s vocative and reads अत्युत्पल' etc. up to अतिसुभ्र ].
___BIS. 1633 (635) Bhartr. ed. Bohl. 1.72. Haeb. 75. Prabodhacandrodaya 4. 8; SRB. p. 250. 19 ; SSD. 4. f. 21b; SMV. 26. 5; JSV. 131. 3.
232 {N} Om. in s (but Y3 N71) BORI 329 NS3 and Harilal's lith. ed, -4)Y उरिक्षपनेष (for न क्षिपत्येष). Eo. 1. 8. I एव (for एष). Eo.1. Fs Y3 यः (for यत्).-") D E (except Est) यो; Y3 वै (for यन्). J निश्चयः; J3 निश्चलं.-.) B DJ Fतु (for च). J अर्थी- (for [अङ्गी-). J2.3 -कृतवान् (for -कृतमुत्). Com.; D Fb -सृजेन: J2.3 -सज (for -सृजन ). A. om.; B सुमनसः; न मनसां; D Eo. 1. 3.5 I न मनसा: Eat.v. तु मनसा; E2 सुमनसा; Fजन इत: F3 च मनसा: F4 जनवर-3; Fs न सहसा Ho.v. समनसा J2 जनमनं: J3 जनमनः; Y3 स्वमनसा (for जन इव). J2.3 श्लाघ्यं (for श्वाघ्यो). CEat लज्जता; F2 J1 लज्यते. -4)C निर्वाहं; F3 नैवं हि. B1 वस्तुनि स तान: F1.4 Y3 °वस्तुषु सताम् ; Jit 'वस्तुविनताम्. F1 एकं हि गोत्रव्रतं; F3 एतत्सतां चेष्टितं; J3 एतद्धि गोनं.
BIS. 1737 (672) Bhartr. ed. Bohl. 2. 69. Haeb. 101. Satakāv, 92. Subhash. 316; SRB. p. 53.269%3 Mudrāraksasa II. 183; SKG. f. 17b.

Page #197

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे किं गतेन यदि सा न जीवति प्राणिति प्रियतमा तथापि किम् । इत्युदीक्ष्य नवमेघमालिकां न प्रयाति पथिकः स्वमन्दिरम् ॥ २२३ ॥ कौपीनं शतखण्डजर्जरतरं कन्था पुनस् तादृशी
निश्चिन्तं सुखसाध्यभैक्ष्यमशनं शय्या श्मशाने वने । मित्रामित्रसमानतातिविमला चिन्ताथ शून्यालये __ध्वस्ताशेषमदप्रमोदमुदितो योगी सुखं तिष्ठति ॥ २३४ ॥ क्षणं बालो भूत्वा क्षणमपि युवा कामरसिकः
क्षणं वित्तहीनः क्षणमपि च संपूर्णविभवः ।
NAMA
RANA
233 {$} Om. in W Punjab 2885. Missing in Jı, but traces found in com. of उरसि निपतितानां. - ") Gवा; M4 सोऽनु- (for सान).-.) A3 जीवति; E8 IX Y2 प्राणति; M3 प्राणि (for प्राणिति). Y3 प्रियतमे. M3 तदापि; M4.5 स्थितेन (for तथापि). - ) D G1 इत्यवेक्ष्य; Eo-2.5 इत्यवीक्ष्य [E com. simply वीक्ष्य]; Y इत्यपेक्ष्य, 44 इत्युदीर्य. -") C नैव याति; Get न प्रियाति; G संप्रयाति (for न प्र). Ao स्वमंदिरां; F5 स्वमालयं.
BIS. 1740 (3928) Bhartr. lith. ed. II. 1. 66. Schiefner and Weber. p. 22%3B Sp. 3885 (Bh.); SRB. p. 342. 83 ( Ratimitra); SBH. 1748 ( Ratimitra); SU. 541.
234 SV} Om. in F. HIJ BORI 326 Jodhpurl NSi; extra in NS2. Missing in Y1. -) BE कोपीनं. Eo -जर्जरतरा: E2 F2.3X2Y2G2.1.5-जनरतरं: We.2-4 -जर्जरजरं; T2.3 G3 -झझरतरं. -") D नैश्चितं; E3 निश्चित्यं; F3 निश्चिन्तः; W T3 Gat नैश्चित्यं; X Y (Y7 missing) T1.2 GH.4 M1-3 नैश्चित्यं; M4.5 संशुद्धं (for निश्चिन्तं). A3 निजसाध्य;CS निरपेक्ष- (W Y3 Gat क्ष्यः); F3.5 सुखसाधु:. A2 D F4.5XI Y1.2.4-6.3 T G3-5 M -भैक्षम् Gi om. CS (Y7 missing) निद्रा (for शय्या). DE W X Y1-3 स्मशाने; E2 स्मसाने. - ) A0.3 -समानता च; B-समानभाव; F2-समागताति-; F3 -समानकान्ति-; F5 -समानकारि- (for -समानताति-). B F2. 3.5 -विरला (for -विमला). A333; B [अ]पि (for [अ]थ). -4) B -तमाः ; E3 (Ese also as in text) मद; F3 -तमः- (for -मद.). Eo. 2. 4.5 -प्रमाद:- B योगीश्वरस्. Aot तिष्ठते. - For , C subst: ब्रह्माण्डोदरमन्दिरं सुविपुलं भक्तिश्च गुर्वी शिवे योगाभ्यासरतिर्महोत्सवसुखं त्रैलोक्यराज्येन किम् । On the other hand, S subst. for ": स्वातत्र्येण निरकृशं विहरणं स्वान्तं प्रशान्तं सदा स्थैर्य योगमहोत्सवेऽपि च यदि त्रैलोक्यराज्येन किम् । [-) W Y. स्वातश्रेण. Ws विरहणं. W शान्तं (for स्वान्तं). Ms यदा. - ) G1 M धैर्य (for स्थैर्य). Git.v. 'महोत्सवेन; G5 °सवेपु; M. "त्सवे च. X च यता; M4, 5 यदिदं (for च यदि).
BIS. 1966 (757, follows reading in ot) Bhartr. ed. Bohl. 3.92. Haeb.85. lith. od. I. 88. Galan 86. Prasangabh.9; SRB. p. 371.111.
235 {v} Om. in A Fs Jodhpurl NS1.2 and BU. Extra in most E. --4) X भूते (for भूत्वा). E3.4 Hit. 2 G1.4 क्षणमपि च ; F1. क्षणमथ (for क्षणमपि). Iसदा (for युवा). Y3-निरतः (for -रसिकः). -') Ji W1.2 बली-- Wa-पण्डित- Ma -मुण्डित- (for -मण्डित-).-") F मरः (for नरः). F2 संसारोके; F (m.v. as in Text) -संसारेके; J1c.2.3S (except Ya G2.3) संसारान्ते. Faविशसि; Hदिशति: 2.3 निविशति.

Page #198

संशयितश्लोकाः। जराजीणैरङ्गैर्नट इव वलीमण्डिततनुर्
भरः संसाराङ्के विशति यमधानीजवनिकाम् ॥ २३५ ॥ क्षान्तं न क्षमया गृहोचितसुखं त्यक्तं न संतोषतः
सोढा दुःसहशीतवाततपनक्लेशा न तप्तं तपः । ध्यातं वित्तमहर्निशं नियमितप्राणैर्न शंभोः पदं
तत् तत् कर्म कृतं यदेव मुनिभिस् तैस् तैः फलैर्वञ्चिताः ॥२३६॥ क्षान्तिश् चेत् कवचेन किं किमरिभिः क्रोधोऽस्ति चेद् देहिनां
ज्ञातिश् चेदनलेन किं यदि सुहृद् दिव्यौषधैः किं फलम् । किं सर्यदि दुर्जनाः किमु धनैर्विद्यानवद्या यदि
व्रीडा चेत् किमु भूषणैः सुकविता यद्यस्ति राज्येन किम् ॥२३७॥
DY यमधानि: Ji W2.4 X1 Ys T2 Gi-3.5 M1.5 यमधानी (GH यानी). B1-जवनिका;
E- F1 Ic (also as in text) JS (except x Y1.3) -यवनिकां (T3 'निका); Fa -यमिनिकां; P-यमनिकां.
BIS. 2004 (779) Bhartr. ed. Bohl. 3. 51. Haeb. and lith. ed. III. 48. lith. ed. I. 39, II. 99. Galan. 47. Subhash. 317; Sp. 4094 (Bh.); SRB. p. 368. 38; SBH. 3319 (Bh.); SRH. 196. 22 ; SRK. p. 95. 10 (Bh.)..
236 {v } Om. in W. --- ) Hsc I (orig.) G1 संतोषितः. - ") X2 सोढुं ( fort सोढा). D'शीतलाश्च; J1.3 °वातशीत- (for 'शीतवात-). D -पवनाः; Eot -पवनात्; Ea (and Ec) तपनाः; Eit -तपनात्; Ji-पवनः;X -पवन- (for -तपन.). D E5 -क्लेशान्;X -क्लेशै; G1 -क्षोभा: M3 -केशं (for -क्लेशा). J3 ततः (for तपः). - ) E ध्यान. D Eo. 3. Fa चित्तम्। Gi नित्यम् (for वित्तम्). A3 CX नियमितैः; Eo. 2. 3. 4 (orig.). 5c J3 नियमतः; E+ (by corr.).st J1 नियमितः; Get निशमित:. J3 प्राप्तं न विष्णोः पदं. -4) A3 यद्यत्कर्म कृतं; BI तत्कर्म क्रियते; J यत्तत्कर्म कृतं. A3 Eo. 2.5 J तदेव. C वञ्चितान्; FIX वञ्चितः Yवाञ्छिता.
BIS. 2015 (784) Bhartr. Schiefner and Weber. p. 23. lith, ed. II. 3. 4153 (Bh.); SRB. p. 374.219 (Bh.); SBH.31783; SDK. 5.53. 1 (p. 312, Bh.); Santis.1.9; SU. 1035 (Bilhana?); SSD. 2. f. 141b,4. f. 6b, JSV. 296. 5.
237 IN} Found only in 8 [Also Punjab 2885 N21 (17); NS3N108 (extra)]. -") W1-3 वचनेन (for कवचेन). -") X1 ज्ञातिश्चेच्च दलेन. Wst महर (for सहद). - ) X विद्यास्ति वंद्या यदि. -4) Y क्रीडा (for नीडा). Y यदि (for किमु).
BIS. 2016 (785) Bhartr. ed. Bohl. 2. 18. lith. ed. I and III. 20. Galan 21. Initisamk. 27. Paiicaratna 4. in Haeb. p. 4. Kavitāmrtak 50%; SRB. p. 178. 1019%3B SRH. 181. 64 (Bh.); VS. 882 (Bh.); SSD. 2. f. 1570.
13: Sp.

Page #199

૪
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
गङ्गातरङ्गकणशीकरशीतलानि विद्याधराध्युषितचारुशिलातलानि । स्थानानि किं हिमवतः प्रलयं गतानि यत् सावमानपरपिण्डरता मनुष्याः ॥ २३८ ॥ गङ्गातीरे हिमगिरिशिलाबद्धपद्मासनस्य
ब्रह्मध्यानाभ्यसनविधिना योगनिद्रां गतस्य । किं तैर्भाव्यं मम सुदिवसैर्यत्र ते निर्विशङ्काः संप्राप्स्यन्ते जरठहरिणाः शृङ्गमङ्गे मदीये ॥ २३९ ॥ गजभुजंगविहंगमबन्धनं शशिदिवाकरयोर्ग्रहपीडनम् । मतिमतां च समीक्ष्य दरिद्रतां विधिरहो बलवानिति मे मतिः ॥ २४० ॥
2) C
-कर-;
238{V} Om. in BORI 326, BORI 329 and Punjab 2101. Xit -गण-; Y1 -भव-: Ya Tic.v. घन-; G1 M1.2 -हिम- ( for -कण ). As om. wrongly the second pada. c) A सानूनि ( for स्थानानि ). (d) B येनापमान -; CF2 येनावमान - ; F1 यच्छोचमान-; It यत्सावधान-; Ic यत्सेव्यमान; Ji यत्साधुमान J1 M4 - तरा ( for - रता ).
BIS. 2053 (807) Bhartr. ed. Bohl. 3. 25. Haeb. and Galan. 22. lith. ed. I. 23, II. 63 ; SRB. p. 97.8; SRK. p. 78. 3 (ST.).
239 {V} Om. in W. - “ ) G1 M1-1 गांगे तीरे. Ao हिमगिर A2 F2. ≠ - पद्मासनस्थ- (A2 'स्थो ). - 2 ) CF 1. 2. 4 X Y 1t. 3 'ज्ञाना' (for 'ध्याना' ). J3 -[ अ ]ध्यसन-. Eat.st - रभसा (for - विधिना ). F2 J1 निद्रा; Ma मुद्रां (for निद्रां ). - ( ) F3 ते ( for तैर् ). Gs साध्यं (for भाव्यं ). Y1B हृदि (for मम ) . JYTG1-3M येषु ते (J1 तैर्; J3 ये ); T2.3 एषु ते (for यत्र ते ). B1 F2 निर्विशंकं - ") A2 Bo. 30 ( and Ee ) F 2.3 संप्राप्यते; CF1. 4 H I J S ( Wom.) कंडूयंते ( for संप्राप्स्यन्ते ). B2 DEo 25X2 Y18.3 1M1. 3–5 जठर-; C G2.3 M2 जरढ- ABD E F 2.3.5 शृंगडू विनोदं ( Fot °दा:; F3 °दै: ) ; XY2. +6 T G1. 1. 5 M स्वांगमंगे (Gs के ) मदीये.
BIS. 2054 (808) Bhartr. lith. od. I. 3. 92. Schiefnor and Weber p. 24. Säntis. 4. 17. Haeb. p. 428; SRB. p. 369. 65; SDK. 5. 60. 2 (p. 317, Kṛṣṇa); AMD. 130; Hemacandra's Kavyānusāsana 2 (KM. 71, p. 80); SM. 909; SSD. 4. f. 30a; SSV. 891.
240_ {N} Found in S [ Also ISM Kalamkar 195 N99 ( 101 ) ; Punjab 2885N94 (85) ; NS3 N117 ( extra ) . ] Order in Ys, bacd. " ) W गजभुजं - गमयोरपि ; Gst गजविहंग भुजंगम . - ' ) Y 2 गृह- (for ग्रह-). .) WYs T1 विलोक्य; Y3 T3 निरीक्ष्य.

+
BIS. 2060 (811) Bhartr. ed. Bohl. 2. 87. lith. ed. I. 89. Galan 92. Nitiprad. 4. in Haeb. 526. Panic ed. Koseg. II. 20. od. Bomb. 19. Hit. ed. Sehl. I. 45. ed. Johns. 52. Vikramaca. 262; Sp. 443; SRB. p. 92. 68; SBHI. 3125; SRK. p. 171. 14; Tantrākhyāyikā II. 8; SHV. f. 64b. 671, 80a. 66; SSD. 4. f. 2b; JS. 263. 1 (baed).

Page #200

संशयितश्लोकाः। गर्भावासे शयित्वा कलिमलनिलये पूतिमध्ये जघन्ये
स्त्रीकुक्षौ पीडिताङ्गः कथमपि विवरान् निर्गतः क्लेदलिप्तः । भूयस् तत्रैव रोगप्रकृतिरिह नरो मन्दबुद्धिर्दुरात्मा
सोऽयं संसारचक्रे भ्रमति शठमतिर्लोकमध्ये यथान्धः॥ २४१ ॥ गात्रं संकुचितं गतिविगलिता दन्ताश् च नाशं गता ___ दृष्टिनश्यति रूपमेव हसितं वक्रं च लालायते । वाक्यं नैव करोति बान्धवजनो भार्या न शुश्रूषते
हा कष्टं जरयाभिभूतपुरुषः पुत्रैरवज्ञायते ॥ २४२ ॥ चण्डालः किमयं द्विजातिरथ वा शूद्रोऽथ किं तापसः
किं वा तत्त्वनिवेशपेशलमतिर्योगीश्वरः कोऽपि किम् ।
241 V} Found in A D E3 (extra).4 (extra) F1.2 SVP159 V (extra 15); Punjab 2101 V100 [Also BORI 328 V140 (33); BORI 329 V100; RASB G_7747 (extria); Punjab 697 V120; NS2V83 (87), 102 (100)]. - )
वसित्वा (for शमित्वा). F1 किल मल- F2 विमल-; SVP159. Punjab2101 किममल- (for कलिमल-). P. पूतमध्ये जघन्यैः. ---") F2 पिंडितांगः. D केशलिप्तः. -- ) E.I रागः (for राग-). Fa -प्रकृतिहिनरो. -") D E3. शवमये; F1.2 SVP159. Punjab 2101 शठमये.
242 V,NT Om. in BCE (D3. I oxirs) F. HJ BORI 326.327 Baroda 1781 BU Wai2 Jodhpurl.3 NS1.2 and 3. In F2N51, V112.-.) M4 विलुलिता M5 विदलिता (for विग). S (except Ys M45) भ्रष्टा च दंतावली (Y1-6 T G2.3.5 लिर, Y1 लीर). - °) Y: हृष्टिर् (for दृष्टिर् ). A भ्राम्यति; E3 X Y3 नस्यति. 3 वर्धते बधिरता (G"ते च बधिरं) (for रूपमेव हसितं). D Es. + F1.2 (Vai.) हसितं; F2 (Niti) J1.3 हसते; F3 हरते; F4 Jहसते (for हसितं). -")S (except Mi.s) नाद्वियते च (for नैव करोति.) M1.2 -जनैर् (for -जनो). T2 [अ]पि (for न). J3 Y2 शिश्रूषते; W1 शुश्रूयते. -4) DE J M. जरसा. 3 विभूत- (for [अ] भिभूत-). DF-IJX पुरुषं; M4.5°वपुषः- DF2 (Niti). 3. 4 J Mt. 5 पुत्रोप्यवज्ञायते; पुत्रोप्यमित्रायते. W Y T G M1-8 हा कष्टं पुरुषस्य जीर्णवयसः (W1 पुषः) पुत्रोप्यमित्रायते.
___BIS. 2103 (831) Bhartr. cd. Bohl. 3.71. Haob, and lith.ed. III.71. lith. ed. I. 73. Galan 67. Pasc, ed. Koseg. III. 195. ed. Bomb. IV. 78. Prasangābh, 17; Sp. 4161; SRD. p. 96. 16; SRK. p. 97.5; SA.38. 67; SS. 62.1; SU. 1038 (Bh.); SM. 1129%; SN. 572 ; SSD. 4. f. 11b; SSV. 1115%; JSV. 81. 3.
243 V} Om. in W.Y1 missing. .-.) Ait. 2B2 Eo. I FI. Y3 चांडालः;J3 जंडाला. BIGat किमथ. B शरोथ: F J2 शद्रोपि: Y3 शद्रो न. B2 F2 X Y2 G1-3 M1.2.1.5 वा (for किं). Gवा कोपि वा; 3 वैश्योथ वा (for किं तापसः).--°)GS (for )ि. B-निविष्ट-3 C-विशेष;Y (Y7 missing) Ti -विवेक- (for -निवेश-). BHst -निर्मल(for -पेशल-). Yint -पटर (for -मतिर). Bकोप्यहो: EJ Ms. कोपि वा; G1 Mi.. कश्चन (for कोऽपि किम्). - ") " -विवेक- (for -विकल्प-). A0-2 जाल- D मोह; Get

Page #201

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह
इत्युत्पन्नविकल्प जल्पमुखरैः संभाष्यमाणा जनैर्
न क्रुद्धाः पथि नैव तुष्टमनसो यान्ति स्वयं योगिनः ॥ २४५ ॥ चुम्बन्तो गण्डभित्तीरलकवति मुखे सीत्कृतान्यादधाना क्षः केषु स्तनभरपुलकोद्भेदमापादयन्तः । ऊरूना कम्पयन्तः पृथुजघनतटाच् छंसयन्तोंऽशुकानि
व्यक्तं कान्ताजनानां विटचरितभृतः शैशिरा वान्ति वाताः॥ २४४ ॥ चेतश् चिन्तय मा रमां सकृदिमामस्थायिनीमास्थया
भूपालभ्रुकुटीकुटीविहरणव्यापारपण्याङ्गनाम् । कन्थाकञ्चुकिनः प्रविश्य भवनद्वाराणि वाराणसी
रथ्यापतिषु पाणिपात्रपतितां भिक्षामपेक्षामहे ॥ २४५ ॥
९६
-पक्ष- (for - जल्प ). A0-2F1.4IH संभाव्यमाना (Hic.v.ac.v. as in text ); D F2 J X Y1. 3–6. 3T G2, 3.5 M3 आभाष्यमाणा ( F2 Y3 T2 णो; J: गैर; T3 णं ) ; Es. 4 F3M 1. 2 संभाष्यमाणो ( E3. 'नो ); Y2 आकीर्यमाणो; G+ आकृष्यमाणा I2J1 जनो (for जनैर् ). - d ) F2.5 Y2 नो; Y3 सं- (for न ). F2 क्रुद्धो ; X D पथि चैव; क्रुद्धःM+ पथिकैः C सु. हृष्ट( for तुष्ट ). A3 गच्छति ते; Eo (m.v. as in text ). 5 and Ec यास्यंति ते.
BIS. 2225 (889) Bhartr. lith. ed. I. 3. 98, II. 54. Galan 91. Schiefner and Wober. p. 24. Subhash. 284 ; SM. 910; SSV. 892; SSD. 4. 1. 26.
244 _ {Ś} Om. in B2 ( wrongly ) C D M43 Mysore 582 and Harilal's lith. ed. Y2 lost on missing fol. (a) A Ec I Y3 गलभित्तीर्; F3 गंडभित्तीन्. A E14.5 X 'शीकृतान्या (A3ना ); Ft. v. सीत्कृतं ह्या ; Y1 स्वीत्कृतान्या ; Y3 संसीत्कृतान्या . F2 IeXY7 [आ]ददाना. b) As Eo. ot वक्षस्यूत्-; D1 Gst वक्षस्तत्; E1. 3. 1 Y7 वक्षस्युत् ; F2. 3 वक्षःसत्; Fs वक्षःस्वा 43 - कंचनेषु; B1-कुंकुमांक-; Y: -कंचुकीषु. G1 स्तनपुट X - [ 3 ]खंडम् (for - [ उ ] द्भेदम् ). F1 Y3 आसादयंतः. - °) A2 W1 ऊरूणां; F1 हस्ताना - ; F2 ऊरूनोत्; Fat.v. गात्राण्युत्-. G1 - तटी. A2 It संश्रयंतो ( A2 °तं); A3 श्रंसयंतं; S ( M1.5 om. ) स्रंसयंतो (Gat अंश; G+ संसयन् ). A2. 3 शुकानि; B1 अंशुकांति ; Y1a अंकुशानि. d) G+ वृत्तं ( for व्यक्तं ). F's W विचरितकृतः ; G1 M1.2 विदितरतिकृतः (G1 ताः ). Eat वांतवाता:; Gs वंतिपातः.
BIS. 2302 (918) Bhartṛ. ed. Boll. lith, ed. III. 1. 49. Haeb. 52. Satakav. 68; Sp. 3945; SRD. p. 348. 19; SBH. 1855; SKM. 64.9 ( Baikalāvarta); Subhyālankarana of Govindajit f. 27a; SLP. 5. 37 (Bh.).
245 {V } Found only in S. - 9 ) X G+ श्रियं ; Y+ रसां; T3 रमा ( for रमां ). W2Y2.7T2. 4 G 1. 3 M3 आस्थायिनीम्. Y3 आश्रय. - 1 ) W1c. 20.3 G1 - भ्रकुटी; W+ Y3. 1 T2. 3 - भृकुटी - W - कुटीर विहर-; X -पठीरपणन-; Get कुटी वितरण - ; M कुटीविरहिण- (for कुटी विहरण- ). Wet -रण्यांगनां. - ) Y3 कंथां. W -कंचुकित: Xe Y3 भुवन. . * ) Y3 : वीथिषु (for पङ्गिषु ). X2 वाणिपात्र ; Yr पाणिमात्र M2 अवेक्षामहे .
BIS. 2304 (920) Bhartr. ed. Bohl. 3. 66. Haeb. 64. lith ed. I. 53. Galan 60. Fatekäv. 105; SSD. 4. 1. 31.

Page #202

संशयित श्लोकाः ।
छिन्नोऽपि रोहति तरुः क्षीणोऽप्युपचीयते पुनश् चन्द्रः । इति - विमृशन्तः सन्तः संतप्यन्ते न विधुरेषु ॥ २४६ ॥ जल्पन्ति सार्धमन्यने पश्यन्त्यन्यं सविभ्रमाः ।
w
चिन्तयन्त्यन्यं प्रियः को नाम योषिताम् ॥ २४७ ॥ - जातः कूर्मः स एकः पृथुभुवनभरायार्पितं येन पृष्ठं श्लाघ्यं जन्म ध्रुवस्य भ्रमति नियमितं यत्र तेजखिचक्रम् । संजातव्यर्थ पक्षाः परहित करणे नोपरिष्टान् न चाधो ब्रह्माण्डोदुम्बरान्तर्मशकवदपरे जन्तवो जातनष्टाः ॥ २४८ ॥
246_{N} Om, in J3 X Y 1.2.1.8 T3G M Sxngeri 309 Mysore 1642 and Jodhpur 1. - " ) F 2 अपचीयते Rs चंद्रः J शनैश्चंद्र, W3. + लोके (for पुनश् चन्द्रः ). - ९ ) C विमुषंतः. - * ) B1 संतप्येरन्. C D Eo. 1.3.5 I W1 ते विपदा ( W1 °दि); E2 H विधुरेपि; 12 व विपदा ; Ji सत्सु विदुरेषु; J2 विधुरेषु सत्सु; W2 - + विलुता लोके; Ys विपदि लोकेषु ; Y4.6 mily; Yo विधिरेषः ; T1. 2 विश्ऋथेषु लोकेषु (for विधुरेषु ).
BIS. 2314 (925) Bhartr. ed. Bohl. 2. 84. Haeb. 80. lith ed. I and III. 86, II. 87. Galan 85. Samskrtapathopa. 62. cf. Galan varr. 60; SRB. p. 47. 93; SRK. p. 19. 80; SSD. 2. f. 99b.
९७
247 {Ś} Om.in E NS 1 Adyar XXVIII-M-56. - 2 ) X 1 जलती ; X2 जल्पलती; T2. a ज्वलंति (for जल्पन्ति ). Y 3. 7 सार्थम् . - ' ) W पश्यंसत्यं ; Y1AB पश्यत्यन्यं; M4.6 विषत्यन्यं. W2. 4 सविभ्रमः ; Y1 (pr. text ) M3 सविभ्रमा; G+ ससंभ्रमाः. . * ) B2CHI c J F9–6 Y T G हृद्गतं (1+ °ता); M हृद्गदं DF's It X2 Y 1-2 चिंतयत्यन्यं. - 2) C प्रयः J1 स्त्रियः. Y1 योषितः.
BIS, 2371 (951) Bhartr. ed. Boll. 1. 81. Hasb 84. lith ed. II. 61. Vrddhacân. 16. 2. Pañic ed. Koseg. I. 151. od Orp. 111. ed. Bomb. 135. Vikramaca. 34. Subhash. 23; Śp. 1497; SRE. p. 348. 5 ( Vyasa ) ; SBH. 2771 ( Sri Vyasamuni); SRH. 54. 2 (Prataparudriya); SRK. p. 115. 13 (Sphuțaśloka); SU. 404; SSD 4. f. 20a; SSV. 1401; SLP. 4. 101 (Bh.).
248 { V, N } Om in ACE (Eo. 25 extra ) F5 W BORI 329 Punjab 2101 BU Jodhpur 1 NS1-3 Adyar XXII-B-10 and Mysore 1642. - 4 ) E2 एषः ; Xt ra: (for एकः ). F1 भरोत्सर्पिनं; M1 भरायार्पितो. I कष्टं; M पृष्ठ: - 2) Y1A भवति (for भ्रमति ) D Y1 G # येन ( for यत्र ). ( ) F 4 संयाता ; It उत्पन्न - ; X संजाता ( for संजात ). G1 M3 करणं (for करणे). Y3 नोपरिष्ठादधो वा Y1 °रिष्ठान्न ; Y: °रिष्टान; M4.5 'विष्टान (for °रिष्टान). M. 6 पंथा: ; M3 -याधो. – 2 ) J1.3 X8 Gat ब्रह्मांडौदुम्बरांतर् (X8 "ते); X 'डोदुबरांते. J 1 इव र (for -वदपरे ). E2 Y 1. 3 प्राणिनो जातनष्टाः (E2 निष्टाः ); X प्राणिनः संचरंति.
BIS. 2377 (956) Bharty. lith ed. I. 3. 94, II. 98, III. 91. Schiefnor and Weber p. 25; Sp. 4154 (Bh.); SRB. p. 98. 11; SBH, 1033; SSV. 554.
१३ भ. सु.

Page #203

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे जीर्णा एव मनोरथाः वहृदये यातं च तद् यौवनं ____ हन्ताङ्गेषु गुणाश् च वन्ध्यफलतां याता गुणज्ञैर्विना । किं युक्तं सहसाभ्युपैति बलवान् कालः कृतान्तोऽक्षमी __आ हातं मदनान्तकाटियुगलं मुक्त्वास्ति नान्या गतिः॥२४९॥ ज्ञानं सतां मानमदादिनाशनं केषांचिदेतन मदमानकारणम् । स्थानं विविक्तं यमिनां विमुक्तये कामातुराणामतिकामकारणम् ॥२५॥ तावन् महत्त्वं पाण्डित्यं कुलीनत्वं विवेकिता । यावज् ज्वलति नाङ्गेषु हतः पञ्चेषुपावकः ॥ २५१ ॥
249 { Om. in A F GVS 2387 BORI 329 Punjab2101 and NS2. Missing in Y1. - )J जीणान्यव. CS (except x Y335 Yr missing) मनोरथाश्च: Eot.v.2 रथाः सु-;J रथानि (for रथाः स्व-). Eat. it.st FII जातं; E व्याप्तं (for यातं). EH जरां; Eo. 3-5 Hst जरा I तथा; J1 न तद; G1 M12 तु तद् (for च तद). - ") PI हीनांगेषु. Hic. विंध्यफलतां: J2. वंद्यफलतां: X G1M1-1 मे विफलतां. E3. I जाता: F2. प्राप्ता; J यात्रा- (for याता). D गुणैर्यैर्. - ) I किं युक्तिं; X व्यक्तं तत्; युक्तं तत् (for किं युक्तं). H2 Ys Gat M2 [अ]भ्युपैति; Ms [अ]प्युपैति. Jat. 3 बलवत्-. Est कामः; F2 काले (for कालः). P2 हि सर्व कृतं; F हि सर्वांतकृद् कृतेर्थेक्षमी;Ys हि लोकांतकृत् ( for कृतान्तोऽक्षमी). -4) B (B2 by corr.) Jit X2 Y1-8.8 T CG1. 4.5 M1-3 हा ज्ञातं (B2 m.v. न ज्ञातं); मुक्त्वै कD नाज्ञातं; Eo. 2.4 ह्याज्ञानं; Es Wat.3. ह्यशानं; F: तज्ज्ञानं; F: W1.20 न ध्यातं; F+ यज्ज्ञानं; F अज्ञातं; H I (orig.) J2 Yह्याज्ञातं;I (by corr.) नो ज्ञातं; Xहाः सातं; Y1 G3 ह्यज्ञातं;Y3 भो ज्ञातं; G2 ह्यज्ञानान M. हा ध्यातं (for आ ज्ञातं which is found in Hic. 3c Jic.s). B C D F3. 4m.v. H I मधुसूदना"; E F2. Hie.v.sc.v.JY3 त्रिपुरांतका. DESY1.3-यगलं; H Ji-कमलं. दीनस्य: DEO.J3 मुक्तास्ति; F2 मुक्तेस्तु, Jit मुक्तासि; Y त्यक्त्वास्ति (for मुक्त्वास्ति). C कान्या (for नान्या).
BIS. 2425 (976) Bhartr. ed. Bohl. 3. 83. Hael. 78. lith. ed. II. 81, III. 79. Galan 81.
250 V Found in AC D E F13 BVB5 V 107 (extra)[Also CVS2387 V82%; BORI 326379; BORI 329 and Punjab 2101 V73; BORT 3:28 V97 (95); Jodhpur 3 V95 (94); Punjab 697 V90%; Ujjain 6-114 884 ; NSIV98; NS V 76 (75); NS 3 V 118 (extra). 1 --4) FA (m.v. as in text) or (for i). D ज्ञान- (for मान-). C -मदादिवारणं; Fit.v. -मदाविनाशनं; BVB5°मदस्य नाशनं. -') अंतर् (for एतन्). - ८) CD F अपि (for अति-). ___ BIS. 2450 (4089) Bharty. lith. ed. II. 3. 83; SSS. 14. 16.
251*18 om. in BORI329 GVS 2387und Advar XXIX-E-2. Y. missing. -°) B F कुलिनत्वं; Eo. 1.5X1.20 Y1 विवेकत्वं; G+ विवेकित्वं (for कुलीनत्वं). A. Ba D E F Hst I Jic W1.2 Xat G1.5 M4 विवेकता; Eo. 1.5X1.20 Y1G1 कुलीनता; Jit विवेकिन: M3 विपाकता (for विवेकिता).-") A2 कलति (for ज्वलति). Eo Xit Y3 नागेषु (for नाङ्गेषु). -") A0.1 (by corr.). 2. 30 Ba D F1.3 II IXY हंत: BIF Y3 हुतः; F हुत-; W स्वतः; M३ हताः; M. ततः (for हतः). As Mt. -सायकः; M3 -पादका (for -पावकः).

Page #204

संशयितश्लोकाः ।
तुङ्गं वेश्म सुताः सतामभिमताः संख्यातिगाः संपदः कल्याणी दयिता वयश् च नवमित्यज्ञानमूढो जनः । मत्वा. विश्वमनश्वरं निविशते संसारकारागृहे
संदृश्य क्षणभङ्गरं तदखिलं धन्यस् तु संन्यस्यति ॥२५३॥ वृषा शुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं खादु सुरभि
क्षुधार्तः सञ् शालीन् कवलयति मांसादिवलितान् । प्रदीप्ते रागानौ सुदृढतरमाश्लिष्यति वधूं
प्रतीकारो व्याधेः सुखमिति विपर्यस्यति जनः ॥ २५३ ॥ त्रैलोक्याधिपतित्वमेव विरसं यस्मिन् महाशासने
तल् लब्ध्वाशनवस्त्रमानघटने भोगे रतिं मा कृथाः ।
BIS. 2553 (1030) Bhartr. ed. Bohl. 1. 61. Haeb. 64. lith. ed. II. 52. Satakãv. 70 ; SRE. p. 166.594; SHV. app. I f. 11b. 22; SM. 1376; SN. 246 ; SLP. 4.94 (Bh.).
९९
252_ {V } Found in S [ Also ISM Kalamkar 195 V 19; Punjab 2885 V 19 ; NS3 V20.] – “ ) G+ M+ संख्याधिकाः ; Ms. 5 संख्याधिगाः. -- 3 ) Y: वनिता ( for दयिता). X G4 M1.5 वपुश्व; Yr पयश्च ( for वयश्च ). e) Wst Y2.3 अनीश्वरं. X2Y1G2.3 निवसते. d) W+ संदृश्यं. W1.2 त्वदखिलं ; X1.5.0 G 2.3 सुखमिदं ; Y2 तदितरं ( for तदखिलं ). X 2 धन्यास्तु : Y: धीरस्तु X T3 संन्यस्यते ; Y: स न्यस्यति.
BIS. 2578 (1039) Bhartr. ed. Bohl. 3. 21. Haeb. and Galan 18, lith, ed. I. 19; SSD. 4. f. 23a.
253_ {V} Om. in F1 W NS1.2. - a ) D तृष्णा तुध्य (om. from त्यास्ये up to सम्शा in '); F5 तृषार्तः सन्प्राणी ; Ji तृष्णा शुष्यत्यास्ये; X पिपासुश्चेत्कश्चित्; Go मृषा शुष्यत्यास्ये ( for तृषा शुप्य ). A1.2 C Eo. 5 शलिलं. Aot Ba Es स्वादु सुरभिः; C Ft. v. J M4. 5 शीतसुरभि (J1 °भिः); X Y T G M1-3 शीतमधुरं - 1 ) Jit क्षुधार्थं ; Jic. at क्षुधार्थ: DF5 Y1, 5 T2. 3 M3. + सञ्चालि; J1, 20 Y2.0.8T1G4. 5 M1. 2 शाल्यन्नं; Jat 3 सः शाल्यं; X3 G1.2 सशालीं. Y+ सम्शार्क ; Y7 सन्खारिं. Est कुवलयति. AEHF tv. I J 1 शाकादिवलितान्; B मांसाकव ; C मांसेन कलितान्; D साम्राज्यकलितान्; F2 सस्यादिफलितान्; F3 शाकादिफलतः ; FX1 Y1. 4-8_T_G2-6_M8 मांसादिकलितं (X1 ° तानू ); J 2. 3 चान्नं कवलितं ; X2 सूपादिकलितान्; X2 माषादिकलितं ; Y3 मांसाज्यकलितां ; G1 M1. 2. 4 शाकादिकलितं ; M5 शाकाद्यनुगतान्. " ) D F+t.v. 58 (except Gs; Wom.) कामाग्नौ; Ji माराग्नौ (com. माराग्नौ - कामरोगाग्नि ). C घननिबिडम्; Eot सुहृदतरम्. S (except X1 Y3G5; Wom.) आलिंगति ( for आश्लिष्यति ). C वधूः ; X1 वधुं - 4 ) HJ G2.3 प्रतीकारे; F+ YT G1. 4. 5 M° कारं Eo. 3-5 F2. 3. 5 I J1 X X1.2.4.0.7 G 2.3 सुखमिव. Es विपर्यस्यति बुधः ; G1 M1-3.5 विपर्येति कुजनः.
BIS. 2596 (1050) Bhartr. lith. ed. I. 3. 95, II. 85. Schiefner and Weber p. 25; Sp. 414S; SRE. p. 371. 131; SBH. 3387; SKM. 131. 72 ( Bhattajayanta); SM. 1446; SSD. 4. f. 18a; SSV. 1431.
254 { V} Found gonerally in N; omitted in S ( but Syngeri 309 V 70 ) BORI 329, Punjab 2101, and NS2; NS3 V 116 (extra). This is often taken

Page #205

१००
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह भोगः कोऽपि स एक एव परमो नित्योदितो जृम्भते यत्स्वादाद् विरसा भवन्ति विभवास् त्रैलोक्यराज्यादयः॥२५॥ ददतु ददतु गालीलिवन्तो भवन्तो . वयमपि तंदभावाद् गालिदानेऽप्यशक्ताः । जगति विदितमेतद् दीयते विद्यमानं
ददतु शशविषाणं ये महात्यागिनोऽपि ॥ २५५ ॥ दिक्कालाधनवच्छिन्नानन्तचिन्मात्रमूर्तये । खानुभूत्यैकमानाय नमः शान्ताय तेजसे ॥ २५६ ॥
as an alternative to ब्रह्मेन्द्रादि (286). - ") F1 पतिस्त्वमेव. Ji निरसं. Jat °शासके F2 °शोभने (for °शासने). - ५) Ba तं लब्ध्वा ; Eo.5 F1.2 Hic. 3c Ji तल्लब्धा : J2 तल्लब्धो.
नववस्तुमात्रघटने; Fs परितोषमेषि च मनो (for [अ]शन...घटने). D E F HIJ [आसन- (for [अशन). -°) F8.4 भोगः (for भोगः). F2 कायिक (for कोऽपिस). A Es एष; F1 एव (for एक). F3 भुवने (for परमो). D J1 नित्योदिते; Fi नित्योदिनो. Ao-2 ब्रुभितो; A3 ज॑भतो; EC उज्जृभते. -") J2t यत्सादाद. Ao. विषया (for विरसा). A0.3 विरसास: A1.2 Eo.sc ic.5 विषयास; Est.at वशगास; F भवतस् (for विभवास्). Es राजादयः; F Jit -राज्योदयः.
BIS. Cf. ब्रह्मन्दादि.
255 v} Found in A B C D; FiV 113 (extra); F4 V203; F. V28. [Also BORI326 129 (28); BORI 329 and Punjab2101 V29%; BORI328 V30%3 BU V343; Jodhpur 3029%; Punjab697 V26; NS1 V34; NS2V24 (23)].-") B ददत ददत. A. Ba गालिर; F5 गाली. गालिमंतो. -') BD Fam.v. वयमिह. c []समर्था F1.5 [s]प्यसक्ताः (for sप्यशक्ताः ). -4) A ददति (for ददतु). Aot शशिविषाणां. A किं (for ये).
BIS. 2702 (1102) Bhartr. ed. Bohl. 3. 99. Haeb. 97. Satakāv. 110. Subhăsh. 3113; SM 1566%3 SN.557; BPS. f. 250. 155%3 SSV. 1538.
256 {V, N} Om. in D F3, Punjab 697 and Punjab 2885. Added by later hand without number in Adyar XXIX-E-2. In Ji and Ujjain 6414 NI and Vi. Generally in V in N MSS., and in N in S MSS. In Ti and other southernmost sources, this often appears as Niti 0. -4) A0-2 Esc F Y3 दिक्पालाधनव-(Ao.1 com.: दिक्पालादि कहतां लोकपालप्रमुखे); E2 दिक्कालादिनवः; Y: दिक्कालर्यनव-; M दिक्कालाद्यपरि- Ja Y2-छन्ना-. A0-2 Eo.2.4c.5 [अनन्तविज्ञान'; Fa Ya Ticv. G1 M2. [आनंदचिन्मान': JI (Niti) -चिन्मात्रानंद. - ) Ao.2 B C Eo.at F1H Ja Y1.4-6.8 T GS M1. स्वानभयेक; It सानुभूत्यैक; Ys स्वानभूत्यैक. Fam.v. गम्याय; H2 -नाथाय; W -साराय (W4t -रूपाय); Gst -बोधाय (for -मानाय). - ") Fi चेतसे; G1 M3 शंभवे ( for तेजसे). Y नमः सोमार्धमूर्तये.
BIS. 2789 (1152) Bhartr.ed. Bohl. lith.ed. I and Galan 2.13; SBR. (Bh.);.. Laghuyogavāsisthasara 1. 1 (with com. of Mahidhara); ef. Laghuyogavāsistha of Abhinanda 6.1; also Yogavāsiştha VI A. 13. 12; SSD. 1. f. 2b.

Page #206

NN
संशयितश्लोकाः। दिश वनहरिणीभ्यो वंशकाण्डस्थलीनां
कवलमुपलकोटिच्छिन्नमूलं कुशानाम् । शकयुवतिकपोलापाण्डुताम्बूलवल्ली
दलमरुणनखात्रैः पाटितं वा वधूभ्यः ॥ २५७ ॥ दुराराध्यः स्वामी तुरगचलचित्ताः क्षितिभुजो
वयं तु स्थूलेच्छा महति च पदे बद्धमनसः । जरा देहं मृत्युहरति सकलं जीवितमिदं
सखे नान्यच् छ्यो जगति विदुषोऽन्यत्र तपसः ॥ २५८ ॥ दुर्गाचं हृदयं यथैव वदनं यदर्पणान्तर्गत
भावः पर्वतसूक्ष्ममार्गविषमः स्त्रीणां न विज्ञायते ।
257 {5} Om. in I W. - ") B2 D F1. 2.4t.v. -यदिवन-; Est -दिनवन, Xi दिशि वन;X2 दिशि दिशि Y३ दशवदन- Y1 विशवन- Y1-3 Ti M1.2 -हरिणेभ्यो; Ms करिणीभ्यो. Ha वांशकांड-3 Xशंसुशुक्ति; Y3 वंशकंड- B2 -स्थलानां; C Fi. HJ Xa Y1.1.4-8 TGM -च्छवीनां;X1 -टवीनां; Y3-स्थवीनां.-°) Jit कुशलम्Y पटलमू (for कवलम्). D F1. 2. 4tv. -लभेयं (for -लकोटि-). F4 X छन्न- (for -च्छिन्न-). - ) A Bat C D E F H X Y Gi शुकयुवति- J युवतिजन- Y1 वरयुवति- Y2 शरयुवति-; X उत युवति-; Ms. 5 अपि मधुर- (for शकयुवति-). [B com. शक जे यवन तेहनि स्त्री]. M4.5 -मुखीभ्यः (for-कपोला.).-") F1-नखाग्रे. Ji स्फाटितं. F2 व्यावधूभ्यः.
BIS. 2809 (1161). Bhartr. in Schiefner and Weber p. 22. Cf. Sāhityamīmāṁsā (p. 141) 7. quoting "शकयुवतिकपोलापाण्डुने.” Also Ksemendra's Aucityavicāracarca (KM 1, p. 142) "कीरीकपोलतलकान्ततनुः शशाङ्कः.” Also Kavyanusāsana of Vigbhata (KM 43, p. 5) "किं चेदानीं यवनतरुणीपाण्डुगण्डस्थलीभ्यः कान्तिः स्तोकं रचयति पदं नागवल्लीदलेषु ॥"; SLP. 4. 63 (Bh.).
258 V} Om. in J.-4)C Wic. 20. 30.4 X Y TG M दराराध्याश्चामी. F2-बल(for -चल-). Wit क्षितिभृता;X Y क्षितिभृतो. -°)CSच (for तु). CF2.3.5H
W1-3 X Y1. 8-8 (Y: om.) T GM सुमहति (for महति च). Y2.4-6. 8 T1.3 Ga. 3. 5 Ms फले; Tभवे (for पदे). CF We Y: दत्त- F1. ब्रह्म-(for बद्ध-).-.) Wit Y३ देहे. OF1.8.4 H Wit x Y (except Y2) TGM दयितं; Eat शकलं; F3 यदिदं. As We अपि, F2 इयं (for इदं). -') E2 शखे; G+ सुखे (for सखे). Get जयति (for जगति). F1 विदुषो नात्र; F विदुषो यत्र; Wat. st. 4t विदुषामत्र. F: तपसा.
___BIS. 2389 (1175) Bharlx. ed. Bohl. 3. 78. Haeb. and lith, ed. III. 75, lith. ed. I.77. Galan 71; SSD.4.f.265.
259 {N} Found generally in N; F: N49 and 77. Om. in S. - CE I अग्राह्य; It आग्राह्यं. J2 वदनं (for हृदयं). B C Est F (Fi second time) तथैव; Ji देव (for यथैव). B1 H I सद्; F1.2 तद्- (for यद्-). Est F1-4 -स्थितं (for -गतं). -) F1-4 J1 -दुर्गमार्ग-; J2.3 -मार्गदुर्ग- (for -सूक्ष्ममार्ग.). – °) J2 ज्ञातं दुष्कर-: BC

Page #207

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
चित्तं पुष्करपत्रतोयतरलं विद्वद्विराशङ्कितं
www
नारी नाम विषाङ्कुरैरिव लता दोषैः समं वर्धिता ॥ २५९ ॥ दूरादर्थं घटयति नवं दूरतश् चापशब्द त्यक्त्वा भूयो भवति निरतः सत्कथापादनेषु । मन्दं मन्दं रचयति पदं लोकचित्तानुवृत्त्या कामं मत्री कविरिव सदा खेदभारैरमुक्तः ॥ २६० ॥ दैवेन प्रभुणा स्वयं जगति यद् यस्य प्रमाणीकृतं तत् तस्योपनयेन् मनागपि महान् नैवाश्रयः कारणम् । सर्वाशापरिपूरके जलधरे वर्षत्यपि प्रत्यहं
सूक्ष्मा एव पतन्ति चातकमुखे द्वित्राः पयोबिन्दवः ॥२६१ ॥ धिक् तस्य मन्दमनसः कुकवेः कवित्वं
यः स्त्रीमुखं च शशिनं च समीकरोति ।
१०२
Eo. 2. ±, ँ -चपुलं (for -तरलं ). BCEF H1 आशंसितं (C शंसिता; E2 शंशित; Es 'संशितं ). d) Js विषलतां and वर्धितां F1. 2 नारी नाम नरस्य मोहनलता स्वर्गाप्रमार्गाला. BIS. 75 (21) Bhartr. ed. Bohl. extra 15. Haeb. 2.50; SRB. p. 350.76; SN. 269.
260 {N} Found generally in N ( J2 corrupt) and om. in S. - ") Ja दूरादनमर्थं. A2 नवां ; Est भवं; F3 च परं ; F1 न वा; Fs न तं; Ja om. ( for नवं ). F3 -शब्दः ; F1 - शब्दांस (for - शब्द ) . - ' ) As J2 त्यक्ता; E ( except Est ) कृत्वा . C संमतापादनेषुः D सत्सभारंजनेषु; E F 3. 4 I सत्सभापादनेषु Fi सत्पथापादनेषु; F2. सत्यभारं जनेषु ; J1. 3 सत्त्वभावो धनेपु; J2 सत्त्वं चाभावोदयेषु. e) Fs चरयति ( for रचयति ). C चित्तेनु' ( for 'चित्तानु' ). * ) F3 कामं कामं; J कार्ये मंत्री ( for कामं मन्त्री ). As कविरपि स्वेदयुक्तैरयुक्तः; D खेदभावैरमुक्तः; J3 भेदभावैरमुक्तः.
c
BIS. 2911 (1215) Bhartr. ed. Bohl. 3. 18. Hach. 2. 102. Subhāsh. 316; SRB. p. 142. 31 ; SN. 844.
AH सदा; G [अ ]न्वहं Yr प्रमाणे कृतं. - ' ) F 'नमेनू ; GM 1.6 गमे; M3
5
261 {N} Om. in W M2, NS. " ) J H3 देवेन. ( for स्वयं ). F3 जयति यद् ; G1 M3 जगदिदं ( for जगति यद् ). Get शमेन्; X2 Y: 'नयन्; Y2. 1 गमेन्; Y1 - 0.3 I G1. 20. 3. रमेनू (for 'नयेनू ) E ( except E3 ) मदान्; Ji महा; Gi M 3 तथा; G+ महन् (for महानू ). C नैवात्र यत्; J3 एवाश्रमः; Y2.1 नैवाश्रयं; M+ नेवाश्रयः -- ( "हारके; Y2 ° पूर्वके (for 'पूरके ) -
)
E3 पूजके; F पूरिते; Ja
BIS. 2980 (1255) Bhartr. ed. Bohl 290. Haeb. 103. Subhash. 316 ; SRB. p. 95.123; SN. 805; SSD. 4. f. 3b.
-
262_{$} Found in AE2 : ( Ś 106, 108 extra ) H. [ Also C2 562; Es and Baroda:-1781 (Š106, 108 extra ); BVB2 559 ( 58 ) ; Ujjain 6414 860; NS3

Page #208

संशयित श्लोकाः ।
भ्रूभङ्गवीक्षणकटाक्षविलोकितानि
कोपप्रसादह सितानि कुतः शशाङ्के ॥ २६२ ॥ न संसारोत्पन्नं चरितमनुपश्यामि कुशलं
विपाकः पुण्यानां जनयति भयं मे विमृशतः । महद्भिः पुण्यौघैश् चिरपरिगृहीताश् च विषया
महान्तो जायन्ते व्यसनमिव दातुं विषयिणाम् ॥ २६३ ॥ नायं ते समयो रहस्यमधुना निद्राति नाथो यदि स्थित्वा द्रक्ष्यति कुप्यति प्रभुरिति द्वारेषु येषां वचः । चेतस् तानपहाय याहि भवनं देवस्य विश्वेशितुर् निर्दोवारिक निर्दयत्तयपरुषं निःसीमशर्मप्रदम् ॥ २६४ ॥
ww
निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु
लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् ।
१०३
858 ( 59 ) . ] -- 3 ) E2 यत् ( for यः ). A0-2 शशिनश्च. A समं करोति. - ) E भ्रक्षेपसस्मित - ; Hक्षेपविस्मित- 2 3 - निरीक्षितानि ; H1. 2 - निरीक्षणानि (for - विलोकितानि ). - ' ) E2 'हसितं च (for 'तानि ). H1.2 कुतश्च चंद्रे.
BIS. 3119. Subhash 14; Sp. 3323 (Sridhanadadeva ) ; SRB. p. 262. 188; SBH. 1977; SRK. p. 278. 4 ( Sphutasloka); Kavindravacanasamuccaya 246; SHV. app. II. f. Sb. 85 (Dhanada); SK. 5. 155; U. 276; SL. f. 3b; SLP. 4. 14
263_ { V} Om. in C X. GVs 2387 $ extra 3, and V6. – ) B2 DEI पुण्योधैश. V चिरमपि (for चिरपरि ). G1 M. 2.1 °ता हि; I ( by corr.) तार्थ (for 'ताश्च). d) G1 Y7 महन्तो. Y2. 3 इह; GM अपि ( for इव ). A हातुं; Is जेतुं ; Jat धातु; Cat दातुर. Est + (m.v. as in text ) व्यसनिनां ; Xs विषविनां.
BIS. 3476 (1184 ) Bhartr. ed. Bobl. Haeb. lith ed, I and II, and Galau 3. 3; SRB. p. 368. 43; SBH. 3455 (Bh.); SSD. 4. f. Sb.
264 { V} Found in C D E F 3-5; DU V41 [ Also ISM Kalamkar 195 V 63 (65); BORI 328 V 108 (106); Wai 2 V 34; Jodhpur 3 V 103 (102); NS3 V52 and V97]. - 4 ) C नायातः (for नायं ते). C निद्राति नाद्यापि हि ; F3 निद्रा न बाधो न हि FBU निद्राति नाथो न हि - १ ) D E2. 4. 5 द्रक्षति; F3 हृप्यति ; F+ BU द्रक्ष्यसि ( for द्रक्ष्यति ). I पाल्यति; BU पाल्यसि ( for कुप्यति ). Fs ये मां (for येषां ). °) Es ते च स्थानपहाय. E: पाहि (for याहि ). C पदवीं (for भवनं ). F3 वै सेवितुं ; F विश्वप्रभोर (for विश्वेशितुर् ). (d ) F BU नो दौवारिक- C - निर्भयोक्ति-; D F3-5 BU - निर्दयोक्ति (for - निर्दयोक्त्य ) F1⁄2 - पुरुषं (for -परुषं ). C संवित्पदं; Eo शर्मप्रदः; F 'संपत्प्रदं.

BIS. 3612 (1550 ) Bhartr. in Schiefner and Weber p. 23. lith ed. II. 3. 40.
265 {N} Om. in X Y1 G2 33, Goa, Adyar XXII B-10, and Mysore 1642, Found in GVS 2387 twice as N11 and N 24. - a) F3 निंदंति. C अथ (for यदि ).

Page #209

१०४
अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा
न्याय्यात् पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ॥ २६५ ॥ नो चिन्तामणयो न कल्पतरवो नाष्टौ महासिद्धयस् ताव- देहवशाः परोपकृतये नास्माभिरप्यर्जिताः । नेदं मज्जति मानसं च चपलं ब्रह्मामृताम्भोनिधौ
धिग् धिक् कर्मकुटीमिमां तदपि न त्यक्तुं वयं शक्नुमः ॥ २६६ ॥ परिभ्रमसि किं वृथा वचन चित्त विश्राम्यतां
MV
स्वयं भवति यद् यथा भवति तत् तथा नान्यथा ।
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह
अतीतमननुस्मरन्नपि च भाव्यसंकल्पयन्
ww
अतर्कितगमागमाननुभवामि भोगानहम् ॥ २६७ ॥
➖➖
Jat स्तुवंति ') A3Y3 लक्ष्मी. यथेच्छं . * ) W2 - मरणमेव. नार्यास्त्वतः (for न्याय्यात् पथः ). C न धीरसत्त्वाः; G4 पदान्न धीराः.
ww

www
C परापततुः Yr समादिशतु B3 Eo - 2.5 Ie M1. 3. 6 4) A2 B C E5 F1 J23 Ms न्यायात्पथः; Jat न्यायात्पदं; Ms Aa Eit प्रतिचलंति; Js ( by corr.) G1 M1. 2 प्रचलयंति.
BIS. 3723 (1581 ) Bhartr. ed. Bohl. 2. 81. Haeb, 10 lith ed. I and III. 82. Galan 87. Sanskrtapathopa 62. Subhash. 61, 303; Sp. 225 ( Bh.) ; SRE. p. 78. 11 (Bh.); SBH. 278; SRH. 28. 12 (Bh.); SRK. p. 50. 2 (Prasangaratnavali); Alarikāraratnākara 471; ST 2. 1 ( Bh. ) ; SA. 24. 119; SHV. f. 47. 342 ( Bh.) ; SU. 1447; PT. 1. 39; SSD. 2. f. 99a; SMV. 28. 22; JSV. 173. 4; SKG. f. 17b.
266 { V} Found in AD E3 ( V extra 5 ) ; E ( V111 = 113, extra); F1. 2 (V113); EVB5 V 175 ( extra ). [ Also BORI 329 and Punjab 2101 V 96; GVS 2387 V 111; BORI 328 V 125 (128); RASB G 7747 V 110 (113); Punjab 697 V118]. - 9 ) F 1. 2 नोष्टौ ( for नाष्टौ ). - " ) DF 1. 9 वशात्. DE34 1.2 कृतयो (for " कृतये ). D अभ्युज्झिताः; F1.2 अध्यार्जिताः. * ) I 1.2 परम- (for चपलं ). d) BVB5 कूर्मकुटीम्. D त्यक्तुं न शक्ता वयं.
SRB. p. 214. 75.
---
267 { V } Found only in S.
4) X1 Yr
;
Ya
मुदा; X2 Y1.2.4-6.8 T G2-5 युधा. X2 विभ्राम्यतां ; Yr M1-30 विश्रम्यतां. 2) C1 M1. 2 यदा; M3 यथा ( for स्वयं). Y1B ( by corr) भ्रमति (for the first भवति ). Y7 तत्तदा ( for तत्तथा ). W Y2 (orig. ) अपि न स्मरन्; X G+ अनुविस्मरन् अपि संस्मरन्. W2.4 भाग्यसंकल्पयन् ; X बाध्यसंकल्पवत्. d) X कुतर्कगमना (for अतर्कितगमा - ). Y - 6.8T G1.5 -समागमान् (for - गमागमान् ) W अनुभव स्वभोगानिह. Y: भोगाननं.
BIS. 3963 (1718) Bharty. ed. Bohl. 3. 63. Haeb. and lith. od. III. 61. lith. ed. I. 52. Galan 57; SBH, 3153 ( Ksemendra); SRK. p. 92.9 ( Sphutaśloka); SSD. 4, f, 30&.
-

Page #210

संशयितश्लोकाः। पाणिं पात्रयतां निसर्गशुचिना भैक्षेण संतुष्यतां
यंत्र क्वापि निषीदतां बहुतृणं विश्वं मुहुः पश्यताम् । अत्यागेऽपि तनोरखण्डपरमानन्दावबोधस्पृशाम्
अध्वा कोऽपि शिवप्रसादसुलभः संपत्स्यते योगिनाम् ॥ २६८ ॥ पाणिः पात्रं पवित्रं भ्रमणपरिगतं भैक्ष्यमक्षय्यमन्नं
विस्तीर्ण वस्त्रमाशादशकमपमलं तल्पमस्वल्पमुर्वी । येषां निःसङ्गताङ्गीकरणपरिणतिः स्वात्मसंतोषिणस् ते
धन्याः संन्यस्तदैन्यव्यतिकरनिकराः कर्म निर्मूलयन्ति ॥२६९॥ पातितोऽपि कराघातैरुत्पतत्येव कन्दुकः । प्रायेण साधुवृत्तानामस्थायिन्यो विपत्तयः ॥ २७० ॥
268 {v} found only in S (missing in Y7) [ Also Punjab 2885 V89 (90). 1 --- ") X Gst पाणिः; Ms पाणी. Y2.3 शुचिना. Yat. st_X2 Y1-3 T2. 3 G1.2 भैक्ष्येण. -- ") 11 निषादतां; Y३ निषेचतां. -- ) 31 आत्यागेपि; Y3 आयोगेपि. W Y2-5 G3.5 -स्पृहां (C3 °हा); T3 -स्पृशो. -") W मर्त्यः; X1 लब्ध्वा X लब्धा ; Y1 मध्ये; Y3 G2. 3.5 मत्वा; I's मद्वा; ( अद्वा. W1 °सुलभां; W2-+ Gi. 2t सुलभाः; X सुलभे. x संपत्सते; Gat संपद्यते.
BIS. 4021 (175) Bhurtr. ed. Bohl. 3.91. Haeb.52. lith. ed. I. 43. Galan 85%3 SDK. 5. 67.1 (p. 321, Nagnācārya); SSD. 4. f. 25b.
269 {v} Om. in IJ W and Harilal's lith. ed. Missing in Y7. -a) Xa पाणेः. 13 भ्रमणपतगता. B2 D Eo.2.4t F2.4XI Y1.4-6.8 T G3.4 M भैक्षमः Hst लब्ध (for भैक्ष्यम्). Hat भैषय्यम्; X1 अप्यक्षम् (for अक्षय्यम् ). M3 अंग (for अन्नं). -°) A-दशकमविकलं; P2 [उदकमपि विमलं; X दशकमपतुलं; Y6.8 Ti G+ -दशकमचपलं; T2.3 'दशकमपरुष; GS -धवलमपमलं; Mi.s -दशकमलमलं. Y: तव्यम् (for तल्पम् ). Y2 आकल्पमुर्वी; M3 अल्पं स्वमुर्वी. - ") X Y1B T3 Ms एषां% Y3 योषा- (for येषां). X1 निःसंगिता- (for निःसङ्गता). 12 -[अंतःकरणपरिणतिः F3.-[अंगीकरणपरिणति; X -[अंगीकरणपरिणता (12 तान); Y1.1-6.3 T GM1-3 -[अंगीकरणपरिणत- (T2.3 G1.2 'तः);Y2 [अंगीकरणपरिगत- 1.5 -[आलिंगनसुखमतुलं. B Fam.v. H X2 Y1-8 T G
M स्वांत- (for स्वात्म.). -4) B 'निरताः (Bat.v. as in text). Y3 कर्ममन्मूलयंति; T2 कर्म निर्मलयंतः; T कर्म निर्मलयंती: M3 कर्ममन्मलयंति.
____ BIS. 4019 (1753) Bhurty. Galan 3. 84. Nitisalink. 83. Santis. 4.7; SRB p.371. 113; SSD. 4. f. 25a.
270 {v} Cf. 276. Om. in X YT G M (but Y3 N IX-4) and Harilal's lith, ed. -")Ji Wi qfaatra. Bi TTTET °) B1 हत्यनत्येव; E5 उत्पतत्यैव; WI (by corr:) उत्पतन्नैव. W2 कंटकः. ---- ") D साधुवृत्तीनां; Eat F1-+ Hit. 2. 8t हि सुवृत्तानाम्. -4)C Eot F. Ji V+ आस्थायिन्यो. CI विभूतयः.
" BIS. 3886 (1685) Bhartr. ed. Bohl. 2. 83. Haeb. 26. lith. ed. I and Galan 84. Subhash. 195%; Sp. 486%; SEB. p. 45.30%B SBH. 222; SA. 24. 117; SHY. app.
१४ भ. सु.

Page #211

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे पान्थस्त्रीविरहानलाहुतिकथामातन्वती मञ्जरी ___ माकन्देषु पिकाङ्गनाभिरधुना सोत्कण्ठमालोक्यते । अप्येते नवपाटलापरिमलप्राग्भारपाटच्चरा ___ वान्ति क्लान्तिवितानतानवकृतः श्रीखण्डशैलानिलाः ॥ २७१ ॥ पुरा विद्वत्तासीदुपशमवतां क्लेशहतये ___ गता कालेनासौ विषयसुखसिद्धयै विषयिणाम् । इदानीं तु प्रेक्ष्य क्षितितलभुजः शास्त्रविमुखान्
अहो कष्टं सापि प्रतिदिनमधोऽधः प्रविशति ॥ २७२ ॥ प्रणयमधुराः प्रेमोगाढा रसादलसास् तथा
भणितिमधुरा मुग्धप्रायाः प्रकाशितसंमदाः। I. fol. sa. 24 (Silabhat tarika ?); PT. 1. 8; SSD. 2. I. 12Gu; ASSV.106 ; SKG.
९सय
NA
f. 17b.
271 {s} Om, in C Ji and ISM Kalamkar 195. --- ")D I fayfai ; F3.4 J2S (except X1 Gi) 'नलाहुतिकलाम् (Y: 'नलीहुतिकथाम्; Y3 °नलावतिकलाम्); Ba Fam.v. H नलद्युतिकलाम. J2 मंजरी.---") F3 सा कंदेपु. B1 हि कोकिलाभिरधुना; WiMs पिकांगनाभि(Ms 'नापि)मधुना. Bi Es. it [1. 3 (... as in text) Ye.v. आलिंग्यते (for आलोक्यते). - ) T1 अल्पास्ते; C1 अस्येते; अ ते (for अप्येते). 2. 3 XM3-5 नवपाटली-. W -परिमला; C2 -परिमलाः ; C परिमले (ior -परिमल-). ) -प्राग्भारपादाचरा; Ta -प्राग्भारपाटश्चरा; Gi प्रागजपापाटवा; Gat प्रोद्भारपाटच्चरा. -") P5 वाति (for वान्ति). M2.4.5 श्रांति- (for कान्ति-). C -वितानतानच-. B F G -भृतः;
W G1 -कृताः (for कृतः). A त्रैखंड- Y3 G1.2t. + श्रीकंठ, F_Y2 Ms. शैलानिलः; P3 -शैलानिला: Y2-शैलानला: G1 -कंठानिलाः; Gat शैलानिभाः.
___BIS. 4050 (1769) Bhartr. ed. Bohl. and lith, ed. III. 1.36. Ilaclh. 30. liti. ed. II. 833; SLP.5.20 (Bh.).
272 {v} Found in ACDE 11+ [Also Jodhpur 3, BORI 329, anul Punjab2101 V30; BORI326 V5 (31); Punjalh697 V:
1 N115); V2) (24); NS3 V107 (extra)]. -“) अमलिनधियां; ]) अपशमवतां । उपशमयतां. F केशहृदये. - ") C F (orig.) विषयिनां; F+ (by corr.) विषयिना. - ) CH-Es सा (for तु). A-विषमाम् (for -विमुखान्). -- ") D कष्टं (for सापि).
BIS. 4143 (1802) Bharti. ed. Bolil. 3. 100. IIaeb.98. lith. od. II. 27. Subhāsh. 311.
27315 Om. in D .E, Mysore 582 (last three substitute मधुरमधुर) Adyar XXII-B-10. Wrongly om. in Es. - ") Ba Lot (by corr.) ILY"मधुरा Eoi(orig.)1.2 T3 °मधुर-; Hsc Ie °विधुरा (for मधुराः) | II com glass विह्वलाः ]. A प्रेमप्रौढाः; BE (Es missing) It X Y1.2.6 प्रेमोद्वारा: F. V प्रेमोवाढ Ys.3 T Grts प्रेमोदारा: Yr प्रेमोवाडा. A प्रसादवशास्तथा; E रसातलसस्तथा; 4 रसाय यथा तथा; Hit. 9.30 प्रसादपदास्तथा; Hic. c प्रसन्नपदास्तथा; Jit रसायनरसोदय वा तदा; Jic. सो(2 सादय वा तथा:Y2.5 G2 रसायुतास्तथा (Y2°दा);YI रसागत(M काराः सुधा

Page #212

१०७
संशयितश्लोकाः। प्रकृतिसुभगा विस्रम्भाः स्मरोदयदायिनो
रहसि किमपि खैरालापा हरन्ति मृगीदृशाम् ॥ २७३ ॥ प्रथितः प्रणयवतीनां तावत् पदमातनोतु हृदि मानः । भवति न यावच् चन्दनतरुसुरभिर्मलयपवमानः ॥ २७४ ।। प्रदानं प्रच्छन्नं गृहमुपगते संभ्रमविधिः प्रियं कृत्वा मौनं सदसि कथनं चाप्युपकृतेः।
Dac
Yi.s 'T' रसाश्रयतां गताः; Y: रसाश्च यथा तथा; Ys रसोदयनिर्भरा; G1 रसाई यथा तथा; C3 रसैः कृतनिर्भरा; रसादयो यथा; रसाश्रयतां तथा; M: रसोदयधातवो; Ms रसातया तथा (for रसादलसास तथा). -")A B2 CE (except Eot; E3 missing) I F3 X Y1 भणित-; Lot Y2-1 भणति-; Fi. रणित; Jit प्राणिति-; Jic G2 प्रणित-; WI YA G+ प्रणति-3 Y1-+ P2. फणिति-;'' पणिति- (for भणिति-). Bi F -चतुरा; M3 -मधुना (for -मधुरा). C मुग्धाः प्रायः; 3 F: Jit Y: G: मुग्धा(G3 ग्धाः)प्रायाः. BH1c. 80 प्रकासित- AY2. 4 (2.3 -मन्मथाः; Y7 -नर्मदाःW -प्रमदाः (Witमुदाः); G1.2.3 -संमताः (for -संमदाः). -- ") F: सुलभा; Jit -शुभगा; G2t -स्वभगा. A Y: विश्रंभार्याः; B1 E It विश्रंभाहाः; B2 विख्यातार्थाः; C विस्रभावाः; ' विश्वभार्याः (t. v. विख्रभार्याः); F विश्रब्धार्थाः; F विश्रंभार्द्राः; I विश्रंभार्थाः (1Iit: विष्टं'); Hic.v. 86.V. Ic -[आ]विर्भूतार्थाः; J1 विसंभाई- J2 Y2.4-6. S T COM1-विसं(Y'अं")भार्दाः; Y: विश्वंभााः (for विस्रम्भार्हाः). C प्यायिनो (for दायिनो). -- ") M3 हरसि (for रहसि). B न खलु ; Y1 कमपि (for किमपि). A B Te Ji (gloss) स्वेच्छालापा; B1 कंठालापा; H2 Y2. 4.6 (2.3 स्मेरालापा; W1 स्वैरालापान. Cहरंत; Fरचंति; Y1 दहंति; 4 जयंति (for हरन्ति). Hi W2-4 मृगदशांJit Ms मृगीदृशः.
BIS. 1218 (1836) Bharty. cd. Dohl, and lith. ed. III. 1. 30. lith.ed. II. 56. Satakiv. 65%3; SLP. 4.98 (D.).
274 IST Om. in CJI, Wai 2, Ujjain 6414, Nagpur 1087, BORI 326. d missingin Pr. ---) प्रथया Lot.itIY T3 प्रथित; E2t प्रायः प्रिथिता: F3 X प्रयतः F+ प्रथयति; J पतितः; Y6 दयितः; M प्रथितं (for प्रथितः). G1 प्रणयवनितानां. B2 F5 W प्रियपुरतो(B2 °पुरुषो)युवतीनां%B H प्रिये प्रणयकुपितानां. -") F1.3 तां तां (for तावत्). A3 B Est Fi (by corr.) Hit. 2.31XY1.3 पदमातनोति; F1.3 मुदमातनोतु; M. स्थानं तनोति (for पदमातनोतु). Ms मानं (for मानः). --- °) Es न भवति; Y: वहति न (for भवति न). स्त्रीणां (for चन्दनः). X यावद्भवति न चंपा-..-) M3 चंदनतरु-(for तरु-). Eot-सरति; F2 WE CM3-सरभि-. Eot -निर्मलयपवमानः; Ea G1 -मलयपवनः; F2 -मल्यपवनः. W1-मधुरनिर्मलः पवनाः; W2-4 -मधुनिर्मलः पवनः (W com. यावन्मलयानिलो न भवति).
BIS. 4347 (1916) Bhartr. cd. Bohl. 1. 32. lith, ed. II. 91. Satakāv. 65%; SLP. 5.24 (Bh.).
275 {N} Om, in X Y7. A later addition on a new fol. in Adyar XXIXE-2. J Ya order acbil. -.) Eo प्रधानं; J1 प्रसादं (gloss - प्रसन्नत्ववु). Y1A ग्रहमपगते. --- ) J3 कदनं. CF W (Wi doubtful)GIM3 न (for च). F2 [अ] प्यपकृतेः; Ji.3 [अ]प्युपकृते; Y [अभ्यपगतेः. - ) B1 अनुत्स्येको; E3 F+ अनुत्सेका Esc अनुच्छेदो;IY अनुच्छेको Y2 निरुत्सेको; G1 M2.3 अनुद्वेगो. A लक्ष्मीभिरनुभवसाराः; D लक्ष्म्या निरभिभवसागराः; E F लक्ष्मानि(F) °नि)रभिभवनीयाः; Est लक्ष्मणविभवसाराः; E3orलक्ष्म्या निरभिभवनीयाः; F3 लक्ष्म्या अतिक्भिव; F It लक्ष्म्यां(F5°क्ष्म्याः )चिरविभवसारा (Itरा); I लक्ष्म्या न रतिभवसारा J2 Y3 T1.3 G: M4.5 लक्ष्म्यां निरभिभपसारा:

Page #213

१०८
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे अनुत्सेको लक्ष्म्या निरभिभवसाराः परकथाः
सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम् ॥ २७५ ॥ प्रायः कन्दुकपातेनोत्पतत्यार्यः पतन्नपि । तथा त्वनर्यः पतति मृत्पिण्डपतनं यथा ॥ २७६ ॥ प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः
प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः । विनैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः
प्रारभ्य उत्तमगुणा न परित्यजन्ति ॥ २७७ ॥
W1.2.4 लक्ष्म्यां (W "क्ष्म्या)निरवधिभव'; W लक्ष्यां विरतिभव; Y2.1.5 Gi. + M1-3 लक्ष्म्यामनभिभवगंधाः (G1.4 M1.3 "वसाराः). Ei.b G: -सारा; J1 -सारः (for -साराः). I GB पर(I ऽपर)कथा. --4) J1 केनोदिष्ट. D रावृत्तमिदं; E J3 रावतमिदं. Y2.4.5 श्रुतेत्यंतासक्तिः पुरुषमभिजातं कथयति (Y, 'सि).
BIS. 4253 (1869) Bhartr. ed. Bohl. 2.51. Hael.79. lith. cd. I. 63, II. 64; Galan 67. Kuvalayananda 140%; SRB. p.2.249; SBI. 281; SRI. 168. 39. SRK. p. 15. 40 and p. 21. 102 (ST.); PT. 1. 55%3B SSD. 2. f. 93a.
276 N} Cf. 270. Om. in W, Punjab 2885, BORI 326. - 4) F1 Y3. Ca दैवात; T1.2 Gi M यथा (for प्रायः). X1 G2 M2 कंतुक-. B2-घातेन (for पातेन). Ji स्यात्कंतुकतः पाताद्; J2 रयात्तु कंदुकः पाताद्; J3 रयात्कंतुकवत्तर्ण; Y2. 4. 5.8 T3 43.6 दैवात्कंदु(Ya G3.5 °तु)कवन्नन; Yo G! दैवात्कदुकवत्तूर्णम्. - ") D Fot. it. st FI X YTM2 पतति; J_Y2.4-6.8 T3 G4. 5 उदेति; Y1 G2. न स्थायी (for [उत्पतति). - ) A1. a B2 तथा नु; F2 यथा तु; X तत्वार्थ:- J2 X नार्यः (for [अ]नार्यः). - ") A0. 1.3 मृत्पिडे; Xi. मृत्पिडं. Est -गुडिका; Hit -गुटिका (for पतनं).
BIS. 4333 (1906 ) Bhartr. ed. Bohl. extra 14. Haeb. 2. 27. Pasc. ed. Koseg II. 170. ef. BIS. 5090. Subhash. 195 (varr.) SA. 24. 117 (var.); SKG. f. 17b.
277 {N} Found only in S [Also Punjab 2885, N27 ; NS3 V112 (extra).] - 4) M3 आरभ्यते. x नीचा. ---- १) T3 M3 आरभ्य. We X1 YIA -विहिता; W: (by corr.) -चरिता; X2 -पिहिता: Y2 Gs -निहिता: Y: -निरता: Y1-6.8 Ti Ge... M3 -निहता (for -विहता). Y: [अ]पि रमंति. - ) X YHAB, 2. 3. T G1. + 1-3 मुहर्मुहर (for पुनः पुनर). Y३ प्रविहन्यमानाः; .5 प्रतिहन्यमानं. -4) X Y T CM प्रार (Y1B°लब्ध म् (for प्रारभ्य). W Y1 (printed ed.) जना (for 'गुणा). M3 परित्यजंते.
BIS. 4342 (1913) Bhartr. ed. Bohl. 2. 73. lith. ed. I. 26, lith, ed. II and Galan 27. Dasarāpāvaloka on 2. 1 (यथा वा भर्तहरिशतके). Mudririksasa 48 (II. 17). Pafic. III. 255. ed. Bomb. 177. Vet. in LA (III)1; SBH. 544; SRH. 168. 32 (Mudrārāksasa); SS. 54. 6%; PT. 7.6%3 SSD. 2. f. 99a%; SSV.383%3 JSV.175.9.

Page #214

१०९
AIN
संशयितश्लोकाः। प्रियसखि विपद्दण्डव्रातप्रपातपरंपरा
परिचयचले चिन्ताचक्रे निधाय विधिः खलः। मृदमिव बलात् पिण्डीकृत्य प्रगल्भकुलालवद् __ भ्रमयति मनो नो जानीमः किमत्र विधास्यति ॥ २७ ॥ प्रीणाति यः सुचरितैः पितरं स पुत्रो ___ यद् भर्तुरेव हितमिच्छति तत् कलत्रम् । तन् मित्रमापदि सुखे च समक्रियं यद् __ एतत् त्रयं जगति पुण्यकृतो लभन्ते ॥ २७९ ॥ प्रोद्यत्प्रौढप्रियङ्गुद्युतिभृति विदलत्कुन्दमाद्यविरेफे
काले प्रालेयवातप्रबलविकसितोदाममन्दारदाम्नि ।
278 TV, N} Om, in CFT I WIY2.s, and BVB2, Jodhpuri, BORI 326, NS1.2, Adyar XXVIII--56. NSS V122 (extra), Srngeri 309 V99.--.) E2 J2.3 XY-TI. C1-25112- प्रियसख: Th प्रियनिज-. BF.5 -दंडप्रांत-: Eo.2.40.5-दंड-; Fa x Y1.4-3 T GM -दंडाघात-( घाताद; G1 खात.) (for -दण्डतात-). BY Ms-प्रभावEtc.st J3 -प्रताप-;X -विघात- Yo Ti GB -प्रवात-; G1 M1-3 -प्रघात; G+ -प्रतप्त- (for -प्रपात.). -") Gat -परिचल- (for -परिचय-). F Y1.5.8 T G1.5 M बले; F5 -वते;X2 'चलचू; Y1-जले (for -चले). चिंतावक्रे. F Yit विधाय; P+ [s]भिधाय; J1 निराय: (for निधाय). JI-सविधिः; Jat निधिः (for विधिः). Est FYs खल; F2 J1 किल; G4 खलं. - ) F3 च बलात् (for बलात्). G+ बंधीकृत्य. T3 प्रचंड- (for प्रगल्भ-). -d) D भ्रमयसि. BF2 जनं; P5 तनो (for मनो). A2 G+ विधास्यते; J विधिनास्यति.
___BIS. 4363 (1931) Bhartr.in Schiefner and Weber p. 25%; Sp. 451 (Vijjaka); SRB. p. 93.86 (Vijjaki); SBII. 3137. SHV. f. 64a. 667, 79b. 63 (Vijjaka).
279 N} Om. in X. -- ") F1.3 JW Y6-8 T G1.4 M यः प्रीणयेत: Y2 यः प्रीतयेत्. I Y: स्वचरितैः; It (hy corr.) स धन्यो;J सुपुत्रो (for स पुत्रो).-°) Y2 सुखम् (for हितम्). - ) J3 Ys यन्मित्रम्. W2.4 सुखं च; T2 सुखेपि. A2.3 (both doubtful); B1 समक्रियं स्याद; Eot.it समं क्रियं यद; Hit. 2.st यदेकरूपं; J3 G1 M3 समप्रियं यद् (J. तद् ). Y समक्रियं यदि; Y3 Gat समक्रियं तद् -- “) W4 तत्तत्रयं.
___BIS. 4363 (1926) Bhartr. cd. Bohl. 2. 58. lith. ed. I. 67, II. 68. Galan 70, Subhash. 306; SRB. p. 50.92%B SBI. 2929%B SRH.163. 160. (Vallabha); SRK. p. 18.74 (ST.) ST. 36. b; SA. 36. 11 (order cabd). Vs. 811; SHV. app. I. f. 1la. 13; SSD. 2. f. 119b.
280 {Ś} Om. in W, and Harilal's lith. ed. Ya lost on missing fol. — a) Estप्रौद्यत्प्रौढ-J1 प्रौढग्रोद्य-:G3.3 प्रोद्यदाद- F2 -द्यतिधति: B2 सरसं:D विर Y.GMi.2 विलसत;X Y1.3-6. S T G2-M3-5 विकसत्-. B1 कुंकुमोद्यदु-F2-कुंकुमार्य; Fat.v. -कुंकुमाढ्य-; F1 कुंकुमाद्यन्. F2 द्विरेफ; X -द्विरेफा; Gat -धुरेफे. -') D कालपालेयT? -वाता- (for -वात-). Y प्रचलितललित- Ao-2-प्रचुर- Eo.1 (orig.). 20.5 F1.4 H J Y1.4-6 T GM प्रचल-3; F-प्रचय- (for प्रबल-). JX Y1.4-4 T1.8 GNM -विलसित-. C

Page #215

११०
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे येषां नो कण्ठलग्ना क्षणमपि तुहिनक्षोदरक्षा मृगाक्षी
तेषामायामयामा यमसदनसमा यामिनी याति यूनाम् ॥२८॥ फलं वेच्छालभ्यं प्रतिवनमखेदं क्षितिरुहां। ___ पयः स्थाने स्थाने शिशिरमधुरं पुण्यसरिताम् । मृदुस्पर्शा शय्या सुललितलतापल्लवमयी
सहन्ते संतापं तदपि धनिनां द्वारि कृपणाः ॥ २८१ ॥ बाले लीलामुकुलितममी मन्थरा दृष्टिपाताः
किं क्षिप्यन्ते विरम विरम व्यर्थ एष श्रमस् ते ।
laeuna; D F1.3 J1X1 -[उहार- FJ2XY1- T GE. [उदार- C-वाते; JY1-8 T GI.P. 4 11-3 °धाम्नि X2°दम्नि; Gist दाम्ना. - ) J2 Y: T3 Ce एषां. नौ; T2 नः (for नो). C D Eo.1 F4.5 I Y: Cit.: [उत्कंठलग्ना; 11 G2 कंठलग्नाः; Ms कर्णलग्न-. D तुहिनं. A3 -क्षोदशक्ता; Bi D E2.3 ILLX Yive.1-6. S T G2.3.5 1.5 क्षोददक्षा; B2 क्षोदराक्षा; C-क्षोदरक्ता; F3 -क्षोददाक्षा; F [उत्कंपिवक्षो; 1 -क्षोदलक्षा; Ji -क्षोदलक्ष्मा; Y11 -क्षोददक्ष्या; Y3 -क्षोदवक्षा; Y: -क्षोदरक्षी; C) क्षोभदक्षा%
BM क्षोभरक्षा :क्षोदराक्षो. Y1 C2. मृगाक्ष्यस्; M3 मृगाक्ष्या. --- ") A0- मायामयीमा (Ao. com. मायामयी। इमा, इमा कहतां आ); A3 आयातयामा; B2 C आयातियामो; D F1-3 11 [ JY3. TG1-3M आयामियामा; E2t आयातियामा; F+ आयातमाया; P5 आयामनीयं; 1 आयानियामा;x आयातयामर; Y1 आयामि यामैर. Aot यमसदनगता; Aoc. 1. 2 निभा. J2 GE A1-+ यातु. BID CL 1.2 नूनं (for यूनाम्).
BIS. 4366 (1928) Bhartı. Schiefner rond Weber p. 23 ; $p. 3924; SDH, 1843; SDK. 2. 172.3 (p. 181); SU. 889; SLP. 5.34 (Bh.).
281 v} Found in S (except Srigeri 309). -- ") V4 श्वेच्छालभ्यं; MB चेच्छालभ्यं. Wat. c प्रतिवचनखेदं; W3c प्रतिवचममखेदंY प्रतिभवमखेदं.-) M4.5 लभ्यं (for the second स्थाने). M भाति शिशिरः भवति शिशिरः (for शिशिरमधुरं). - ) Ya -तरा; GAME-तला (for -लता.). Y2 चंपकमयी. - ") Y2 संलापं (for संताप). Wit ध्यनिनां (for धनिनां). X1 कृपणः.
BIS. 4368 (1930) Bhartr. ed. Polhl. 3.28. IIaeb. and Galanॐ. lith. cd, I. 26; SRB. p. 72.54; SKI. 128. 3 (Krsnamisra); SRK. p. 62.9 (Bh.). Prabodhacandrodaya IV. 19; SUV. f. 77a. 871 (Krsmanišra); BPB, 270; SSD. 2. f. 137b.
282 SS, V} Om. in F2 H I, ISM Kalamkar 195 and Mysore b82. NS3 S107 (108, extra). Occurs twice in D E F V73 (71), S193 GVS2387 V3, 533B Punjab 697 S18 (19), V68. --- ") A0 -मुकिलितममी; BIX -विलसितममी; Ba -विललितमिमं; Jit-मुकुलितमिमं; Y: G1 मुकलितवली. P. G+ मंधरा; सिंदरी-BJY7 Gi मंदरा; W1. 3. 4 सुंदरा. - ") B विरम विरस. B2 एक; C एव (for एष). Wat. 4 समस्ते (for श्रमस् ते).-) B C D E (Vai) F13.5 JS (except x M4.5) संप्रत्यन्ये; F4 संप्रत्यंते. C वरम् (for वयम्). Bअपगतं; C_E (Vai) उपगता; Eot (Sr.) अपिरतं; Eoc.(Sr) and Vai.1.2(Sr.).5 (Sr. and Vaic) अपरतं; उपरता; CM अपि गतं; M3 उपरतां (for उपरतं).

Page #216

WAM
संशयितश्लोकाः।
१११ संप्रत्येते वयमुपरतं बाल्यमास्था बनान्ते
क्षीणो मोहस् तृणमिव जगज्जालमालोकयामः ॥ २८२ ॥ ब्रह्मज्ञानविवेकिनोऽमलधियः कुर्वन्त्यहो दुष्करं
यन् मुञ्चन्त्युपभोगभाज्यपि धनान्येकान्ततो निःस्पृहाः। न प्राप्तानि पुरा न संप्रति न च प्राप्तौ दृढप्रत्ययो ___ वाञ्छामात्रपरिग्रहाण्यपि परं त्यक्तुं न शक्ता वयम् ॥ २८३ ॥ ब्रह्माण्डमण्डलीमात्रं किं र्लोभाय मनस्विनः । शफरीस्फुरितेनाब्धेः क्षुब्धता जातु जायते ॥ २८४ ॥
Y3 अस्था वनांते; Ms आस्थापनं ते. ---- ") B ध्वस्तो; Wit क्षिप्तो; Y नष्टो; G1 क्षीगा- ( for क्षीणो). GE -मोदास (for मोहस्). C जराजालाम् Cat जगजातम्. CWz.st. मालोकयामि; It (Sr.) आलोकयाम; '1 आलोचयामः.
DIS, 1144 (1960) Bhartr. ed. Doll, 1. 93. IIaob. 96. Satüküv. 75. SK. 7.1; JSV. 304. 11.
283 V} Om. in AE (Lo V111, estra; Ea and Baroda 1781 V110, extra), NSI.D. NS3 V11 and V109 (estra). -- ") G1 M1. तत्वज्ञान- Jit "किनो जडधियःS 'कनिर्मलधियः- JI कुर्वत हे. Eo.2 H1.2.30 I दुःकरं. --- ") Y2 उरुभोग(for उपभोग-). D -भांजि विविधानि; 2 -कांचनधनान; Wit -जान्यपि धनानि X1 -भ्रांत्यपि धनानि (sic); X -भात्यपि धनानि. D निस्पृहः; F1-3.5 J2.3X Y1.7 G.II निस्पृहाः, --- ") D न प्राप्नोति; J2 V C2.3 संप्राप्तानि; J३ न प्राप्तं; Y1, 4-6.8 TG1.1. 11.2 संप्राप्तान; Y संप्राप्ता न; Y3.7M3-5 संप्राप्तं न. W1. नव- (for न च). C प्राप्तY: प्राप्त G1 प्राप्यां; M1.1 प्राप्यान; M2 प्राप्यं; M; प्राप्ता (for प्राप्ती). B1 J2.3 Ws. Y1-3 M5 दृढप्रत्यया; BYi-s T CH.5 1.2.+ दृढप्रत्ययान; c न च प्रत्ययं; E2 दृढः प्रत्यया; II Fi दृढः प्रत्ययो G1 इंढप्रत्ययाद. संग्रातंन परित्यजति न च कांक्षन्ति दृढप्रत्ययाः, -") Y: वांछामूत्र(sic). H2 Ca -परिग्रहान्यपि X Y1-6. S T CM परिग्रहानपि X1 -परिग्रहार्थनषिY -परिग्रहापि न. JW Y1-5.7 G1-+ परि- कथं (for परं).
BIS. 4491 (1991) Bharts, ed. Bohi. 3. 14. Haeb, lith, ed. I. III and Galan 13, lith. ed. II. 96. Subhash. 317. Santis. 1.4 (Haeb. p. 410). SR.B. p. 370. 924; SKM. 126. 17; SIRK. P. 94.2 (Kalpataru); SHV. f.775872 ; SU. 1033 (Bilhans?); SM. 1095%; SN. 291; SSD. 4. f. 7b; SSV. 1081.
284 v} Onm. in A F3 W, BORI329, Punjab 2101, Punjab 697, Syngeri 309, NSS, BU114/7. Yr missing. - ) I Y1-6.8 TC M1. ब्रह्मांडं; Ms. ब्रांड-. Tie.v. मंडलीभूतं.-")C FX Y2.3 MB किं भोगाय; F2 भोगाय च; HJ Y1 किं लाभाय; Gat किं लोकाय. .1 मनस्त्रिनां (Ma 'ना). - ) Est शबरी- EcX1 -स्फुरतेन; ta M1.2.5 -क्षुभितेन; (६.८ -स्फुरितैर् (for -स्फुरितेन). F1 [अब्धः ; Y1. 2. 4-6. S T Ge-5_11 [अ] ब्धिः; Mi. [अ]धौ. - ") 12 क्षुब्धमायातु; F क्षुब्धता किं प्र-; X1 क्षुब्धतां जातु; Y1.2.1-0.3 T CE Ms क्षुब्धो न खलु YC क्षुब्धता नैव; G1 क्षुब्धता किं न; G2. क्षुब्धो जातु न; Mi. क्षुब्धता किं नु.

Page #217

११२
ब्रह्मा येन कुलालवन नियमितो ब्रह्माण्डभाण्डोदरे विष्णुर्येन दशावतारगहने क्षिप्तो महासंकटे । रुद्रो येन कपालपाणिपुटके भिक्षाटनं कारितः
सूर्यो भ्राम्यति नित्यमेव गगने तस्मै नमः कर्मणे ॥ २८५ ॥ ब्रह्मेन्द्रादिमरुद्गणांस्तृणगणान् यत्र स्थितो मन्यते
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
यत्स्वादाद् विरसा भवन्ति विभवास् त्रैलोक्यराज्यादयः । बोधः कोऽपि स एक एव परमो नित्योदितो जम्भते
भो साधो क्षणभङ्गुरे तदितरे भोगे रतिं मा कृथाः ॥ २८६ ॥ भवन्तो वेदान्तप्रणिहितधियामत्र गुरवो
विदग्धालापानां वयमपि कवीनामनुचराः ।
BIS. 4496 (1993) Bhartr. ed. Boll. 3. 94. Haei and Galan 87. lith. ed. II. 76 ; Śp. 263 (Bh. ) ; SRE. p. 79.3 ( Bh.) ; SBII. 495 ( Bh. ); SKM. 7. 1 ( Bh.) ; ST. 43. 22 (Bh.) ; SK. 7. 22.
285 {N} Om.in X. .' ) W3 -गहन- (for - गहने ). EP1. 2. 4 III W2.3 सदा; It तथा ( for महा-). ") Y1 शंभुर् (for रुद्रो ). A पाणिपिटके; C पाणिरनिशं; Get पात्रपुटके. भिक्षाटने ; J. Mi भिक्षाश (J: स ) नं; Y: भिक्षाटणं. Ji.3 Y2. 1-0 PG 4 M1.5 सेवते ; Ja Y7 सेवितः; Gat.v. कुर्वते; Get कार्यतः (for कारितः ) - ") Eit भ्रामति; Ms भ्रम्यति. C यद्वशेन ( for नित्यमेव ) Yo. 1 गहने (for गगने ).
BIS. 4497 (1994) Bhartr. ed. Bohl and lith ed. I. 2. 93. IIaeb. 38. Galan 97. lith. ed. II. 95, III. 94. Astaratna 4 in IIaeb. p. 8. Vikramacarita 261; Sp. 435 (Bh.); SRB. p. 93. 98 (Bh.); SBH. 3102; SRK. p. 76. 1 (Śp.); Garudamahapurana 113. 15; SS. 46. 7; SL. f. 39a; SN. 799; SSD. 4. f. 5a; SSV. 298; JSV. 262. 2.
X
286 {V} Cf. 254. Generally om. in N, found in S [Also NS3 V30; Punjab 2885 V39; 1SM Kalamkar 195 V37]. - * ) X Y G लवान्; Y. "समान्; Y+ - 6.3 T_G2.3 M1–3. 5 ' कणानू; Y: कृतान् (for गणान् ). Xi Vs मन्यसे. ") W यच्छापादू; ये साक्षात्; Y: यत्स्वाद; Y: योगाद्; Yt यत्वारा यर्साक्षात् (for यत्स्वादाद् ). X करुणोद्-; Y7 विरसी - ; G+ -करणाद् (for विरसा ). Xi वितथा; X2 वितपा ; G+ विरसास (for विभवास ). e) W बोधे; YT G2.3.5 M1.2.15 भोगः (for बोधः ). Y: एष (for एक ). - 2 ) Y11M1.2 हे (for भो ). Y1 वृत्तिं वृथा ; G1 M1. 2 भोगे मतिं; M भोगे शयी (for भोगे रतिं ). Y3 मा कृधाः.
BIS. 4498 (1995) Bhartṛ. ed. Bohl. 3. 41. Haeb. and Galan 37. lith, od. I. 38, II. 73; SSD. 4. f. 17b.
287* _ {Ś} This may be genuine. Cf. असारा: सन्त्वेते and discussion in Introduction. Om. in F3 H I J X Y, ISM Kalamkar 195, Ujjain 6414, and Wai-2. NS3 $101 ( 105, extra ). Fs order cdab. 4) B1 वेदांते. As D Eo प्रणहित B1 - धिया (for - धियाम् ). F: W आप्त- (for अत्र ). F12 मुखरा (for गुरवो ).

Page #218

११३
संशयितश्लोकाः। तथाप्येतद् ब्रूमो न हि परहितात् पुण्यमधिकं
म चास्मिन् संसारे कुवलयदृशो रम्यमपरम् ॥ २८७ ॥ भव्यं भुक्तं ततः किं कदशनमथ वा वासरान्ते ततः किं
कौपीनं वा ततः किं सितममलपटं पट्टवस्त्रं ततः किम् । एका भार्या ततः किं शतगुणगुणिता कोटिरेका ततः किम्
_एको भ्रान्तस् ततः किं गजतुरगशतैर्वेष्टितो वा ततः किम्॥२८८॥ भिक्षाशी जनमध्यसङ्गरहितः स्वायत्तचेष्टः सदा
हानादानविविक्तमार्गनिरतः कश्चित् तपस्वी स्थितः ।
-)CE विचित्रा- (for विदग्धा-). Cइह (for अपि). - ) DF W1-8 भूमौ (for अमो). - 4) C कुवलयदृशां. D रम्यमधिकम्. For ce, Fs reads तथाप्यन्तस्तत्वप्रणिहितधियामप्यतिबलस्तदीयोनाख्येयः स्फुरति हृदये कोपि महिमा.
BIS. 4559 (2031) Bharti. cd. Bohl. 1. 52. Haeb. 55. lith. ed. IL. 15; SRB. p. 252. 48; Suvrttatilaka of Ksemendra (KM2, p.52, Bh.); SHV. app. II. fol. 15. 1 (Bh.); SLP. 4.65 (Bh.).
288 {v} Found in E (order bdac except in Es; Es V extra 1) F1.2 V94; F's (order abdc) V67, H and I. [Also GVS 2387 V116 (var.); BVB2 V1073 ISM Kalamkar195096 (99); BU V110 (108); Wai 2 V100%; Jodhpur 1 V64%; Jodhpur3 V72; Punjab 697 V108%; Ujjain 6414 V95 (96); BORI 328 V126 (20); NS3 V115]. - ") D भव्यं भूतां; Eo भुक्तं भुक्तं; E2-4 भक्तं भुक्तं; म भव्यं भक्तं.
H कदशितम्. F3 I अशनं (for अथ वा). -°) Eo.2-4 जीर्णा कंथा; I कोपीनं वा. D शितममलतरं; E5 सितममलपरं; F1.2 सितममलतरं; F3 सितममलमलं; H किमथ सितमहच्, I सितमयममलं (for सितममलपटं). D E F3 पट्टकूलं; Eo.2-4 पट्टसूत्रं; म चांबरं वा; I अंबरं वा. -') E0 त्वेका; E. एषा (for एका). Eo करितुरगणैर, E2-4 हयकरिसुगणैर; F3 शतगुणमणिता; Hशतगुणगणिता. Eo.2-4 आवृतोवा (for कोटिरेका). -) E एकं: H त्वेको (for एको). D भ्रातास; F1.3 भ्रातस; F2 भ्राता. H Ic करि-(for गज-). F3I -रथैर (for -शतर). Eo. 3-4 व्यक्तं ज्योतिन चांतर(E वांतं) मथितभवभयं वैभवं वा ततः किं. ____BIS. 2426 (4079) Bhartr. Schiefner and Weber p. 24. lith. ed. II. 3. 67%; SS. 55.3. SSD.4.f.29b.
289 VIOm. in A W, BORI329, Punjab 2101 and NS2. Yr missing. -०) BIJi X2 भिक्षासी. D-संगमेक-FE -संगमध्य- (for -मध्यसङ्ग-). F Ga.s वेषः सदा: J1 "चेष्टस्तदा; Y3 °चित्तस्पृहा- (for °चेष्टः सदा). -') D lacuna; E F2.5HI दानादान-3; F हीनादान;X Tiहानाहान- Y3 Mi. नानारूप-5 M4 हारादान- (for हानादान.). BF I Y2. 5.6.s Ti G5 -विरक्त; FY1 (Y1B by corr.) -विरक्तिY3 -विवक्त- (for -विविक्त-). C-वर्णरहितः; F2 -मार्गविरतः; J X Y -मार्गरहितः; Ys -मार्गनिहतः. F. मनस्वी (for तपस्वी). Bकृती; F2 कृतः;XY2.3M3 जनः (for स्थितः). -- ) Fरम्या- (for रथ्या-). CXY (Ya missing) TGi..sM-कीर्ण- D-शीर्ण-; F2.3-जीर्ण-(for -क्षीण). DIXYIn(orig.).2 GSM1.5-विकीर्ण- Ea-विस्तीर्ण- F1-किकीर्ण- FsJs-विती-G
१५ भ.सु.

Page #219

११४
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे रथ्याक्षीणविशीर्णजीर्णवसनैः संप्राप्तकन्थासखो
निर्मानो निरहंकृतिः शमसुखाभोगैकबद्धस्पृहः ।। २८९ ॥ भिक्षाहारमदैन्यमप्रतिसुखं भीतिच्छिदं सर्वदा
दुर्मात्सर्यमदाभिमानमथनं दुःखौघविध्वंसनम् । सर्वत्रान्वहमप्रयत्नसुलभं साधुप्रियं पावनं ___ शंभोः सत्रमवार्यमक्षयनिधि शंसन्ति योगीश्वराः ॥ २९० ॥ भूः पर्यङ्को निजभुजलता कन्दुकं खं वितानं
दीपश् चन्द्रः सुमतिवनितालब्धसङ्गप्रमोदः । दिक्कान्ताभिः पवनचमरैर्वीज्यमानः समन्ताद्
भिक्षुः शेते नृप इव भुवि त्यक्तसर्वस्पृहोऽपि ॥ २९१ ॥
-विजीर्ण- (for -विशीर्ण-). D-वस्त्र-; F... 3.5 J G2.3 -चीर-; H-कीर्ण- (for -जीर्ण-). PJ Y1.4-6. S T1.2 G1-4 M2.4.5 -वसनः; H -वसन-; T3 -वसनं. C संस्यूत; D संप्रार्थ-; H -प्रान्तोत्थ- (for संप्राप्त-). Bat.v.C F2. s. it.v. कंथाधरो F Hst कंथासखे; F कंथाधनो; JX Y (Y7 missing) T G M-कंथासनो (for -कन्धासखो). -") F निर्मायो; Ms निर्मानी (for निर्मानो). J3 निरहंकृतः. C शमसुधा; F समसुखो; Eot J_Ys Ms शमसुखो; P समसुखा; Yशमसुखे. F Ms -योगैकबद्धस्टहः; X भोगेकदत्त; G1 M1.2.1. भोगैक. लब्ध'; Cat -भोगैरबद्ध ___BIS. 4585 (2045) Bhartr. ed. Bohl. 3. 95. Haeb. 90. Galan. 89; SSD. 4. #. 26a.
290 {v} Om. generally in N. Found in S [Also ISM Kalamkar195 V29; Punjab 2855 V29; NS3 V27]. -") W अप्रतिहतं. W X1 भीतिच्छदं; G1 M1-3 तापच्छिदं. Y6.8 T M4.5 सर्वतो (for सर्वदा). - ") X दुर्माच्छर्य. Yi. 5.7 °दमनं; Gi M1.2 शमनं (for 'मथनं). G1 M1. 2 दुःखेषु (for दुःखौघ-). Y -विध्वंसिन; Ys Ci M.... विध्वंसकं. - ") Y: सर्वत्र क्रमता प्रयत्न. X भावनं (for पावनं)..
BIS. 4586 (2046) Bhartr. ed. Bohl. 3. 31. Hael and Galan 27. lith. ed. I.28. Satakav. 983; SRB p. 370. 101; SRK. p. 78.7 (Bh.).
291 VIA paraphrase of महीशय्या शय्या. Found in W (186); also F3.5 V75: BVB2 V73 [AlsoJodhpurl V69; BU V80.]-") BVB2 भूमिः शय्या (for भूः पर्यङ्को). F3 गल्लकं; F5 गेंदुकः; BVB2 गंडुकं (for कन्दुकं). -') Fs विरति- (for समति-) F-संगलब्धप्रबोधः; W2.4 -लब्धसंगः प्रमोदः. .-- ) Fs. BVB2 दिकन्याभिः and वीज्यमानोनुकूलं. -") BVB सुखं (for भुवि). F's BVB2 त्यक्तसर्वेषणोपि.
BIS.4601 (2054) Bhartr. ed. Bohl. 3.93. Haeb. 16. lith. ed. I.89. III. 87. Galan 90. Subhash. 146; Sp. 4097; SRB. p. 369.60%; SHV. f.768.855(Bh.); SS. 38.9; SU. 10083; SM. 905; SSD. 4. f. 250; SSV. 886.

Page #220

संशयितश्लोकाः।
११५ भोगा भरवृत्तयो बहुविधास् तैरेव चायं भवस्
तत् कस्यैव कृते परिभ्रमत रे लोकाः कृतं चेष्टितैः । आशापाशशतोपशान्तिविशदं चेतः समाधीयतां
कामोच्छित्तिवशे खधामनि यदि श्रद्धेयमस्मद्वचः ॥ २९२ ॥ भोगास् तुङ्गतरङ्गभङ्गचपलाः प्राणाः क्षणध्वंसिनः
स्तोकान्येव दिनानि यौवनसुखं प्रीतिः प्रियेष्वस्थिरा ।
292 v} Om. in '_NS1.2, and BU114/7. – “) F2 बहुविधैस्; Wat.st [s]पि बहधा (for बहविधास). Ba lacuna from चायं up to शतोप in third pada.
W३ -विधस्; X G2.3 भवो; Y1-6 भ्रमस्; M4 हतस्; Ms हितः. - In Ms, the whole second pada is missing and third pada is given twice. -- ") BICDF H I J2.8 Witx Y1.2.8 TG4.5 तत्कस्येह; E Ji M1 तत्कस्येव; F2 सक्तस्येह; F3 तस्यैवेह; Wic.2.3c.4c तत्कस्मै हः Wat तत्कस्मै हिY-तत्तस्यैव: G2. यत्तत्कस्य: G1 M2 चक्रस्येव (for तत कस्यैव), P2 परिभ्रमलते; W1.9.30 X Y1.2 G2-+ परिभ्रमत हेWst परिमज हे; G1 परिभ्रमतटे: M1 परिभ्रमथरे; M2 परिभ्रमतदे; Mवरभ्रततरो (for परिभ्रमत रे). F2 T3 M4 लोकः; F3 Ji लोका; Y: G1 M2.: लोकः. B1 सुखं तिष्टत; W1-3 X Y: G1. 3.4t.v. M2.3 कृतं चेष्टितं. - ') Y: -हतोप: Jशांत विश(J1 पदं; W: शांतिविषदं; Y: M4. 5 (second time) शांतिविवशं; Ms (first time) शांतिविवरं. Y: समाधीयते. -- ") A कामोच्छित्तिविधौ; तापोच्छित्तिवशे; D F3 ICJ Wat Y: (orig.). 5.6 G1.3 M1.2.4 कामोत्पत्तिवशे: F2 कामापत्तिवशे; P; Y1 M. कामोत्पत्तिवशं; V1.2.st.4e G+ काम्योत्पत्तिवशे; We कामोत्पत्तिवशी काम्योत्पत्तिविश- Y: (by corr.).3 G2 कामोत्पत्त्यवशे (Y'श-); Yi.s TG5 कामोत्पत्तिवशात्; Ms गम्योत्पत्ति * *. Fa स्वधाम्नि च यदि;X स्वधामनियतं. G+ अस्मद्वशः. B काप्यात्यंतिकसौख्यधामनि यदि श्रद्धेयमस्मद्वचः.
BIS. 4632 (2071) Bhartr. ed. Bohl. 3. 40. Haeb. and Galan 36. lith, ed. I. 37, II. 903; SRK. p. 93. 8 (Bh.); SSD. 4. f. 18a.
293 TV } Om. in A E (hut Es V115, extra), BORI 326, NS1. 3, BU114/7, and Harilal's lith. ed. Benares 1860. -०) BC -चंचलतराः; F4 -लोलचपल-; Ji -भंगचपल- Y1.3-8 TG M -भंग(G+ om. hapl. भंग)तरला.. BIY3 क्षिणध्वंसिनः; W क्षणं ध्वंसिनः. - ") D सुखा प्रीतिः; F+ "मुखं प्रीतिः; J G: सुखप्रीतिः; W Y4-8 T G1 M
सुखस्फूर्तिः; X1 °सुखं मिथ्यं; Y: "सुखां मित्थं; G+ °सुखं सूक्ति- (for सुखं प्रीतिः). F1 प्रियेव स्थिरा; F नते सुस्थिरा;J Gs प्रियेषु स्थिता. (J1 ताः); Y1. 3. 6.7 T G4 M1.5 प्रियासु स्थिता (M: 'रा); W (Widoubtful) क्रियासु स्थिता (W4 °ताः); X प्रियासु स्थितं; Y4. सुखा सुस्थिता; Y8 प्रिया नस्थिरा; G1 तथा सुस्थिता; G2.3 स्थिता वस्तुषु; M2 तया सुस्थिता; Ms प्रियाय स्थिरा; Mप्रियास्वस्थिरा (for प्रियवस्थिरा). [The original reading may have been प्रिये अस्थिरा]. -- C subst. the second half of 198* for ed. - ) D एवममलं; Fh.5 Gi M1-4 एवमखिलं; Y: एतदखिलं. Hit.?.st मत्वा; Ji W1.2.4 बुद्धा; X Y बुद्धया (for बुद्धा). DE: 1. बुधान्; G: बुधैर्; M2 बुधो. B F H यौवने; D Es F1-3 IJ Ya G2.3 M1 बोधये; F; बोधने; Y: Gh.4 M2 बोधको; Gs बोधितो; M3 जंतवो (for बोधका). -4) X2 लोकानिग्रह; Ys कालानुग्रह- 13 वरसा (sic) (ior मनसा).

Page #221

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह तत् संसारमसारमेव निखिलं बुड्डा बुधा बोधका
लोकानुग्रहपेशलेन मनसा यत्नः समाधीयताम् ॥ २९३ ॥ भोगे रोगभयं कुले च्युतिभयं वित्ते नृपालाद् भयं ___ माने 'दैन्यभयं बले रिपुभयं रूपे जराया भयम् । शास्त्रे वादिभयं गुणे खलभयं काये कृतान्ताद् भयं ___ सर्व वस्तु भयान्वितं भुवि नृणां वैराग्यमेवाभयम् ॥ २९४ ॥ भो माः शृणुत स्फुटाक्षरमिदं वाक्यं शिवप्राप्तये ___ सन्तः क्रीडनमिन्द्रियैः सुखलवप्राप्त्यर्थमभ्युद्यताः । संसारे क्षणभङ्गभङ्गुरतरे लभ्यं न चात्यन्तिकं खात्मन्यस्ति समाधिनिर्मितसुखं यत् तत् वयं चिन्त्यताम् ॥२९५॥ मत्तेभकुम्भदलने भुवि सन्ति शूराः
केचित् प्रचण्डमृगराजवधेऽपि दक्षाः ।
BIS. 4634 (2073) Bharty. ed. Bohl. 3. 35. Haeb. and Galan 31. lith.ed. I and III. 32. Subhash. 317; SRB. p. 373. 185; SRK. p. 93. 4 (Bh.); SK. 6. 439, 7.73; SSD. 4. f. 17b.
294 {v} Cf. the variant sloka in Group III. Om. generally in N. Found in D (var.) J1; F+ V124 (23, var.). [Also GVS 2387 V104 (var.); BORI 326 V96 (95); ISM Kalamkar 195 V122 (125); BORI 328 V148 (40); Wai 2 V105 %; Punjab 2885 V30; Ujjain 6414 V106 (107, var.).] - ") x सुखेऽसुख; Gat कुले च्युत (for कुले च्युति ). Gs [s]पलापाद् (for नृपालाद्). - .) W तरुण्या (for जराया). --- ) Y: बल; T3 कल (for खल). Wकार्य; Y1.4 काले (for काये). - Y3 खलु (for भुवि).
___ BIS. 4637 (2075) Bhartr. ed. Bohl. 3. 32. Haeb and Galan 28. lith. ed. I and III. 29, II. 101. Subhash. 88. Kāvyakal. 3. Astaratna 5 (Haeb. p. 8); SRB. p. 370. 90; SRK. p. 92. 1 (Bh.); SA. 38. 35 (var.). Ksemendra claims this sloka (var.) as his own in Aucityavicaracarca (KM. 1, p. 130)and Caturvargasamgraha 4.7 (KM. 5, p. 98).
295 {v} Found in ACD F4 (V100 =99) | Also BORI 329 and Punjab 2101, 175; BORI 328 V102 (100); Punjab 697 V93)---4) A3 शिवप्रीतये: CD Punjab2885 शिवावाप्तये. - ") C क्रीडितम् (for क्रीडनम्). As "लवप्राप्य सम्: "लवावास्यर्थम्. - ) F4 -भंगुरतरं. C वाप्यंतिकं (for चात्यन्तिकं).-") स्वात्मन्यस्त.. c F-निर्मल-(for -निर्मित-). चेतः समा; D ये तत्समा; F+ यत्नः स्वयं (for यत् तत् स्वयं).
___296 {3} Om. in A. - ") B1 Eo I सूराः; D Y T धीराः; YIA वीराः (for शूराः). - ) After के, Y2 lost on missing folio. G1 मृगजाति-. Eet °विधे; F1.2 °जये (for "वधे). D M5 विदग्धाः . (for ऽपि दक्षाः ). -") G1 नु (for तु). J प्रसंह्य. - ) C4 -मदने (ior -दलने). F3s विरला; Y: विरता.

Page #222

११७
संशयितश्लोकाः। किंतु ब्रवीमि बलिनां पुरतः प्रसह्य - कन्दर्पदर्पदलने विरला मनुष्याः ॥ २९६ ॥ मत्तेभकुम्भपरिणाहिनि कुङ्कमा ___ कान्तापयोधरतटे रतिखेदखिन्नः । वक्षो निधाय भुजपञ्जरमध्यवर्ती ___ धन्यः क्षपां क्षपयति क्षणलब्धनिद्रः॥ २९७ ॥ मधु तिष्ठति वाचि योषितां हृदि हालाहलमेव केवलम् । अत एव निपीयतेऽधरो हृदयं मुष्टिभिरेव ताड्यते ॥ २९८ ॥ महादेवो देवः सरिदपि च सैवामरसरिद्
गुहा एवागारं वसनमपि ता एव हरितः।
___BIS. 466212091) Bhartr. ed. Bohl. 1. 58. Haeb.61. Subhash.76 : Sabhy amkarana of Govindajit f. 21a (Bh.); SM. 1381; SN. 252; SSV. 1366%3 JSV. 134.6; SLP. 4.57 (Bh.).
297 {S Found in ACE, F4 (318), H [Also GVS 2387 and BVB2 818, BORI 3268173; BORI 329 S101 (102); Punjab2101 v extra 1; ISM Kalamkar 195 817; BU 320; Wai2 S17; NSI 823; NS3 818]. -०) It -परिहारिणि. Eo. 1. 4. 5 कुंकुमाद्रे. -') It रतरवेद. - ") A Ec पिधाय (for निधाय). H 'मंडल (for 'पञ्जर'). - ) A Eo. 1, 4.5 (by corr.) Hic (orig) 2.3 क्षिपां% E1 क्षणं. Eo.1. 30.4.6 क्षिपयति.
BIS. 4663 (2092) Bhartr. in Schiefner and Weber p. 22. Pafic. ed. Koseg. I. 224. ed. Om. 213; Sp. 3693 (Bh.), and 3951; SRB. p. 319. 27 (Bh.); SBH. 12923; Kavindravacanasamuccaya 245; SU. 704 (Bh.); SLP. 3.77.
2981STOm. generally in N. Found In S [Also Punjab 2885361 (55)) Ti and some Telugu MSS. transpose this to $60, though the general position is S51. - ") W3-4 योषितो. - ") Y1 हालाहालम्: Yहलाहलम्: M2 हालहल (for हालाहलमू). -") YM4 Sधरं (for ऽधरो). ----4) W हृदये.
BIS. 4677 (2097) Bhartr. ed. Bohl. 1. 82. Haeb. 85. Painc. ed. orn. 151. ed. Bomb. 189. Hit, ed. Schl. 65.8. Subhāsh.17; SBH. 3380 (Kālidāsa + Māgha); Srigārabindu; Kuvalayananda; Saundarananda of Asvaghosa 8. 350d = मध तिष्ठति वाचि योषितां हृदये हालहलं महद्विषम् (reference per Mr. P. M. Lad); vs. 615 (var., Vikramaditya+Kalidasa); SMV.17.4; SLP. 3. 64.
299 {1} Found in A CE F1 (V43) F4 V48[Also BORI 329 V105; Punjab 2101 V extra 2. 33; BORI 328 V49; Jodhpur 3 749; NSI V52; NS2 V40 (38); NS3 VI12 (extra).] ---- १) C महादेहो. E सैवासुरसरिद्. -') C चैवागारं; F4 (m.v. as in text) एवासारं. Est सरितः (for हरितः). - ") Ao. 1.3 कायोयं. E3. 5 अदैन्यं Ao.1. इयत् (for इदं). --) Fवक्ष्यामो वा (by transp.). A वनविटपिनः सन्तु; E3.4 नटविटप एवास्तु. A दयिताः; CF1.4 दयितः.

Page #223

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
सुहृद् वा कालोऽयं व्रतमिदमदैन्यत्रतमिदं
कियद् वा वक्ष्यामो वटविटप एवास्तु दयिता ॥ २९९ ॥ महेश्वरे वा जगतां महेश्वरे जनार्दने वा जगदन्तरात्मनि ।
न भेदहेतुप्रतिपत्तिरस्ति मे तथापि भक्तिस् तरुणेन्दुशेखरे ॥ ३०० ॥ मातर्मेदिनि तात मारुत सखे तेजः सुबन्धो जल
www
भ्रातर्व्योम निबद्ध एष भवतामन्त्यः प्रणामाञ्जलिः । युष्मत्सङ्गवशोपजातसुकृतोद्रेकस्फुरन्निर्मल
११८
ज्ञानापास्तसमस्त मोहमहिमा लीये परब्रह्मणि ॥ ३०१ ॥ मातर्लक्ष्मि भजस्व कंचिदपरं मत्काङ्क्षिणी मा स्म भूर् भोगेभ्यः स्पृहयालवस् तव वशे का निःस्पृहाणामसि ।
BIS. 4758 (4702 ) Bhartr. lith ed. II. 3. 44. Subhash 320 300 _ {V} Om.in F12 X M1.6 Mysore 582 (subst. अहौ वा हारे वा ) Jodhpur 3 NS1 and Ujjain 6414. Yr missing. 4) A3 CE2t_F2.5 J WY1-6, 8T G2-5 अधीश्वरे (for the second महेश्वरे) G1. + tv. M 1-3 पिनाकिनि प्राणभृतां प्रणायके. - ९ ) A3 अभेदबुद्धि-; B_J2.3 Y1 - 6.8 Wac. 2ese TG M1-3 न वस्तुभेद; Cन वास्ति भेद ; Ro. + m.v. नो भेदहेतुः; Rat. 3.46 F3.5 तयोर्न भेद-; Es H13 न भेदहेतुः ; Jat समस्तु भेद-; Jac समस्तभेद-; W1-3 ( all text ) न वस्तुतो मे; W+ नमस्तुतो मे 1 प्रतिपत्तिनास्ति; Gat प्रतिपतिरस्तु B1 रे (for मे ). Wom.मे. -- " ) B1 स्तिथापि ( corrupt ) ; J1.3 तदापि (for तथापि ). M1-3 विभावस् (for [ अ ]पि भक्तिस् ). Y1 - 3 G1 -1 भावसू (for भक्तिस् ).
~
-
BIS. 4775 (2159) Bhartr. ed. Bohl. 3. 84. Haeb. 79. lith. ed. I. $2, II. 89 Prasañgābh. 9. Com. on Kāvyādarśa of Dandin 1. 73; SHV f. 28a (Bh.). 301 {V} Om in A W, BORI 329 and NS2. Punjab 2101 V extra 2. 8. Yr missing. — “) BCIe H J1 F3.5 - ज्योतिः (for तेजः ). D च बंधो ; Y3 सुबंधौ. Eo. 2. 4 F4 जलं ; J1T2 ज्वल; Go ज्वलं. . " ) F2 J1 Ys T1 G 3-5 एव (for एष ). Bat. v. I मार्गे; CFs अ; Eo.:-: J1.3 अंत्य; F2 अंत:; F3 मान्यः; X1 आंत्य - ; X2 आंते; T2 मर्त्यः ; G2.3 अंत्ये; M3 अद्य (for अन्त्यः ). Esc F1.3.5 M2 प्रमाणांजलि: ; G2.3 भवत्यंजलिः - ° ) Fa 'वशेन जात' ; X वशोपि जात XX1-0. TG1.4.5M सुकृत ( X1 °ते; X2 °तो ) स्फार J3 X -निर्मलः. * ) C -ज्वालापास्त ; DF 2 - ज्ञानोपास्त; X - ज्ञानोपान्त H3 लीयं. BD E2 F1. 4. 5HI Y2 परे ( for पर ).
ज्वलः;
_
BIS. 4786 (2163) Bharty. ed. Bohl 396. Haeb. 21. Galan 92 lith ed. II. 80. Kāvyakal. 35. Prasangabh. 7. Santis. 4. 25 ( Haeb. 429 ); Sp. 4095 (Bh.); SRB. p. 369. 75 (Bh.); SRH. 201, 3 (Bh.): SRK. p. 296. 16 (BIS.); SSD. 4. f. 29a.
302 {V} Om. in W. Y7 missing. a) G1 M2 लक्ष्मीरम्ब ( for मातर्लक्ष्मि ). E2 J10 लक्ष्मी. B1DI J3 M + किंचिदपरं ; Y1 T2.3 कं चिदपरं. B2 Eat Ya - कांक्षणी; C - प्रार्थिनी J च (for स्म ) . - 3 ) F2 Y1 - 0.3 TG4.5M1. भोगेपु; भोगिभ्य: B [ अ ] थ विनिर्वृता वयमहो ; C D E F 4 ( m. v. as in text ) स्पृहयालवो न हि वयं; Y1 45G2

-

Page #224

संशयित श्लोकाः ।
सद्यः स्यूतपलाशपत्रपुटिकापात्रे पवित्रीकृते भिक्षासक्तुभिरेव संप्रति वयं वृत्तिं समीहामहे ॥ ३०२ ॥ माने म्लायिनि खण्डिते च वसुनि व्यर्थं प्रयातेऽर्थिनि क्षीणे बन्धुजने गते परिजने नष्टे शनैयवने । युक्तं केवलमेतदेव सुधियां यज् जह्रुकन्यापयःपूतग्रावगिरीन्द्रकन्दरदरीकुञ्जे निवासः कचित् ॥ ३०३ ॥ मृत्पिण्डो जलरेखया वलयितः सर्वोऽप्ययं नन्वणु अंशीकृत्य स एव संयुगशतै राज्ञां गणैर्भुज्यते ।
WWW
स्पृहयालवस्तव वशा: G4 के ( for का ). F3.5F1.2.5M निस्पृहाणाम्. F8Y1 G5 अपि (for असि ). °) B Jit सद्यः सूत; D_F+ Y2 G4 सद्यश्चत ; J3 सत्यं मति; T2 सत्यः स्यूत-; Get यद्यः स्यूत Jit T3 - फलाश. Y 2 - पात्र (for -पत्र ). A B F3.6 पुटके ; Jo -घटिका-: T2 - पुटका (for - पुटिका ). F+ I पत्रे ; T2 -पात्रै: ; M+ - पत्री - Y2-6.3 TG2.45M -कृतैर.
A2. 3 C E3 ° शक्तुभिर्; Jit शक्तिभिर्; Y... T ( Tic.v. as in text ) Gs वस्तुभिर (for सक्तुभिर् ). Y3 समीहाम ये; M + समीक्षामहे.
BIS. 4787 (2164 ) Bhartr. lith ed. I. 3. 102, II. 60. Galan 88. Schiefner and Weber p. 24. Kavyakal 33. Nitisamk. 85. Subhash. 312. Santis. 4. 11 (Haeb. 427); SRB. p. 370. 102; SRK, p. 87. 11 (Bh.); SSD. 4. f. 29a.
११९
-
303 {V } Om. in W and GVS 2387 (Probably missing folio in original). F3 वसुमति ( for च वसुनि ) ( Ec J Com. ; G1 प्रयासे ( for प्रयाते ).
. 4 ) As F2 माने म्लायति ; X: म्लाने मानिनि. Y1, 2, 4–3 ↑ GM व्यथे; F2 व्यर्थ - ( for व्यर्थ ). - 3 ) Ba परजने; Y3 सखिजने ( for परिजने ). B F1 याते; X भ्रष्टे ( for नष्टे ). E2 X2 शनिर्; Get पुनर. - 0 ) A3 युक्ते ( for युक्तं ). F2 सुधियो ; Y1 ( printed text ) सुधिया ; Yr G4 विदुषां J1.3 या जहु c) D Fa -पूतग्राम; M+ 5 - पूरे वाथ (for - पूतग्राव ). पुत्रग्राव-; - करींद्र (for - गिरीन्द्र ). M+ 0 मंदर- (for -कन्दर-). V1 - कुटी - ; Y2, 4-8 T G1 M -तटी; G+ - नटी - ( for -दरी ) F3.5 कुंजेषु वासः; X -कुक्षौ निवासः.
J3
Y3

-
BIS. 4825 (2183 ) Bhartr. ed. Bohl. 3. 79. Haeb. 101; Galan 72 lith ed. II. 31. Prasangabh. 10. Subhash. 312; Sp, 4178 ( Bh. ) ; SRB. p. 376.254 ( Bh.); SK 7. 114; SU. 1053; SSD. 4. f. 28a; JSV. 304. 3.
304 {V} Om. in W, Jodhpurl, NS2, GVS 2387 (probably missing folio in original ) and BVB. 5. - . * ) F2.3.5 ( m. v. as in text ) Hit. 2. 3 परिवृ ( Hat 'a )a:. A B2 DE3F H I J 2.3 YT G1 - 3.5 M1-30 नन्वणुः ; B1 Eo. 2-4 न त्वणुः ; Jit नन्वनु; X1 निर्गुणः; X2 दुर्गुणः ; G+ नश्वरः; M+ नन्वणून् (for नन्वणु found only in CF2). - 3 ) A F3-5 G1. 2 तं स्वीकृत्य; B Es Fem. v. H G3 M1-35 वंशीकृत्य ; C X Y + - 6.8T1G4. 3 स्वांशीकृत्य; D It Y3 G2 भागीकृत्य; Eot खंसीकृत्य; Eoc. 2 अंगीकृत्य; E3. 4 त्वं स्वीकृत्य; F1 तत्स्वीकृत्य; F3 ये स्वीकृत्य ; Y 1. 7 T2. 3 येशीकृत्य; Y2 त्वेकीकृत्य ; M+ व्यंगीकृत्य; (for अंशीकृत्य found in only He Ie J [I com. ननु निश्चितं अणु त्वं अंशीकृत्य विभागीकृत्य ] ). B C 2. 3 J_YT G M1-30 तमेव; F1 समं स स एष; M+ तदेव (for स एव) Y3-6 T G2 संगर- (for संयुग ). CF3JYTGM गणा; H शतैर: F2. 3 गुणा ( for बगेर् ). C

Page #225

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे ते दद्युर्ददतेऽथ वा किमपि न क्षुद्रा दरिद्रा भृशं धिग् धिक् तान् पुरुषाधमान् धनकणान् वाञ्छन्ति तेभ्योऽपि ॥ यथातुरः पथ्यमरोचमानं जिजीविषुर्भेषजमाददीत । तथा यियासुर्भुवि लोकयात्रां भुञ्जीत भोगानविषक्तचित्तः ॥ ३०५॥ यदा मेरुः श्रीमान् निपतति युगान्ताग्निनिहतः
समुद्राः शुष्यन्ति प्रचुरमकरग्राहनिलयाः। धरा गच्छत्यन्तं धरणिधरपादैरपि धृता
शरीरे का वार्ता करिकलभकर्णाग्रचपले ॥ ३०६ ॥ यदि नाम दैवगत्या जगदसरोज कदाचिदपि जातम् ।
F2. 3. 5 JS (W om.) भुंजते. -- °) C दास्ते; Fs. 4 m.v.: Y1. G1 M1-1 नो दधुर. F2-4 X YIA.4-S T (Tic.v. as) in text) G2 M ददतोथ; Y1Bc ददतोपि; Y3 दयतोथ; Ma दधतेपि. B D E F1H X न किमपि: CY3. 4. 7. S T GE 1.3 किमपर: 2.3 IJ G1.3 M2.4.5 किमपि तत्; F+ किमपि तं; F5 Y1 किमपि ते; Y कियदहो; Y5.0 G2.5 कियदपि (for किमपि न). C भ्रमाद (for भृशं). -") ACID F1.+ -लवं; EILI कर्ण; Grat गणानू (for -कणान). A तेभ्योपि वांछति (by transp.). G1 MH.2 हि (for ऽपि).
BIS. 4952 (2245) Bhartz. ed. Bohl. 3.60. Haeb. 96. lith. ed. I. 91, II. 25, Satakav. 110. Subhash. 310; SRB. p. 80. 40%
BSSV. 1276.. 30518} Found in B C F, F1.2 (839); F+ (344) [Also GVS 2387 344: BORI 329 596 (97); Punjab 3101 397 (98); Jodhpurl 341 (40); Jodhpur3 $40; NS1 348; NS2 340]. - ") C आदधाति; Est आददानः; F+ आददाति. - ) BC धिया सुश्रुवि; F+ विधासुध्रुवि. C F4 लोकपात्रं. - ") B2 अविषिक्त-; E3 नविषक्त; F! अविमुक्त: B C F+ -चेताः.
___BIS. 5108 (2310) Bhartr. lith. ed. II. 1. 44. Schiefner and Weber p. 22%; SLP. 4. 87 (Bh.).
306 {v} Om. in W, BORI326. F: Yr order acbil- — a) Est T; X Y TG M1. : यतो; J2 यथा. Ait युगांगाग्नि-. C -विहितः; Esc It -निहितः; F2. 3. 4m.v. I JX Y1-3.7 GM दलितः; Y4-8. 8 " -चलितः (for -निहतः). - ") F क्षुभ्यंति; X शुष्यंते (for शुष्यन्ति). E-निकर-; F2 -सलिला;X1-नकर- (for -मकर-). Y:-व्यूह-(for -ग्राह-). C Gat.v.5 कलिला: J1 -सलिलं; J2.3 Y7 -सलिलाः; Y3 -विलयाः; G2.3 -कलिताः (for -निलयाः). ---°) Yधना (for धरा). B गच्छत्यस्तं; X2G गच्छत्यंते; Y1 गच्छत्यंतर; Y6.8 गच्छेत्यंतं. B°संघेर (for 'पदिर). E धृताःJ1.2 भृता;J धृतः; Mऋतं. -- X: किरिकलभ- Yic करिकरभ. C कणोत; M4 -कंठाग्र-. F1 -चरले (for-चपले).
BIS. 5197 (2355) Bhartr. lith. ed. II. 3. 64. Galan 75. Schiefner and Weber p. 24. Subhash. 3133; SRH. 197.34 (Bh.); SK. 7.31; SSD. 4. f. 17a.
307 IN} Found in BC E F4 (N106) HI Ya (NI) [Also GVS 2387 N109%3 BVBO N102 (101); BORI 329 N 97 (92); Punjab 2101 N113 (114); BU N105 (103); Jodhpurl N105 (106); Jodhpur N105 (107); NSI N112 (115); NSS

Page #226

संशयितश्लोकाः।
१२१ अवकरनिकरू विकिरति तत् किं कृकवाकुरिव हंसः ॥ ३०७ ॥ पदेतत् खच्छन्द्यं विहरणमकार्पण्यमशनं . सहायः संवासः श्रुतमुपशमैकवतफलम् । मनों मन्दस्पन्दं बहिरतिचिरस्यापि विमृशन्
न जाने कस्यैषा परिणतिरुदारस्य तपसः ॥ ३०८ ॥ यद् यस्य नाभिरुचितं न तत्र तस्य स्पृहा मनोज्ञेऽपि । रमणीयेऽपि सुधांशौ न नाम कामः सरोजिन्याः ॥ ३०९ ॥ यन् नागा मदवारिभिन्नकरटास् तिष्ठन्ति निद्रालसा
द्वारे वर्णविभूषिताश् च तुरगा वल्गन्ति यद् दर्पिताः।
N101]. -') Y कदापि संजातं. Eat संजातं ( for जातम् ). - ")C अविकारं (for अवकर निकरं). BiEo-2.5 Y विकरति. --") FAY3 कृतवाकुरिव.
BIS. 5220. (2363) Bhartr. ed. Boh), extra 21. Haeb. 2. 107. Satakāv. 93; Sp. 811; SRB. p. 221.9 (Bhattavasudeva); SBH. 691 (Bhattavasudeva); SRK. p, 184. 11 (Rasikajivana); SSD.2. f. 17b.
308 {v} Om, in W, Jodhpur 1, NS2 and BVB 5. Missing in Y7, Mysore 682. -.) J३ यदाह. F1.2JS(W om. Xa lacuna; Yr missing); स्वच्छंद. A विरमणम् ; X विरहणम्. Y अपायस्य (for अकार्पण्यम्). Est अशमं; Y3 Gat शमनं (for अशनं). -') B C Eoc F2.3 Y1.2 M1. 3-5 सहायैः; Est Gसहाय्यैः; Esc साहाय्यैः (E com. परिकरेण सह); F1 सहा; X साहाय्ये; G1 सहाय्यः; M2 सहायः (for सहायः). X चारण्ये Ms संवादः (for संवासः). F3 Jit T3 °समैक; F शमैर (for शमैक). C -प्रतिफलं; F1-वृतफलं.-) E F मंदस्फंदं: F2 मंद मंदं; I [s]मंदस्पंदं. BC E F2-5H IJXY (Yr missing) T G9-5 M1. 8-5 f (for afa- found only in A Gi M2) D विचरति; F1 बहिरिति. A B चरस्यापि, D विमृश्याथ; F2 विमृश्यन्न; Y3 च कस्यापि (for चिरस्थापि). D सचिरं; F2-विरतं (for विमृशन). J3 चिरसाधितमृशन (corrupt). -") J3 परिणतः
BIS5256 ( 4821) Bhartr. lith. ed. II. 3. 51. Schiefner and Wober p. 24; SRB.p. 368.46. .. 309 18}Om. in AC DIXY, BVB2, BORI 326, Ujjain6414 and NS3.
-) F3 यद्यस्ति. B नातिरुचितं; F3 W नास्ति रुचिरं; Fs J नातिरुचिरं. --°) न तस्य सत्र. F2 corrupt; F3 स्पृहया (for स्पृहा). W तत्रास्य स्पृहाम(Wst न)भोग्यपि (W1. 20. 3c. 40 मनोज्ञपि). -") F अतिरुचिरेपि सुधांशौ. - ) Fs W न मनःकाम:सरोजिन्याः; H नलिनी नानुरागमाधत्ते.
BIS. 5288 (2291) Bhartr. ed. Bohl. 1. 103; SLP. 5.39 (Bh.).
310 {N} Found in B D. E: ( N60 (59), not collated); Ts N52; and H Also BORI 329 N59 (54); Punjab2101 (N55-56): BU N55 (53); Jodhpuri N59: NS1 N55 (56); NS N55%3 NS3 N59].-") B2 मदभिन्नगल्लकरटास्. ----- ") BF हेम(for स्वर्ण-). F -विमूर्छिताश्च (for -विभूषि). B2 हेषंति (for वल्गन्ति). -) B-निनदैः (for -पणः ). Ba Fs सुसस्तु..-1)H -सिद्धि-(for -ऋद्धि-).
१६ भ, सु,

Page #227

१२२
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे वीणावेणुमृदङ्गशङ्खपणवैः सुप्तश् च यद् बोध्यते
तत् सर्व सुरलोकऋद्धिसदृशं धर्मस्य विस्फूर्जितम् ॥ ३१०॥ यां चिन्तयामि सततं मयि सा विरक्ता
साप्यन्यमिच्छति जनं स जनोऽन्यसक्तः । अस्मत्कृते च परितुष्यति काचिदन्या
धिक् तां च तं च मदनं च इमां च मां च ॥ ३११ ॥ यूयं वयं वयं यूयमित्यासीन् मतिरावयोः। किं जातमधुना येन यूयं यूयं वयं वयम् ॥ ३१२ ॥ येनैवाम्बरखण्डेन संवीतो निशि चन्द्रमाः।। तेनैव च दिवा भानुरहो दौर्गत्यमेतयोः ॥ ३१३ ॥
BIS. 5302 (2399) Bhartr.ed. Bohl. 3.73. Haeb.2.56. Subhash. 643 681; SHV. f. 60a. 601; SS. 10. 17; SSD. 2. f. 119b%; JSV.32.3.
311 {N, V} Found generally in N, but om. in Wai 2. Ao fol. missing. Om. in S (but N2 in W and Yı). Fi V3; F3 NI, V105; F: V1; Jodhpur3 vi, N1; BORI 326 N2, V101 (100). -.) [अनुदिनं (for सततं). Fis (Vai) H1. 2. 30 न रक्ता (for विरक्ता). - ") Fs (Niti).5 H1. 2.8c सा चान्यम्: C नरं: 11 जनः (for जनं). C स नरो; Yin स्वजनो (for स जनो). - ) F3 (Vai) तत्कारणाय (for अस्मत्कृते च). As Y1B तु; B2 (by corr.) F2 H1. 2. 30 I [s] पि (for च). Eo.1 F3 (Vai) परिशुष्यति; Fi. 4m.v. परिखिद्यति. -4) A3 B1 मदनं धिगिमा च मां च; Cमदनं च कुसुमेइषुमिमां च मां च; F3 मदनं च हि मां त्विमा च.
BIS. 5438 (2461) Bhartr. ed. Bohl. lith, ed. II and Galan 2. 2. Haeb. and lith. ed. I.1. Vet. in LA (III)25. Simhāsanadva. (after Gildemeister). Subhash. 302. SKDr. under विरक्ता: VS.066 (Bh.); SU. 1005 (Bh.); SL. f. 18a; com. of Simhadevagani on Vagbhatalamkara1.17 (KM. 48. p. 13).
312 {v} Found generally in N. Om. in B F2 J W X Y. NS3 V114 (extra). -.) Hit यूयं यूयं. -') Est.it प्रीतिर् (for मतिर). -') E किमभूद; Fs किं यातम् (for किं जातम् ). F3 [अ]प्येतत् (for येन).
BIS. 2498. Bhartr. ed. Bohl. p. XI. lith. ed. II. 3. 61. Schiefner and Weber p. 24. Subhash. 1733; SRH. 200. 17 (Bh.); SS. 42.22.
313 {V, N} Om. in BU 114/7, W T1 (but interpolated in Tı), NS2 and Adyar XXII-B-10. Ys Prakṣiptah. - Fagfaat; FÁfeat; Y3 üfaat; Yr संस्थितो; G संवतो (for संवीतो). -)X2 दिवसे (for च दिवा). .--") पश्य (Hc अहो also). D दौर्भाग्यम्; Yदौर्गमम्; दारिद्यम्. F2 एनयोः; X एवयोः.
BIS, 5544 (2510) Bhartr. lith, ed. II. 3. 15. Schiefner and Weber p. 23; SRB.p. 65.5%; SM. 1312; SSD. 2. f. 4a.

Page #228

संशयितश्लोकाः ।
ये संतोषसुखप्रमोदमुदितास् तेषां न भिन्ना मुदो ये त्वन्ये धनलुब्धसंकुलधियस् तेषां न तृष्णा हता । इत्थं कस्य कृते कृतः स विधिना तादृक् पदं संपदां खात्मन्येव समाप्तहेममहिमा मेरुर्न मे रोचते ॥ ३१४ ॥ रम्यं हर्म्यत ं न किं वसतये श्रव्यं न गेयादिकं किं वा प्राणसमासमागमसुखं नैवाधिकप्रीतये ।
N
किं तद्भान्तपतत्पतंगपवनव्यालोलदीपाङ्कुर
MWWWW
च्छायाचञ्चलमाकलय्य सततं सन्तो वनान्तं गताः ॥ ३१५ ॥
WW
314 {N, V Om. in W, and Harilal lith. ed. Punjab 2885 V 28; NS3 N21, V26; ISM Kalamkar 195N18 ( 19 ), V28. – 4 ) YT G1.4.5M - निरंतर - ; F1 -सुखप्रबुद्ध (for -सुखप्रमोद ). J1.3 -मुदिता. As येषां (for तेषां ). D भिन्नो मदो; F2 J भिन्ना मुदा. - 0 ) F1. 4 [S]प्यन्ये; F2 चान्ये (for त्वन्ये) A F1.2 -लोभ-; Eo -लब्ध-; It - लब्धि- (for -लुब्ध). Ys - कातर- (for -संकुल- ). B1 कृष्णा. A23 Eo. 1.2.5 H1 हताः; B CE3H8 F2 - 4 I J 10. 2.3 T3 G2 3 हृता ( I ताः ) ; Jit स्पृहा (for हता ). *) In many NM43. इत्थं looks like इच्छं. J 1 अप्येकस्य (for इत्थं कस्य ). Eo तस्य; Fam.v. यस्य (for कस्य ). J23 Gat कृतं (for कृतः ). J2 Y_तु; J3 च; Gst सु- ( for स ). F4 तादृक्पतिः. Eot स्वापदां. (d) Vs स्वात्मन्येवम्. F2 J1 Y7 G4 समस्त-; Fs समाम: Y: भवास- (for
-
समास - ).
१२३
BIS. 5579 (2526) Bhartṛ. ed. Bohl. 3. 12. Haeb. 2. 19. Satakāv. 80. Subhāsh. 305 ; Śp. 1065 ( Bh. in some Mss., Vidyāpati in others. ); SRB. p. 215. 5 (Lalluputra Vidyādhara); SBH. 1027 ( Lallusūnu Vidyādhara); SKM. 36. 14 (Vidyapati); SRK. p. 196. 2 (Sp.): SM. 1203; SSD. 2. f. 53bs SSV. 1188.
315 { V} Om in B, Jodhpur1, BORI 326 Sxngeri 309, BVB5 and Harilal' lith. ed. Ujjain 6414 V64 (60), 65 (61) . – # ) J3 वसति ये. Dlacuna; Es F24J WY1-5 GM श्राव्यं (for श्रव्यं ). M 2 गेयादि किं. - 1 ) G2 नैवा (for किं वा ). DE 3. 4 I Gat प्राणसमं (for 'समा) W3 -समागमसुखे ; Y1Bt M1.4.5 -गमागमसुखं; Y2 (m.v. as in text) -गमागतसुखं; Y4 गमोत्सवसुखं; T3 - समागमसुतं. C D E 8. 4 F2-5 H W X Y1-2 G1. a. M नैवाधिकं ; J3 Y: नैवाधिक.. F3 प्राप्तये ; X1. 2 (orig.) प्रीयते (for -प्रीतये ) . - . ) DFs Jsts W Ys-8T G1.SC. 5 M1. 2.4.5 तु; F2.3IG2t तद्-; Y2 भू-; Gat - चिद् ; G4 नु. (for द्- ). C 8 ( except M4. 5 ) -पतंगपक्ष- (for पतत्पतंग ). C Yr G5 - व्याधूत- ( for -ज्यालोल ). C दीपानलचू-: Y1 नीपांकुरचू · d) G1 M1. 2 - ज्वाला (for -छाया ). C Eo. 2. 8F H J (Js by corr.) S ( except W Y7 ) सकलं; D वदनं (for सततं ). X गतः
-

BIS. 5714 (2589) Bhartṛ. ed. Bohl. 3. 81. Haeb. 76. lith. ed. I. 79, III. 77. Galan 74. Kavyakal. 26 Nitisamk. 67; Sp. 4114 (Bh.); SRB. 373. 181; SBH. 3326; SKM. 131. 51 (Vijñānātman); SDK. 5. 65. 2 (p. 320, Vijñānātman); SRH. 197. 364 (Bh.); Śāntiśataka 2. 14.

Page #229

१२४
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे रात्रिः सैव पुनः स एष दिवसो मत्वाबुधा जन्तवो
धावन्त्युद्यमिनस् तथैव निभृतप्रारब्धतत्तलियाः। व्यापारैः पुनरुक्तमुक्तविषयैरेवंविधेनामुना
संसारण कदर्थिताः कथमहो मोहान् न लज्जामहे ॥ ३१६ ॥ रे कन्दर्प करं कदर्थयसि किं कोदण्डटङ्कारवै
रे रे कोकिल कोमलैः कलरवैः किं त्वं वृथा जल्पसि । मुग्धे स्निग्धविदग्धमुग्धमधुरैर्लोलैः कटाक्षरलं
चेतश् चुम्बितचन्द्रचूडचरणध्यानामृतं वर्तते ॥ ३१७ ॥ .
316 {v} Om. in BORI 329, Punjab 2101 and NS2. -") B1 सेव; HB सेव्य (for सैव). Y: स एष: Y प्रसन्न (for स एव). Ao. 1c.2.8 BOD F2.3.6 W1-3x Y2.6-8 T1.2 G1 M मत्वा मुधा; E मत्वा बुधा; (E com. बुधाः पण्डिता); F1 यत्रासते. Fit.v. I WAXI Y1.3 T3 G4 मत्वा मुदाBJY4.5G2.3.5 मत्वा सदा. -')[उद्यमितासः Ys त एव (for तथैव). E3 G1 निभृताः; F2 निवृत; Fs Jat. 3 Y2.3 निभृतं; M2 निभृता (for निभृत.). Y5G2. 3t.v. -प्रारंभ- (for -प्रारब्ध.). D-तत्तप्रियाः;x -तंतुक्रिया; GM. -दत्तक्रिया.. -') A0-2 Y3 -भुक्तविरसैर; C-दोषविषमैर; I मुक्तविषयैर; W X Y1.2.4-8 T G1.4.5M -भतविषयैर: G-पक्षविषयैर. OFJS इत्थं-(for एवं-). F4 (m.v.as in text) बुधेनामुना.-.) वयम(Y3 °मि)हो (for कथमहो). Jit W Y: मोहं न; M मोहो न. Wt Y3 M1 जानीमहे (for लजामहे).
BIS. 5778(2626) Bhartr.ed. BohI. 3.45. Haeb. and Galan 41. lith.ed. I. 33, II. 71, III. 42%B SRB. p. 375.227; SSD.4.f.8b.
317 IV,SIOm. in A FI, Punjab2101, BORI329, ISM Kalamkar 195 and NSI. NS3 V95,8109 (110).- ) B C F2.3.6 JS किं (for रे). FsxaY.4.5 G2.3 कथं; J2 कळं दळ; X Y1.8.8 T Gs शरं; G1.4 M1.2.4.5 वृथा (tor करें). BC F2.3.5 JX Y T G2.3.5रे: G1.4 Mn. 2.4.5 मां: M3 ते (for किं). B1 °टंकारिते; B Fsx YIAC. 2.4.5 M1. 4. 5 'टंकारितैः; C टांकारितैः; F2 Y1B ढंकारितैः; F3 W झंकारितैः; F टंकारकैः; J2.3 Y8. TG4 °टंकारितं; Y3 कंकारितं; Y8 °टकांकितं; G1 M2 °झंकारवैः; G2.8 "ठंकारितैःGटंकारवं; Ms झंकारितं. -')Ms तेरे (for रेरे). BCF2.s. IJS (except W4) कोमलं. BC F2.3.5 I J W1-3Y1.2.4-8 TG M कलरवं; Itकलिरवं; Y3 कलकलं. Baकिंचिद; I X Y TG किंवा J2.3 किं तु (for किं त्वं). Bमा कृथाः; CF2.s. 5 H I JA वल्गसि; D J3 W वल्गसे; G4 M3 जल्पसे. - ) Ic दुग्ध-; W1.4 मुग्धा; Wa. मुग्ध- (for मुग्धे). x Y1.8-8 T G -चारु ; G1 M4.5 -नर्म: M -निर्म- (for -मुग्ध-). D FH मधुराक्षेपैः; Ec F -मधुरक्षेपैः; Fa -मधुराक्षोभैः; Ms हरिणीतुल्यैः; M4 -मधुरालोकैः; Ms -मधुरालोलैः (for -मधुरैर्लोलैः). W लोलैकपक्षेर् (for °लोलैः कटाक्षर). -d) CG1 M1.2.1.5 संप्रति: Eot.at.3 (orig.) F H I Ji W X M3 चुबति;X चुंबत (for चुम्बित-). I -ध्याने धृतं; W -ध्यानामृते. C सेवते; F: सांप्रतं; H संप्रति; G1 M1. 2.4.5 चुम्बति.
___BIS. 5799 (2640) Bhartr.ed. Bohl. and lith. ed. III. 1. 97. Haeb. 100. lith. ed. IT 101. Satakav. 75%3 Sp. 4096 (Bh.); SRB. p. 369.74 (Bh.); SK. 7. SSD. 4. f. 28b.

Page #230

संशयितश्लोकाः ।
लज्जां गुणौघजननीं जननीमिवार्याम् अत्यन्तशुद्धहृदया अनुवर्तमानाः । तेजस्विनः सुखमसूनपि संत्यजन्ति सत्यत्रतव्यसनिनो न पुनः प्रतिज्ञाम् ॥ ३१८ ॥
WWW.
लभेत सिकतासु तैलमपि यत्नतः पीडयन् पिबेच्च मृगतृष्णिकासु सलिलं पिपासार्दितः । कदाचिदपि पर्यटञ् शशविषाणमासादयेन्
न तु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत् ॥ ३१९ ॥ वरं पर्वतदुर्गेषु भ्रान्तं वनचरैः सह । न मूर्खजनसंपर्क: सुरेन्द्रभवनेष्वपि ॥ ३२० ॥
318 {N} Om. in T1. 2, ISM Kalamkar 195, Telugu ed. 1848, Mysore KB 340, and Adyar XXV-L-2. Extra in W.- 4 ) A0 D E F1. 4. 6 J23 W1. 2 लज्जा; Gs वर्जी (sic.). B1 गुणप्र- ( for गुणौघ ). DF 1.2 - जननी; Ms जननीर् (for 'जननीं ). As C D E1. 3. 6 F I J W1. 2.4 X Y G4 B1 इव स्वाम्; इवस्काम्; ; F1 M5 इवार्या; W3 इवस्याम् (for इवार्याम् ). - ' ) A F3-6 Hit WY 2 - हृदयाम ( A0.1 °न ) नुवर्तमानां; BEO. 1. 2. 3. 5 F1. 2 H2, 3 I J1 Y3–4 T3 G M 'हृदयामनुवर्तमानाः ; C -हृदयामनुभूयमानाः ; D -हृदयो ह्यनुवर्तमानां ; Eat हृदयाः परिवर्तमानाः; J2.3 -हृदितामनुर्वतमानाः (for हृदया अनु found only in X Y 1).
*) Y14 (orig.) सुखमसूनि च; Y1B (orig.) सुखमसूनिव. G4 हि त्यजंति. - * ) B1 सत्यव्रतं; F1 सत्यव्रते J2.3 घनः प्रतिज्ञां; W3 पुनस्त्यजंति; 1 परप्रतिज्ञां ; G5 पुनः प्रतीक्षां; M3-5 पुनः प्रतिज्ञा:
१२५
BIS. 5824 (2655) Bhartr. ed. Bohl. 2. 100. Haeb. 99, lith. ed. I. 108, II. 110. Subhash. 316; SRB. p. 50. 196; SRK. p. 240. 95. (Bh.); SSD. 2. f. 99a,
319_{N} Om in A and BU. Es folio missing. 4) Esm. v. F2W2.3t. 4 (also as in text) X1 Y 2 लभेच्छा. F's तैलमिति. F+पीडनात्. - 1 ) Y1 लभेच्च (for पिबेच्च ). H1.8 - जलमयं ; G1 -सु जलं; G24 M1. 3. 5 - स्वपि जलं (for -सु सलिलं ). - ● ) Eo. 2tY 2 शशि(for शश- ). ~~ * ) X संबोधयेत्; Y+ आराधये ; Y1 आकारयेत्.
BIS. 5837 (2661) Bhartṛ. ed. Bohl. lith. ed. II and Galan 2. 5. Haeb. 3. lith. ed. I. 4; Śp. 415 ( Bh.) ; SRB. p. 41.57 ( Bh.) ; SBH. 447 ( Bh.) ; SRH. 29. 35 ( Bh.); SRK. p. 34. 3 ( Bh.) ; Sahityamīmārsā 7 ( first pāda only, p. 129 ) ; SSD. 2. f. 131b.
320 {N} Found in BDEF 3.5 W [ Also many uncollated N Mss ]. D F5 नो ; E0–2.5 मा ( for न ). D संसर्गो; Eo. 3.5 F3 संसर्गः ; E2 -संसर्ग. [s] सुरेंद्र-; W+ सुरेश. D Eo. it. 3. 5 F5 W3.4 'भुवनेष्वपि
d) D

BIS. 4975 (2246) Bhartr. ed. Bohl. 2. 11. Haeb. 62. lith. ed. I. 13, II. 14. Galan 7. Samskrtapāthopa. 62. Galan ( var.) 235. Subhāsh. 118, 188; SRB, p, 39. 5; SRK, p. 35. 11 (Bh.); SA. 7. 29; PT. 8. 25; SSD. 2. f. 143b; SSV 667.

Page #231

१२६
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे वरं प्राणच्छेदः समदमघवन्मुक्तकुलिश
प्रहारैरुद्गच्छद्गहनदहनोद्गारगुरुभिः। तुषाराद्रेः सूनोरह ह पितरि क्लेशविवशे ___ न चासौ संपातः पयसि पयसां पत्युरुचितः ॥ ३२१ ॥
वरं शृङ्गोत्तुङ्गाद् गुरुशिखरिणः कापि विषमे ___पतित्वायं कायः कठिनदृषदन्तर्विदलितः। वरं न्यस्तो हस्तः फणिपतिमुखे तीक्ष्णदशने
वरं वह्नौ पातस् तदपि न कृतः शीलविलयः ॥ ३२२ ॥ वर्ण सितं झटिति वीक्ष्य शिरोरुहाणां
स्थानं परं परिभवस्य तदेव पुंसाम् ।
321 IN} Om. in Ya, BORI 329, Ujjain 6414 and NS2.-4)JY-Ta.s Ga-5 M1.2 प्राणत्यागः: W X Y1 पक्षच्छेदः, TIM3-5 प्राणोच्छेदः (for प्राणच्छेदः). DY समर-(for समदः). A3-मघवन्मुक्ति M1-3.5 -मघवोन्मुक्त M: कृशिल-(for -कुलिश). -') J1G2 M4 उद्गच्छन्; G4 उद्गच्छद्भिर. B D Eo. 1. 3. 5 F2 I W X Y1.4-8 Ti. am.v.. Gi. Ma -बहल-C Ea Ft.SH W1-3 Y3 G4 M1.3-5 -बहल-3; F3 -वदन J1 दहन: T. -गरळ- (for -गहन-). D F2.3 X Y1 -रुधिरोद्वार- J3 -दहनोदार- T2 (m.v. as in text) गहनोद्वार-3GI M2-4 -दहनोद्वारि-(M3 °गारि-). Yg -हतिभिः Gi M1-3 -रुचिभिः . -")Js -तुषाराद्रिः; We तुहिनाद्रेः. J2 सानोर (for सुनोर). Filacuna; Jit.2 वडवाशेष: Jics वडवाश्लेष- (for पितरि क्लेश-). -4) Fs संवासः; Viat संयंता (for संपातः). FWst भर्तुर (for पत्युर). W: यत्पुरचितः.
BIS. 5972(2744) Bhartr.ed. Bohl.2.29. Haeb.58. lith.ed. Iand II.36. Galan 39%3D SRB. p. 215. 11; SSD. 2. f. 54a.
322 N} Om. in W. - )A0-2शंगे तुंगे; A3 शंगे वासो: CJ2.8 Y G2.80 शंगात्तंगा: Eo I Y शृंगोतंगाद्; F1.2.4 X Y1.7T1.2 G1. st. 4.5 M1-3 शंगोत्संगादू. Eo-2.5 वर-;X Y1.4-8 G1-4 M हिम- (for गुरु-). F4 -शिखरिणां (for'रिणः). D Ft. J.SY.. G4 विषये. -3) Ja.3 पतत्वायं: G1.2 MI-3 पतित्वाधः. Ja -द्रमदंतै: TIG6-षदेते (for दृषदन्तर). B2 F3.5 I J Y: T1.2G2-5 °विगलितः: M3-निदलितः; Ms-विलिखित:.-) F न्यस्तो हस्ते: F3 हस्तो न्यस्तः (by transp.). Ao.1 BEo फणपति- A2 फणमति-- -) कुतः; F2 कृता; Y4.5 Gat वर; T3 ततः (for कृतः). F2 शीलस्वविषयः; T3 Ma.s शीलविषमः.
BIS.6954 (2731) Bhartr.ed. Bohl.2.77. Haeb.86%3 SSV. 13433;JS. 375. 323 IV, N Om. in BCE (but E3 Vextra 6%
3E4 V115 [114, extra]) F H I M4.5 and Mysore 582. F1 V1073; FaN52, V1073; F3.4 N52; BORI 327 and Punjab2101 199%; BORI 328 V139 (132); RASB G7747 VI11 (114); Punjab2885 173 (74); Ujjain 6414 N513 NS2 V90 (89). -१)D F2 (Niti). x श्वेतं पदं E Y३ वर्ण शितं: Fut.v. आरोहणं; Ye वर्णान्वितं. D Fam.v. X Y1शिरसि;Fa (Niti). समभि: J2 रुदति: JY-T3 झाडिति; Y2.3 झटति;Y.G. जगति; W Gi om.

Page #232

१२७
संशयितश्लोकाः। आरोपितास्थिशकलं परिहत्य यान्ति
" चण्डालेपमिव दूरतरं तरुण्यः ॥ ३२३ ॥ वह्निस् तस्य जलायते जलनिधिः कुल्यायते तत्क्षणान्
मेरुः खल्पशिलायते मृगपतिः सद्यः कुरङ्गायते । व्यालो माल्यगुणायते विषरसः पीयूषवर्षायते
यस्याङ्गेऽखिललोकवल्लभतमं शीलं समुन्मीलति ॥ ३२४ ॥ वितीर्णे सर्वखे तरुणकरुणापूर्णहृदयाः
स्मरन्तः संसारे विगुणपरिणामा विधिगतीः ।
(for झटिति). Fat.v. शुक्ल- (for वीक्ष्य). E सरोरुहाणा. -')W YT G1-4 M1-3 जरा(for पर). Y1.4-8 T G1.5 M3 तदा पुमांसं: Y3 G2.3 M1.2 त । पुंसां; Gतथा पुमांसं --")G 'तांड- (for 'तास्थि.). E3 J1 -सकलं; W (except Wat) कलशं;Y4-8 T (Tio.v. us in text) M3 शतकं. -4) E F3.4 W1.2 X Y1.2 चांडाल Ja Y रूपम् (for -कूपम्). D दूततरं.
___BIS. 6599 (3059) Bhartr.ed. Bohl. 3.75. Haeb. '72. lith. ed. I. 74. Galan 86. Pafic. ed. Koseg. III. 193. ed. Bomb. IV.77. Satakav. 106. Subhash. 318%3 Sp. 4146. (Bh.); SR.B. p. 95. 14 ; SRK. p. 97.6 (Bh.); SA. 38. 68 ; SSD. 4. f. 11b.
324* {N} Extia in W. om. in Adyar XXVIII-M-56. - ') H2 W: "शिखायते;J2 °तिलायते. Cमृगरिपुः, -) T3 स्वल्पमृगायते (for माल्यगुणायते). DF3 Y:विषधरः M. विषरसं. C पूरायते: F'वर्यायते: W'चायते (for 'वर्षायते यस्मिन्बा: J3 यस्यान्वा (for यस्याङ्के). W1 Y खलु (for ऽखिल-). C रतं; Fsm.v. हरिर; J1'मतं;XYIA G+ -मिदं: YIBc.2.5.6.8 T1.2 GS 'तरं (for 'तमं). It T3 M3 शीलं समुजभते; Fsm.v. हृद्येव विस्फूर्जति; Y: शीलं समुन्मीलितं. Fit.v. दुर्दावं नगरायतेस्ति सुकृतं यस्यादिकीर्ण महत्.
BIS. 6014 (2765) Bhartr. ed. Bohl. 2.78-Haeb. 87. lith. od. I. 107, II. 109. Galan 102. Prasangabh. 4; SRB. p. 84. 19; SRK. p. 102. 4 (Kalpataru); SK. 6. 6133; SM. 1350 ( Bh.); SSD. 2. f. 117assV. 1332 (Bh.).
325 {v } Om. in A, BORT 320, Punjab 2101, Jodhpur 1, and BVBb. Y missing. - ") Es Fs W (except Wit) विस्तीर्ण; C1.4 M1. विशीर्णे; M2 दृशाणे (for वितीर्णे). M2.3 करुण- (for तरुण-). G1 M1.9 करुणा ; Ms -तरुणापूर्ण-. -') W Gi
M: तरंतः; T3 सरंतत्- (for स्मरन्तः). CF2.5WG1 M2 संसारं. F2.5 द्विगुण- W विरस-: Y3 त्रिगण-(for विगण-). Y1-3.8 T G5 M3-5-परिणामां. B1 E F1.4 I J2-वधिगतीः: Ba D-वधिगतिः; C Fs Jit W1.20 -वधिगतं; F2 विधिगताः; F3 Wat.3.4 X G4 -वधिगति; Jic वधिगतःJ3 Y1-3.8 T Gs M8-5 विधिगतिं; Y1-8 G2.3 -वधि वयं; Gi -वधिरिति; M2 विधिरिति (for विधिगतीः). - )D W X Y1.3-6 G1-4 Mकदा (for वयं). BIC E F JW X Y (Y7 missing) T Gs quero. B2 Ic qfifoa-; Eo oqftforfa ; E2–1.54 Ji परिगति-W Y5.8 परिगत-. C Fim.v. J2 W Y (Yr missing) T G2-4 -किरणास (T3 'णः); FH X-किरणे; G1 M1.2.5 -घदनास; Ms -शिशिरास; M -वदनां (for :किरणेस).

Page #233

१२८
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे वयं पुण्येऽरण्ये परिणतशरच्चन्द्रकिरणैस्
त्रियामा नेष्यामो हरचरणचित्तैकशरणाः ॥ ३२५ ॥ विरमत बुधा योषित्सङ्गात् सुखात् क्षणभङ्गुरात
कुरुत करुणामैत्रीप्रज्ञावधूजनसंगमम् । न खलु नरके हाराकान्तं घनस्तनमण्डलं
शरणमथ वा श्रोणीबिम्बं रणन्मणिमेखलम् ॥ ३२६ ॥ विरम विरमायासादस्माद् दुरध्यवसायतो
विपदि महतां धैर्यध्वंसं यदीक्षितुमीहसे । अयि जडविधे कल्पापाये व्यपेतनिजक्रमाः
कुलशिखरिणः क्षुद्रा नैते न वा जलराशयः॥ ३२७ ॥
E प्रियामा; F2.3 Gk M4.5 त्रियामां. J सेव्यामो; X -न्ये स्यामो (for नेष्यामो). -1) Eac. 8. 4 J: Y: G1 M3 xfa- (for -). B Yırt.ct. 3-fat-: F4 J1.2 Y2.8 T. G (except Gat) M -चिंतक- Js चिंत्येक- (for -चित्तैक-). F2.5 -शरणः.
___BIS. 6068 (2789) Bhartr. ed. Bohl. 3. 86. Haeb. 81. lith. ed. I. 84, II. 49, III. 82. Galan 80%; SK. 7. 20.
326 v,s} Om. in A W, BORI 329 and Punjab 2101.-.) Est विरमित: E3c Ta विरमति. Bप्रति; F4 (m.v. as in text) सुखं; Yक्षणात्; Gसुतात् (for सुखात्). F- (m.v. as in text) भंगरं. --°) D F1.4 भजत; G1 कुरु तत्. F2 कुरुत;J तरुणा; T3 करुणं (for करुणा-). CF-प्रज्ञामैत्री J3 मैत्रप्रज्ञा-. DY3 -नव- (for जन.). -') Fa हाराकांतं; F G1.4 Ma भाराकांतं; Y3 T2 हारक्रांतं; Y6 दाराक्रांतं. E Yधनं; Jit जघन(for धन-).-4) F3 भरणम्;J तरुणिम्: J3 तरुण-;Y चरणम् (for शरणम्). J रमते (for 87 91). Eot Fs X: Gi stoft (for stoît-). Jic.2.3 G1 2017; Ys Fysiot (for रणन). T2.3 मेघलं.
BIS. 6173 (2833) Bhartr. lith, ed. II. 3.58. Schiofner and Weber p. 24; SBH. 3385; JSV. 304. 16.
327 N} Om. in C W Y2 GMi.b, Mysore 582, BORI 329, Punjab 2885 and Ujjain 6414. -4) B D E F1.2 H1.2.3tIY3 G2.3 विरसा- (for विरमा.). A [अ]मुष्मानं (for [आ]यासादस्माद्). F3 दुरवध्याव- X दुराध्यव- Y: दुर्व्यव- (for दुरध्यव.). - ') F5 कर्तुं च समीहसे; J2. यदि क्षितिमी'; M2 समीक्ष्य न लज्जसे. - ). D Eot.1.2.5 F Y1.6 अपि (for अयि). Bi I X Y1 G3 जडविधेः; DJ Y: जडमते; F1 जडनिधेः; F2 हतविधेः; F4 जलनिधेः. Eo.1.5 कल्याणाय (for कल्पापाये). B1 व्यत्येत; F व्यति; J2 व्यवसितY निरस्त: TIG1.3.5M[s]प्यपेत-(for व्यपेत.). Est It °पराक्रमाः; F2 °निजालयाः; F 'निजक्षमा; J3 °निजकुमाः;X °निजक्रमः. - ") F2 क्षुण्णा; J2 क्षुद्रान (for क्षुद्रा).
BIS. 6148 Bhartr, ed. Bohl, extra 17 order tac/). Haeb. 2. 75.

Page #234

संशयितश्लोकाः। विरहेऽपि संगमः खलु परस्परं संगतं मनो येषाम् । . हृदयमपि विघटितं संगमेऽपि विरहं विशेषयति ॥ ३२८ ॥ विवेकव्याकोशे विकसति शमे शाम्यति तृषा ___ परिष्वङ्गे तुङ्गे प्रसरतितरां सा परिणतिः । जराजीणैश्वर्यग्रसनगहनाक्षेपकृपणः
कृपापात्रं यस्यां भवति मरुतामप्यधिपतिः ॥ ३२९ ॥ विश्वामित्रपराशरप्रभृतयो वाताम्बुपर्णाशनास्
तेऽपि स्त्रीमुखपङ्कजं सुललितं दृष्ट्रव मोहं गताः ।
328 18} Om. in W, Mysore 582, Adyar XXII-B-10, and Sxngeri 309. - ) Ba D E1 (by corr.) F Hit. 2.XY1-5. J2 G3. 4 विरहोपि. D संगमाः; E3 Ms संगम. M3 विरहिणः प्रहिणोति संगम खल.--") F2 J2t Y3 G1 परस्पर-: Ms परस्परं). Fs न संगतं; Ms -संगत- (for-संगतं). Eat.st FY Gl M3मनो न येषां. -") A हृदये विघटिते; B2 हृदयेथ विघटिते; C D Eet Fi Ic G हृदयमति विघटि(C हितं; E3.4 अपि हृदयं विघटि( Ese °हितं; F1 हृदयमनु विघट्टित-; F5 हृदयमपि चेद्विघटितं; H अतिविघटितं हि हृदयं J1 हृदयमघटितं च मे;XY1 हृदयमसंगतमेषांY3-5.8 TIA.2.3 Gi हृदयमपि (Ys 'मधि-विघटितं चेत् ; Y TIB हृदयं विघट्टितं चेत्; Y: हृदयमिति विघटितं; Ga हृदयेपि घटते; G3 हृदयेपि विघटिते; G5 हृदये विघटिते सति; M1 हृदयमपि घट्टितं; M: हदयमविघहितं; Ms हृदयमपि विघट्टितं; M1.5 न घटयति येषां हृदयं. --4) A3 B2C D F.S JIK1Y. Ga.3 संगमोपि: Eot संगमः; Eoc X: संगमो; Eat संगतेपि; E सत्संग: Jमे सगम: Y1.4-6.3 TG संगो; Y3 संगात्; Gतत्संगो; M1 तत्संगाद'; M तत्संगे: MB संगमे। Ms. 5 संगे (for संगमेऽपि). J2 Ys विरहो. C T3 विशेषयते; X1 विशेषयंति; M3 विशेषतः. . BIS. 6177 (5019) Bhartr. lith. ed. II. 1.80 ; SLP. 5. 16 (Bh.). . - 329 v} Found in A D E, F1 (V19) F (V18) [Also GVS 2387. V213 BORI 329, Punjab 2101 and Jodhpur 3 V18; BORI 328 V20; BU V223 NSI v233; NS2 VI5 (14); NS3 V106 (extra). -'a) E3.4 विवेके (for विवेक-). F. -ज्याकोचे. Eo.2.5 विदधति; Eom.v. विकशति (for विकसति). F1.4 शनैः (for शमे).
- ) D -जीर्णैरंगैर (for -जीर्णेश्वर्य-). Est -क्षपणः. - ") F1 महताम: F स महता (for मरुताम).
SRB. p. 77. 47.
330 18} Found in E2 (5100 = 111, extra); F3 (52), J; s [Also GVS 238732; BORI326 S101; ISM Kalamkar 195 51033; Punjab2101 N102 (103); Punjab2885 881 (75); Ujjain 6414 5105; NS3 S106 (107, extra)]. Ya folio missing.-4) Ea Wa.st. 4 ये चांबु-(for वाताम्बु-). E2W-पत्राशनास: JX.G1 Mi.. पर्णाशिनसू. - 6) M3.4 दिव्य- (for तेऽपि). E2 Y8. दृष्ट्वा च; Fs G3 M4 दृष्ट्वा वि-J Ga.. Ms. पृष्ट्वापि; Ys दृष्ट्वातु (for दृष्ट्वैव). X1 संमोहिता.. - ") E2 आहारं (for शाल्यनं). W:-4 घृतसंयुतं दधिपयो; Y1.5 सुघृतं पयोदधियुतं; M5 सगुळं पयोदधियुतं. Ji ते भुंजते;J YIRd. 4-6. TG2-5 Mi. 2.5 ये(G2 हे) भुंजते (for भुञ्जन्ति ये). - ) E2 कथमहो; Wo बत भवेत् (for यदि भवेद् ). 22 दंभः समालोक्यतां; W Y1 विंध्यस्तरेत्सागरं( W: रे).
१७ भ. सु.

Page #235

१३०
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे शाल्यन्नं सघृतं पयोदधियुतं भुञ्जन्ति ये मानवास् तेषामिन्द्रियनिग्रहो यदि भवेद् विन्ध्यः प्लवेत् सागरे ॥ ३३० ॥
वैराग्यं संश्रयत्येको नीतौ भ्रमति चापरः । शृङ्गारे रमते कश्चिद् रुचिभेदः परस्परम् ॥ ३३१ ॥ व्याघ्रीव तिष्ठति जरा परितर्जयन्ती ____ रोगाश् च शत्रव इव प्रहरन्ति देहम् ।
आयुः परिस्रवति भिन्नघटादिवाम्भो ___लोकस् तथाप्यहितमाचरतीति चित्रम् ॥ ३३२ ॥ शय्या शैलशिला गृहं गिरिगुहा वस्त्रं तरूणां त्वचः
सारङ्गाः सुहृदो ननु क्षितिरुहां वृत्तिः फलैः कोमलैः ।
BIS. 6204 (2853) Bhartr. ed. Bohl. 1. 65. Haeb. 68. lith. ed. II. 100%; SRB. p. 252. 57; SRK. p.235. 47, p. 278.7 (Bh.); Prabandhacintamani 4. 182 (Hemasüri). SHV. app. I. f. 2a; SS. 45. 3 (Hemasūri). ... 331 {3} Om. in C D Y (but Y8. S101, order cbad) T G M. - ") B1 वैराग्ये संचरन् केके; F2-5 I JW वैराग्ये(F'ग्यं) संचरत्येको; Y3 वैराग्ये रमते कश्वित्.-") Eo-2.5 नीचो F2 नीतो (for नीतो). Bi Fa-4 J Y3 कश्चन ; F. वापरः (for चापरः). --- ") Fa श्रमते; Wी रसते (for रमते).-") Bl W भुवि भेदाः; E It दृष्टिभेदः; F2.5 J1 Y3 रुचिभेदाः F. H I J रुचिभेदात्. ____BIS. 6292 (2903) Bhartr.ed. Bohl. 1. 99. lith. ed. II. 103 ; SLP. 5. 38 (Bh.). : 332 v} Om. or extra in E. Eo V112; EV1113 EsV extra2%
3E V111 (110); Es Vi14. Baroda 1781 V111 (109). Om. in NS1.2. - ) A0-2C Eo परितर्कयंती; E परितर्पयंती; J3 (by corr.) परितर्जनीव. - ") Eo रागाश्च; W: रोमाश्च. W4 शात्रव. C प्रहरंति गात्रे; E0 प्रविशंति देह; Est प्रविशंति देहे; Ji प्रवहति हवेशं. -') A0-2 B1 Eo.3-4 I W1. S. परिश्रवति; Jit परियति; Jte परिस्रवंति; T3 परिश्रवंति. E नग्य (for भिन्न-). A2 -घटादि शंभो; C -घटादिवापो; J1 -घटादमभो; G1 M2-घटादिवांबु.
-4)C लोको न चात्म-3; F3 लोकस्तथा न; J3 लोकास्तथापि. E°पि हितम् M3 व्यथितम् (for [अ]प्यहितम्). M आचरतीव. कष्टं (for चित्रम् ).
BIS. 6323 (2917) Bhartr. ed. Bohl. 3. 39. Haeb. and Galan 35. lith, ed. I and III. 36, II. 97. Subhash. 3173 Sp. 4093 (Bh.); SRB. p. 367.32 (Bh,); SRK, p. 97, 4 (Bh.); Garudamahapurana 111. 10%B SSD. 4. f. 8u; JSV. 266. 11. ...-333 v} Found in A BD E, Fi V104 (103); BVB5 V109 (extra).[Also GVS2387 V89; BORI 329 and Punjab2101 V87; BORI 328 V106 (154); BU V112 (110); Jodhpur 3 V108 (100); Punjab 697 V96%; NS: V78 (77); NS3 VI19 textra);]. - ") Bi_Es-5 निझरम् (for नैझरम् ). F उचितैरण्यव. E रत्यै( E24 'त्ये).-4) A D मन्यते; B1 मनेते; B2 मेने ते.

Page #236

संशयितश्लोकाः। येषां नैर्झरमम्बुपानमुचितं रत्यै च विद्याङ्गना ___ मन्ये ते परमेश्वराः शिरसि यैर्बद्धो न सेवाञ्जलिः ॥ ३३३ ॥ शिरः शा स्वर्गात् पशुपतिशिरस्तः क्षितिधरं • गिरीन्द्रादुत्तुङ्गादवनिमवनेश् चापि जलधिम् । अधोधो गङ्गेयं पदमुपगता स्तोकमथ वा विवेकभ्रष्टानां भवति विनिपातः शतमुखः ॥ ३३४ ॥ संपत्सु महतां चित्तं भवत्युत्पलकोमलम् । आपत्सु च महाशैलशिलासंघातकर्कशम् ॥ ३३५ ॥ संमोहयन्ति मदयन्ति विडम्बयन्ति
निर्भर्त्सयन्ति रमयन्ति विषादयन्ति । एताः प्रविश्य सदयं हृदयं नराणां
किं नाम वामनयना न समाचरन्ति ॥ ३३६ ॥
'BIS. 6411 (2959) Bhartr. lith. ed. II. 3.87%BSRH. 200.30(Bh.).
334 TV,NT Om. in I, GVS 2387, BORI 329, Punjab2101 Jodhpurland BVB5. NS3 V57, N104 (extra)--4) Ji Gat शिवः. A3 E2.st.4 सावं; F1 प्राप्ता: Fa सार्थ; J शर्व; Ms शापं (for शार्व). W1-3 स्वर्ग (for स्वर्गात्). W (Wa orig.) पतति शिरसस्ततःF JIYG पशुपतिशिरस्ततM पशपतिपरस्तः. Faकिंतिभतं: Wअतिधरं (for क्षितिधरं).-°)B महींद्वाद; Eat F2.3.5 JS महीध्राद (M4 महाद्वेर); Eat महींध्राद (for गिरीन्द्राद). Ao Eo Hic.2.3t उत्तंगादू. F5 अवधेश्चापि. B2 जलधीः; Eat. st.* जलधिः W4 जलविधि. ---) BE2-4 F2.3.5 JS (except x Y1) अधो(WY-8. TB Gr M1.2.5 °थो) गंगा सेयं ( M1.2 -क्षेप; Vi orig. केषा);C अधोधो गंगावत; Eo. 5 अधोधो गांगेयं Cषयमुपगता: Eo (and Ec) पदमुपगतं; Y2 पथमुपगता:Y3 पदमपगता. नूनमथ वा:Ya.t G4.5 Ms स्तो(Gतो)कमधुना; M4 स्तोकमधुरा. -- ") X2 विनिवात:- JYr Ma.. शतमखः.
, BIS. 6456 (2982) Bhartr. ed. Bohl. and lith. od. II. 2. 10. lith. ed: I.9: Galan 123; SRB. p. 41. 59; SRK. p. 35.7 (Bh.); Alamkāraratnakara 496.
Alankāravimarsini. 27. 191; SSD. 2. f. 132b; JSV. 208. 3. ... 335 INFOm. in A. - ) B1 Eo.1.20.5 JI Y1.8 Ti, 2G भवेदत्पल'.-.)Y: विपत्सु; Es [भ]पि; G2 तु (for च). B1 महाघोल ; Est शिलाशैल-; F1. महाशैलं. . BIS. 6876 (3188) Bharty. ed. Bohl. 2.56. Haeb. 29. lith. ed. I and III. 65, II. 66. Galan 68; Subhash. 306; SRB. p. 45.27%; SBH. 200 (Bh.); SRH.168.9 (Srigara); SRK. p. 18.73 ( Prasaigaratnavali); SK. 2. 75%; PT. 1. 27; SSD. 1. 4.94a; SMV. 28. 14.
336 {v, S} Found in F3 V106 ; H I and W [Also BU V4; NS3 [111 (112, extra)].
BIS. 6893 (3194) Bhartr. ed. Bohl, and Kāvyas. 1. 21. Haeb. 23. Pafc. ed. Koseg. I. 210. Prabodhacandrodaya 1. 27. Subhash. 144; SRB. p. 350.69:SRK.. . 114. 10 (Bh.); SS 44.5%3 SM. 1392; SN, 257%; SSV. 13773; JS. 394,

Page #237

ફ્ર
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
सखे धन्याः केचित् त्रुटितभवबन्धव्यतिकरा वनान्ते चिन्वन्तो विषमविषयाशीविषगतीः । शरच्चन्द्रज्योत्स्ना धवलगगनाभोगसुभगां
नयन्ते ये रात्रिं सुकृतचयचित्तैकशरणाः ॥ ३३७ ॥ स जातः कोऽप्यासीन मदनरिपुणा मूर्ध्नि धवलं कपालं यस्योच्चैर्विनिहितमलंकारविधये । नृभिः प्राणत्राणप्रवणमतिभिः कैश्चिदधुना नमद्भिः कः पुंसामयमतुलदर्पज्वरभरः ॥ ३३८ ॥ सत्यामेव त्रिलोकीसरिति हरशिरश्रुम्बिनीविच्छटायां सत्तं कल्पयन्त्यां वटविटपिभवैर्वल्कलैः सत्फलैश् च । कोऽयं विद्वान् विपत्तिज्वरजनितरुजातीव दुःखासिकानां वक्रं वीक्षेत दुःस्थे यदि हि न बिभृयात् स्खे कुटुम्बेऽनुकम्पाम् ॥ ३३९॥ सहकार कुसुमकेसर निकरभवामोदमूच्छित दिगन्ते ।
NN
337_{V } Found in ADE, F1 V57; F + ( V63 = 62 ). [ Also GVS 2387 V43; BORI328 V64 (63) ; Jodhpur 3 V63; NS1 V66; NS2 V53; NS3 V113 ( extra).] *) Many unellated Mss. अहो (for सखे ). ' ) E चित्तांतर (for चिन्वन्तो ). Fi विषमविषपात्री: F + विषयविषमाशी Aoc E F विषणत:; D-विषमती: F1 - विषगर्ति. Ec. v. विषमविषयाशीर्विगलिताः . * ) F + ( m.v. as in text ) शरज्योत्स्ना चन्द्रा. - d). A3 Est. 4t मयंत्येते. 4 हरिचरणचित्तैक; Ait (orig. ) हरचरणचित्तैक-: F1 सुकृतमय मित्रैक; F4 सुकृतचरणैक; F4 m. v. हरचरणमो * * (for सुकृतचयचित्तैक-).
338_{V} Om. in AI W, GVS 2387, Punjab 2101, NS2. 2 ) Eo. 2 Fe यातः (for जातः ). X कोप्यस्मिन्. E2.4 - विजयिनो; E3 जयिनो; Es -रिपुणो; F2 -परिपूर्णा ; Jr. -रिपुबाणा (for -रिपुणा ). Bi मूर्ध पुरा; F3 मूर्ध्नि विधृत:. 6) Est Get fafagda Jat - हृदये (for -विधये ). - °) Eot X2 न्राणप्रणव' ; Yr त्राणाप्रवण ; H: केचिदधुना. - ' ) X नमद्मीवैः; 2 महद्भिः कः ; M3 नमद्भिः किं (for नमद्भिः कः ). C को पूढोप्ययम् (for कः पुंसामयम् ). Y7 अमल- (for अतुल ). G° (t.v. as in text ) ज्वरमदः. BIS. 6680 (3106 ) Bhartr. ed. p. 80. 36.
Bohl. 3. 61. Haeb. 99. lith, ed. II. 28; SRB.
339 {V} Found in D E F + V103 (102) [ Also BORI328 V105 ( 103 ) ; Jodhpur 3 V100 (99) ; NS3 V120 ( extra ). ] a) F1 - वीचि (for - नीवि ). - ' ) D सद्वृत्ति:; Eot सद्वृत्तi; Es सवृत्तं ; Ec सद्वृत्ते ; F1 सद्वृत्तिं D E F तटविटप - ; Eo तटविटपि-: Es वटविटप- ( ) DF + को विद्वान्वित्तपित्तज्वरजनितरुजा तीव्रदुःखाधिकानां (F1 °खासिका). - d ) Eot. 4 वीक्ष्येत दुःस्थो E2 वीक्ष्ये तदुत्थो E F + यदिह . D चिंताम् (for -कम्पाम् ). 340 {Ś} Om. in C. In F's, missing or omitted. Not identified in Rap Pratãp. trans. " ) Ao Eo -कुषम. A1.: Eo केशर-; A2 केगर (for 'केसर - ).
"

Page #238

संशयितश्लोकाः ।
१३३
मधुरमधुरमधुपे मधौ भवेत् कस्य नोत्कण्ठा ॥ ३४० ॥
सिद्धीध्यासितकन्दरे हरवृषस्कन्धावगाढद्रुमे
गङ्गाधौतशिलातले हिमवतः स्थाने स्थितः स्थेयसि । कः कुर्वीत परप्रणाममलिनं मानं मनखी जनो
यद्युत्रस्तकुरङ्गशावनयना न स्युः स्मरास्त्रं स्त्रियः ॥ ३४१ ॥ सृजति तावदशेषगुणाकरं पुरुषरत्नमलंकरणं भुवः । तदपि तत् क्षणभङ्ग करोति चेदह ह कष्टमपण्डितता विधेः ॥३४२॥
F3 H_J1c. ±W_YT 3-3 M -भरामोद; Jat Ga भारामोद-: Xt -समूह- ( but - भवामोदin translation); G8 -भारमोद (for -भवामोद ) . - ( ) F1 'विधुरमधिपे ; F 'मत्तमधुपे; Jat 'विधुरमधुसे; Xt विबुध ( but निरत in translation ) मधुपे; M2.4.5 मुखरमधुपे; ( for विधुरमधुपे ). (d) Y3 भवति मधौ : Y+5 मधुनि भवेत् (for मधौ भवेत् ). Wt om. कस्य. Est कस्यापि ( for कस्य ). Wt उत्कंठा ; G1 नो कंठः (for नोत्कण्ठा ).
BIS. 6965 (3224) Bhartr. ed. Bohi. 1. 37. Haeb. 40. lith ed. II. 92. Kāvyas. 29. Satakāv. 66; Sp. 3787 ( Kapilarudra ); SRE. p. 331. 9 ( Kapilarudra); SBH. 1666 (Kapilarudraka ) ; SLP. 5. 28 ( Bh.).
341_{ś} Om. in J. - ( ) A2 सिद्धाव्यासितकंदरे; X ध्यासितकंधरे; Y3 ° ध्यूषितंकंदरे; ET हरि - ( for हर ) CHS ( except W ) स्कंधावरुग्ण (G2t° दावरुन ; G4 धादिरुग्ण ) डुमे. - ' ) W2.4 ° शिलांतले. C E3. t F H I W X Y1.2.4-0.3 ↑ G2.6 M1-3 स्थिते; D तप:-; Eo. 1, 5 स्थिति; G1 शुभे; G+ सिते; M45 स्थित (for स्थितः ). CD F3-5W X Y1. 4. 7. 3T 3t. 5 श्रेयसि ; F1 निश्चले; Y3 स्थेयसे; Y 5.6 G+ M+5 प्रेयसि ( for स्थेयसि ) . - ' ) Hst के कुर्वीत BCDEFHIS ( except M3 ) शिरः प्रणाम ( F1 माण ) मलिनं (F1. 2. 4 [t.v. as in text] H -विगलन् ). B1 मान्यो : B2 C मान्यं; DY: मानी; F3 Y46.8 T (Tic.v. as in text ) म्लानं (for मानं ). B1 om. मनस्वी. d) D_F3.4tv. 5H I (by. corr.) X Y1.3–4 T G1. 1 M1-3 यद्वित्रस्त ; F1. 2. 4 सद्यस्तत्र-; W1-3 यद्यत्रस्त; W+ यद्यस्त्रस्तु; Gst यद्यत्रस्थ-; M+. 5 यद्यात्रस्त - ( for यद्युत्रस्त ). BiF 3. 4. v. -शाबकहशो Some NMss and Y7 TGM read शाब' (for -शाव ). B1 स्मरार्ता:; Ms स्मरास्त्राः (for ).
BIS. 7047 (3254 ) Bharty. ed. Boll. 1. 67. Haeb. 70. lith ed. II. 12. Kavyas 59; SBH. 2244; SDK. 5. 57. 4 (p. 315); SLP. 4. 62. (Bh.).
-
342 {V, N } Om in E ( but Eo V114, extra; Ea V112, extra ; Es V116, extra), Jodhpur 1, Ujjain 6414, NS1. Ys प्रक्षिप्त: NS3 N111 ( extra ); BVB5 V112 (extra); ISM Kalamkar195 N100 (102), V121 ( 124 ) . – 4 ) X - गुणाकर:.
* ) Es F4 J Ys तदनु; W3 सदपि E2 X 1. 4. 6 G1-3 M1-3 च क्षण; W4 तक्षण- E2 Js -भंग (for - भङ्गि ). - d) It खेदम् (for कष्टम् ). J 1 अखण्डितता. J2 3 कष्टतरा जडता.
BIS.7163 (3289 ) Bhartr. ed. Bohl. 2. 88. lith ed. I. 2. 90, 3. 93, II. 2. 92. Galan 93. Subhash. 68. Sp. 4000; SRB. p. 92. 67; SBH. 3126 (Phalguhastinī); SKM. 131.39 ( Phalguhastini ) ; SRH. 36. 4 ( Phalguhastini ); SRK, 71. 15 (Bh.). SK. 6. 269; SSD. 4. f. 2a; SSV. 270; SMV. 15. 11.
p.

Page #239

१३४
मर्तृहरिसुभाषित संग्रहे
स्थाल्यां वैडूर्यमय्यां पचति तिलखलं चान्दनैरिन्धनोधैः सौवर्णैर्लाङ्गलायैर्विलिखति वसुधामर्कमूलस्य हेतोः ।
~
छित्त्वा कर्पूरखण्डान् वृतिमिह कुरुते कोद्रवाणां समन्तात् प्राप्येमां कर्मभूमिं न चरति मनुजो यस् तपो मन्दभाग्यः ॥ ३४३ ॥ स्थितिः पुण्येऽरण्ये सह परिचयो हन्त हरिणैः
फलैर्मेध्या वृत्तिः प्रतिनदि च तल्पानि दृषदः । इतीयं सामग्री भवति हरभक्ति स्पृहयतां
वनं वा गेहं वा सद्दशमुपशान्तैकमनसाम् ॥ ३४४ ॥ स्नात्वा गाङ्गैः पयोभिः शुचिकुसुमफलैरर्चयित्वा विभो त्यां ध्येये ध्यानं निवेश्य क्षितिधरकुहरग्रावपर्यङ्कमूले ।
343 {N} Om. in A Y2 NS1; Punjab 2101_N_extra 2. 9 ) CF2-3 H2 W1.3 X2 Y4-6.8T वैदूर्यमय्यां; X1 वेडुर्यमय्या. C Wa तिलकणांशू: Eo FXY4.3 ( by corr. ) तिलखलिं; F + W2. 4 तिलखलीं ; Y1A. + तिलकणं; Yase च लशुनं; G1 M1-2 तिलगणं; Get तिलखिलं ; M1.5 तिलमलं (for तिलखलं ). BD Eot at 23. J W1_X G1.3 M_चंदर् B2 DF 2.5 W1X 1 X 1 इन्धनाद्यैः; E F1.3 I J2 Y3-6T1Gs-5 नौघैः; Gat इंदनोयैः. 1 ) B2 लिंगलायैर् ; Hi लांगलायैर; J: लांगुलायैर् ; Wat लंगिलाप्रैर्: Wat लोंगलायैर्. E H I J 1 Wet X 2 Y: विलखति; T: विलिखत D Eat. 3t. st F1.2 H 2 3 JY14c. 4–6. 7 (orig.) TGM अर्कतूलस्य; Fs अर्कमूल्यस्य; Wsc. + X 2 Y 13 कर्ममूलस्य:
९ ) C भित्त्वा B श्रीखंड- (for कर्पूर ). C -वृक्षान्; Eot. 3 -खंड; Y4 G2.3 षंडान् (for -खण्डान् ). E2 वृतिहिम; J3 Go वृतिमिव X कृषिमिव; Y1 कृषिसिंह, M3 वृतिरिह. C कोद्रवस्या - Ja कोद्रवीणां; Wat कौद्रवाणां. Eo-2. ६ विचलति; Jit रचयति; J 10 न चरितः ; Y53TG 4 न भजति J1 M3 मंदभाग्याः.
BIS. 7226 (3311) Bhartr. ed. Bohl. and lith. ed. I 2. 98. lith. ed. II. 100, III: 99. Galan 104; SRB. p. 95. 127; SBH. 3045; SRK. p. 77. 10 (Bh.) SSD. 4. f. 26b.
344 {V } Found in A D E F + V39 [ Also BORI 329 V39; Punjab 2101 V38; BORI 328 and Jodhpur 3 V41; Punjab 697 V37; NS1 V44; NS2 V32 (31); NS3 V110 (extra).] 9 ) Eo.2-4 F + स्थितः ; Est पुण्यारण्ये. F + परिवृतो. As हिरणैः ' ) D मध्या; Eo. 2 मेधा - F+ मूलैर् (for मेध्या) F प्रतिदिनवदत्यापि दृढदः- ९ ) D हि विरक्तौ ; F1 (m.v. as in text ) हरशक्ति (for हरभक्ति ). Est स्पृहयति.
BIS. 7228 (5316) Bhartr. lith, ed. I. 3. 96, II. 33.
in Y7.
345 {V} Om in A, F2, BORI 329, Punjab 2101 and NS1.2. Missing 4 ) Js गंधैः (for गाङ्गैः ). B ( B2 orig. ) C कुसुमजलैर्: X कुसुमचयैर; Yo - फलकुसुमैर्: G4 - कुसुमशतैर्. D [ अ ] पि भो त्यां; F2 विभोस्त्वां G1 निवद्य; M+6 निवेध (for विभो त्वां ). ') BH_ध्यायन्निर्विश्य पश्यन् ( Hat तस्य ) ; C J2 ध्येयं ध्याने ( Jat ) निवेश्य ; : क्वापि ध्यानं निवेश्य; Eet. 3t. at F2 ध्येये ( Es °यं ) ध्यानं नियोज्य ( F2 ज्यं); Fa
-

Page #240

संशयितश्लोकाः। आत्मारामः फलाशी गुरुवचनरतस् त्वत्प्रसादात् स्मरारे दुःखं मोक्ष्ये कदाहं समकरचरणे पुंसि सेवासमुत्थम् ॥ ३४५ ॥ , स्पृहयति भुजयोरन्तरमायतकरवालकररुह विदीर्णम् । विजयश्रीवर्वीराणां व्युत्पन्नप्रौढवनितेव ॥ ३४६ ॥ . स्फुरत्स्फारज्योत्स्नाधवलिततले वापि पुलिने ।
सुखासीनाः शान्तध्वनिषु रजनीषु धुसरितः । भवाभोगोद्विग्नाः शिव शिव शिवेत्यार्तवचसः
कदा स्यामानन्दोद्गतबहुलबाष्पप्लुतदृशः ॥ ३४७ ॥
ध्याये ध्याने निवेश्य: J धैर्यध्यानं निवेश्य; X ध्यायश्चित्ते निवेश्य; Y1.2 G+ ध्याये ध्यान निवे(Y2 "विश्य: Y3 ध्येये ध्यानं विशेष्य: M3 ध्येये ध्यानं निषेव्य: M4.5 ध्यायं ध्यायं भवंतं.
F3 -कुहरे ग्राव- Ys M -कुहरग्राम: F5 -पर्यकमूलं; V -शय्यानिषण्णः . -") BEat x 'रामोपलीनो; B2 m.v. G2.3 "रामोफलाशी: F3 रामैकलाभो; Fs 'रामोपि लीनो; I
रामे फलाशी; Jरामोपि लीला ( for रामः फलाशी). G -परस; Ms -गतस् (for -रतस्). Ji.at.3 तत्प्रसादात्; 31 कृत्पुरस्तातू; X त्वत्पुरस्तात्. DI (orig.) Y1.5 मुरारे; Eo Fs .Jat स्मरारेरX Y3 M3 पुरारे (for स्मरारे). -) Ec दुःखान. D E F Gat मोक्षे कदाही
Eo. st F2 मोक्षक'; W: मोक्ष्य क; X1 मोक्ष्ये कदा हे.. F2s समचरणकरे; Jat.a समकरचरणं; J2c करचरणसमं;X स्मरहरचरणे: G+ करचरणसमे [ commentators factor समकर-स+मकर or सम+कर; W com. मकरध्वजे पुंसि मदने सेवा.]. It समर्थ; Y3 "समुद्धं; G1 -समर्थः. E दुःखं मोक्ष्ये (Eo.st :-; Ec दुःखान्मोक्ष्ये) कदाहं तव चरणरतो ध्यानमार्गकप्रश्नः (Eo °कप्रश्नैः; Es कधौः ). : BIS. 7238 (3313) Bhartr. ed. Bohl. 3. 88. Haeb. 83. lith. ed. I and II. 86, III. 84. Galan 82. - 346NT Om. in A CJIS BORI 326. -0) B1 Fs -विदीर्णा; It -विकीणा J2.3 विदीर्णा. --- °) Fr.s J2 विजयश्री.. -4).E0.3 व्युत्पन्ना; J2 वृक्षं न (for व्युत्पन्न-). J3 उत्पन्नवनिताविव. ___BIS. 7251 (5327) Bhartr. ed. Bohl. extra 18. Haeb. 2. 97. Satakāv. 92 ; SR.B. p. 78. 5.
347EVI Om. in I, BORI 329 and Punjab 2101. Y1 missing. -")D शरंचद्र- Eo.2-1 स्फुरत्स्फारा; F2 J३ स्फुरस्फार-3 X स्फुरच्चंद्र-Gat स्फुरत्स्फूर- (for स्फुरत्स्फार-). -") Eo. ac.sYs Ta M4 सुखासीनः; Es सुखाशीनाः; F1.4 समासीनाः; Ja समासीनः. Cश्रांतWa 12 शांता- (for शान्त-). D क सरितः; F3 व परितः (for घुसरितः). - ") Eo.3.5°गोद्विग्नः; Hit. at T3 J2 गोद्विघ्नाः . BEs Hic. 2.3 Ms 'त्यात्त, Fa'त्यस्त- J1 'त्यर्थ- W X Y2.4-6. Ti (०.v. as in text) G1.4.5 M1.2 "त्युच्च Y1 'त्यच्छ-, M3 युक्त (for "त्यात-). A2E3. 4 -वचसा; A3 -वचनाः. – 4) J3 कथं (for कदा). OE2 स्यामो हर्षाद्वत: F2 स्यामो मोदोदत-: F3 स्यामो नंदोहत-; W Y4-8.8 TG4.5 यास्यामोंतर्गत स्यामो नंदामृत-: G1 M1- न (M3 om. न) स्यामोंतर्गत-(for स्यामानन्दोद्वत-). C D E F2-5 W1 Y: M -बहल- CF2. 8.5J W X Y (Y. missing) T G1.4.5 M1-3.5 -बाप्पाकुल-; Est Mi -बाष्पाप्लत-. A Eo.3-5 TV -दृशा: Y4-8 T2-दृशां; Y: T1.3-STI; Ticv. -zzi (for - :).
BIS. 7254 (3317) Bharti. ed. Bohl. 3.85 Haob. 80. lith, ed. I. SP, II. 42, III.81. Galan 79%
BSSD. 4.4.30a..

Page #241

भर्तृहरि सुभाषितसंग्रहे
स्मृता भवति तापाय दृष्टा चोन्मादवर्धिनी ।
स्पृष्टा भवति मोहाय सा नाम दयिता कथम् ॥ ३४८ ॥ स्रजो हृद्यामोदा व्यजनपवनश् चन्द्रकिरणाः
परागः कासारों मलयजरजः सीधु विशदम् । शुचिः सौधोत्सङ्गः प्रतनु बसनं पङ्कजदृशो निदाघवेतद् विलसति लभन्ते सुकृतिनः ॥ ३४९ ॥ स्वल्पस्नायुवसावशेष मलिनं निर्मांसमप्यस्थिकं श्वा लब्ध्वा परितोषमेति न च तत् तस्य क्षुधाशान्तये ।
૨૬
-
F2 तप्ताय;
348_{Ś} Om. in Fs I, BORI 326, BU and Punjab 697. E3 order acbd. 5) F≠_J2_W1. ° Y2.3 G1.3.3 Ms श्रुता; Ja We You 7 श्रुत्वा W3 स्मृत्वा ; G2 श्रुतं ( for स्मृता ) Ba (orig. ) Est Yat पापाय; W+ तामाय ') A± Eo. 2t.3 J W_X2 Y7 G4_M2. 3 दृष्ट्वा . B E1 ( and Ee ) F1. 2 H तु (for च ). Eo.1 F1 वर्धनी ; F13 HY1B 2.6. STG2-3.5° कारिणी ( for वर्धिनी). ') Est दृष्टा; J W2 - 1 Y 13 G1 स्पृष्ट्वा. Y1B भवतु. C G1 पापाय ; Jie दोषाय ( for मोहाय ). D स्पृष्टा मोहाय जगतां. - d) J सानामा; Yo साधूनां; Y सा नारी (for सा नाम ).
BIS 6565 (3320) Bhartr. ed. Bobl. 1. 73. Haeb. 76. lith ed. II. 30. Subhash. 17, 133 and 293; SBH. 1225; SRH. 183. 3 (Vallabha); SS. 44. 26; SU. 566; SN. 275; SSV. 1393; JS. 404; SLP. 4. 75 (Bh.).
Ujjain 6414. Omitted or missing in a) JG1 हृद्यामोद-: X हृद्यामोदो. F2. 4 B1 T3 G1.4 M1–1 चंद्रकिरण:; H चंद्रकि E2 कासारानू;
349 {Ś} Om. in C, Jodhpur 3 and Fs. Wrongly om. in B2. NSI Ś94, V3. -पवनाश; H - पवनं; G1 -किरणशू (for - पवनश्) रणान्; Get चंद्रकिरण. - 2) H परागं; Ji प्रसन्नः; Mo वरांग: ( for परागः ). F+ पुष्पाणां; H कासारं. B1 F2. + It J Y7 M1-3 रसः; D G 'रसा:; H 'रसं. A2 Eac F1.2 Y3GQ1. 2t सिंधु विशदं ( G1 °द: ) ; D शीषुविशदं; Eat. 30 J2 X2 Y1 - 9T1.3 Gs शीधु विशदं; W+ सीधु विषदं; G3 M1.5 शी विशदं; G+ लोध्र विशदः ; M1.2 शीथु विशदः ; M3 शीतविशदः. ● ) H शुचिं; G1 रुचिः II सौधोत्संगं. AEstt F3 वचनं; Y3 -वसना:; G1 - तपनः ; M3 -वचना: ( for वसनं ). - " ) D निदाघार्ते चैतद् ; E J2 Y2 T2 M1. 6 निदाघातवेत्तथ F2 निदाघार्ताचैता; W निदाघास्तू ( W1 ) तद्; X निदाघातवेते; Y3 निदाघांते चैतद्; Ga निदाघावर्तापिद्; G4 निदाघात्तौ केचिद् ; M: निदाघे तानेतान्; M3 निदाघाताद्- W X सुखमुप- (for विलसति ). YB भवंते (for लभन्ते ).
BIS. 7263 (3322 ) Bhartr. ed. Bohl. 1. 39. Haeb. 42 lith ed. II. 93. Satakāv. 67. SK. 3. 335; SLP. 5. 29 (Bh.).
350 {N} Om. in X. 4 ) As Ja स्वप्न -; B2 DF 3-5 WHY 1 स्वल्पं ; Jit अल्प- ; Y3 स्वल्पः. A1 E3 Jat -वशावशेष : B2 -वशाविशेष-; Eo-2.3 -वशादशेष-; F1 Wa ( by corr.) Y1. + - 3T G+ 3M वसावसेक - ; F3 G1 - वसावसैक-; Fs -वशावशेन; Ic - वसा विशेष - ; G 2.3 बसावसेन. CF12 J W X3-3 TG+ M+ 5 अप्यस्थि गोः; Ma अप्यस्थितं. -- ' ) B1 स्व / लब्ध्वा ; B2 C D E0 - 3. 5t W1.2 X3 श्वा लब्धा; Ie M3 के लब्ध्वा J2 श्वा लब्धो F1 ( m. v. as in text ) नितरामात्म : Jit लभतस्तस्य; W न तु तत्तस्य; Y1 न

Page #242

१३७.
संशयितश्लोकाः। सिंहो जम्बुकमङ्कमागतमपि त्यक्त्वा निहन्ति द्विपं सर्वः कृच्छ्रगतोऽपि वाञ्छति जनः सत्त्वानुरूपं फलम् ॥ ३५० ॥ खादिष्ठं मधुनों घृताच् च रसवदू यत् प्रस्रवत्यक्षरं
दैवीं वागमृतात्मनो रसवतस् तेनैव तृप्ता' वयम् । कुक्षौ यावदमी भवन्ति धृतये भिक्षाहताः सक्तवस्
तावद् दास्यकृता जनैन हि धनैर्भोगान् समीहामहे ॥ ३५१ ॥ हिंसाशून्यमयत्नलभ्यमशनं धात्रा मरुत् कल्पितं
व्यालानां पशवस् तृणाङ्करभुजः सृष्टाः स्थलीशायिनः । संसारार्णवलङ्घनक्षमधियां वृत्तिः कृता सा नृणां
यामन्वेषयतां प्रयान्ति सततं सर्वे समाप्ति गुणाः ॥ ३५२ ॥ पुनस्तत्स्यात्; Y2 M1. 3-5 न पुनस्तस्य (for न च तत्तस्य). W3.4 (by corr.) G2.3 क्षुधः
(for क्षुधा-). C आगतं गतमपि; Y3 एकमागतमपि; T3 अंकमागतवति; Gst अंगमागतमपि. A2S E5 त्यक्ता. Y2 [अधिहंति. ---1) Y3 सर्व; G1.4 M2.3 प्रायः (for सर्वः). Wa कृत्स्नगतोपि. Y: वांछित-- Cस्वात्मानुरूपं% G2.3 सत्त्वानुकूलं.
BIS. 7322 (3335) Bhartr. ed. Bohl. 2. 33. Haeb. 34. lith, ed. I, II and Galan 30, III. 18. Palic. ed. Orn. I. 12. Hit. II. 39. ed. Rodr. p. 160. Subhash. 307 ; SRB. p. 79.22; SBH. 1025 (Palic.); Tantrākhyayika I. 7; Edgerton. I.9%B SSD.2. f. 102b.
351 V} Found in A B C D E, F1 V12, ISM Gore 144 V194 [Also BORI 329, Punjab 2101 and Jodhpur 3 V7; GVS 2387 and NS1 V10; NS2 V8, V94 (93); BU V9; NS3 V105 (extra)]. -") F1 यन्मिष्टं (for स्वादिष्ठं). A रसाय%B C F1 घृताश्चE घृतादि. Alc.F1 यत्प्रश्रवत्यक्षरं; B यद्यच्छवत्यक्षयं D यत्प्रत्यपद्याक्षरं; Eo यत्प्रप्तवत्यक्षरं; E2 तवत्यक्षरं; Es आप्रश्रवत्यक्षरं. - ") D E ISM Gore देवी. BC तात्मना. BC रसवता; D रसवती. B2 तृष्णा (for तृप्ता).--")Cरूक्षा (for कुक्षौ); E6 भिक्षाहृतां. Aic E3 शक्तवस्. -1) B C Eo.: Fi° कृतार्ज(Eo जु)नैन हि धनैर; Es कृतार्जनैव वसुभिर- ISM Gore नि. (for हि). C वृत्तिं (for भोगान्). D समीहाम ते; E समीहामहै.
BIS.7337 (5374) Bhartr. ed Bohl. 3. 97. Haeb. 92. Satakāv. 109. Missing in the MSS. compared by Bohl. and Weber.
352 VP Om. in W. Missing in Y:.---.)Y1.2.4-6T2.3 °लब्धम: Y°लाभम (for 'लभ्यम्). F2 Y कल्पितो. -") GI M2 इतरे (for पशवस). A. Eo.st Y2.3M. स्पृष्टाः; D पुष्टाः; JY.G.S T G+ तुष्टाः; Ms स्वस्थाः (for सृष्टाः ). - ) Y3°लंघने. Y1 -स्थिरधियां; M -क्षमधिया. Jat वृतिं; J2c वृत्तः, T2.3 युक्तिः (for वृत्तिः ). -") Ji.s यावन्वेषयतां; Y5.6.8 Ti G+ तामन्वषयतां. Est.st F1Y3 G2 प्रयाति. CY3 सहसा (for सततं). G गताः (for गुणाः).
543712460) Bhartre ed. Bohl.3.98. Haeb.9alith ed. II. 10. Santi. Sahaka 1. 13 (Haeb. 412). Kavyakal. und Kavyas. 23; SRB. p. 97. 13 (Bh.); SBH. 3139 (Bh.); SHV. f. la. 2 (Bh.); SU. 10523; SSD. 4. f.2a.
१८ भ.सु.

Page #243

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
GROUP III
[Stray verses from single versions, isolated Bharty. MSS, and anthologies; in alphabetical order; only a few variants have been reported.]
ટ
अकिंचनस्य दान्तस्य शान्तस्य समचेतसः ।
मया संतुष्टमनसः सर्वाः सुखमया दिशः || ३५३ ॥ अक्रोधवैराग्य जितेन्द्रियत्वं क्षमादयाशान्तिजनप्रियत्वम् । निर्लोभदाता भयशोकहारी ज्ञानस्य चिह्नं भयलक्षणानि ॥ ३५४ ॥
अङ्गुल्यः पञ्चमे मासे दृष्टिकुक्षौ च पष्ठमे ।
संचारः सप्तमे मासे अष्टमे नयनेषु च ।। ३५५ ॥
अङ्गेन गात्रं नयनेन वक्रं न्यायेन राज्यं लवणेन भोज्यम् ।
धर्मेण हीनं खलु जीवितं च न राजते चन्द्रमसा विना निशा ।। ३५६ ।। अजातमृतमूर्खेभ्यो मृताजातौ सुतौ वरम् ।
यतस् तौ स्वल्पदुःखाय यावज्जीवं जडो दहेत् ।। ३५७ ॥ अशं कर्माणि लिम्पन्ति तज्ज्ञं कर्म न लिम्पति । लिप्यते रसनैवैका सर्पिषा करवद् यथा ॥ ३५८ ॥ अज्ञानामवनीभुजा महरहः स्वर्णाभिषेकोत्सवाज्
ज्ञातुः श्रीयुवरङ्गभूपरसिकलाचैव संमानना । सारासारविवेकशून्यरमणीसंभोगसाम्राज्यतः
सारज्ञेन्दुमुखीविलोककपटचातुर्ययूनां मुदे ।। ३५९ ॥ अज्ञेष्वज्ञो गुणिषु गुणवान् पण्डिते पण्डितोऽसौ
दीने दीनः सुखिनि सुखवान् भोगिनो भोगिभावः । ज्ञाता ज्ञातुर्युवतिषु युवा वाग्मिनां तत्त्ववेत्ता
धन्यः सोऽयं भवति भुवने योऽवधूतेऽवधूतः || ३६० ॥ अत्र यत् पतितं वर्णविन्दुमात्रा विसर्गकम् । भ्रमप्रमाददोषाद् हि क्षन्तव्यं तत् सुबुद्धिभिः ॥ ३६१ ॥
353 ISM Kalamkar195 V104 ( ( 107 ). BIS. 26 (3372). 354 BORI 326 V106 (105). HU2145 N125 (107).
ed. I. 3. 100; SRB. p. 75.10. 355
Meh V147.
356
--

357 -SHV. f. 36a. 170 (Bh.); SS. 49 16; SN. 626; SSD. 2. f. 142a; SV. 522; JSV. 209. 2. 358 Ya N96. 359 J3 extra 2. 360 8a (marg.). — SRB. p. 178. 1000 ( मौने मौनी).
361
ISM Gore144 V186.
Bhartṛ. lith. SL. f. 57a.

HU632 f.

Page #244

संकीर्णश्लोकाः ।
अधरामृतेन पित्तं नश्यति वायुः पयोधरयुगेन । अनवरतरतेन कफं त्रिदोषशमनं वपुर्नार्याः ॥ ३६२ ॥ अधीत्य सकलं श्रुतं चिरमपास्य घोरं तपो
यदिच्छसि फलं तयोरह हि लाभपूजादिकम् । छिनत्सितरुपल्लवप्रसरमेव शून्याशयः
कथं समुपलिप्सते सुरसमस्य पक्कं फलम् ।। ३६३ ॥ अध्यात्मन्यवधीयतां भवरसे वैराग्यमानीयतां
विद्वद्भ्यः समधीयतां सुरसरितीरे सदा स्थीयताम् । भिक्षार्थ व्यवसीयतामनुदिनं सत्कर्म संचीयतां
विष्णुश्चेतसि धीयतां परतरे ब्रह्मण्यथो लीयताम् ॥ ३६४ ॥ अनन्तविभवभ्रष्टा दौर्भाग्यपरितापिनी ।
शोच्यति प्राप्य जीवत्वं भर्तृहीनेव नायिका || ३६५ ॥
अनर्थमकरामारादस्मात् संसारसागरात् । उड्डीयते निरुद्वेगं सर्वत्यागेन पुत्रक ।। ३६६ ॥ अनल्पं जल्पन्तः कति बत गता नो यमपुरं
पुरस्तादस्माकं विधृतवदना व्याप्तनयनाः । अतीता यद्येवं न हि निजहितं चेतसि वयं
वहामो हा मोहाद् विषयविषजातोदनशिनः (१) ॥ ३६७ ॥
-
4)
362 F2 $100. - " ) पीतं. - " ) नश्यति ते पयोधराल्लोके. d) अनवरताश्लेषेण न च कम्पत्रिदोषं शमनीयति पथ्या ।; BORI 331 $105 ( 107 ); GVS2387 $101. अधररसपानेन पित्तं. १) नश्यति वातं पयोधरस्पर्शात्. (d) तस्या: ( for नार्याः ). BVB5 $104. ०) शमयति वातं (for नश्यति वायुः ). ९) अविरलसुरतेन. d) खीणां (for नार्याः ); Nag108799 (100). - SBH. 2340; SHV. App. II (f. 2a) 13; SLP. 363 BOR1328 $103. ( ) छिन्नसि स्रुतयस्तरो ; BU S104. चिरमुपास्य. 1 ) तयोरिह हि. 4) छिनासि... शून्याशया. (d) लिप्स्यसे; Bik 3279 893 (95); Bik 3280 $96.
2. 20.
a)
-
-

—
--
—
364 HU468 V113; Ujj6414 V109 (110). BIS. 3328 (1412) Bhartr. in Schiefner and Weber. p. 26. Sāntiśataka 3. 11. in Haeb. 422. Satakāv. 32, Nitisamk. 75 ; SDK. 5. 68.2 ( p.322, Bh.).
.d) मोहाद्विषयजावाद -
365 ISM Gore144 V176. 366 ISM Gore144 V183. 367CV45 - 1 ) विष्टतनयनाः व्यात्तवदना. .. ) प्रतीता. DV96. वसिताः; . ३) व्यात्तनयनाः. - " ) प्रतीना [ ता ? ] येप्येवं. (d) महामोहादस्माद्विषय ; BOR1328 V100 (98); IO 11516 V47; HU1387 V98; HU1376 V44; Bik 3279 V101 (98); Bik 3280 V99 (100).
—
•
१३९

-
1

Page #245

1
१४०
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
अनृतं साहसं माया मूर्खत्वमतिलोभता ।
अशौचं निर्दयत्वं च स्त्रीणां दोषाः स्वभावजाः ॥ ३६८ ॥ अन्तर्विषमता होता बहिरेव मनोहराः । गुञ्जाफलसमाकारा योषितः केन निर्मिताः ॥ ३६९ ॥ अपि सर्वविदो न राजते वचनं श्रोतरि बोधवर्जिते । अपि भर्तरि नष्टलोचने विफलः किं न कलत्र विभ्रमः ।। ३७० ।।
अपूर्वो दृश्यते वह्निः कामिन्याः स्तनमण्डले । दूरतो दहते गात्रं गात्रलग्नः सुशीतलः ॥ ३७१ ॥ अपेक्षन्ते न पात्राणि न स्नेहं न दशान्तरम् । सदा लोकहितासक्ता रत्नदीपा इवोत्तमाः ॥ ३७२ ॥ अफलस्यापि वृक्षस्य छायां सर्वः समीहते । निर्गुणोऽपि वरं बन्धुर्यः परः पर एव सः ॥ ३७३ ॥ अभित्तावुत्थिते चित्रे दृश्यते भित्तिरातता ।
अहो विचित्रा मायेयं भ[ म १ ] नं तुण्डं शिला प्लुता ॥ ३७४ ॥ अमेध्यपूर्ण क्रिमिजन्तुसंकुलं स्वभावदुर्गन्धमशौचमध्रुवम् । कलेवरे मूत्रपुरीषभाजने रमेत मूढो न रमेत पण्डितः ॥ ३७५ ॥
.")
अशौच्यं.
D V150; Bik 3280 N39; BORI 326 V105 ( 104 ) - 2 ) लोभतः. BIS. 328 (109) Vrddhacãn. 2. 1; Pañüc. ed. orn. I. 149. ed. Bomb. 195; Hit. ed. Schl. ad. I. 189; Johns. I. 208; Vet. in LA p. 21 (III) 17. Galan. Varr. 49. Subhāsh. 219; SRB. p. 348.1; SRK. p. 113 ( Sphutaśloka); SM. 1398 ; SN. 270; SSD. 2. f. 165b; SSV. 1383; JS. 398.
368
369 D V149; BORI 326 V104 (103). BIS. 346 (119). Pañic. ed. Koseg. I. 211. IV, 59. ed. Bomb. I. 196. IV. S7. ed. orn. I. 156; Subhash, 23. 294; SRB. p. 348. 22; SM. 1411; SSD. 4. f. 20a; SSV. 1396.
Bar5199 N5.
370
-
371 Wai2 extra 2 ( corrupt ). 15; SRB. p. 277. 11; SLP. 3. 26.
-
BIS. 451 (161) Śrngaratilaka 18. Subhash,
372Y1N81 ( 80 ) ; Y4 - 5 G1 - 3.5 and Goa N80. *) Gs. 5 Goa रक्ता (for -सक्ता). BIS. 455 (165) Subhash, 147; SP. 235; SRB. p. 46. 42; SBI. 224; SRH. 31. 3;SA. 16. 1; Padyaracanã (KM. 89 p. 110. 30); SK. 2. 77; SU. 1483; PT. 1. 3; SN. 622; SSD. 2. f. 97a.

373 CN105 (106); BORI329 N103 (98); Bik 3280 N53; Bik 3279 N72. • SA, 37. 6. 374 ISM Gore144 V180. 375 Ady XXV-L-2 $41.
-

Page #246

संकीर्णश्लोकाः। अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् । उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥ ३७६ ॥ अये दिष्टथा नष्टो मम गृहपिशाचीपरिचयः . . परावृत्तं मोहात् स्फुरति च मनाग् ब्रह्मणि ममः। विकारोऽप्यक्षाणां गलित इव नि ति विषयात्
तथापि क्षेत्रज्ञः स्पृहयति वनाय प्रति मुहुः॥३७७॥ अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितं सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति । जीवत्यनाथोऽपि वने विसर्जितः कृतप्रयत्नोऽपि गृहे न जीवति ॥३७८॥ अरण्यं सारङ्गैर्गिरिकुहरगेहाशू च हरिभिर्
दिगन्ता मातङ्गैर्वनमपि सरोजैरनुगतम् । त्वया चक्षुर्मध्यस्तनवदनसौन्दर्यविजितैः
सतां माने म्लाने मरणमथ वा दूरशरणम् ॥ ३७९ ॥ अरण्यरुदितं कृतं शवशरीरमुर्तितं
स्थले कमलरोपणं सुचिरमूपरे वर्षणम् । श्वपुच्छमवनामितं बधिरकर्णजापः कृतस्
तदन्धमुखमण्डनं यदबुधे जने भाषितम् ॥ ३८० ॥ अरुणांशुरुचं नवोदितं कुचयुग्मप्रसृतां निभिनीम् (१)। धनकुङ्कुमरागशङ्किनी मुहुरक्षोयमूर्मिवारिभिः ॥ ३८१ ॥
376- BIS. 550 (203) Bhartr. in SP. MS. Danaprasalusa 6.2.35 in Galan. Hit. ed. Schl. I. 64 ed. Johns. 12; Vikramacaritra 67. Pañcatantra ed. Bomb. V. 38; Sp. 273 (anon.); SRB. p. 70.9; SBH. 498 (Bhattod bhata); SDK. 5. 35. 2 (p. 301, Kesata); SRH. 168.6 (Udatta); SA. 16. 133; ST. 5.5; VS. 356 (Kesata); SU. 1484; PT. 1. 4; SG. f. 15b; SSD. 2. t. 100b; SSV. 443. .
377 - SDK. 5. 65. 1 (p. 320, Bh.).
378 CN103 (104) - ") देवहतं; BORI329 N100 (95); Bik 3279 N453B Bik 3280 N64. -- BIS. 567 (208); Palic. ed. Koseg. I. 24. ed. Bomb. I. 30. 323. v. 44. Hit. ed. 8chl. II. 17. ed. Johns. 16; Sp. 446; SRB. p. 91.47; SRK. p. 72. 26 (Prasangaratnavali); SRE. 35. 5 (Itihāsa); SS. 23. 163; SSD. 4. f. 2b3; SK.G. f. 18b.
379 F 359. – SRB. p. 177.900; SRK. p. 234. 39 (Sphutasloka). Mahānātaka.2.46%3D SLP. 4. 42.
380-- BIS.570 (209). Pafic. ed.orn. I. 255; Edgerton I. 1043; Tantrākhyayikā I. 105; SRB. p. 40.55 (Bh.); SBH. 448 (Bh.); SRH. 124. 20; SRK. p. 37. 25; Kuvalayānanda 68a (53a); Alasikūrasarvasva (KM. 35 p. 100); SR. 2. 106%; PT. 8. 10%; SSD. 2. f. 146 JSV. 120.2.
381 ASP1888 extra 2.
300

Page #247

१४२
भर्तृहरिसुभाषित संग्रहे
अर्थात्युचितदानविहीन चित्तं भूमिर्नरं च मम भूमिरिति ब्रुवाणम् । जारा हसन्ति तनयानुपलालयन्तं मृत्युर्हस्त्यवनिपुं रणरङ्गभीरुम् ॥ ३८२ ॥ अर्थाः पादरजःसमा गिरिनदीवेगोपमं यौवनं मानुष्यं जलबिन्दुलोलचपलं फेनोपमं जीवितम् । धर्म यो न करोति निश्चलमतिः स्वर्गार्गलोद्घाटनं पश्चात्तापहृतो जरापरिणतः शोकाशिना दाते || ३८३ ॥ अवचनं वचनं प्रियसंनिधावनवलोकनमेव विलोकनम् । अवयवावरणं च यदंशुकं व्यतिकरेण तरङ्गसमर्पणम् ॥ ३८४ ॥ अवज्ञानाद् राज्ञां भवति नृपहीनः परिचरं
जनस् तत्प्राधान्याद् भवति न समीपे बुधजनः । बुधैस् त्यक्ते राज्ञो भवति न च नीतिर्गुणवती
विनष्टायां नीत्यां सकलमपि शुष्येन नृपकुलम् ॥ ३८५ ॥ अविदितशषस विशेषा वाणी निःसरति वक्रतो येषाम् । गुदवदन विवरभेदो रदनैरनुमीयते तेषाम् ॥ ३८६ ॥ अविरलमदजलनिवहं भ्रमरकुलानीक सेवितकपोलम् । अभिमतफलदातारं कामेशं गणपतिं वन्दे || ३८७ ॥ अव्याधिगात्र मनुकूलतरं कलत्रं
वेश्म प्रसिद्ध विभवं निशिता च विद्या ।
श्लाघ्यं कुलं चरमकालगतिः समर्थो
मातुः कटाक्षपरिणामविभूतयस् ते ।। ३८८ ।।
f. 31a.
Y2 N40. --- SRB. p. 176.956; SRK. p. 226. 54 ( Sphutaśloka ); SI.. 383_D_V148; Meh V155; BORI326 V97 (96) ; HU2144 V96 (92). BIS. 599 (217 ). Hit. ed. Schl. I 149. ed. Johns. 163. Vikramaca. 272. Suhhash. 172; SRK. p. 94. 5 (Bh.); SS. 23. 13; SN. 394.
384 Y3 S22. SDK. 2. 8. 4 (p. 73, Kalidasa); Kavindravāsanasamuccaya 250. 385 Bik 3280, Ben60-10 and Ben57 - 4 N13 - ' ) ततस्तत्प्राधान्या' ; TO1854 f. 23a extra. BIS. 653 (241). Hit. ed. Schl. II. 75. ed. Johns. 76. ed. Rodr. p. 177; SRB. p. 152. 412.
386 M3.5 N. I-11. BIS. 682; Subhash. 258.
387
My
382
ISM_Kalamkar 195 N1 ( 0 ), perhaps not meant as a Bhartr. sloka 388_Ady XXIX -E- 2 N II, (final, without number).

Page #248

संकीर्णश्लोकाः।
१४३ असत्यमप्रत्ययमूलकारणं कुवासनासमसमृद्धिवारणम् । विपनिदानं परवञ्चनोर्जितं कृतापराधं कृतिभिर्विवर्जितम् ॥ ३८९ ॥ असारः संसारः सरसकदलीसारसदृशो ' .लसद्विद्युल्लेखाचकितचपलं जीवितमिदम् ।, यदेतत् तारुण्यं नगगतनदीवेगसदृशम्
अहो धाय पुंसां तदपि विषयान् धावति मनः ॥ ३९० ॥ असारे खलु संसारे सुखभ्रान्तिः शरीरिणाम् । लालापानमिवाङ्गुष्ठे बालानां स्तन्यविभ्रमः ॥ ३९१ ॥ असीव्यद् देहे स्खे पशुपतिरुमा समपनो
विगुप्तो गोपीभिदेहितरमयात सा कमलभूः। यदादेशादेतज् जगदपि मृगीडपरवर्श __ स वश्यः कस्य स्यादहह विषमो मन्मथभरः ॥ ३९२ ॥ अहिरिव जनयोगं सर्वदा वर्जयेद् यः
कुणमिव वसु नारी त्यक्तकामो विरागी। विषमिव विषयार्थान् मन्यमानो दुरन्ताञ्
जयति परमहंसो मुक्तिभावं समेति ॥ ३९३ ॥ अहो अहीनामपि लेहनं स्याद् दुःखानि नूनं नृपसेवनानि । एकोऽहिना दष्टमुपैति मृत्युं क्ष्मापेन दष्टस्तु सगोत्रमित्रः ॥ ३९४ ॥ आकाशमुत्पततु गच्छतु वा दिगन्तम्
अम्भोनिधिं विशतु तिष्ठतु वा यथेच्छम् । जन्मान्तरार्जितशुभाशुभकृन्नराणां
छायेव गच्छति * कर्म फलानुबन्धि.॥ ३९५॥ आत्मानं धर्मकृत्यं च पुत्रदारांश् च पीडयन् । देवतातिथिभृत्यांश् च स कदर्य इति स्मृतः॥ ३९६ ॥
389 HU 2145 N45 (33). -- SRB. p. 83. 2; SRK. p. 112. 2 (Kalpataru).
390 ISM Gore144 V193 ; GVS2387 V61 and BVB5 V104 (extra)-4) मतिः (for मनः).
391 Gujarati P. P. ed. p. 164 V107. - BPS. f. 42a. 25. 392 ES110 (extra). 393 X V69. 394 Bik 3279 V3.
395 BORI 328 V83 (82). - BIS. 849 (3675). Santis. 3. 21 in Haeb. p. 424. Nrtisumk. 80; SRB. p. 92.73. -- 1) छायेव न त्यजति कर्मफलानुबन्धः , SRK. p. 77. 12 (11) (PT.). 396 ISM Kalamkar195 V90 (93).

Page #249

१४४
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह
आदानस्य प्रदानस्य कर्तव्यस्य च कर्मणः । क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः पिवति तद्रसम् ।। ३९७ ॥ आदौ मजनचीरहार तिलकं नेत्राखनं कुण्डलं
नासामौक्तिकमालतीविकरणं झंकारकं नूपुरम् । अङ्गे चन्दनचर्चितं मणिगणः क्षुद्रावलि [ र् ] घण्टिका ताम्बूलं करकङ्कणं चतुरता शृङ्गारकाः षोडश ॥ ३९८ ॥ आपन्मूलं खलु युवतयस तन्निमित्तोऽवमानस्
तासां यावत् सलिललहरीभङ्गुरः पक्षपातः । अप्येवं भो परिणतशरच्चन्द्रविम्बाभिरामं
दूरीकर्तुं वदनकमलं नामस्मत्प्रियायाः ।। ३९९ ।। आयासशतलब्धस्य प्राणेभ्योऽपि गरीयसः । गतिरेकैव वित्तस्य दानमन्या विपत्तयः || ४०० ॥ आयुर्लेखा पवनचलना श्लिष्टदीपोपमेया
संपच चैषा मदवशचलत्कामिनीदृष्टिलोला । तीव्रश्चान्तर्दहति हृदयं विप्रयोगः प्रियेभ्यस्
तस्मादेतत् सततममलं ब्रह्म शान्तं प्रपन्नाः ॥। ४०१ ॥ आलिङ्गत्यन्यमन्यं रमयति वचसा लीलया वीक्षतेऽन्यं
रोदित्यन्यस्य हेतोः कलयति शपथैरन्यमन्यं वृणोति । शेते चान्येन सार्धं शर्मा [ ? य ]नमुपगता चिन्तयत्यन्यमन्यं स्त्री माया दुश्चरित्रा जगदहितकरी केन कष्टेन सृष्टा ॥ ४०२ ॥ आलोड्य सर्वशास्त्राणि विचार्यैवं पुनः पुनः । इदमेकं सुनिष्पन्नं ध्येयो, नारायणः सदा ॥ ४०३ ॥
397 Ana1788 N 101. BIS. 938 (337). Schl. IV. 94. ad. II, 138. ed. Johns. II. 144. IV. 101b. 94; PT 9. 20; BPB. 11.
398 Bik 3275 $111. - SBH. 2137.
399
M3. 5 III-20.
400 BVB2 N59; BVB5 extra marg. f. 3b; Bik 3281 and 3278 N65; K. T. Telang's MS. F (Kathavate) N65. SRB. p. 69. 13; Tanträkhyāyikā II. 109; SRH. 13. 6. - " ) शेषा (for अन्या ). SS. 17. 15; SM. 1218; SSD. 2. 1. 107 ; SSV. 1203 ; SKG. f. 12a; Prabandhacintāmani 265 ( Bh. ).
८) आयुश्लेषा.
2 ) संपद्वेषा...
SS. 44.3; SSD.
(d) जादेयत्व प्रदेयस्य. Hit. ed. 98; SRB. p. 161. 354; SHV. f.
-
401 D V145; BORI 328 V165 (156) - 'cester. - ' ) तीव्रस्वान्त' ; Bik. 3279 V159 ( 55 ).
402 F1 $62 4. f. 20a.
403

४) शृणोति (for घृणोति ); Ujj6414 862. 1SM Kalamkar 692 V67.

Page #250

संकीर्णश्लोकाः।
१४५ आशया ये कृता दासास ते दासाः सर्वदेहिनाम् । आशा दासीकृता येन तस्य दासायते जगत् ॥ ४०४ ॥ आशा नाम मनुष्याणां काश्चिदाश्चर्यशृङ्खला ।
यया बद्धाः] प्रधावन्ति मुक्ताम् तिष्ठन्ति कुत्रचित् ॥ ४०५॥ आस्तां सकण्टकमिदं वसुधाधिपत्यं त्रैलोक्यराज्यमपि देव तृणाय मन्ये । निःशङ्कसुप्तहरिणीकुलसंकुलासु चेतः परं वलति शैलवनस्थलीषु ॥ ४०६ ॥
आहारनिद्राभयमैथुनं च समानमेतत् पशुभिर्नराणाम् । ज्ञाने नराणामधिको विशेषो ज्ञानेन हीनाः पशुभिः समानाः॥४०७॥ इदं नासीन न चोत्पन्नं न चासीन् न भविष्यति । तत् तद् ब्रह्मैव सदूपमिदमित्थमवस्थितम् ॥ ४०८॥ इन्द्रं व्यक्षधरं अमन्थमुदधिं पञ्चाननं पद्मजं ___ सिन्धुं स्वादुजलं शिवं सितगलं कामं च सद्विग्रहम् । शैलानक्षधरांम् तथैव च हयान् लक्ष्मीपतिं पिङ्गलं
जाने सर्वमिदं * * रघुपते दत्त स्वयं हारिणा ॥ ४०९ ॥ इन्द्रः प्रधानं दिवि देवतेषु विप्रो मनुष्येषु नदीषु गङ्गा । गावः पशुष्वेषु धने च धान्यं सर्वत्र गात्रस्य शिरः प्रधानम् ॥ ४१०॥ इयं पल्ली भिल्लैरनुचितसमारम्भरसिकैः
समन्तादाकीर्णा विषविषमबाणप्रणयिभिः । तरोरस्य स्कन्धे गमय समयं कीर निभृतं
न वाणी कल्याणी तदिह मुखमुद्रैव शरणम् ॥ ४११॥ 404 V91 in Pt. Gangāprasād's printed ed. Moradabad 1912.
405 Ady XXVIII-G-56 VII. - SRB. p. 76. 10 -4) पङ्गुवत् (for कुत्रचित्); SRH. 175. 17 ; SK. 6. 206 ; SSD. 4. f. 16a...
406 - BIS. 1070 (406). antis. 2. 15. Haeb. p. 418. Nitisamk. 68. Satakāv. 28. RKB. f. 39a (Bh.); SDK. 5. 65. 3 (p. 320, Salavāha); SRB. p. 368.34.
407 Ujj6414 V108 (109); HU 468 V112. -- BIS. 1077:(409) Bhartr. in Schiefner and Weber p. 25 ff. Hit ed. Schl, pr. 24. ed. Johns. 25. Dampatisa. 25. Subhash. 139. Canakyanitidarpana 17. 17; SA. 7. 10. SS. 14.15%3 SN. 175%3 SSV.712. 408 ISM Gore 144 V174
409 MS. Lele ( Kolhapur). Extra 2 (corrupt). - SL. f. 31d. 410 (384 -4) गात्रं शिरसः [C S89].
'411 - BIS. 1129 ( 3755) Bhartr. in śp. Sukänyokti 7; Padyaracana (KM. 89. p. 98. 39, Bh.); vs. 156; SK. 6. 511; SU 1201 (Bh.); SSD. 2. 4. 24b.
१९ भ.सु.

Page #251

१४६
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह इयत्येतस्मिन् वा निरवधिचमत्कृत्यतिशयो
वराहो वा राहुः प्रभवति चमत्कारविषयः । महीमेको मनां यदयमवहद् दन्तशल[क ?]लैः
शिरः शेषः शत्रु निगिलति परं संत्यजति च ॥ ४१२ ॥ इयमुच्चधियामलौकिकी महती कापि कठोरचित्तता। उपकृत्य भवन्ति निःस्पृहाः परतः प्रत्युपकारभीरवः ॥ ४१३ ॥ इयमुदरदरी दुरन्तपूरा यदि न भवेदभिमानभङ्गभूमिः। . कथमिह सा दशा सहन्ते कुटिलकटाक्षनिरीक्षणं नृपाणाम् ॥ ४१४ ॥ इह किं कुरङ्गशावक केदारे कलममञ्जरी त्यजसि ।।
तृणवाणस तृणधन्वा तृणघटितः कपटपुरुषोऽयम् ॥ ४१५ ॥ इह तुरगशतैः प्रयान्तु मूर्खा धनरहिता विबुधाः प्रयान्तु पद्याम् । गिरिशिखरगतापि काकपतिः पुलिनगतैनै समत्वमेति हंसैः ।। ४१६ ।। उच्चैरेष तरुः फलं च पृथुलं दृष्ट्वैव हृष्टः शुकः
पक्कं शालिवनं विहाय जडधीस तां नालिकेरी गतः । तामारुह्य बुभुक्षितेन मनसा बुद्धिः कृता भेदने
आशा तस्स न केवलं विगलिता चञ्चुर्गता चूर्णताम् ।। ४१७ ॥ उच्छिष्टं करखपरं पथि गतं मूबँडैधिकृतं विप्रैस् तत्त्वविचिन्तकैर्मनसि तं खात्मप्रबोधे कृतम् ।
412 B N65.-.) त्यतिशये. ~ ") वराहो राहु. ) वहन्तसमये.-) निगfragt:; Et N69; BU N66 (64); RASB G7747 N67 (66); NSI and and Jod 1 N68 (69); Jod 3N66 (67); Pun 2101 N68 (69); Pun 697 and Bik 3275 N68%3B Bar 5199 N713; HU 196N66. - BIS. 1126 (3753) Bhartr. ed. Bohl. extra 16. Haeb. 2. 67. Satakiv. 873; SIRB. p. 248.96.
413 FEN107 (105); RASB G7747 N111; NS1 N115 (118). - BIS. 1128 (3754) Sp-4) इयमुन्नतिसत्त्वशालिनी-') महतां -") दूरतः ( for निःस्पृहा).-4) शङ्कया (for °भीरवः); SA. 27. 63. -") इयमुन्नतसत्त्वशालिनां-") महतां -) दूरतः (for निःस्पहाः)-4) संकटाः (for 'भीरवः); SKG. f. 17b; SRB. p. 49. 157 (Dev
414 HU2145 V95 - SRB. p. 96. 6.
415 - BIS. 1134 (3757); Sp. 939; SRB. p. 233. 99; SRK. p. 180. 6 (Rasikajivana); SU. 1242 (Bh.).
416 - BIS. 1137 (431); Sp. 198; SEB. p. 39. 23 ; Padyaveni 770 (Bh.); PT.8.38%3 BPS. f.20a. 112; SSD. 2. f. 109a.
417 Bik 3280048%3 Ben60-10N47. - BIS. 1161. Subhash. 173.257: SRB. p. 241. 140.
418 F1.2 V110 - १) युक्तं (for मुक्त). --4) मिथस्तालिकाः; SVP159 v extra 203; Pun 697 V122 -१) संदिष्टं करकपरं पथिगतं क्षुद्वैः कृतं निन्दनं.-.)न समितं चास्मप्रबोधैर्नु

Page #252

संकीर्णश्लोकाः। नृत्यन्तं च दिगम्बरं च जटिलं बालैश च मुक्तं जडं
डिम्भाशु चोपहसन्ति चत्वरपथे दत्त्वा मुहुम तालिकाः ॥ ४१८॥ उडुगणपरिवारो नायको यः सुधायाः
. शतभिषगनुयातः शंभुमूर्धावतंसः । विरहयति न चैनं राजयक्ष्मा शशाङ्क
हतविधिपरिपाका केन वा लङ्घनीयः ॥ ४१९ ॥ उत्खातान् प्रतिरोपयन् कुसुमितांशू चिन्वन् लघून वर्धयन्
कुचात् कण्टकिनो बहिर्विरचयन् विश्लेषयन् संहतान् । अत्युच्चान् नमय शनैरवनतान् संवर्धयन् भूतले
मालाकार इव प्रपञ्चचतुरो राजा चिरं नन्दति ॥ ४२० ॥ उत्तानोच्छूनमण्डूकपाटितोदरसंनिभे । क्लेदिनी स्त्रीसमासक्तिः किं मूढस्य न जायते ॥ ४२१॥ उत्तिष्ठ क्षणमेकमुबह सखे दारियभारं मम
श्रान्तम् तावदहं क्षणान् मरण सेवे त्वदीयं सुखम् । इत्युक्तो धनवर्जितेन सहसा गत्वा श्मशाने शवो
दारिद्यान् मरणं वरं वरमिति ज्ञात्वैव तूष्णी स्थितः ॥ ४२२ ॥
तमू. --- ) युक्तं (for मुक्त). --4) हत्वा मुहश्चेटिकां; also IIU 271 V133; Meh V152 (धिक नष्टं); Bik 3278 and 3281 V131 चिन्नष्टं; VSP V132 विभ्रष्टं.
419 X N89. - BIS. 1168. Subhash. 130 - d) भवति विकलरश्मिर्मण्डलं प्राप्य भानोः परसदनमुपेतः को न यातो लघुत्वम् : SRB. p. 96. 4 (in परगृहवासः); SBH. 576%3 SRK. p. 75.1 (Kalpataru); SA. 31.4; ST. 25.6; SHV. App. I (f. 4a); Vs. 249%; SK. 3. 14; SN. 879; SSD. 2. f. 144a; SMV.7.9. [ef. 209].
420 Bik 3280, Ben60-10 and 57-4 N14; 10 1854. f. 23a (extra). - BIS. 1171 (440) Var. Bhartr, in Schiefner and Weber p. 26, Navaratna 7 in Haeb. p.3 in Petrow. p. 38. Nitisamk. 34. Sp. 1294; SRB. p. 142. 15%; SBH. 2947%B SRK. p. 124.24 (Sp.); SMV. 20. 13, also f. 45b (extra in 75); JSV. 119. 13 Hanumannataka 9. 34.
421 ISM Kalamkar846 $32; NS1 Vi (corrupt), probably extra Ś stanza displaced. - Śp. 4144; SRB. p. 371. 119; SBH. 3341; Jūānārņava of Subhacandra; AMD. 460. . 422 BORI326 V8(7); HU271 V133; Bik1027 V74. - BIS. 1190 (446).
Pañc. ed. Koseg. V. 24. Vikramaca. 154b. Subhâsh. 25; Tantrākhāyikā II, 60; SRB. p. 67.68; SBH. 3195%3 SDK. 5. 48.2 (p. 309, Vasukalpa); SRK. p. 56.6 (Kalpataru); ST. 43.15%B SHV. f. 65.682, f. 81a.783; SSD.2.1.140b.

Page #253

१४८
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
उत्पादिता स्वयमियं यदि तत्तनूजा तातेन वा यदि तदा भगिनी खलु श्रीः । यद्यन्यसंगमवती च तदा परस्त्री
तत्यागबद्धमनसः सुधियो भवन्ति ॥ ४२३ || उत्संवादपि नीचानां कलहोऽपि सुखायते । कपर्दकार्थलाभेन कुशलो बहु मन्यते ॥ ४२४ ॥ उदग्रा यौवनयोगाः कुरूपं रूपमाधत्ते । यथा तथाव्यये केलिंबा[१] अपि च माधुर्यम् ॥ ४२५ ॥ उदयति यदि भानुः पश्चिमे दिग्विभागे प्रचलति यदि मेरुः शीततां याति वह्निः । विकसति यदि पद्मं पर्वताग्रे शिलायां
न भवति पुनरुक्तं भाषणं सज्जनानाम् ।। ४२६ ॥ उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते हयाश च नागाश्च वहन्ति नोदिताः । अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः ॥ ४२७ ॥ उदेति घनमण्डली नटति नीलकण्ठावली तडिद्वलति सर्वतो वहति केतकीमारुतः । तथापि यदि नागतः स सखि तत्र मन्येऽधुना दधाति मकरध्वजस त्रुटितसिञ्जिनीकं धनुः ॥ ४२८ ॥ उद्यमं कुर्वतां पुंसां फलं मार्जारकर्मवत । जन्मप्रभृति गौर्नास्ति पयः पिवति नित्यशः ।। ४२९ ॥
423SRB. p. 70. 36 (Bh.); SBH. 523 (Bh.); SS. 17. 42; SM. 1175; SN. 444; SSV. 1161. 424 ISM Gore144 V187.
425 BORI 329 N115 (110) corrupt.
426 Wai2 extra 5. — ( ) न चलद्विद्वशा भामिनि कर्मलेषा (corrupt); MS. Lele ( Kolhapur) extra 1. – BIS. 1232 (462), Vikramaca. 249. Kavibhatta Padyasamgraha 6 in Haeb. 530. Prasangabh. 15b. Subhash. 209; SRB. p. 51. 222, VS. 846; SS. 46. 4; SL. f. 28b; SN. 796; SSD. 2. f. 100a; SSV. 316.
427SHV. f. 31b. 99 (Bh.); SS. 14. 13; SK. f. 147b; PT. 3. 3; SN. 725; SSD. 2. f. 102a; SMV. 9. 15.
428 Wai2 $101 (corrupt). - SU. 513; SK. 3. 312; SRB. p. 341. 57; 8G.
f. 61b.
SRB. p. 82. 1 (Pañc.); SSV. 331; JS. 70;
429 SVP159 V extra 21. JSV. f. 303a (margin.).

Page #254

संकीर्णश्लोकाः।
१८९ उद्यानेषु विचित्रभोजनविधिस् तीव्रातितीनं तपः
कौपीनावरणं सुवस्त्रममितं भिक्षाटनं मण्डनम् । आसनं मरणं च मङ्गलसमं सत्यं समुत्पद्यते • तां काशी परिहत्य हन्त विबुधैरन्यत्र किं स्थीयते ॥ ४३०॥
उपदेशो हि मूर्खाणां प्रकोपाय न शान्तये ।' पयःपानं भुजंगानां केवलं विषवर्धनम् ॥ ४३१ ॥ उरो मासद्वये जाते त्रिभिमोसेंस तथोदरम् । चतुमासैनितम्बं च हस्तपादाविव स्थितः॥४३३॥ एक एव खगो मानी चिरं जीवतु चातकः। पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरंदरम् ॥ ४३३ ॥ एक एष सतां दोषो द्वितीयो नोपपद्यते । यदेनं क्षमया युक्तमशक्तं मन्यते जनः ॥ ४३४ ॥ एकान्तशीलस्य दृढव्रतस्य पञ्चेन्द्रियप्रीतिनिवर्तकस्य । अध्यात्मचिन्तागतमानसस्य मोक्षो ध्रुवं तस्य सहंसकस्य ॥ ४३५॥ एतस्मात् कथमिन्द्रजालमपरं स्त्रीगर्भवासोऽस्थिरं
रेतः श्वे[श्यो ?]तति मस्तमस्तकपदाविर्भूतनानाङ्कुरम् । पर्यायेण शिशुखयौवनजरावेषैरशेषैर्वृतं
पश्यत्यत्ति शृणोति जिघ्रति मुहुर्निद्राति जागर्ति च ॥ ४३६ ॥ 430 EV983; F V105 (104); GVS 2387 V90%; BORI 331 V123; BORI 381/1884-87 V99 Meh and Bik3278 V102; Bik3279 V109 (6); Bik3280 . V105 (106); Bik3281 V101 (102); VSP V103; Harilal's lith.ed. V88. - BIS. 1253 (3791); Bhartr. lith, ed. II. 3. 88.
431 Wain extra 8. - BIS. 1287 (489). Paic. I. 434. Hit. III. 4 (cdai). Galan Varr. 142 (cdab). Can. 73 in Weber. Subhash. 151; Sp. 418 (Canakya); SRB. p. 39. 4 (Canakya); SA. 27. 46. -") उपकारोऽपि नीचानां; SU. 1532; PT.8. 26%3 SSD.2. f.131b; SSV.6833; SMV. 23. 21; JSV. 209. 6. 432 Meh V146.
433 AN10. - BIS. 1340 (514). Cat. 8 in Haeb. p. 239. 6 in Ewald Z.f. d. K. d. M. IV. 375. Subhash 298; Sp. 8523; SBH. 6743; SRB. p. 226. 1483 SRK. p. 189. 2 (Sp.); SDK. 4.66. 3 (p. 273); SRH. 102. 6 (Panicatantra.); ST.6.23; VS.86%DB SK. 3. 147%3D SU. 1183; PT. 10.433; PMT. 2233; SG. f. 14a3 SM. 1574; BPS. I. 35a. 225%; SSV. 1546%B SMV. 28.4; JS. 474; JSV. 284.33; SKG.f. 18a.
434 CV106 (107); BOR1329 N105 (100); Bik3280 N63; Bik3279 N44. - BIS. 1341 (3818, ef. also 520). Mbh. 5. 1018 (crit. ed. 5. 33.47), 12.5959%B SA. 23.5%; SN. 555; SSV. 15333; JS. 468.
435 GVs. 2387 V68B ISM Gore144 V190.
436 BORI 328 V145 (137); GVS 2387 V150. -4) यद्गर्भवासस्थितं. -') पाणिमस्तकपदापोस्तभव्यांकुरम् । - जराभेदैरनेकैर्भूतं. -4) वपुर (for मुहुर्); Meh V144 संदेहा: Bik3279 V141 (37).

Page #255

१९०
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे एतस्याः स्तनभारभङ्गुरमुरः कीर्णा नितम्बस्थली
मध्यं मध्यजनाभिगर्तपठितं नाशाचलं चुम्बति । धैर्य धेहि मनःकुरङ्ग पुरतो रोमावलीवागुराम्
एतद्धान्तिगतागतव्यसनिनः किं वा विधेयं विधे ॥ ४३७ ॥ एतानि तानि नवयौवनगर्हितानि मिष्टान्नपानशयनासनलालितानि । हाराहारमणिमण्डितभूषणानि भूमौ पतन्ति विलुठन्ति कलेवराणि ॥४३८॥ एता हसन्ति च रुदन्ति च कार्यहेतोर विश्वासयन्ति च परं न च विश्वसन्ति । तस्मान् नरेण सु* शीलसमन्वितेन नार्यः श्मशानघटिका इव वर्जनीयाः॥४३९॥
एते ते दिवसासू त एव तरवसू ताश च प्रगल्भस्त्रियस । तचू चैवाम्रवनं सकोकिलरुतं सेयं सचन्द्रा निशा । वातः सोऽपि च दक्षिणो धृतिहरः सोऽयं वसन्तानिलो
हा तारुण्य विना त्वयाद्य सकलं पालालभारायते ॥ ४४० ॐकारे सत्प्रदीपे मृगय गृहपति सूक्ष्ममेकान्तरस्थं
संयम्य द्वारवाहं पवनमविरतं नायकं चेन्द्रियाणाम् । वाग्जालं कस्य हेतोर्वितरसि हि गिरां दृश्यते नैव किंचिद्
देहस्थं पश्य नाथं भ्रमसि किमपरे शास्त्रमोहान्धकारे ॥ ४४१ ॥ कदा भिक्षाभक्ष्यैः करगलितगङ्गाम्बुतरलैः __ शरीरं मे स्थास्यत्युपरतसमस्तेन्द्रियसुखम् । कदा ब्रह्माभ्यासस्थिरतनुतयारण्यविहगाः।
पतिष्यन्ति स्थाणुभ्रमहतधियः स्कन्धशिरसि ॥४४२ ॥
.
437 Meh 3106. 438 BORI 326 V5 (4).
439 E V67 (66). - BIS. 1458 (575). Mreclh. 62.63. Palic. ed. Koseg. I. 206. ed. orn. 154. ed. Bomb. 192. Vikramac. 16%3 SRB. p. 355.83; SRK. P. 105.3 (BIS.).
___440 D V1323; F1.2V109%; BORI 331 V1333; BORI 328 V142 (134); NSS V89 (88); Pun697 V121; Pun. 2885 S102 (97); BVB5 VI17 (extra); Bik3279 V138 (34); Bik3281 V129 (130); Bik3278 V130; GVS. 2387 V119. -") कृतवस्ताश्चंद्रबिंबानना.. -) तहेवासवनं सकोकिलरवः...क्षिपा। -') वायुर्वातसदक्षिणो मलयजः पंचेषु संदीपितो. - SA. 38. 70; SN. 569.
441 Ujj 6414 V108; HU 468 VI11. - BIS. 1491 (3857) Bhartx. in Schiefner and Weber. p.25 Same as 461.
. 442 - BIS. 1524 (593). Santis. 4. 18 in Haeb. p. 428. Satakāv.*38 Nitisamk.883; SR.B.p.368.56%3; SDK. 5.60.1 (p. 316-7, Bh.).

Page #256

संकीर्णश्लोकाः । कन्थासंचरणं कदन्नमशनं ताम्बूलहीनं मुखं
खट्दैका त्रुटिता विशीर्ण * * * जाया जरामर्कटी । वृत्तिः काय विशोषणेन शिशवो * * * * * * * , मूढानां सुखलिप्सया ननु तथाप्यास्था गृहस्थाश्रमे ॥ ४४३ ॥ कपिकुलनखमुखविदलिततरुतलनिपतितफलाशिनेपि वरम् ।' न पुनर्धनमदगर्वितभ्रूभृङ्गविलासिनी दृष्टिः ॥ ४४४ ॥ कलिलं चैकरात्रेण पञ्चरात्रेन[०ण]बुद्धदम् ।। पक्षैकेनाण्डकः सोऽथ मासपूर्णे शिरो कुरु ॥ ४४५ ॥ कल्पान्तपवना वान्तु यान्तु चैकखमर्णवाः । तपन्तु द्वादशादित्या नास्ति निर्मनसः क्षतिः ॥ ४४६ ॥ कः कालः कानि मित्राणि को देशः को व्ययागमौ । कश् चाहं का च मे शक्तिरिति चिन्त्यं मुहुर्मुहुः॥४४७ ॥ काचिन् मृगाक्षी प्रियविप्रयोगे गन्तुं निशापारमपारयन्ती । उद्गातुमादाय करेण वीणामेणाङ्कमालोक्य शनैरहासीत् ॥ ४४८ ॥ कार्कश्यं स्तनयोदृशोस् तरलतालीकं मुखे श्लाध्यते - कौटिल्यं कचसंचये च वदने मान्यं त्रिके स्थूलता । भीरुत्वं हृदये सदैव कथितं मायाप्रयोगः प्रिये
यासां दोषगणो गुणा मृगदृशां ताः स्युः पशूनां प्रियाः ॥४४९॥ कावेरीतीरभूमीरुहभुजगवधूभुक्तमुक्तावशिष्टः __ कर्णाटीचीनपीनस्तनवसनदशान्दोलनस्पन्दमन्दः । लोलल्लाटीललाटालकतिलकलतालास्यलीलाविलोल:
कष्टं भो दाक्षिणात्य प्रचलति पवनः पान्थ कान्ताकृतान्तः॥४५०॥
443 BVB2 V103.
444 BVB2 (f. 13a) Vextra on murg. Bik 3275 V11. - ) भोजने न वरम्. -4) विकारिणी दृष्टिः. 445 Mch. V145. cf. Garbhopanisad 3.
446 ISM Gore 144 VI7b. - Ep. 4223. 447 Nag299 N119.
448 Ms.5 SII-2. - Sp. 519; SRB. p. 185. 31; SRK. p. 14736 (Sp.); SK.3.381; SL. f. 11a; BPS. f. 30a. 191.
449 Es V65 (interpolation?). - BIS. 1670 (647) Pañc, ed. Koseg. I. 205. ed. orn. 153. ed. Bomb. 1903; SRB. p. 350.78.
' 450 ES112 (extra). - Sp. 3811 (Raksasapandita); SRB. p. 335. 136%3; SU. 811 (Akbari-Kalidasa); Padyaveni 607; SG. f. 73b; BPS. f. 25a. 156.

Page #257

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
किं कन्दाः कन्दरेभ्यः प्रलयमुपगताः पादपाः किं विशीर्णाः किं वा शोषं गतास् ते गिरिकुहरगता निर्झरा वारिपूर्णाः । किं तद् वैराग्यमूलं सुचरितनिशितं ज्ञानख प्रनष्टं
५
येन द्वारे नृपाणां धनमदमलिनाः सङ्गमायान्ति धीराः ॥ ४५१ ॥ किं कर्पूरैः किमु मलयजैरम्बुभिः किं हिमांशोः
किं ताम्बूलैः किमथ वसनैः किं नु भोज्यैर्दुरापैः । चिद्रूपाणां सरसवचसां सज्जनानां प्रियाणां
लीलागोष्ठी यदि सवयसां लभ्यते पुण्यलभ्या ॥। ४५२ ॥ किंचिदन्तर्हिते भानौ पद्मिनी वीतरागिणी । आलिङ्ग्य मधुपं शेते प्रियः को नाम योषिताम् ॥ ४५३ ॥ किं तेन हेमगिरिणा रजताद्रिणा वा यंत्राश्रिताश च तरवस् तरवस् त एव । मन्यामहे मलयमेव यदाश्रयेण कङ्कोलनिम्बकजान्यपि चन्दनानि ॥ ४५४ ॥ किं बाले तव सुव्रणोऽयमधरो गात्रं च किं ते श्लथं विदग्धभोगपटुना दष्टा भुजंगेन वै ।
रात्रा यद्येवं सहसा मृतो [ता] सि न कथं कालेन दष्टा सती
जसं तत्समयेऽप्यनन्यमनसा हाहेति मत्रो मया ।। ४५५ ।। किं यामि विक्रमपुरं किमु कामरूपं किं यामि दक्षिणपथं मथुरां व्रजामि । आराधयामि शिवनाथमनाथनाथं विम्बायमानहृदयः किमहं करोमि ।। ४५६ ॥ किं शाकानि न सन्ति भूधरसरित्कुञ्जेषु मूलानि वा
किं वा जीवनमेतदेव विहितं यद् वा वनं न क्वचित् । येन श्रीमद मोहमूढमनसां स्थिखाग्रतो भूभृतां
श्वासोत्कम्पकदर्थिताक्षरपदं देहीति वागुच्यते ॥ ४५७ ॥
१५३
451F2V60. - " ) किं दाराः कन्दराभ्यः । . ') Omitted. ०) ग्ययुक्तं ( for ●ग्यमूलं ). d) धनमलिनमनां सङ्गतिं यान्ति धीराः (sic); Jodhpur1 and Nag 1087 V59. BVB5 V62. ९) ते (for तद् )... विनष्टं. Also Nag421 V64; Meh V159. 1725 (665) as variant for किं कन्दाः कन्दरेभ्यः from Subhash. 66.
-- BIS.
452 Pun 2101 N extra 3 ( on marg.); NS1 N117 ( 119 ). -- SS. 57. 9. 453 G1 Ś III-10. ") पद्मिनीव विरा. XXIII-B-10$ III-11; Pun2885 $ 60 ( 54 ).
“ ) मधुपः; M1.2 $ III-11. Adyar
HU2133 and BORI_Limaye273 १) गूढरागिणी.
$ 56 ; Pun1538 extra 2; Sri309 $ 26.
९) मधुरं .
454 W N49. - v. 1. कटुकान्यपि, कटुजा अपि. ed. Bohl. extra 8. lith. ed. I and III. 2. 78. Galan. 80. Haeb. p. 528; Sp. 1067 (cdab); SRB. p. 215. 7; SBH. 249); SRK. p. 19. 77, p. 196. 4 (Sp.); VS. 294; SS. 29. 6; SK. 2. 186, 6. 178; SU. 1323; PT. 10. 12; SSD. 2. f. 54; SMV. 9. 25; SKG. f. 15b.
BIS. 1754 (681) Bhartr. Vetalabh. Nitipr. 12. in 1006; SDK. 4.34. 1 (p.
455 Bikaner 3275 $85.
456 HU271 V3; Bik3277 N 1-4. 457 C and Rāj4 V73. (4 ) शाका विरमन्ति. * ) चात्रैव वान्यरकचित्भूभुजां (or भूभृतां ). d) 'ताक्षरपदा. F1 V70; F4 V76 (75) ; 10 1161 V72; Nag421 V66; RASB11030 V74. - SBH. 3472.

")

Page #258

संकीर्णश्लोकाः। कियती पञ्चसहस्री कियती लक्षापि कोटिरपि कियती। औदार्योन्नतमनसां रत्नवती वसुमती कियती ॥ ४५८॥ कीर्तिम् ते धनिका धनं मधुरिमा तस्याधमर्णा सुधा । शीतांशुप्रतिभूस तदर्थनमियं कर्तुं दिवं धावति । सा लीना तव वाचि भोजनृपते चन्द्रो निरशिध्वनिः शङ्कातोंकभृदंशुकावृततनुर्नक्तं परिभ्रामति ॥ ४५९ ॥ कुचशैलसंनिधाने त्रिवलिनदीतीरे तन्वाः कुचचत्वरे चपले । दृश्यं छलयति पिशाचः पुरुषाणां हि मनागपि शवलितम् ॥ ४६० ॥ कृत्वोंकारप्रदीपं मृगय गृहपति सूक्ष्मनाड्यन्तरस्थं संयम्य द्वारवाहं पवनपटुतरं नायकं चेन्द्रियाणाम् । वाग्बालं कस्य हेतोः प्रलपसि बहुधा दृश्यते नैव किंचिद्
देहस्थं पश्य नाथं भ्रमसि किमपरे शास्त्रजाले विशालें ॥ ४६१ ॥ कृशोऽपि धन्यः सुजनः सुबुद्धिमान् परोपकारार्थमिहार्थसंपदः । महापथावस्थितपादपः शुभः कृशोऽपि काष्ठाय फलान्वितः किमु ॥४६२ ।। कुशोपि सिंहो न समो गजेन्द्रैः सत्त्वं प्रधानं न च मांसराशिः। अनेकवृन्दानि वने गजानां सिंहस्य नादेन मदं त्यजन्ति ॥४६३ ॥ कृष्णः करोतु कल्याणं कंसकुञ्जरकेसरी। कालिन्दीकूलकल्लोलकोलाहलकुतूहली ॥ ४६४॥ .. केसोचिन् निजवेश्मनि स्थितवतामालस्यवश्यात्मनां __दृश्यन्ते प[फ]लिता लता इव चिरं संपन्नशाखाः श्रियः । अन्धि लड्यता खनीः खनयतां क्षोणीतलं क्षुन्दताम्
अन्येषां व्यवसायसाहसधियां तन् नास्ति यत् पच्यते ॥ ४६५ ॥ फैवर्तकर्कशरग्रहविच्युतोऽसौ जाले पुनर्निपतितः शफरो वराकः। बालात् पुनर्विगलितोऽपि धृतो बकेन दैवाहतो व्रजति यत्र विपत्पुरस्तात् ॥४६६
458 BORI 326 5803; VSPS 101. - SRB. p. 70. 23; SHV. 1. 69.738%3
SS. 17.483; SSV.550. 459 Jaestra 4.
460Bik 3280 81023 Bik3279598(99); Pun1538 N100.
461 ISM Gore 144. V191; GVS2387 V69. - ) नटयसि (for प्रलपसि). BVB5 V106 (extra); variant of 441. 462 Si309 N72.
463 A N46. --- BIS. 7504. Subhash. 109; SS. 54. 1. 464 Wai2 N1. - JSV. 102. 1.
465 I03318 (with Hindi trans. by Indrajit) N64. - SRB. p.95.126. ,466 Bar 5199 N31, - BIS. 1918 (740) Paific.ed. Koseg. II. 87. Subhash 68%3 SRB. p. 92.75%3 SRK. p. 219. 30 (Kalpataru); SG. f. 34a; SSD. 2. 1. 52b.
२. भ. सु.

Page #259

१५४
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
को न याति वशं लोके मुखपिण्डेन पूरितः । मृदङ्गो मुखलेपेन करोति मधुरध्वनिम् ॥ ४६७ ॥ को लाभो गुणिसंगमः किमसुखं प्राज्ञेतरैः संगमः
का हानिः समये च्युतिर्निपुणता का धर्मतत्त्वे रतिः । कः शूरो विजितेन्द्रियः प्रियतमा कानुव्रता किं धनं
विद्या किं सुखमप्रवासगमनं राज्यं किमाज्ञाफलम् ॥ ४६८ ॥ क्रीडां करिष्यति कियच्चिरमेकहंसः स्निग्धोल्लसत्कलरवोऽपि शरीरवाचाम् । कालैरघट्टघटिकावलिपीयमानम् आयुर्जलं पिबति शोषमुपैति यत्र ॥ ४६९ ॥ कचिद्वीणानादः क्वचिदपि च हाहेति रुदितं
क्वचिद् विद्वगोष्ठी कचिदपि सुरामत्तकलहः । क्वचिद् रम्या रामा क्वचिदपि जराजर्जरतनुर
न जाने संसारः किममृतमयः किं विषमयः ॥ ४७० ॥ क्षुद्राः सन्ति सहस्रशः स्वभरणव्यापारमात्रोद्यताः स्वार्थो यस्य परार्थ एव स पुमानेकः सतामग्रणीः । दुष्पूरोदरपूरणाय पिचति स्रोतः पतिं वाडवो
जीमूतस् तु निदाघसंभृतजगत्संतापविच्छित्तये ॥ ४७१ ॥
467 – BIS. 1930 (748) Bhartr. ed. Bobl. extra 20. Haeb. 2. 105; SRB. p. 156. 156; SRK. p. 232. 20 (Sphuṭasloka); ST. 13. 2. SK. 147a; SL. f. 32b.
468 WN103. BIS. 1943 (755) Bhartṛ. ed. Bohl. extra 10. lith. ed. I. 2. 101; III. 102. Galan 105. Nitisak. 27. Kavitamrtak. 53. Prasangābh. 11b; SRB. p. 180. 1405; SRK. p. 239. 84 (Bh.); SL. f. 30a; SN. 841; SSD. 2. f. 157a; SMV. 11. 2.
469 D V142; BORI 328 V160 (51).
... एष (for एक-),
") करिष्यसि ... कालारघट्ट. - * ) झटिति (for पिबति ); Bik 3279 V154 (50). 470 AV66; F3 V69 ( aebd). # ) घीणावादः .. 4) मारी ( for रामा). 'दवि व राजीवपुषः; Ps V102. - * ) - वाद्यं ( for - नादः ). 2) दपि च सुरा. ९) कचिद्रामा . रम्याः... गलत्कुष्ठवपुषो (for जरा ); X Vô8 ( cabd). " ) वाणी ( for नादः ). - ") हतासानमतुलं (for सुरा ). ४) गलत्कुष्ठरुधिरा ( for जरा ); BORI 326 V98 ( 97 ) (acbd). - “ ) वाद्यं (for नादः ). () कचिद्रामा रम्या... वपुः (for -तनुः ); BORI 328 V114 (112); BORI 329V56; BU V107 (105) ; Wai2 V92; Jodh1 V77; Jod3 V37 (bead); Pun2101 V55; Pun697 V66; GVS 2387 V121; HU 2144 V97 (93); HU 2145 V106 (99); Meh V114; PU496 V103 (102); Bik 3279 V115 (12); Bik 3280 V111 (12). BIS. 1989 (3991) Bhartr. in Schiefner and Weber. p. 25. Subhash. 28. 313; SRB. p. 89. 5 (bacd); SBH. 2941, ") नृतं afra (for afrom:); SRK. p. 99. 5 (bacd Bh.); RKB. f. 39a (Bh. var.); SMV. 8. 13 (bead).
-

―
BIS.
471_Nag 421 Tau 4911 and 4934, N12. N15 in Telang's Ms. D. 2032 (794) Vikramaca. 5. Sp. 773 (Meghanyokti 9); SRB. p. 52. 257 (also p. 230.37 ); SBH. 285; SRK. p. 12 21 ( ST. ) SA. 27.15; Prabandhacintāmani (Singh ed.) 128; ST. 1. 33; SS. 24. 13; SK 2. 74, 6. 34; SSD. 2. f. 123a; JSV. 182. 8; SKG. f. 15b.

-
-
′′)

Page #260

संकीर्णश्लोकाः। क्षोणीशाश्रयिणां परोपकरणाभावादवाप्तश्रियां
कार्पण्यात् सुधियामनध्ययनतो यूनां प्रवासाश्रयात् । शाणां हरिपादभक्तिविरहादायुर्वृथा गच्छती
त्येवं शासनमासनं प्रतिदिनं नादो भवत्युच्चकैः ॥ ४७२ ।। क्षौमं वासो वनभुवि गुहातीरगङ्गा निपानं
भोज्यं भिक्षा तरुतलगता वीथिका दीर्घशय्या । भक्तिः कान्ता हरचरणयोः कीर्तनं क्रीडितानि
ध्यानं शंभोः सुरतिमनिशं त्वत्प्रसादान् ममास्तु ॥ ४७३ ॥ खद्योतो द्योतते तावद् मावन् नोदयते शशी । उदिते तु सहस्रांशौ न खद्योतो न चन्द्रमाः ॥ ४७४ ॥ गङ्गातरङ्गनिधूतशीतले वा शिलातले। सुप्यते सुरतश्रान्तकान्तकान्ताकुचस्थले ॥ ४७५ ॥ गङ्गा ता[पा?]पं शशी तापं दैन्यं कल्पतरुस तथा । पापं तापं च दैन्यं च हन्ति सङ्गो महात्मनाम् ॥ ४७६ ॥ गतं कर्णाभ्यणे प्रसरति तथाप्यक्षियुगलं
कुचौ कुम्भारम्भौ तदपि चुबुकोत्तम्भनरुची । नितम्बप्राग्भारो गुरुरपि गुरुत्वं मृगयते
फथंचिन् नोऽजैपीस तरुणिमनि मन्ये मृगदृशः ॥ ४७७ ॥ गतं तत् तारुण्यं तरुणिहृदयाहादजनकं
विशीर्णा दन्तालिर्गतिरपि शनैर्यष्टिशरणा । शिरः शुक्लं चक्षुर्घनपटलसुच्छादितमहो
मनो मे निर्लजं तदपि विषयेभ्यः स्पृहयति ॥ ४७८॥ 472 Ana (Apte Fragment) V152. - SRB. P. 180. 1049. -4) -त्येवं कांस्यसमुद्भवः...वदत्युच्चकैः; SRK. p. 238. 76 (ST.); SHV. App. I f. 2b). 27. ___473 D V144. - ") नदीतीरगं वारि पानं (for गुहातीरं॰). -) सुरतमरवामनिर्ष (corrupt); F3 V110; BORI 328 V164 (55). - ) करचरणयो....क्रीडितानां, Bik3280 V158 (64).
474 Pun2885 1. 24b ( top marg.). - p. 738; SRB. p. 209.23; SRK. p. 188.2 (8p.); ST. 23.1; SU. 1099%; PT. 10. 13 PMT. 184; SSD.2.1.3b. .
475 Wai23883; NS1.V2 (cdab) -'राज्यते सुरतक्रान्त; ISM Kalamkar 848. -.)गानिधौतसलिल-885 (odab) in R. P. Dewhurst J. U. P. Hist. Soc. I,
476 ASP1461 extral.
477 BOK1326 $6. — SKM. 52.7 (Rudra); Rudrata's Śrăgăratilaka (KM. 3, p. 117); SK. 5. 260 SG. f. 66b.
478 F S80. -4) भोगेभ्यः (for विषयेभ्यः); Ana 624 V99. -") हृदयानन्द'. -') निजगतिरभूद् (for गतिरपि शनैर्). -') जडीभूता दृष्टिः श्रुतिविरहितं कर्णयुगलं. -SRB. P. 76.41.

Page #261

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
गतं तत् तारुण्यं युवतिहृदयाह्लादजनकं व्यतीतः सौन्दर्यः समदकरिकुम्भौघदलनः । जरा निर्लज्ञेयं शिरसि पदमुच्चैः कृतवती
परंमदानीं जननमरणोच्छेदजनकम् ॥ ४७९ ।। गन्धाढ्यां नवमल्लिकां मधुकरस् त्यक्त्वा गतो यूथिकां
तां त्यक्त्वांशु गतः स चम्पकवनं तस्मात्सरोजं गतः । बद्धस् तत्र निशाकरेण सहसा रोदित्यसौ मन्दधीः
संतोषेण विना पराभवपदं पश्यन्ति सर्वे जनाः ॥ ४८० ॥ गर्भस्थं जातमात्रं शयनतलगतं मातुरुत्सङ्गसंस्थ
बालं वृद्धं युवानं परिणतवयसं विश्वमान्यं बलाढ्यम् । वृक्षाग्रे शैलशृङ्गे नभसि पथि जले कोटरे पञ्जरे वा
पाताले वा प्रविष्टं हरति च सततं दुर्विबाधः कृतान्तः ॥ ४८१ ॥ गर्व नोद्वहते न निन्दति परान् नो भाषते निष्ठुरं
प्रोक्तं केनचिदप्रियं च सहते क्रोधं न चालम्बते ।
श्रुत्वा काव्यमलक्षणं परकृतं संतिष्ठते मूकवद्
दोषांश छादयते स्वयं न कुरुते ह्येतत् सतां लक्षणम् ॥ ४८२ ॥ गात्रं पात्रं प्रथमवयसि प्रेयसीनां स्तनानाम् आश्लेषाणां तदिदमधुना वन्यमेतत् कृतार्थम् ।
येनासीने त्वयि गिरितटे श्लिष्टनासाग्रदृष्टौ
हर्षस्पर्श जहति हरिणश्रेणयः कायकण्डूः || ४८३ ॥ गार्गिरा च विकलश् चदुमीश्वराणां कुर्वन्नयं प्रहसनस्य नटः कृतोऽसि । न त्वां पुनः पलितकर्णक भाजमेनं नाट्येन केन नटयिष्यति दीर्घमायुः ॥ ४८४ ॥
479
GVS2387 V59; BVB5 V103 (extra).
480
') कुंभकदलन.. SK. 7. 37. ISM Kalamkar 692 V71. - 2) त्यक्त्वा गतभृङ्ग चम्प ( corrupt ). - BIS 2082 (821) Bhramarāstaka 2 in Haeb 240. Subhash 153; SRB. p. 75. 18 ; SBH. 753 ; SRK. p. 186. 14 ( Kāvysamgraha).
C
481 BORI 328 V123 (119). ९) वृक्षात्रे...पथगते ( for पथिगते ), 2094. Subhash. 146; SA. 38. 24; SS. 23. 10.

-
-
482 NS3 N45. *) नो दहते; Ana624 N45. ४) क्रोधेन चालम्बते. 2095. Subhash. 195; SN. 709 ; JSV. 182. 2.
-
483_D_V137 ; F1. 2 V111. BORI328 V149 (141).
' ) D F1 वन्यमन्यत्कृतार्थम् । ') F1 'प्रदृष्टे ; d); Pun697 V23; SVP159 V extra 17, 1) धन्यमन्ये कृतार्थम् । (d) हर्षस्पर्शाज्जहति ।; Meh V153; HU271 and vsP V135; Bik3279 V145 (41); Bik3281 V133 (134); Bik3278 V134.
484HV7; NS3 V6.
-- SDK. 5. 42. 2 (p. 305, Murari ).

BIS.
-
BIS.

Page #262

संकीर्णश्लोकाः। गान्धर्व गन्धसंयुक्तं ताम्बूलं भारती कथा । इष्टा भायः प्रिय मित्रमपूर्वाणि दिने दिने ॥ ४८५ ॥ गृहपदमिदं धर्मारण्यं किमत्र विचित्रता 1. भवति मनसो यत्रासङ्गः स एव निवन्धनम् । चरमवयसि त्यक्त्वा गेहं वने वसता मया
प्यधिगत इवापत्यस्नेहो लतासु मृगीषु च ॥ ४८६ ॥ ग्रामे ग्रामे कुटी शून्या भक्ष्यमन्नं गृहे गृहे । मार्गे मायें जरद्वस्त्रं वृथा दैन्यं नृपे नृपे ॥ ४८७॥ चक्र सेव्यं नृपः सेव्यो न सेव्यः केवलो नृपः। चक्रस्यापि विरोधेन वासः प्रेतत्वमागतः ॥ ४८८ ॥ चक्षुः संवृणु वक्तू वीक्ष करणं वक्षः समाच्छाद्यतां __ हृद्य फर्जमनेकवावचतुरं शृङ्गाररम्यं वचः। मन्ये ते नवनीतपिण्डसदृशा मूल् भजन्ति स्त्रियं
मुग्धे। किं परिवेदितेन वपुषा पाषाणकल्पा वयम् ॥ ४८९ ॥ चत्वारो धनदायादा धर्मानिनृपतस्कराः। ज्येष्ठस्यापि विरोधेन त्रयं कूप्यंतनतिस ॥ ४९० ॥ [चन्द्रः शो]मति निर्मले च गगने ताराविचिवाम्बरे ___ हंसः शोभति पद्मपत्रसलिले वैडूर्यवर्णोदके । हारः शोभति कामिनीकुचतटे स्त्री चञ्चला यौवने
राजा शोमति मत्रिभिः परिवृते सिंहासने सुस्थितः॥ १९१॥ चपलतरतरङ्गैदरमुत्सारितोऽपि |
प्रथयति तव कीर्ति दक्षिणावर्तशङ्खः । परिकलय पयोधे विष्णुपादाघयोग्यस्
तव निकटनिषण्णः क्षुल्लकैः श्लाघ्यता का ॥ ४९२ ॥
485 0891; [C S96 J; ISM Kalamkar 195 3101 (102); Nag421 8100 - SRB. p. 159. 266.
486 D V146. - ") किमत्र दिवी चिसतां (corrupt); BORI328 V166 (57).-.) यत्रासंतः, Bik3279 V160 (56). 487 Ujj6414 V30.
488 HU2145N9 (4). - SRB. p. 146. 161 (cd var.); Sp. 1378 (evar.). 489 Pun 2127 and Bik 1027 V74; HU271 V75.
490 HU2145 N78 (1) corrupt. - SRB. p. 156. 164 (" तेषां ज्येष्ठावमानेन त्रयः कुप्यन्ति बान्धवाः); SRK. p. 237.67 (Sphutasloka). *491 HU2145 N123 (105). 492 Xe extra 4. - Sp. 1092 ; SRB. p. 216. 21.

Page #263

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह चर्मखण्डं द्विधा भिन्नमपानोगारधूपितम् । ये रमन्ते नराम् तत्र कृमितुल्याः कथं न ते ॥ ४९३ ॥ चलन्ति मेरुप्रमुखा महाचलाश चलन्ति ताराग्रहभास्करादयः। कल्पान्तकाले चलते महोदधिर्न साधुवाक्यं चलते कदाचित् ॥ ४९४॥ चला लक्ष्मीशू चलाः प्राणाशू चलं जीवितयौवनम् । चलाचले च संसारे धर्म एको हि निश्चलः ॥ ४९५ ॥ चिन्तायाश च चितायाशू च बिन्दुमात्रं विशेषतः । चिता दहति निर्जीवं चिन्ता जीवन्तमप्यहो ॥ ४९६ ॥ चीराणि किं पथि न सन्ति दिशन्ति भिक्षां
नैवाझिपाः फलभृतः सरितोऽप्यशुष्यन् । रुद्धा गुहापि यमिनो धनिनोपपन्नान् __ कस्माद् भजन्ति कवयो धनदुर्मदान्धान् ॥ ४९७ ॥ चेतः प्रेतसमं [समं-]गलशतान्यासादनम् तृप्यति
प्रायः कायकुटी घटीकु[व]लकुटी रोगैर्भवेज जर्जरः । गृध्री सिद्धिहरी दरीव तमसा चक्षुः परं मोहय__त्यायुर्वायुचलं कलङ्कयति हा जीवं मुहुर्जन्मभिः ॥ ४९८ ॥ चेतोहरा युवतयः सुहृदोऽनुकूलाः
सद्धान्धवाः प्रणयगर्भगिरशू च भृत्याः । वल्गन्ति दन्तिनिवहाशू चपलास तुरंगाः
संमीलने नयनयोर्न हि किंचिदस्ति ॥ ४९९ ॥ चेष्टा भवति पुनार्योर्या रत्युत्पत्तिरक्तयोः । संभोगो विप्रलम्भश च शृङ्गारो विविधो मतः ।। ५०० ॥ 493 - BIS. 2259 (903). Bhartr. lith. od. I. 3. 17 ; SRB. p. 371. 123; SRK. p. 250.83 (BIS.); SK. 6. 500.
494 Nag 299 N116%3 Meh V1303; Bik3287 Nextra2.
495 A V108%3 E3 V extra 9; E V118 (117); BOR1329 V102%3 Pun 627 V125%; Pun 2101 V102. - BIS. 2267-9 (906). Subhash. 203. 319. Canakyanitin darpapa 5.20 (19). Vikramāca 270%; SS. 23.42.
496 Ady XXIX-E-2.SIV-20. 497 GV20; Meh V157; ISM Kalamkar 195 V87 (90). -') परभृतः. .) Corrupt). - BIS. 2301 (4053); Bhagavatap.2.2.6; SRB. p. 75.15%; SSD. 2.f. 139a. 498 GVS2387 V60. . 499 Ja extra3 (repeated); SVP159 V extra19. -Sp. 41303; SRB. p. 373. 174 (Vikramaditya); SBH. 3318 (Vikramaditya); SRK. p. 144.1(Sphu. tasloka); SS.23.5%; SU. 1022 (Bh.); BPB. 200%BSSV. 2433 SMV.8.14,30.7.
500 Pun 21014.326 (extra).

Page #264

संकीर्णश्लोकाः ।
जवो हि सप्तेः परमं विभूषणं त्रपाङ्गनायाः कृशता तपखिनः । द्विजस्य विधैव मुने तथा क्षमा सर्वस्य शीलं हि परं विभूषणम् ||५०१ ॥ जातस्त्वं. भुवनाधिपो यदि ततः किं सिद्धमेतावता
-
प्राप्तो वा यदि निःस्वतां विधिवशात् तेनापि किं ते गतम् । तस्मात् तोषविषादबन्धनमिदं मत्वेति संचिन्त्यतां
ज्योतिर्यत्र लयं गते त्रिभुवनेऽप्यात्मा समालोक्यते ।। ५०२ ।। जिह्वा तृप्यति चुम्बनादधरजात् त्वग् देहसंस्पर्शमान्
"
नासा तृप्यति सौरभाधिकगुणा ताम्बूलनिःश्वासनात् । [ चक्षुर तृप्यति ] रूपदर्शनरतात् कर्णौ च शब्दग्रहात्
स्त्री सर्वेन्द्रियवर्गतृप्तिजननी स्वानिः (१) सुखानां ततः ॥ ५०३ ॥ जीर्यन्ति जीर्यतः केशा दन्ता जीर्यन्ति जीर्यतः ।
चक्षुःश्रोत्रे च जीर्येते तृष्णैका तरुणायते ।। ५०४ ॥ ज्ञानात् सर्वपदार्थानां मद्वाक्यं (?) समुदेत्यलम् । ततोऽङ्गवासनानाशाद् वियोगः प्राणचेतसोः ।। ५०५ ।। तत् पाण्डित्यं न पतति पुनर्येन संसारचक्रे
सा सत्प्रीतिर्न चलति पुनर्याशुभे वा शुभे वा । शुवांति (१) संभोगे रतिषु विषये येन वाच्याः परेषां तत्
कर्तव्यं विपुलमतिना यन् न भूयो न भूयात् ॥ ५०६ ॥ तन्वीकटाक्षशरसंधितसंहतानां
तेषां कि[ मौष ]धवरं [वद ] वैद्यराज । तस्याधरोष्ठरसपान सदैव पेयं
[st] पयोधरमिदं भुजपादबन्धः ।। ५०७ ।। तपन्तु तापैः प्रपतन्तु पर्वतान्तु तीर्थानि पठन्तु चागमान् । यजन्तु यागैः प्रवदन्तु सांख्यैर्हरिं विना नैव मृतिं तरन्ति ।। ५०८ ।।
501 C N46; Bar 5199 N49. 2) शीलं हि सर्वस्य नरस्य भूषणम् । ; Tan 4911 and 4930, N44; Nag 421 and 1087 N45. (cf. वाचो हि सत्यं etc.). BIS. 2373 (953). Vānarāstaka 8, in Haeb. 245. Kāvyakal.; Sp. 1556 ( Pandavanakula); SRB. p. 174. 897 (Nakula). d) पराक्रमः शस्त्रबलोपजीविनां; SSD. 2. f. 150a. 502 D V147; Bik 3279 V161 (57); BORI328 V167 (58). ") यस्मात्तोष.
503 E $107 (109) om. e (restored from BOR1331, $110 (112, corrupt). 504 G+ V21. – BIS. 2428 ( 978). MBH. 13.367-8 Hariv. 1644. Pañic. ed. Koseg. V. 15. ed. Bomb. 83 Kavitamṛtak. 65; SRH. 175. 2 (p. 224, Bh.); SSD. 4. f. 15b. 505 ISM Gore144 V181. * 506 507
BOR132S V81 (80). Bik 3275 $81.

-
SDK. 5. 55. 4 (p. 314, var.). cf. SBH. 2225. 508 NS1 V100.
-
●
-

१५९
—
2 ) भवना

Page #265

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह तया कवितया किंवा किं वा वनितया तया । . पदविन्यासमात्रेण मनो नापहृतं यया ॥ ५०९।। तरुणि संचर संवर लोचने त्रिनुलेवे सुकुमारपारिग्रहः। मम मनोभवनपिडितं न हि शलातामुच्यते मृतमारुणम् ॥ ५१०।। तस्यातिरेजे नवनीरजाक्ष्याः समुल्लसन्ती नवरोमराजी। मुखेन्दुभीतस्तनचक्रवाकचञ्चु[क्ष]ता शैवलवल्लरीव ॥ ५११ ॥ तानीन्द्रियाणि सकलानि तदेव कर्म
सा बुद्धिरप्रतिहता वचनं तदेव । अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः स एव
त्वन्यः क्षणेन भवतीति विचित्रमेतत् ॥ ५१२ ॥ तावत् सत्यगुणालयः पटुमतिः साधुः सतां वल्लभः
शूरः सच्चरितः कलङ्करहितः कान्तः कुलीनः कविः। दक्षो धर्मरतः सदा स कुशलो विद्वत्सभामण्डनो
यावन् निष्ठुरवज्रपातसदृशं देहीति नो भाषते ॥ ५१३ ।। तावत् स्नानसुरार्चनादिनियमखाध्यायदानवत
स्तोत्रादीनि पुरा पठन्ति पुरुषा यावन् न लब्धं पदम् । दृष्ट्वा सर्वगते द्वितीयरहिते निर्नामदेवे वरे
किं कार्य विधिना जपेन तपसा मत्रेण तत्रेण वा ॥५१४ ॥ तीर्ण जीणं कुटीरं वृकनकुलकुलैराकुलं धान्यशून्यं .
कन्थावस्त्रं कदन्नं क्षितितलशयनं हंडिकाखंडनैका । काणी काली कुरूपा कटुरटनपरा गेहिनी स्नेहहीना
तिष्ठयेका विभूतिम् तदपि न गृहिणो गेहवासं त्यजन्ति ॥५१५ ॥
____509 X2 extra 3. • 510 Wai2 592 (corrupt). Possibly तरुणि संचर संवर लोचने त्रिभुवने सुकुमारपरिग्रहः.... 511 Gondal 4-130-आ504; VSP 395..
512 wN40. -- BIS. 2533 (1019). Bhartr.ed. Bohl. extra 5. lith, ed. I. 2. 39: Galan 43. Palic. ed. Bomb. V.26. Hit. ed. Schl. I. 121. Johns. 136. Vikramaca. 226%3 SRB. p. 65. 16%BSKM. 125.6(p. 437, Ksemendra); SRK. p. 45.21 (Rasikajivana); Bhojaprabandha4%3 Tantrakhyayika II. 61, Edgerton. II. 35%; "SHV.f. 673.700 (Ksemendra) f. 82a. 94; Ss. 39.29; BPB. 7 SSD.2.1. 140bB SKG. f. 16a. .
513 NS1 V14. - BIS. 2542. Subhash. 70; SRB. p. 74. 41; SRK. p. 19. 3 (Sphutasloka).. 514 Fi V84 (83). 515 HU2145 V21 (20).

Page #266

संकीर्णश्लोकाः।
११ तृषातैः सारङ्गैः प्रतिजलधरं भूरि विरुतं
घनैर्मुक्ता धाराः सपदि पयसस तान्प्रति मुहुः । खगानां के मेघाः क इह विहगा वा जलमुचाम् ___अयाच्यो नातोनामनुपहरणीयो न महताम् ॥ ५१६॥ तोयैरल्पैरपि करुणया भीमभानौ निदाघे ।
मालाकार व्यरचि भवता या तरोरस्य पुष्टिः । सा किं शक्या जनयितुमिह प्रावृषेण्येन वारां
धारासारानपि विकिरता विश्वतो वारिदेन ॥५१७ ॥ त्यक्त्वा सङ्गमपारपर्वतगुहागर्भ रहः स्थीयतां
रे रे चित्त कुटुम्बपालनविधौ को वाधिकारस्तव । यस्यैते पुरतः प्रसारित दृशः प्राणप्रियाः पश्यतो
नीयन्ते यमकिंकरैः करतलादाच्छिद्य पुत्रादयः ॥ ५१८॥ त्यज दुजेनसंसगे भज साधुसमागमम् । कुरु पुण्यमहोरात्रं सर नित्यमनित्यताः ॥ ५१९ ॥ त्रैलोक्यं मधुसूदनस्य जठरे सोऽप्येकदेशस्थितः
सोऽप्यधं हरकङ्कणः स च हरः कैलासकोणे स्थितः। कैलासोऽपि न लक्ष्यते क्षितितले सा यन् न मृद्विन्दुवद्
दंष्ट्राग्रे विलसत्यसौ विजयते लीलावराहो हरिः॥ ५२० ॥ बमेव चातकाधारोऽसीति केषां न गोचरः । किमम्भोदवरासाकं कार्पण्योक्तिः प्रतीक्ष्यते ॥ ५२१॥ ददति तावदमी विषयाः सुखं स्फुरति यावदियं हृदि मूढता । मनसि तत्त्वविदस तु विवेचके क्व विषयाः क सुखं व परिग्रहः ॥५२२॥
516 - 3p. 1205 ; SRB. p. 52. 244 ; SDK. 4. 63. 1 (p. 270, Bh.); SHV. App. II.12.63 VS.77 (Bh.); SK. f. 147a; SSD.2. f. 26a.
517 Xextras. - SRB. p. 247. 47; SK. 3.6 1. 518 Meh V149. - SKM. 131. 41. (Indrakavi).
519 NS1 323 Nag 299 N121; Meh V140; Bik 3287 N extra 3. - BIS. 2621(1063). Vrdahaoan. 14.20. Hit. ed. Schl. ad. 85.11. Johns. III. 24. Galan. Varr. 4; Sp. 734; SA. 27.78. -") अनित्यता; Garudamahapurana. 108.26%B SHV. 1.498.358. -") भज नित्य
520 Nag 421 N99%3 GVS 734 N103. -4) लीलावतारो.
521 W N50. — «) W1 gatve; W2TÀ; W3 ofera:1; NS3 N114. – BIS. 2661 (1081). Bhartr. ed. Bohl. extra6. lith. ed. I and III. 2. 49. II. 50. Galan 533; 3p. 7823; SRB. p. 211.5%B SRK. p. 172.4; SG. f. 27b.
522- BIS. 2705 (1105). Santis.2.5. Haob. p. 416. Satakav. 26%; SRB. p. 3683%3D SDK. 5. 55.1 (p. 313); SRK. p. 38. 12 (Sphutasloka); RKR f. 39a. (Bh.); SSV.1428.
२१ भ.सु.

Page #267

१६२
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे दद्यात् साधुर्यदि निजपदे दुर्जनाय प्रवेश
तमाशायं प्रभवति ततो वाञ्छमानः क्रमेण । तसाद देयो विपुलमतिभिर्नावकाशोऽधमानां
जारोऽपि स्याद् गृहपतिरिति श्रूयते वाक्यतोऽत्र ॥ ५२३ ॥ दन्तैरुच्चलितं धिया तरलितं पाण्यंघ्रिणा कम्पितं
[दृग्भ्यां कुड्मलितं बलेन गलितं रूपश्रिया प्रोषितम् ।] प्राप्तायां यमभूपते नृषु जराधाट्यापि यं सर्वतो __ लोभः केवलमेष एव सुभटो हत्पत्तनं वल्गते ॥ ५२४ ॥ दातव्यं भोक्तव्यं सति विभवे संग्रहो न कर्तव्यः । पश्येह मधुकरीणां संचितमर्थ हरन्त्यन्ये ।। ५२५ ॥ दातारो यदि कल्पशाखिभिरलं यद्यर्थिनः किं तृणैः
सन्तश्चेदमृतेन किं यदि खलास तत्कालकूटेन किम् । किं कर्पूरशलाकया यदि दृशोः पन्थानमेति प्रियः
संसारे हि सतीन्द्रजालमपरं यद्यस्ति तेनापि किम् ॥ ५२६ ॥ दारिद्याद् ह्रियमेति ह्रीपरिगतः सत्त्वात् परिभ्रश्यते
निःसत्त्वः परिभूयते परिभवान् निर्वेदमापद्यते । निर्विणः शुचमेति शोकनिहतो बुद्धया परित्यज्यते
निर्बुद्धिः क्षयमेत्यहो निधनता सर्वापदामास्पदम् ॥ ५२७॥ 523 Bik3280, Ben 60-10 and 57-4 N15. - BIS. 2074 (1104). Paic. ed. Koseg. I. 410. ed. Bomb. 366%; SRB. p. 178. 999.
524 BORI328 V151 (143). Om. b. - SRB. p. 77.523 SRE. p. 68.21 (Prasangaratnavali); Var. in both SRB. and SRK. for ed) प्राप्तायां यमभूपतेरिह महाधाव्यां धरायामियं, तृष्णा केवलमेकिकैव सुभटी धीरा पुरो नृत्यति। SS. 35. 1 (var.); SN. 3333; SSV.1092.
525 Bik3280 N80; 3279 N60. - BIS. 2742 (1127) Paic. ed. Koseg. II. 158. Vikramac. 73. Subhash. 36. 93. 166; Sp. 469; SRB. p. 69. 17%3 SRK. P. 63. 3, p. 222. 6 (Sphutasloka); . 526 BN70. - ") कल्पशालिभि'. - ) संसारो हि मृगेन्द्रजालसदृशो; Ea N43 (42); BORI326 N42. -4) कल्पशाखितरलं: RASB7747 N43 (42); Jod 1N433 Pun2101 N43 (44); Pun697 N43; Ns1N43 (44). - BIS. 2746 (4170), - ") ज्ञातिश्चेदनलेन किं यदि सहदिव्यौषधैः किं फलम्। - ) प्रिया. -4) ऽपि (for हि. Pafic. 1 in Nitisamk. 26. Cat. Cambr. Mss. 10. Subhash. 3083; SRH. 181. 60 (Kavyaprakasa); Sarasvatikanthabharana (KM. 94, p. 443) 4. 71; ST. 1. B2%3; SSD. f. 157a. (bacd); JSV. 301.13
527 - BIS. 2781 (1145). Mrech. 8 1.141. Hit.ed. Schl. I. 128. 143.ed. Calc. 1830. p. 108; SRB. p. 68.71; SRK. p. 56-7.11 (Bh.); Alankarakaustubha (KM.66, p. 360); Tantrākhyayika II. 67, Edgerton II. 40. both निद्रव्यो (for afera in a); SG. f, 36a; SM. 1303; SN, 512; SSV.1287; SKG. f. 16b.

Page #268

L
संकीर्णश्लोकाः ।
दिग्गज कमठकुलाचलफणिपतिविधृतापि चलति वसुधेयम् । प्रतिपन्नममलमनसां न चलति पुंसां युगान्तेऽपि ॥ ५२८ ॥ दुःखं स्त्री कुक्षिमध्ये प्रथममिह भवेद् गर्भवासे नराणां
बालत्वे चातिदुःखं मललुलिततनुस्त्रीपयः पानमिश्रम् । तारुण्ये चातिदुःखं भवति विरहजं वृद्धभावोऽप्रसादः
संसारे रे मनुष्या वदत यदि सुखं स्वल्पमप्यस्ति किंचित् ॥ ५२९ ॥ दुरापूरेण कामेन मोहेन च बलीयसा । शेषं गृहेषु सक्तस्य प्रमत्तस्यापयाति हि ।। ५३० ॥ दुर्जनवदन विनिर्गतवचत्रभुजंगेन सज्जनो दष्टः । द्विषघातनिमित्तं सहसा शान्तिमौषधं पिवति ॥ ५३१ ॥ दृष्टा दृष्टिमधो ददाति कुरुते नालापमाभाषिता
शय्यायां परिवृत्य तिष्ठति बलादालिङ्गिता वेपते । निर्यातीषु सखीषु वासभवनान् निर्गन्तुमेवेहते
जाता वामतयैव संप्रति मम प्रीत्यै नवोढा प्रिया ।। ५३२ ॥ देवं चन्द्रकलाधरं फणिधरं ब्रह्माकपालाधरं
गौरीवामधरं त्रिलोचनधरं रुद्राक्षमालाधरम् । गङ्गोतुङ्गतरङ्गपिङ्गलजटाचूडोत्तमां गह्वरं नीलग्रीवमनादिसिद्ध सततं सोमो [१] रक्षाकरम् ॥। ५३३ ॥ देशे देशे कलत्राणि देशे देशे च बान्धवाः ।
तं देशं नैव पश्यामि यत्र आता सहोदरः ।। ५३४ ॥
528 CN99 (100) ") कूर्मकुला । - d) सत्यं (for पुंसां ); E3N109 (10); F1_N99; F1 N99. - 1 ) कथमपि विधृतापि नवलवति (sic); BORI329 N93 ( 88 ); RASB. 7747_N107 (105) ; Jod 1 N107 ; Pun $101N109 (110) ; NS1N108 ( 111 )
-
.BIS. 1534 (598) begins with कमठकुलाचलदिग्गज. Bhartr. ed. Bohl. extra 23. Hasb. 2. 109. lith ed. I. 88; SEE. p. 48. 121; SK. 6.261; PT. 1. 64; SSD. 2. f, 99b; SMV. 9. 42; JSV. 175. 3.
529 F3 V68 (paraphrase of 199). -- 330 ISM Kalamkar 195 V119 (122). 531 HU632 extra. f. 5a. SRB. p. 48. 120.
C532 Gujarati P. P. ed. Bhartṛ. $92. BIS. 2932 (1230) Sahitya
(Tarpana 40; Sp. 3672 (Srihasa); SRB. p. 318. 14 ( Harsa ) ; SBH. 2072 (Sriharşadeva); SKM. 77. 2 (p. 274, Sriharsa ) ; SDK. 2. 131. 1 (p. 158, Briharsudeva). 533 Js extral.

-
-
१६३
BIS. 2825. Subhāsh. 106.
534. BORI329 N104 (99). — BIS. 7553. Carr. 408 ; SRB. p. 361.6; SR.H.. 70. 1. (Añkāvalī ) ; Com. on Candrāloka. 6. 14; Sāhityamīmāmsa 6 (p. 72 ) ; SA. 374 Valmikirāmāyana VII; JSV 99, 5.

Page #269

१६४
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे देहीति वचनं श्रुत्वा देहस्थाः पञ्च देवताः। तत्क्षणादेव नश्यन्ति ह्रीधीश्रीधृतिकीर्तयः ॥ ५३५ ॥ द्यूतं मांसं सुरा वेश्या खेटं चौर्य पराङ्गनाः । महापापानि सप्तैव व्यसनानि त्यजेद्बुधः ॥ ५३६ ॥ द्विरष्टवर्षा योषित् [च] पञ्चविंशतिकः पुमान् । अनयोर्नितरां प्रीतिः स्वर्ग इत्यभिधीयते ॥ ५३७ ॥ द्वौ विौ विप्रमग्निं वा दम्पत्यो पनृत्तयोः ।
अन्तरे न हि गन्तव्यं हरस्य वृषभस्य च ॥ ५३८ ॥ धनतनयविपत्तिव्याधिदुःस्थो गृहस्थो यतिरपि नियमस्थो नीतिसुस्थो वनस्थः । गुरुपरवशकारी क्लिश्यते ब्रह्मचारी हरिचरणविहारी केवलं धन्यजन्मा॥५३९॥
धन्यानां नवपूगपूरितमुखश्यामाङ्गनालिङ्गन
त्रस्तानेकसुखप्रमोदमनसां खल्पायते शर्वरी । असाकं तु कुटुम्बशम्बलकथासंतापचिन्ताज्वर
ज्वालाजागरजागरूकमनसां सैवातिदीर्घायते ॥ ५४०॥ धन्याम् तु ये भुवि विभोगकरा मनुष्या बिम्बाधरामृतनिषेवणतत्परा ये । अन्येऽपि संततिभवार्णवतोयदक्षा ये पाशमोहमवतीर्य पदं व्रजन्ति ॥५४१॥ धन्यासू ते वीतरागा गुरुवचनरतास् त्यक्तसंसारभोगा
योगाभ्यासेऽतिलीना गिरिवरगहने यौवनं ये नयन्ति ।
535 NS1 V13. – 4) श्रीहीकान्तिकीर्तयः; ISM Kalamkar692 VT. -.) वचनाद्वारे. - °) निर्यान्ति तद्वचः श्रुत्वा. - SRB. P. 73.6; SRK. p. 60. 15 (5p.). SN. 500 SSD. 2. f. 138b; SSV. 1270.
536 HU2145 N71 (1). - BIS. 2994 (1262). Vikramaca. 267.
537 BORI329 553 (54); Pun 2101 $54 (56); BORI Limayers $30; Somadeva's Yasastilakacampā (KM. 70. II. p. 251). द्वादशवर्षा योषा पोरशवर्षों चितस्थितिः पुरुषः। प्रीतिः परा परस्परमनयोः स्वर्गः स्मृतः सिद्धिः॥ (Dhumadhvajal).
538 HU2145_N6 (1). - Cf. BIS. 6160 (5013) Vrddhaci. 7. B. Berl. MS 255.
539 ISM Kalamkar195. N extral on marg. last fol. (not as Bhartr. śloka.?)
540 M4.5 SV-20. - ') M5 प्राप्तानेक'. - SDK. 2. 175. 1 (p. 182); SSD. 2. 1. 141a.. 541 ISM Kalamkar846892.
542 A S100. - ) A1 com. 'संसारसङ्गा; F1 399. - .) संसारसकर. - ") ब्रह्मज्ञाने (for योगाभ्यासे)....नयन्ते. - ") येऽपि (for अन्ये). -) गाई मृदशयनदले; BU S1033; Jod3 3983; NS1 S103 (203); NS2 5983; BORI329 8102 (103); Bar1781 S103 (106). Some Mss. ये विरक्ता (for वीतरागा in a); RASBG

Page #270

संकीर्णश्लोकाः ।
अन्ये प्रोपीनस्तन कलश भराक्रान्तकायां दिनान्ते कान्तामालिश्य कण्ठे मृदुतलशयने शेरते तेऽपि धन्याः ॥ ५४२ ॥
धर्मः प्रज्वलितस् तपः प्रचलितं सत्यं च दूरे गतं
पृथ्वी मन्दफला नृपाश् च कुटिलाः शस्त्रापि [ 'यु ? ]धा ब्राह्मणाः । लोकाः स्त्रीषु रताः स्त्रियोऽपि चपला लौल्यं गतास तापसाः' साधुः सीदति दुर्जनः प्रभवति प्रायः प्रविष्टे कलौ ॥ ५४३ ॥ धर्मार्थकाममोक्षाणां यस्यैकोऽपि न विद्यते । अजागलस्तनस्येव तस्य जन्म निरर्थकम् ॥ ५४४ ॥ घातस् तात तवैव दूषणमिदं यत् सापि कस्तूरिका
कान्तारान्तरचारिणोऽस्य पृषतो नाभौ कृता मृत्यवे । यद्येनां पिशुनस्य यस्य रसनाकन्देऽकरिष्यत्त [स्त ] दा
क्लेशो नास्य वधोsभविष्यदनिशं संतापकर्तुं [र्तुः ] सतः ॥ ५४५ ॥ धातस्तात विरुद्धोऽपि द्वितयं मा कृथा नृणाम् । भृत्यत्रम विवेकज्ञे स्नेहमन्यरते जने ।। ५४६ ॥ धिक् किं जीवितमापदेकनिलयं पित्राप्तबन्धूज्झितं दीनानाथजनोपकारकरणव्यापारदूरीकृतम् । मन्दीभूतशशाङ्कशेखरपदद्वंद्वार विन्दस्मृतिं
व्यालोलायतलोचनास्तनतटप्रश्लेष विश्लेषितम् ॥ ५४७ ॥
8553 8101; HU1381 $19; HU2144 $97 (99); Meh $104; Bik3279 $102 (103); Bik3280 $105; GVS2387 V48 and BVB5 V102 (extra). # ) ते धन्या ये विरागा... संसारसंगा. (b) नगवन गहने. * ) येपि. d) गाढं ( for कण्ठे ). 3085 (1313) Bhartṛ, ed. Bohl. extra25; JSV.306. 2.
BIS.
-
१६५
543 HU2145 N49 (36). - BIS. 3092. Vet. in LA. (III) 30. Subhash. 58; SRB. p. 99. 25; SBH. 3076 (var.); SRK. p. 64. 6 (Sphutaśloka).
-
544 GVS734 N96. BIS. 3120 (1318). Vṛddhacana. p. 20, 13. 10. Hit. ed. Schl. pr. 25. Johns. 26. Galan. Varr, 195; SRB. p. 159. 255.
545 Bik3276 N extra f. 11b top marg. - BIS. 3140 (only ab) Subhash. 229 ; SRB. p. 61. 265 (var.) ; SRK. p. 23.13 (var.).
546 BORI329. N64 (59); Pun2101 N63 (64). - 3 ) द्वितया मा कृथा वृथा. (*) सत्यत्वम् ; Pun697 N63; NSI N63 ( 64 ) ; Bik3279 N57; Bik3280 176. JSV. 168.1.

547 D V129; F1.2 V106; BORI329 V98; Pun2101 V98; NS2 V101 (99); SVP159 V extra 13; Pun2127 V130; Meh V150; Bik3379 V135 (31); Bik3278 and 3281 V127; BORI328 V138 ( 131 ).

Page #271

१६६
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे धिगू धिक् तान् क्रिमिनिर्विशेषवपुषः स्फूर्जन्महासिद्धयो .. निष्पन्दीकृतशान्तयोऽपि च तमःकारागृहेष्वासते । तं विद्वांसमिह स्तुमः करपुटीभिक्षाल्पशाकेऽपि वा । - बालावक्रसरोजिनीमधुनि वा यस्याविशेषो रसः ॥ ५४८॥ धीरध्वनिभिरलं ते नीरद मयि मासिको गर्भः। उन्मदवारणबुद्ध्या मध्येजठरं समुच्छलति ॥ ५४९ ॥ धैर्य यस्य पिता क्षमा च जननी क्षान्तिः प्रिया गहिनी
सत्यं मित्रमिदं दया च भगिनी भ्राता मनःसंयमः। शय्या भूमितलं दिशोऽपि वसनं ज्ञानाम॑तं भोजनं
ह्येते यस्य कुटुम्बकं मम सखे कस्माद् भयं योगिनः ॥ ५५० ॥ न कुर्यात् पापपुत्रीयं न कुर्याद् वरगोत्रिणी। . .. न कुर्याद विधवा नारी गर्भस्रावी च दुर्मुखी ॥ ५५१ ।। न कुर्यादभिचारोग्रवश्यादिकुहकक्रियाम् । लक्ष्मणेनेन्द्रजित् कृत्याभिचारसमये हतः ॥ ५५२ ॥ , न तादृक् कर्पूरे न च मलयजे नो मृगमदे
फले वा पुष्पे वा तव भवति यादृक् परिमलः । परं त्वेको दोषस् खयि खलु रसाले यदुचितं
पिके वा काके वा लघुगुरुविचारो न हि कृतः ॥ ५५३ ॥
.. 548 - BIS. 3153 (4265) Santis. 4. 10. Haeb. p. 426. Satakāv, 37. Nitisamk.85. Kavyakal. RKB. fol. 39a (Bh.); SRB. p.371.112%3D SDK.5.67. .2 (p. 331, Ballana).
__549 BU104/7 N103: - IRB. p. 212. 18; SK. 3. 199; Pr. 10. 263 .. Padyavenf 711 (Jagannatha.).
550. D V133; F3. V107. -- ) दिशोऽथ वसनं. -- 1) यस्यैतेपि; Ya v x-11.. -) शान्तिः प्रिया. -') तपःसंगमः; M1. 3-5 V X-11 (10). - 4) Ms शान्तिः स्थिरा; "M: शान्तिश्चिरं. -') Mi यथा (for दया). M1.5 तप-संगमः; Ms मनःसंशयः. -)
Ms. 4 भूमितटी. -4) M1 एते (for ह्येते). Mi.: तस्माद्वयं; BORI328 V143 (135). .--.), धर्मे मतिर्मोहिनी (for शान्तिः प्रिया गहिनी). -4) वद (for मम). RASB G. 9475 V X-10. -4)शान्तिश्चिरं.-.) एते सन्ति (for ोते यस्य); Meh S112.and.V1323 Bik3279 V139 (35) शौर्य यस्य: HU2133 V102. - BIS. 3169 (1339). Santis. 4. 9. in Haeb. 436. Nitisamk. 84. Subhash.7.973 SRB. p. 370.1033; SRK. p.38. 14 (ST.); SN. 18; SSV. 18; JS. 10. 551 HU2845 N7 (2) ____552 - Ep. 1526 (Ksemendra); SRB. p. 155. 80 (Bh.).
558. Xe extral. - Sp. 1016 ; SRB. p. 240. 119; SRK. p. 208.1 (5p.); VS.286%: SK,3.2573 PT. 10.743 PMT. 2293SG. f. 25a.. .

Page #272

संकीर्णश्लोकाः।
१६७ न दुर्जनः सजनतामुपैति बहुप्रकारैरपि सेव्यमानः । भूयोऽपि सिक्तः पयसा धृतेन न निम्बवृक्षो मधुरखमेति ॥ ५५४ ॥ न देवे देवत्वं कपटपटवस तापसजना - जनो मिथ्यावादी विरलतरवृष्टिश् च जलदः। प्रसङ्गो नीचानामवनिपतयो दुष्टमनसो __ जनः शिष्टा नष्टा अह ह कलिकालव्यतिकरः ॥ ५५५ ।। न निर्मिता केन च दृष्टपूर्वा न श्रूयते हेममयी कुरङ्गी । तथापि तृष्णा रघुनन्दनस्य विनाशकाले विपरीतबुद्धिः ॥ ५५६ ॥ न नाकपृष्ठं न च सार्वभौम न पारमेष्ट्यं न रसाधिपतम् ।
न योगसिद्धिं [न] पुनर्भवं वा वाञ्छन्ति पादं सुरज प्रपन्नम् ॥५५७ ॥ न परिहरति मृत्युः पण्डितं श्रोत्रियं वा धनकनकसमृद्धं बाहुवीर्य नृपं वा। तपसि नियमयुक्तं सुस्थितं दुःस्थितं वा वनगत इव वह्निदुर्निवार्यः कृतान्तः॥५५८
न भवति भवति च न चिरं भवति चिरं चेत् फले विसंवदति । कोपः सत्पुरुषाणां तुल्यः स्नेहेन नीचानाम् ॥ ५५९ ॥ न भिक्षा दुष्प्रापा पथि पथि मठारामसरितः
फलैः संपूर्णा भूविटपिमृगचर्मापि वसनम् । सुखे वा दुःखे वा सदृशपरिपाकः खलु तदा . त्रिनेत्रं कस त्यक्त्वा धनलवमदान्धं प्रणमति ॥ ५६०॥
554 wai2 extra7, corrupt, -- BIS. 3295 (4301). Vrddhacāna. 11. 6, SRB. p. 59.224; SRK. p. 22. 4 (Sp.); ST. 3.43; VS.359; SK.2.119%B SHV.f. 57b. 582. : 555 HU2145 N52 (38). - SRB. p. 99. 13; SRK. p. 64. 1 (ST). ... 556 A N60. -- BIS. 3324 (1409). Vrddhacana 16.5. Vikramacarita 45. Subhash. 175%B SS. 46. 15. 557 NSI V99.
558 BORI328 V122 (118). - BIS. 3968 (परिहरति न). Subhash. 82.
559 BORI329 N101 (96, Corrupt). - SRB. p. 47. 107%DB SBH. 236%3; SRH, 31. 22 (Sundarapāņdya); Alamkäraratnākara515. (1) 23 (?); Hemacandra's Kavyanusāsana 5. (KM. 71, p. 208 varr); PT: 1.37; BPB. 285; SSD. 2. f. 125b; SSV. 15213 Js. 459.
560 A V37; B V104; D V38. - ) मृगचर्मादि वसनं ; Eo. 5 (and a few Dhanasāra Mss. like BORI3827-1884-87) V37; F4 V38. - ) भुवि विटपिमृगचर्मापि (sic); Jod3 V40%; Pun2101 V373; Pun697 V36%; NS1 V43; NS2 (30); BORI328. V40. -") मृगविटपिचर्माधिवसनं. - °) तं सुखे वा Meh V39;
Bik3279 V42 (41); Bik3280 V41; BORI329 V383; HU1387 V40. - BIS. 3362 (1629) Bhartr. lith. ed. I. 3. 97. also in Subhāsh. 3133; Prabandhacintamapi 82: SN. 320. BPS. I.25a. 154....

Page #273

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे न भोगहार्या न च बन्धुहार्या न भ्रातृहार्या न च राजहार्या । खदेशमित्रं परदेशबन्धुर्विद्यासुधां ये पुरुषाः पिबन्ति ॥ ५६१।। नरपतिहितकर्ता द्वेष्यतां याति लोके ___ जनपदहितकर्ता त्यज्यते पार्थिवेन्द्रैः। इति महति विरोधे वर्तमाने समाने
नृपतिजनपदानां दुर्लभः कार्यकर्ता ॥५६२॥ नवमेऽधोमुख विद्याद दशमे जन्म च ध्रुवम् । एवं गर्भस्थितिः प्रोक्ता प्राणिनां भवजन्मनि ॥ ५६३ ।। न विद्यया केवलया तपसा वापि पात्रता। यत्र वृत्तमिमे चोमे तद् हि पात्रं प्रचक्षते ॥ ५६४॥ न विषममृतं कर्तुं शक्यं प्रयत्नशतैरपि। ___ त्यजति कटुतां न खां निम्बः स्थितोऽपि पयोह्रदे । गुणपरिचितामार्या वाणीं न जल्पति दुर्जनश
चिरमपि बलाध्माते लोहे कुतः कनकाकृतिः ॥ ५६५ ॥ न वैराग्यात परं भाग्यं न बोधादपरः सखा । न हरेरपरस्त्राता न संसारात परो रिपुः ॥५६६॥ न स कश्चिदुपायोऽस्ति देवो वा मानुषोऽपि वा । येन मृत्युवशं प्राप्य जन्तुः पुनरिहाव्रजेत् ॥ ५६७॥ न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धा वृद्धा न ते ये न वदन्ति धर्मम् । धर्मः स नो यत्र न चास्ति सत्यं सत्यं न तद् यत् कपटानुविद्धम् ॥५६८॥
561 Ady xxV-L2. after N16 (without number). -SSD.2.1.1100%; cited in Ti com. on 15=होति.
562 CN101 (102): IO1854, extra in fol. 233% Bik3280, Ben60-10 and 57-4 N12. - BIS. 3396 (1443 Paiic ed. Koseg. I. 147. ed. Orn. 107. ed. Bomb. 131; Sp. 1353; SRB. p. 152. 409; SN. 843; SSV. 1621; JS. 5083; SKG. f. 7b. 563 Meh V148.
564 ISM Kalamkar 195N extra 3. - BIS. 3423 (4345) Yajila.1.200. Subhash, 290.
565 BIS. 3438 (1470) in anustubh. metre (ab only); Sp.. (Bh.); SRB. p. 61.255 (Bh.); SBH. 455%3 SSD. 2. f. 129a%3 JSV. 198. 13.
566 BU S106; HU 1387 892; cited in Yi com. on यां चिन्तयामि.- BIS. 3452 (1575). Vikramaca. 17.
567 D V1433; BORI 328 V163 (154). Bik3279 V157 (53). • 568 BORI329 N98 (93) Bik 3279 N61; Bik3280 N81. - BIS. 3483 (1489). Mbh. 5. 1339 ( = BORI crit. ed. 5.35.49). R. ed. Bomb. 7.59, 3.33. Hit. ed. Schl. III. 61. Johns. 64. Galan Varr. 330%; Sp. 1344; SRB. p. 174.884%; SRH.163. I523 Prabandhacintamani 129%3 Alamkarakaustubha (KM, 60, p. 385); Garudamahapurana 115.523SS. 13.4; Pt. 9. 1083; SKG..7a.

Page #274

संकीर्णश्लोकाः।
१६९ न हि भवति यन् न भाव्यं भवति च भाव्यं विनापि यत्नेन । करतलगतमपि नश्यति यस्य हि भवितव्यता नास्ति ॥ ५६९ ॥ नागो भाति मदेन कं जलरुहैः पूर्णेन्दुना शर्वरी
शीलेन प्रमदा जवेन तुरगो नित्योत्सवं मन्दिरम् । वाणी व्याकरणेन हंसमिथुनैद्यः सभा पण्डितैः __ सत्पुत्रेण कुलं नृपेण वसुधा लोकत्रयं धार्मिकैः ॥ ५७०॥ नाग्निस तृप्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः । नान्तकः सर्वभूतानां न पुंसां वामलोचनाः ॥ ५७१ ॥ नाथे श्रीपुरुषोत्तमे त्रिजगतामेकाधिपे चेतसा
सेव्ये स्वस्थ पदस्य दातरि सुरे नारायणे तिष्ठति । यं कंचित्पुरुषाधिपं कतिपयग्रामेशमल्पार्थदं
सेवायै मृगयामहे नरमहो मूढा वराका वयम् ॥ ५७२ ॥ नाधीतं शब्दशास्त्रं स्फुटपदविमलं हेतुतत्त्वार्थयुक्तं
श्रोणीभारालसाङ्गी कुचभरनमिता लालिता नो मृगाक्षी । विप्रेभ्यो नैव दत्तं न च हुतमनले नार्चितः शंभुदेवो
हा कष्टं मन्दभाग्यो मरणवशगतः कं वरं प्रार्थयामि ॥ ५७३ ॥ नामाप्यन्यतरोनिमीलितमभूत् तत् तावदुन्मीलितं
प्रस्थाने स्खलतः खवर्त्मनि विधेरन्यैर्गृहीतः करः। लोकशू चायमदृष्टदर्शनदशादृग्वैशसादुद्धृतो
युक्तं काठिक लूनवान् यदसि तामाम्रालिमाकालिकीम् ॥ ५७४ ॥ 569 CN108 (109)) तन्न हि भवति।; BORI329 N107 (102); Bik3279 N50%; Bik3280 N69. - BIS. 3619 (1509). Panc. ed. Koseg. II. 11. 133. ed. Bomb. 9. 122. Vikramaca. 54. 149%; SRB. p. 91. 42; SMV.8.26.
570 RASB7747 V122 (last sl., incomplete). -- ") कंबलरहे: Pun2101 v extra2,9= V117.-) त्वया वसमती लोकत्रयं विष्णुना (for नपेण etc.).-BIS. 3545 (1518) Paiicaratna l. in Haeb. 3. Vikramaca. 87. Subhash. 201; SRB. p. 180. 10423B SRK. p. 228.75 (ST.); Vs. 881; SA.8.51; SSD 2. f. 150a%; SHV.app. I. f.90.37; 8s. 10. 323 SK. 6.973; SL. f. 271; BPB. 308%BJSV. 30. 2.
571 Wai2 395. - BIS. 3547 (1520) Mbh. 5. 1538-9 (= BORI. crit. ed. 5.40.6) 13.2226. Pafic. ed. Koseg. I. 153. ed. Orn.112. ed. Bomb. 137. Hit. ed. Sohl. II. 111. Johns. 113. Vikramaca. 35. Subhash. 218. Paicara.1.14.99 = R. 5.50. 12:3p. 1498 (Bhārata, Canakya and Paicakhyāna); SR.B. p. 154. 60%3B SRH. 64.7(Mbh.); Garudamahapurana 109.40%; SHV. 1. 97 b. 183; SS. 35. 10%3B SSD. 2. f. 158b; JS. 409; SKG.f. 4b. 572 - BIS. 8568 (1527).. Santis. 1. 11. in Haeb. 4123B SRB. p. 37
NDP. 376.2585 SDK.5.53.2 (p.312, Bh.); SRH. 200.31 (Yadavaprakasa).
573 Ujj6414 V104 (105); HU468 V107. - BIS. 3575 (1530) Bhartr. in Schiefner and Weber p. 25.
*574 -SBH. 1017 (probably Bhallata) ascribed to Bhartr. in preface p. 74%B AMD.833.
२२ भ.स.
-

Page #275

१७०
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
नायं जनो मे सुखदुःखहेतुर्न देवतात्मा गृहकर्मकालाः । मनः परं कारणमामनन्ति संसारचक्रं परिवर्तयेद् यत् ॥ ५७५ ॥ नालस्यप्रसरो जलेष्वपि कृतावासस्य कोशे रतिर्
दण्डे कर्कशता मुखे तु मृदुता मित्रे महान् प्रश्रयः । आमूलं गुणसंग्रहव्यसनिता द्वेषश्च दोषाकरे
यस्यैषा स्थितिरम्बुजस्य वसतिर्युक्तैव तत्र श्रियः ॥ ५७६ ॥ नासीत् कश्चित् परित्राता दाता वा वचसोऽपि च । शक्रोति कः परित्रातुं कालेन कवलीकृतम् ॥ ५७७ ॥ नित्यमक्लेशलभ्येन शीतलेनाविनाशिना । एकेनैवामृतेनैष बोधेन स्वेन पूज्यते ॥ ५७८ ॥ निद्रामुद्रितलोचनो मृगपतिर्यावद् गुहां सेवते
तावत् स्वैरममी चरन्तु हरिणाः स्वच्छन्दसंचारिणः । निद्रस्य विधूतकेसरसदाभारेण निर्गच्छतो
नादे श्रोत्रपथं गते हतधियां सन्त्वेव दीर्घा दिशः ॥ ५७९ ॥ नीचा दुःखेन याच्यन्ते प्रयच्छन्ति न याचिताः । अथ किंचित् प्रयच्छन्ति न गले न च तालुके ॥ ५८० ॥ नो खड्गप्रविदारिताः करिघटा नोद्वेजिता वैरिणस्
तन्वङ्गथा विपुले नितम्बफलके नो क्रीडितं लीलया । नो जुष्टं गिरिराजनिर्झरझरे झांकारिगङ्गापयो
मातुयौवनहारिणा वद सखे जातेन तेनात्र किम् ॥ ५८१ ॥ नो धर्माय यतो न धर्मनिरता नार्थाय यले दशाः
कामोऽप्यर्थवतां तदर्थमपि नो मोक्षः क्वचित् कस्यचित् । तत् किं नाम वयं तदत्रं घटिता ज्ञातं पुनः कारणं
जीवन्तोऽपि मृता इतिं प्रवदतां शब्दार्थसंसिद्धये ॥ ५८२ ॥
575 ISM Kalamkar 194 V91 (94).
Sp.
576 HU2144 N101 (103); Bik3276 N102; Lim930/39 N102. 1137; SRB. p. 244. 236; SKM. 110. 66 (Jayavardhana); SRK. p. 198. 5 (Sp.). ISM Gore144 V172. 578 ISM Gore144 V179.
SRB. p. 231. 51.- d) गतधियः
577
579
Bik3276 N extra (f. 9b marg.).
सन्वेव दीर्घायुषः.. 580 AN11.
581
CV52. - - * ) खड्जामैर्न विदारिताः । - d) कालोयं परा पिण्डलोलुभतया काकैरिव प्रेरितः । ; BORI329 V103. 4) नो खड्गामविदा... वैरिणीस. १) नितम्बकलिके 1; RASB7747 118 ( 21 ) ; BU V16; Pun2101 Vextra 2. 1 = V109; TO 1151b V54; Nag421 V44; HU1376 V52. - SDK 5.54.2 (p. 313 ).
582 BORI328 V144 (136) ; Moh V125 and V133; GVS2387 V114. - a) न तत्र निरंता नार्थाय येनेदृशाः । ९) तत्के नाम वयं किमन । d) इवेति वदतां । p. 375. 223; SM. 1465; SSV. 1448.
-
www
SRB.

Page #276

संकीर्णश्लोकाः ।
नोपभोक्तुं न च त्यक्तुं शक्नोति विषयाञ् जरी । अस्थि निर्देशनः श्वेव जिह्वया लेढि केवलम् ॥ ५८३ ॥ नो पश्याम्यतां मुखं न धनिनां वाचं शृणोम्यश्रवान्
नो मिथ्यागुणकीर्तनै रहरहः संस्तौमि कुस्वामिनम् । इत्यालोच्य कबन्ध उद्भूतभुजो वृत्तानुबन्धे स्थितो दोषोपाश्रयसंग्रहव्यसनिनि छिन्तेऽधुना मूर्धनि ॥ ५८४ ॥ नो मेघायितमर्थवारिविरह क्लिष्टार्थिशस्ये मया नोत्तप्रतिपक्षपर्वतकुले निर्घातवातायितम् । नो वा वामविलोचना मलमुखाम्भोजेषु भृङ्गायितं मातुः केवलमेव यौवनवनच्छेदे कुठारा वयम् ॥ ५८५ ।। नो वक्तुं न विलोकितुं न हसितुं न क्रीडितुं नेरितुं न स्थातुं न परीक्षितुं न पणितुं नो वा सुतं नोदितुम् । नो दातुं न विचेष्टितुं न पठितुं नानन्दितुं वैधितुं
नो जानाति जनः स जीवति कथं निर्लज्जचूडामणिः ।। ५८६ ॥ नो विद्या न च भेषजं न वशता नो बान्धवं नो गुरुं
नो इष्टं [ न च ] देवता न जननी न स्नेहबद्धा प्रिया । नार्थो न खजनेन किं न हि कृतं शारीरकं नो बलं
नो शान्त्या न सुते सुरासुरनरैः संधीतमायुर्ध्रुवम् ॥ ५८७ ॥ पञ्चाननं परिभवत्युदरेण वेणीदण्डेन पन्नगकुलं शशिनं मुखेन । या सा जगत्रयजयप्रथितानताङ्गी बुद्ध्या कया बत बुधैरबला बभाषे || ५८८ ।।
पतङ्गमातङ्गकुरङ्गभृङ्गमीना हताः पञ्चभिरेव पञ्च ।
एकः प्रमादी स कथं न हन्यते यः सेवते पञ्चभिरेव पञ्च ।। ५८९ ॥ पत्रं नैव यदा करीरविटपे दोषो वसन्तस्य किं नोलूकोऽप्यवलोकते यदि दिवा सूर्यस्य किं दूषणम् ।
१७१
583 Meh $78. BIS. 3833 (1652 ). Kāvyād. 2.326. (?)
584 Bik3278 and 3281 V132. 586 BORI328 V153 (145 ).
587
SN. 400; SSV. 279; JSV. 261. 8..
BORI328 V120 (no number). 588 H2 $74. SM. 1395; SN. 260; SSV. 1380; JS. 395; JSV. 240. 3. 589 ISM Kalamkar195 V85 (88).
•
590 W N93; Pun2885 N90; NS3 N119; BVB5 V101 (extra). ") करकुटके. * ) वर्षा नैव; Lim1485V_extral. BIS. 3895 (1688) Blartr. ep. Bohl. 2, 89. lith, ed. I. 91, II. 93. Galan. 94. Subhash. 187; SRB. 93, 96; SRK,

585- SDK. 5. 54. 4 (p. 313, Bh.).

Page #277

१७२
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे .
धारा नैव पतन्ति चातकमुखे मेघस्य किं दूषणं
यत् पूर्व विधिना ललाटलिखितं तन् मार्जिंतुं कः क्षमः ।। ५९० ।। पन्था खेदसिनो मुग्धे वक्रेणाधरपल्लवैः । खण्डिता एव शी [ ? शां ]तं ते शूराधरपयोधराः ।। ५९१ ॥ परं स्वभाव एवैषो यत् परार्थविधित्सया । शाननुभवन्त्येव स्वयं छायाद्रुमा इव ।। ५९२ ।। परदारपरद्रव्यपरद्रोहपरामुखः ।
गङ्गा ब्रूते कदागत्य मामयं पावयिष्यति ।। ५९३ ॥ परापवादवादेन रमते दुर्जनो जनः ।
काकः सर्वरसान् भुङ्क्ते विनामेध्यं न तृप्यति ॥ ५९४ ॥ परिग्रहोऽतिदुःखाय यद्यत् प्रियतमं नृणाम् । अनन्तं सुखमाप्नोति तद्विद्वान्यस्त [ ? ] किंचन ॥ ५९५ ॥ परिचरितव्याः सन्तो यद्यपि कथयन्ति नैकमुपदेशम् । यास तेषां स्वैरकथास् ता एव भवन्ति शास्त्राणि ॥ ५९६ ॥ परोक्षे कार्यहन्तारं प्रत्यक्षे प्रियवादिनम् । बर्जयेत् तादृशं मित्रं विषकुम्भं पयोमुखम् ।। ५९७ ॥ परोऽपि हितवान्बन्धुर्वन्धुरप्यहितः परः । अहितो देहजो व्याधिर्हितमारण्यमौषधम् ॥ ५९८ ।।
p. 104. 1 (ST). Canakyanitidarpana 12. 6; 12; SL. f. 37b; SSD. 4. f. 2a; SLP. 11. 37; 5591 Bik3276 S extra (f. 8b marg.). 593 X N160. BIS. 3922 (1697). Subhash. 217; Sp. 667; SRB. p. 154. 46; com. on Candraloka 5. 103; SA. 27.48. ') पराङ्मुखम् । -~ ) गङ्गापिपास
592 Sxñ309 N75.
AMEN AGE TE; SHV. f. 61a. 611; SM. f. 50b.
594 Wai2 extra 6. 595 ISM. Kalamkar 195 V82' (85).
―

SHV. f. 63b. 651 VS. 848; SS. 46. SKG. f. 18b.
596 B N101. - * ) उपचरितव्याः . ) तेषां याः स्वैर; F1 N98. * ) उपरि चरितव्याः ; F2 N101. * ) उपचरितवन्तः ; FN87. ') नं सदुपदेशम् । ; BORI329 N92 (87); HU2144 N88 ( 86 ) उप; HU2145N106 ( 87 ) ; PU496* N88 (87); Bik3280 N106 (104). BIS. 3956 (1714). Bhartṛ. ed. Bohl. extra22. Haeb. 2, 108; Sp. 236 (Bh.); SS. 29. 11; SK. 2. 68; SU. 1436; PT. 1. 1; SSD. 2. f. 115b.
597 Wai2 extr4 13. BIS. 3979 (1729). Cap. 18. in Haeb. 74 in Weber. 73 in Hoefer. Vrddhaca. 2. 5. Samskrtapathop. 54. Subhash. 226. Hit. ed. Schl, I. 71. Johns. 78. Galan Varr. 164. SKDr. under परोक्ष and मित्र; SRB. p. 88.1; SRH. 89.6 (p. 111, Kautilya ) ; SRK. p. 54.2 ( Presaigaratnāvali); Garuda - mahāpnrāpa 115.49; SSD. 2. 1, 142b; SKG. f. 9.
598 CN104 ( 5 ) ; BORI329 N132 ( 97 ) ; Bik3279 N43; Bik 3280N62. BIS. 3988 (1736) Hit. ed. Schl. I. 98. Johns. 107; Kavitamṛtak. 96; SRB. p. 156. 152; SBH. 2705; SRH. 163. 54 (Mbh.); SRK. p. 231. 8 (Prasangaratnävali; SA. 37.5; SHV. f. 92b 22; SK. 6. 198; SL. f. 468; JSV. 99, 1; SKG, £. 6b.

Page #278

संकीर्णश्लोकाः। पातालान् न समुद्धृतो बत बलिर्मृत्युनं नीतः क्षयं
नो मृष्टं शशिलाञ्छनं च मलिनं नोन्मूलिता व्याधयः । शेषस्थापि धरां विधृत्य न कृतो भारावतारः क्षणं · वेतः सत्पुरुषाभिमानगणना मिथ्या वहन् खिद्यसे ॥ ५९९ ॥ पात्रापात्रविशेषोऽस्ति धेनुपन्नगयोरिव । तृणात् संजायते क्षीरं क्षीरात् संजायते विषम् ॥ ६०० ॥ पुंसः स्त्रियां स्त्रियः पुंसां संयोगं प्रति यत् कृतम् । स शृङ्गार इति ख्यातो रतिक्रीडादिकारणम् ॥ ६०१॥ पुसो वर्षशतं ह्यायुस तदधं वाजितात्मनः । निष्फलं यदसौ रात्रौ शेतेऽधः प्रापितस्तमः[१] ६०२॥ पुण्यक्षेत्रं विषयविरतिः सत्तपः साधुसङ्गो
दानं वाक्यं कलुपरहितं प्राण्यहिंसा च यज्ञः । धर्मो जन्तुष्वगतिषु दया जाह्नवी भावशुद्धिः - सम्यग्ज्ञानं भवभयहरं तुष्टिरिष्टा विभूतिः ॥ ६०३ ॥ पुरो वा पश्चाद् वा कचिदपि वसामः क्षितितले
किमेवं नशू छिन्नं वचनविभवाक्रीतजगताम् । गृहे वारण्ये वा कुचकलशहारे मृगदृशां.
मणेस तुल्यं मौल्यं सहजसुभगस्य द्युतिमतः॥६०४॥ प्रकाममभ्यस्यतु नाम विद्याः सौजन्यमभ्यासवशादलभ्यम् । कर्णी सपल्यः प्रविसारयेयुः प्रसारयेदक्षियुगं न काचित् ॥ ६०५॥
.599 DV124. -") मृगलाञ्छनस्य (for शशिच); Eo V117, extra; EsV extrad3B EV113 (12, extra); Es V119 (extra). -.) Eo.5 विमोचितो बतवली नीतो न मृत्युः क्षयं। -°) E0 नोन्मृष्टं; E4 नोत्सृष्टं। -) Eo.5 लज्जस्ले (far खिद्यसे); ROR13317131; RASB V109 (112); F1.2 V101. -°) नोन्मृष्टं शशलाग्छनस्य: F3 V109. -.) नो मृष्टं शशिलान्छनस्य ।; BORI329 V93 ; GVS2387 V109. -")नोन्मष्टं शशलाग्छनस्य।--°) भारावरोहः; Jod1 Vil; Jod3 V125%; Pun2101 V93. -) पदवी itopi ). Pun697 Vi15: NS2 V84 (83); BVB5 V74: Meh V124 Par V102: Bik3278 and 3281 V1213; Bik3272V130 (20). - Sp.2573 SRB.p. 80.44SHV. (4.78a)35%; SSV.4343; SMV.7.20. JSV. 296.6. '..600 Wai2 extra 9. - BIS. 4031 (4526). Prasaigābh. 4; SRB: p. 157;
Vyasa); SBH. 2975. 601 Pun2101. f. 32b, ef. चेष्टा भवति etc. 602. ISM Kalamkar1951117 (120).
N44. 604 Rajl v extra2. - SRB. p. 80. 33. 605 GVS2387V108. - SRB. p. 49. 165.

Page #279

१७४
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे प्रणमत्युन्नतिहेतोर्जीवनहेतोर्विमुञ्चति प्राणान् । सुखहेतुस्तव दुःखी सेवक अन्यस तु मूर्ख एव ॥ ६०६ ॥ प्रतिदिनमयत्नसुलझे भिक्षुकजनजननि साधुकल्पलते ।।
नृपनमनि नरकतारिणि भगवति भिक्षे नमस तुभ्यम् ॥ ६०७॥... प्रथमवयसि-पीतं तोयमल्प स्मरन्तः शिरसि निहितभारा नालिकेरा नराणाम् । सलिलममृतकल्पं दाराजीवितान्तं न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ॥६०८
प्रशान्तशास्त्रार्थविचारचापलं निवृत्तनानारसकाव्यकौतुकम् । निरस्तनि:शेषविशेषविप्लवं प्रयातुमन्विच्छति शंकरं जनः ॥६०९॥ प्रातःस्नानमनःप्रसादजननं दुःखप्रविध्वंसनं
शौचस्यायतनं मलापहरणं संवर्धते तेजसाम् । रूपज्योतिकरं गदप्रशमनं सत्कर्म चाप्यापना[१]
नारीणां च मनोहरं श्रमहरं स्नानाद् दशैते गुणाः ।। ६१० ॥ प्राप्ता जरा यौवनमप्यतीतं बुधा यतध्वं परमार्थसिद्धयै । आयुर्गतप्रायमिदं यतोऽसौ विश्रम्य विश्रम्य न याति कालः ॥६११॥ बन्दी विन्दति पत्रपात्रपदवी शिष्टैर्विशिष्टैरलं
पुम्भिश्चेदुपलभ्यते रतिसुखं कैणीदृशामादरः। उत्पन्ना यदि जागडीषु कविता किं नः कृतं संस्कृतैर्
भूपाले यवने समस्तभुवने वैदग्ध्यमस्तं गतम् ॥ ६१२ ॥ 606 HU155039%3; Nag421038. Ana624 N1463 ISM Kalamkar 125 N42 141): NS3N46. - BIS. 4217 (1835). Hit. ed. Schl. II. 25. Johns. 24. Sah. D. 326: SRB. p.97.14%3D SDK. 5.42.4 (305); SRH. 124. 15 (Sundarapandya): SRK. p. 108.3 (ST). SHV. (fol. 73a) 801; SG. f. 40a%3; SSD. 2. f. 146a%3 SKG. f.9b.
607 D V102; GVS2387 V78; Lim1486 V extra8%; BVBb V108 (extra); Bik3279 V107 (4). - SRB. p. 26. 1; SRK. p. 48.7 (5p.); SS. 36.8; SM. 9083; SSV. 889.
608 Mys582 N63. - BIS. 4249 (1856) Vikraimaca. 91. Prasangabh.3B Sp. 1029; SRB. p. 51. 220 ; SKI. 33. 34 ; SR.K. p. 210. 1 (Sp.).
609 D V125%3 Eo V118. -)ल्पविस्तर. - ") मनः (for जनः); Es V120%; BORI331 V132; Ji (only up to faen in b after the last sloka); F1.2 V102; BORI328 V134 (28): BORI 329 V943; Pun2101 V943; Pun697 V116%3BGVS2387 V110 -1) प्रगन्तुमन्विच्छति कौतुकं मनः; Jod3 V126%3 NS2 V86 (85); Sri 309 V87 - 4) विचारणं मनो-.-4) प्रकृष्टमन्विच्छति शूलिनं मनः; Meh V126; Bik 3279 V131 (27); Bik 3278 and 3281 V122. - BIS. 4279 (4591) Bhartr. lith. ed. II.3.100%; Subhash. 317; SBH.3405 (Susanta).
610 HV2145N10 (5). ___Gil - BIS. 4325 (1901) ef. Sehiefner and Weber p. 13; sp. 4165 (Bh.); SRB. p. 374. 196 (Bh.).
612 Wai 2 extra 1 corrupt). - SRB. p. 180. 1052 (var.); SHV. App. I. f, 2b. (order cdab).

Page #280

१७५
संकीर्णश्लोकाः। बन्धुर्वैरिजनायते गुणनिधिः कान्तापि सर्यायते
मित्रं चापि खलायतेऽति सहसा पुत्रोऽप्यमित्रायते । श्रीखण्डं वहनायते श्रवणयोः शास्त्रं च शस्त्रायते ' जाते पुण्यनिवर्तनेऽतिमहतामर्थोऽप्यनयते ॥ ६१३॥ बहवः फणिनः सन्ति भेकभक्षणतत्पराः। ' एष एव हि शेषोऽयं धरणीधरणक्षमः ॥ ६१४ ॥ बाले नीहारकाले मृगमदचरिते तुङ्गवक्षोजलिङ्ग___ ताराहारावलीनामभिनवकमलामोदसौगन्ध्यभाजाम् । श्रोणीभारालसानामनुदिनमपि ये गाढसंश्लेषवन्तः
सन्तस् ते पुण्यवन्तो जगति किमवलाः प्राणवन्तोऽप्रतीताः॥६१५॥ बाले बालमृणालकोमलभुजे मत्तालिमालालके
लीलान्दोलितलोललोचनयुगे तन्वङ्गि यामो वयम् । इत्याकर्ण्य वचांसि सा विरहिणी नेत्राम्बुधारानना
एणाक्षी परिपूर्णचन्द्रवदना निःश्वस्य मोहं गता ॥ ६१६ ॥ बाले बाले चकितहरिणीलोचने लोचने मां ___ दृष्ट्वा दृष्ट्वा क्षिपति च वृथा नाद्य लक्ष्यं तवाहम् । शान्तं चित्तं विषयरहितं ज्ञानतः सांप्रतं मे
छिन्ने मूले किमयि तरवे दीयते वारिसेकः ॥ ६१७ ॥ बाहू द्वौ च मृणालमास्यकमलं लावण्यलीलाजलं
श्रोणीतीर्थशिला च नेत्रशफरी धम्मिल्लशैवालकम् । कान्तायाः स्तनचक्रवाकयुगलं कन्दर्पवाणानलैर
दग्धानामवगाहनाय विधिना रम्यं सरो निर्मितम् ॥ ६१८॥ बिम्बाकारं सुधाधारं कान्तावदनपङ्कजम् । अत्र क्रियापदं गुप्तं मर्यादा दशवार्षिकी ॥ ६१९ ॥
613 ISM Kalamkar 692 V31. 614 HU2145 N101 (82). 615 Pun2885 V90 (91); RASBG9475 VX-123BHU 2133 V91.
616 Es extra after s (I. 32a); Ek Sextra 1 (6. 34b). -८) Both MSS. तन्वति. -") Both MSS. विरहणीनेत्रांबधावानता: SMV.14.20%; SLP. 10.3. 617 B V59%
BF V108. -4) किमिह (for किमयि); Jod 1 V57. --") माधशास्त्रं दुराशम् ।. BVBE V60. -")माद्यशास्त्रं दुराशम्. -4) वारिशेषः; Meh V156..
618 - BIS. 4458 (1970) Srigāratilaka 1. Kavyakl. 96; SRB. p. 271. 54; SRK. p. 271.8 (Bh.). ___•619 B, Bik3279, BVBs, and Lim1485 315; Jod 1 815 (14). - SRB. p. 194.15.

Page #281

१७६
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे बीभत्सा विषया जुगुप्सिततमः कायो वयो गत्वरं
प्रायो बन्धुभिरध्वनीव पथिकैः सङ्गो वियोगावहः । हातव्योऽयमसार एव विरसः संसार इत्यादिकं
सर्वस्यैव हि वाचि चेतसि पुनः पुण्यात्मनः कस्यचित् ॥ ६२० । बुभुक्षितैाकरणं न भुज्यते पिपासितैः काव्यरसो न पीयते । न छन्दसां केनचिदुद्धृतं कुलं हिरण्यमेवार्जय निष्फलाः कलाः ॥६२१॥ ब्राह्मणो जन्मना श्रेयान् सर्वेषां प्राणिनामिह । तपसा विद्यया तुष्ट्या किमु मत्कलया[?]युता ॥ ६२२॥ भगवन्तौ जगन्नेत्री सूर्यचन्द्रमसावपि । . काले गच्छत एवास्तं नियतिः केन लङ्घयते ॥ ६२३ ॥ भयप्रमत्तस्य गृहेष्वपि स्याद् अतः स आस्ते सहपट्सपत्नः । जितेन्द्रियस्यात्मरतेर्बुधस्स गृहाश्रमः किंन करोत्यवद्यम् ॥ ६२४ ॥ भर्ता यद्यपि नीतिशास्त्रनिपुणो विद्वान् कुलीनो युवा
दाता कर्णसमः प्रसिद्ध विभवः शृङ्गारदी[क्षागुरुः । स्वप्राणा]धिककल्पिता स्ववनिता स्नेहैः समं लालिता
तं कान्तं [प्रविहाय सैव युवती जारं] पतिं वाञ्छति ॥ ६२५ ॥ भर्तृहरिभूमिपतिना रचितमिदं नीतिरीतिविज्ञेन । ज्ञाते यत्र न मुह्यति धीरोऽधीरः प्रमाणं सात् ॥ ६२६ ॥ भवद्भवनदेहलीविकटतुण्डदण्डाहत
त्रुटन्मुकुटकोटिभिर्मघवदादिभिर्भूयते । व्रजेम भवदन्तिकं तनुमुपेत्य पैशाचिकी
न तु त्रिदिवसंपदं त्रिदशनाथ नाथामहे ॥ ६२७ ॥ 620 - BIS. 4464 (1974). Santis. 1. 20. Hae). p. 413. Kavyakal. 233; RKB. f. 399 (Bh.); SEB.p. 370.933; SDK. 5.56. 1. (p. 314, Bilhapa).
621 RASB 7747 (E type) N24 (a stray from E com.); Pun 2101 N24 (25); NSI N24 (25). -- BIS. 4481. Subhash.733; SRB. p.64. 11; SS. 39.73 SK. 2. 170%; SSD. 2. f. 105b; Aucityaviouracarcil of Ksemendra (KMl. p. 150 Māgha).
622 ISM Kalamkar 195 N extra (on final fol.).
623 Ady XXI-E-2 NIX-13. - BIS. 4527(2011). Kavyad. 2. 1723 Bp. 449 (Dandikavi); SRB. p. 90.5 (Dandi); SRK. p.73. 28 (Sp.); SSD.4.f. 2b.
624 ISM Kalamkar 195 V83 ( 86 ) corrected from gacafy ritua: in ab. 625 HU2145 N1. -- SRB. 350.79; SRK. p. 117. (Sphutasloka). 626 AN105 (final).
627 Xa extra. - .) दण्डाहति-1 - ) प्रकृतिमेत्य। - ") किमित्यमरसंपदं प्रमथनाथ ना (order cdab); Bj V10. --- SK. 1. 15; Sivastuti of Larikesvara 5(KM.1; P.7).

Page #282

संकीर्णन्लोकाः ।
भारत्या वदनं श्रिया च सदनं गोविन्दकीर्त्या मनो धर्मेण श्रवणं परैस्तु तरणं शौर्येण बाहुद्वयम् ।
दानेनापि करः [समीक्ष्य सततं ] यस्याज्ञया भूतलं स्थातुं चानवकाशतां कथयितुं कीर्तिस तु दूरं गता ॥ ६२८ ॥ भाखानू वेषः कलावान् वचनपरिचय भ्रूविकारोऽतिवक्रः
स्पर्शः सौम्यो गुरु स्तनकलश भराखेरतान्तश् च शुक्रः । मन्दो हासस्तमश्रीः कचनिचय इव सुभ्रुवा त्वं च केतुः सेवामेव ग्रहास्ते विदधति सुभगे मुञ्च मानग्रहोऽयम् ।। ६२९ ।। भिक्षा कामदुघा धेनुः कन्था शीतनिवारिणी । अचला च शिवे भक्तिर्विभवैः किं प्रयोजनम् ॥ ६३० ॥ भोगे रोगभयं जये रिपुभयं काये कृतान्ताद् भयं हर्षे शोकभयं सुखे क्षयभयं वित्ते भयं सर्वतः । शास्त्रे वादभयं गुणे खलभयं रूपे जरातो भयं
सर्वं नाम भयान्वितं भज सखे विष्णोः पदं निर्भयम् ॥ ६३१ ॥ भोगे रोगभयं सुखे क्षयभयं वित्तेऽपि भूपाद् भयं
दास्ये स्वामिभयं जये रिषुभयं वंशे कुयोषिद्भयम् । माने म्लानिभयं गुणे खलभयं काये कृतान्ताद् भयं सर्व नाम भयं भवेत् पुनरहो वैराग्यमेवाभयम् || ६३२ ॥ भो भो बुद्धिविचारचारुमतयः पृच्छामि तद् भण्यतां किं नारायणनामधेयमसमं पीयूषधाराः किरन् ।
किं वानन्दपरायणं नियमितं किं वा सुधागर्भितं
किं वा स्यूतसुधेव केवलमिदं किं वा परा निर्वृतिः ॥ ६३३ ॥
628 Ana (Apte fragment) V151. SRB. p. 136, 47.
629 Meh $73; Bik3275 $75.
•
630 C and HU1376 V57; JO 1151b V60.
631 For this and next sloka see note on भोगे रोगभयं ( 294 ). D V136; P&rV103 ; HU2144 V95 (91) ; Meh V121 and V136 (var.) ; Bik3279 V144 ( 10 ).
632 GVS2387 V104 and BVB5 V111 (extra).
१७७
(a) वित्तेऽग्निभूभृद्भयं । ( ) देहे (for काये ) | * ) सखे भज ततो (for a) वित्तेऽग्निभूभृद्भयं । - ') वंशेषु यो ।
०) रणे (for जये, in GVS only ). भवेत्पुनरहो ) । ; BORI329V96 (95). स्नेहे वैरभयं नयेऽनयभयं । - " ) सर्वेषामभयं भवेत्पुनरियं । ; BORI328 V148 ( 40 ). वित्तेऽग्निभूभृद्भयं । third pāda omitted. (d) भयं भयमहो (for भवेत्पुनरहो ); F+ 5) वित्तेनभूभृद्भयं - १ ) वंशेषु (for वंशे कु ). ९) ग्लानि- (for म्लानि ). देहे (for कायें). - .") सखेभयमतो (for भवेत्पुनरहो ); HU468 V110. — SS. 14. 6 (vr..) ; SU. 1014; SM. 1468; SN. 414; SSV. 1451 ( vâr ). 633 B V100; Jod3 V118.
२३ भ. सु.

Page #283

Te
भर्तृहरिसुभाषित संप्रहे
भो लोकाः शृणुत प्रसूतिमरणव्याधेश चिकित्सा मिमां योगज्ञाः समुदाहरन्ति मुनयो यां याज्ञवल्क्यादयः । अन्तर्ज्योतिरमेयमेकममलं कृष्णाख्यमापीयतां
यत् पीतं परमामृतं वितनुते निर्वाणमात्यन्तिकम् || ६३४ ॥ भ्रातश् चित्त सखे विवेक भगवन्नाचार सर्वे गुणाः कौलीनत्वमपि क्षमे भगवति व्रीडे सखि श्रूयताम् । विद्याभिः परमश्रमेण हि मया नीताः परामुन्नतिं
तत् किं मामपहाय यौवनवने कुत्रापि यूयं गताः ।। ६३५ ॥ भ्रान्तं याचनतत्परेण मनसा देहीति वाक् प्रेरिता भुक्तं मानविवर्जितं परगृहे साशङ्कितः काकवत् । साक्षेपं भृकुटीकटाक्षकुटिलं दृष्टं खलानां मुखं
यच् चान्नार्थकृतं तदेव कुरुते तत्रापि सज्जा वयम् ।। ६३६ ॥ मत्तान् वित्तमदेन चित्तजनुषा संजातचितभ्रमान्
इन्द्रश चन्द्र उपेन्द्र इत्यनुदिनं स्तुत्वा नरेन्द्राधमान् । द्राक्षातीतरसं दयामयतनुं दाक्षायणीवल्लभं
वीक्षा शिक्षितमन्मथं पशुपतिं साक्षादुपेक्षामहे ॥ ६३७ ॥ मत्तेभकुम्भनिर्भेदकठोरनखराशिभिः ।
मृगारिरिति नाम्नैव लघुतामेति केसरी ।। ६३८ ।
मद्वंशजाः परमहापतिवंशजा वा ये भूमिपाः सततमुज्वलधर्मचिचाः । मर्ममेव परिपालनमाश्रयन्ति तत्पादुकाद्वयमहं शिरसा नमामि ।। ६३९ ।। मधुरमधुरस्निग्धं चाङ्गं सुचन्दनरूपितं
मृदुभुजलतापाशाश्रामी सुकङ्कणभूषिताः ।
प्रकृतिसुरभिस्खैरालापाः स्मरोदयदायिनो
विरहविधुरस्यैते चित्तं हरन्ति च सेन्द्रियम् ॥ ६४० ॥
634_ISM Kalamkar 692 V63; Bik3279 V103 (100); Meh V78 ( ये लोकाः श्रृणुत); Bik3280 V101 (102). SKM. 132.6 (p. 457 ).
635 Jod3 N101 (103); Lim1485 V98. 636 D V95. a) यौवनतत्प' | ५) साशङ्कया; BORI328 V99 (97); RASB 9510V86. - 9 ) भ्रातर्याचन' ! " ) साशङ्कया । 4 ) यज्ज्ञानार्य ; HU 1387 V97; Bik3279 V100 (97); Bik3280 V98 (99). BIS. 4643 (2079) ; Sp. 421; SRB. p. 77. 53; ST. 33. 4. " ) निःशङ्कया । ") तृष्णे देवि यदन्यदिच्छसि पुनस्तत्रा; SHV. f. (76b) 859 ( begins भ्रातर्याचन ); SSD. 4. f. a. 637 Sri309 V100. 638 Bik3287 N extra (marg. f. la). SBH. 583. 639 ASP1461 extra 3.
640 M.5 S. I-20: substitute for 273.

-

Page #284

१७९
संकीर्णश्लोकाः। मध्यत्रिवलीत्रिपथे पीने कुचचत्वरे च चपलदृशाम् । छलयति मदनपिशाचः पुरुषं हि मनागपि स्खलितम् ॥ ६४१॥ मर्कटस्य गले बद्धा पुष्पाणामिव मालिका । अविनीतस्य या लक्ष्मीः सा चिरं नैव तिष्ठति ॥ ६४२ ॥ मर्यादाभङ्गभीतेरमृतमयतया धैर्यगाम्भीर्ययोगात् '
न क्षुभ्यन्ते च तावन् नियमितसलिलाः सर्वदैतै समुद्राः । आहो क्षोभं ब्रजेयुः क्वचिदपि समये दैवयोगात् तदानीम्
न क्षोणी नादिचक्रं न च रविशशिनौ सर्वमेकार्णवं स्यात् ॥६४३॥ महाजनस्य संसर्गः कस्य नोन्नतिकारकः । पनपत्रस्थितं तोयं धत्ते मुक्ताफलश्रियम् ॥ ६४४ ॥ महेश्वराणां सिद्धानां जीवन्मुक्तशरीरिणाम् । न क्रियानियमोऽस्तीह स ह्यज्ञस्य प्रकल्पितः ॥ ६४५॥ मा गाः प्रत्युपकारकातरधिया वैवर्ण्यमाकर्णय
श्रीकर्णाटवसुंधराधिपसुधासिक्तानि सूक्तानि नः । वर्ण्यन्ते कविभिर्महार्णवसरिदावाग्निविन्ध्याटवी
झञ्झामारुतनिर्झरप्रभृतयस्तेभ्यः किमात्तं फलम् ।। ६४६ ॥ मातेव रक्षति पितेव हिते नियुङ्क्ते
कान्तेव चाभिरमयत्यपनीय खेदम् । कीर्ति च दिक्षु वितनोति तनोति लक्ष्मी
किं किं न साधयति कल्पलतेव विद्या ॥ ६४७ ॥
64] lik3279 399 (100); Bik3282386. f. कुचशैल. .-- Sp. 3346; SRB. p. 267. 334; SKM. 53.65.
642 E N113 (114); F N10 (103); Bik3279 N64; Bik3280 N65%; BORI329N91 (91); RASB7717 N109%; Jodi NIII; NSIN113 (116); Pun2101 N114 (115); - SA. (cdab) 27.67 (47). - °) मल्लीनां मालिका यथा SSD.2.1. 142b. (cdab).
643 Bik3276 N extra (f. 62b. top marg.). - SDK. 4. 8.5 (p. 231, Suvarnarekha).
64.
4 Meh N108.-BIS. 475512145) Palic. ed. Koseg. III.58. Bomb.ed. 61; SRB, p. 86.33BSRK, p. 89. 13 (Sp.). 645 ISM Goro144 V182.
640Jsextrao. -SEB.p. 114.113; SDK. 5.40.4 (Bilhana).
647 MI-AN II. 10. ----- ABIS.1007 (2174) Vikramaca. 127; SRB.p.30. 14. SBH. 3145%; SRK... (sphutasioka);st.1431; PT.3.28-BPB.5%3B SSD. 2. f. 109; SKG, f. 11h,

Page #285

१८०
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह मानमुद्हतां पुंसां वरमापत् पदे पदे । मानहीनं सुरैः सार्ध विमानमपि संत्यजेत् ॥ ६४८॥ माने नेच्छति वारयत्युपशमे क्ष्मामालिखन्त्यां ह्रिया ।
खातये परिवृत्य तिष्ठति करौ व्याध्य धैर्ये गते । तृष्णे त्वामनुबनता फलमियत् प्राप्तं जनेनामुना
यः स्पृष्टो न पदा स एव चरणौ स्प्रष्टुं न संमन्यते ।। ६४९ ॥ मालतीकुसुमस्येव द्वे गतीह मनस्विनः । मूर्ध्नि वा सर्वलोकस्य शीर्यते वन एव वा ॥ ६५० ॥ मासैरष्टभिरहा च पूर्वेण वयसा पुनः। . नरस तत कर्म कुत्रीत येनान्ते सुखमेधते ॥५१॥ मितमायुर्व्ययोऽनित्यं नैति यातं कदाचन । परामृशन्ति तदपि न भवं भोगलोलुपाः ॥ ६५२ ॥ मित्रं स्वेच्छतया नृपं नयगुणैलुब्धं धनरीश्वरं
कार्येण द्विजमादरेण युवतिं प्रेम्णातिनीचं स्तवैः । बन्धुं च क्षमया गुरुं प्रणतिभिमूर्ख कथाभिर्बुधं
विद्याभी रसिकं रसेन सकलं शीलेन कुर्याद्वशम् ॥ ६५३ ॥ मुक्ताभिः शुक्तिजीवैः करगतवलयैः कच्छपैर्वा करीन्द्रैः ___ भूषासंबद्धहेमान्तरगतकलया लाक्षया वृक्षवगैः । कौशेयी कीटवृन्दैः सुरधुनि सततं प्राप्यते मुक्तिरेभिर्
एताभिः सुन्दरीभिः किमुत तनुभृतां ज्ञानभाजां वदामः ॥ ६५४॥ मुक्ताहार गुणीभूय नोपसर्यः स्तनस त्वया । विभवे यस्य काठिन्यं व्यर्थं तदुपसर्पणम् ॥ ६५५ ॥
648 Bik3280 N35; PU496129; Bik3278 und 3281 N313; Pun2101 on top marg. as N333; ISM Kalanikat 195030 (31); Ujj641 N33; HU2145739 (29). - BIS. 4815 (2180) Bhirty. in Schiefner and Veber.p 23.
649 - SRB. p. 77.51; SKM. 126 (p. 440, Bh.); SRH. 175.30 (Bhallata); SRK. p. 68. 20 (Sphutaśloka); Bhallataśataka 7 (KM. 4, p. 141); SSD. 4.f.7b.
650 FN37; WN104; HU:145 N53 (39); PU496 N38%; Bik3280N44. Substitute for 34.-BIS. 708. 651 Nag299N120.
652 --SU. 1006 ( Bh.); Sp. 4092; SRB. p. 367.5.
653 Sri309 N81. - BIS. 4853 (2197). Nitiratnal in Haeb. 1 in Petrow. 37, Kavyakal. 1, Kavyas. 8, Kavitamrtak. 43. SKDr. unde Carr. 475; Sp, 1351; SRB. p. 178. 10093; SRK. p. 235.53 (ST.),
65+ HU2145032 (22). 655 IVai: 8100. ..) वैभवे. -- SRB.p.216.24386.6.52.

Page #286

संकीर्णश्लोकाः। मुग्धस्य बाल्ये कौमारे क्रीडतो याति विंशतिः । • जरया ग्रस्तदेहस्य यात्यल्पस्य च विंशतिः ॥ ६५६ ॥ मुण्डं शिरो वदनमेतदनिष्टगन्धं गात्रं मलेन मलिनं गतसर्वशोभम् । भिक्षाटनेन भरणं च हतोदरस्य कष्टं तथापि मनसो मदनेऽस्ति वाञ्छा।।६५७॥
मुधा मुग्धे दृष्टिं तरलतरतारां वितनुषे
यथा वृत्तिः पूर्वं मम न मनसः संप्रति तथा । स एवाहं सैव खमसि पुनरन्तः सति शिवे
मनोभूतो भूयः प्रविशितुमलं दाहचकितः ॥ ६५८ !! मूर्खत्वं हि सखे ममातिरुचिरं मूर्खस्स चाष्टौ गुणा
आलस्यं बहुभोजनं मुखरता रात्री दिवा सुप्तता। कार्याकार्यविचारणैकबधिरो मानापमानौ समौ
विद्याशास्त्रविनोदगीतरहितो मूर्खः सुखं जीवति ॥ ६५९ ॥ मृत्योः सेनां किमेनां न कलयसि जरां वायुवाहाधिरूढां
प्रौछा[ढा?] भोगान् पुरोगान् नगरमपि नवद्वारमार्गः प्रविष्टान् । दन्तान् पातान् दिगन्तान् भयचकितविपर्यस्तवेशांश च केशान्
सुप्तोऽस्यद्यापि जीव स्मरसि न चरणम् त्वं कुतो माधवस्य ॥ ६६०॥ मृदुत्वं मृदुभिः श्लाघ्यं काठिन्यं कठिने जने ! भृङ्गः क्षिणोति काष्ठानि कमलानि दुनोति न ॥ ६६१ ॥ यं शैवाः समुपासते शिव इति ब्रह्मति वेदान्तिनो
बौद्धा बुद्ध इति प्रमाणपटवः कर्तेति नैयायिकाः । अर्हन्नित्यथ जैनशास्त्रनिरताः कर्मेति मीमांसकाः ___ सोऽयं नो विदधातु वाञ्छितफलं त्रैलोक्यनाथो हरिः ॥ ६६२॥ यत्नः कान्तासुखो श्लिष्टं यत्नः संस्कृतवाक्य ह । यत्र गीतरसौ भिन्नः तच्छत्रं वितरं विदुः ।। ६६३ ॥
656 ISM Kalankar195 V1:8 (1:21). 657 D and Lin930/3972), - BIS. 4896 (acld). Subhash.16.
658 Jod3 V119; Meh V107. - ") पुरतो तिष्टति शिवे. - 4) मनो भूनों भूयः Lim885/1 V.02.
659 BORI326N104. -- TIS. 4910 (4733). Udbhata in SKdr. under निश्चिन्त..Subash.109(with our readings):URB.p.4166%3 SRK. p.36.21(BIS:); SS.10.13; SN. 699%3 BI'S.i.sa.13%
BSSD.2.1.132aSSV,767%3 JSV.209.1. 660 Meh V84. 661 Bik3276Nextra (f. I0a. marg.). • 662 RASB9510N1. -SRB. p. 15.27; SS. 2.58%3 JSV.1. 313; Hanuman nnistak 1.3. 663 FESPONag1087598100, Corrupt); Bik32755109.

Page #287

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह यतादपि कः पश्यति शिखिनामाहारनिर्गमस्थानम् ! यदि जलदनिनदमुदितास त एव मूढा न नृत्येयुः ॥६६४ !! यथा स्रग्वी तूयजेनपरिवृतो वध्यपुरुषः ।
प्रयातव्यस्थानं निपतति विषादे प्रतिपदम् । तथा हे भोगस्था दिवसदिवसे मृत्युनिकटं
वजन्तो मा यूयं भवत विभवैदृप्तमनसः ॥ ६६५ ॥ यदभावि न तद्भावि भावि चेन् न तदन्यथा । इति चिन्ताविपन्नोऽयमगदः किं न पीयते ॥ ६६६ ॥ यदासौ दुर्वारः प्रसरति मदश चित्तकरिणस्
तदा तस्योद्दामप्रसररसरूलैव्यवसितैः। क तद् धैर्यालानं क च निजकुलाचारनिगडः
क सा लज्जारज्जुः क विनयकठोराङ्कुशमपि ॥ ६६७ ॥ यदि धनिनः सत्पुरुषा यदि च सुरूपाणि परकलत्राणि ।
अनुपचितसुकृतसंचय तव हृदय किमाकुलीभावः ॥ ६६८ ॥ यदि सा प्रमदा ननु रम्यरता प्रमदा शुभदा सुखदा च सदा । यदि सा बनिता हृदये निहिता क जपः क तपः क समाधिविधिः।। ६६९॥
यदेते साधूनामुपरि मुखरा एव धनिनो
न सावज्ञैरेषामपि च निजवित्तव्ययभयम् । नवा क्लेशोऽमुष्मिनपरमनुकम्पन भवति
स्वमांसत्रस्तेभ्यः क इह हरिणेभ्यः परिभवः ॥ ६७० ॥
664 - DIS. 5051 ( 231 ) Bharto. in Schiefner and Weber. p. 12. Paîc. ed. Koseg. I. 458. ed. Bomb. 408; Sp. 873 (Bh.); .R.B. p. 226. 170 (Bh.); SBH. 9643; SRK, p. 191. 4 (Sp.)...
665 Mi.sV VIII. --- ) M. जनपतिवतो. -- ") M: प्रायाध्यस्थान: MB प्रयासन्यस्थानं.
666 BOR1329106 (103); ag209 1183; bik8279N523 Bik3280 N71 -- BIS. 5181 (2342) Hii. Pr. ed.chi. s. Johns.29. et.2487 (1509), 3519; SRB. p. 162. 429 (Vyasa); SBH.26623 SRH. 200.26%3 Tantrakhyayikā II, 1133; Edgerton II. 68.
667 - BIS. 5203 (2358). Saniis. 1.2. in laeb. 14. Kavyakal. 24. Satakav. 243 SRB.p. 368.48%BSDK. 5.62.3(p. 3183 Bh.).
668 BN1083; CN100 (101); EN11 (113); RASB G7747N108%BI 104 (105): BORI329 N96 (91). - t) संचयो न च हृदयं; Jodl N110; Pun2101N112 (113);NSIViil (HI). - SILV.i. 1h 13:SK.6.270%; JSV. 302.. 669 Bik32773I-10.
67C -- BIS.5257 (2360).antis.3. 3.12 Maaih.2. Kuvyukal. 31. tatakav. 34. Nitisamk,80; SRB.p. 72.55. (var.); SDK.5,40.9 (p.801, Bh.).

Page #288

संकीर्णश्लोका। यद्यपि चन्दनविटपी विधिना फलकुसुमवश्चितो विहितः। निजवपुषैव परेषां तथापि संतापमपनयति ॥ ६७१ ॥ यद्यपि न भवति हानिः परकीयाँ चरति रासमे द्राक्षाम् । असमञ्जसं च दृष्ट्वा तथापि खलु खिद्यते चेतः ।। ६७२ ।। यद्यपि भवति कुरूपो वस्त्रालंकारवेषपरिहीनः । मजनसभोपविष्टो राजति विद्याधिकः पुरुषः ।। ६७३ ।। यद्यपि रटति सरोष मृगपतिपुरतोऽपि मत्तगोमायुः। तदपि न कुप्यति सिंहो विशेषपुरुषेषु का कोपः ॥ ६७४ ॥ यद्यपि विधिवैगुण्यात् सिंहः पतितोऽपि दुस्तरे कूषे । तदपि हि वाञ्छति सततं करिकुम्भविदारणं मनसा ।। ६७५ ॥ यघेतत्त्रोद्यदिन्दुद्युतिनिचयभृतो न स्युरम्भोजनेत्राः
प्रेवत्काञ्चीकलापाः स्तनभरविनमन्नामिताङ्गास तरुण्यः । तत् संसारादसारादुपरतमुनयः प्राप्नुवन्त्युत्तमां द्याम्
आयासैर्वर्जिताङ्गा विकसितहृदया मोक्षमार्ग व्रजन्ति ॥ ६७६ ॥ यद् वंशो विशदो यदङ्गमगदं यद् यावदिच्छं धनं
यत्सौजन्यमभङ्गुरं यदन, शीलं यदध्यं यशः । यत् पत्नीसुतरत्नसूर्यदमिता प्रज्ञा समाचातुरी
यच् चायुर्विपुलं तदीश सकलं त्वद्भक्तिवहयाः फलम् ॥ ६७७ ॥ यद् वर्क मुहुरीक्षसे न धनिनां ब्रूपे न चाटुं मृषा
नैषां गर्वगिरः शृणोपि न पुनः प्रत्याशया धावसि । 671 3N111 (112); RASB G7747N1073; I N103 (104); Bik3280 N125%3B BORI329 N95 (90); Jod1 N109; Pun2101N111 (112); NSI NI10 (113). ~ BIS. 5278. Subhish. 1233; Sp. 995%3 SRB. p. 237.41 (Bhattaditya); SBH. 703 (Bhattadityaka); SRK.p. 205.5, p.218.21 (Sp.); ST. 18.6; Kavyamimamsa 4. (Gaekwar Or. Serios I, (p. 80); VS. 281 (Bhattaditya); Aryasaptasati of Govardhana. 487 (KM. 1. p. 197); SK. 3. 246; SSV. 558; SIV. 9. 14.
672 Meh NG 1. ---- BIS.5261. Subhish. 296; Sp. 1026; SRE. p. 241. 137%3B SRK. p. 210. 1 (Sphutasloka.).
673 NS1 84; Bik3287 Nextras. -SHV. f. 31b.101. -- १) विरूपो. - d) तदपि सभाजनमध्ये भ्राजति ete.; SK. 6. 199%3 SG. f. 17a3; SSD. 2. f. 108b; SSV.746.
674 BORI329. N114 (109); HU2145 N28 (20). - SRB. p. 229. 17: SA. 27.14; Alainkāratekhara of Kesavamisra 9. (KM.50, p. 25); SK. 3. 197%3
SG. f. 18b; SSD.2.1. 102b.
675 CN107 (108); BOR.13281107 (108), --SKM. 22.1 (p.86); SC. f. 14a; SSD. 2. f. 360; SMV. 28.5; SKE. H.210.
676 Bik8387 531. (cf. 97). 677 BORI328 V131 (125); SIV.25.6. .678 v extrat. - BIS. 5293 (2324)..antis. 1. 14. in Hoeb. 412. Kivyakal, and Satakāv. 23, Kuvalavānanda 110 (89); SRB. p. 233, 119; SDK,

Page #289

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
काले बालतृणानि खादसि सुखं निद्रासि निद्रागमे
तन्मे ब्रूहि कुरङ्ग कुत्र भवता किं नाम तप्तं तपः ॥ ६७८ ॥ यस्माच् च येन च यदा च यथा च यच् च
यावच् च यत्र च शुभाशुभमात्मकर्म । तस्माच् च तेन च तदा च तथा च तच् च तावच् च तत्र च विधातृवशादुपैति ।। ६७९ ।। यस्मिन् जीवति जीवन्ति बहवः स तु जीवति । बकोऽपि किं न कुरुते हिंसाखोदरपूरणम् || ६८० ।। यः षट् सपत्नान् विजिगीषमाणो गृहेषु निर्विश्य यतेत पूर्वम् । अत्येति दुर्गाश्रित ऊर्जितारीन् क्षीणेषु कामं विचरेद् विपश्चित् ।। ६८१ ॥ याचते त्रिचतुरः पयःकणांश् चातको जलधरं पिपासया । सोsपि पूरयति विश्वमम्भसा हन्त हन्त महतामुदारता ।। ६८२ ॥ यातं यौवनमधुना वनमधुना शरणमस्माकम् । स्फुरदुरुहारमणीनां हा रमणीनां गतः कालः ।। ६८३ ॥ यामः स्वस्ति तवास्तु रौहिणगिरे मत्तः स्थितिः प्रच्युता
वर्तिष्यन्त इमे कथं कथमिति स्वमेऽपि मैवं कृथाः । भ्रातस ते मणयो वयं यदि भवन्नामप्रसिद्धास् ततः
किं शृङ्गारपरायणाः क्षितिभुजो नाङ्गीकरिष्यन्ति नः ॥ ६८४ ॥ यामो दुष्टधारां स्वतनुविगलितां तां पिबामो न मद्यं पञ्चानामिन्द्रियाणां विषयनिरसनं यत् तदद्मो न मांसम् । आलिङ्गामो वयं चेत् कुशकुटिलतनु सूक्ष्मणीतां न नारी
शून्ये चित्ता(?) प्रवेशे रविशशिमिथुने मैथुनं तन् न योनौ ||६८५ ॥
સ
5. 42.3 (p. 305, Silhana ); SRK. p. 180. 10 ( Sp.) ; Alamkārakaustubha (KM, 66) p. 328; SK. 2. 217, 3. 177; Padyaveni 713; SSD. 2. f. 45a.
679 Ady XXIX-E-2. N IX-15. BIS. 5343 (2418 ). Pañic ed. Koseg. II. 18. ed. Bomb. 17. Hit. ed. Schl. I. 34. Johns, 41; SRB. p. 92. 71; SRK. p. 76. 4 (Hitopadesa ) ; SMV. 8. 20.
680 X N24. —— BIS. 5348 (2410 ) Pane. cd. Koseg. 1. 28. ed. Orn. 10. ed. Bomb. 23. Edgerton I. 8. Hit. ed. Schi, and Johns. II. 35. Vikramnaca. 4; SRB. p. 98. 6; SRH. 102. 5; SSD. 2. f. 96a. 681 ISM Kalamkar195 V84 ( 87 ). 682_Y2N28 ; Šxp309 N28. – SRB. p. 49. 160 (transp. याचते and चातको ) ; SHV. (f. 69a) 737; SSD. 2. f. 107a.
683 BORI326 $99; Ujj6414 $103; GVS2317 V1.
") वारणम् (for शरणम्); Lim`83/1 $100; Lim1185 $119; BVB5 V1. Sp. 4160; SRB. p. 374 207 ; SBH. 3394; SDK. 5. 62.3 (p. 311, begins with गलितं for यासं); SM. 1127 ; SSV. 1112.
684 X2 extra6.. SRB. p. 215. 15; SBH. 911 (Govindaraja); SKM. 28. 12 (p. 99, Simhapeya; in footnote, Govindaraja),
685 GVS2387 V30; Bik3279 V52 (51), corrupt.

Page #290

संकीर्णश्लोकाः ।
यावत् स्वस्थमिदं देहं यावन् मृत्युश् च दूरतः । तावदात्महितं कुर्याः प्राणान्ते किं करिष्यसि ॥ ६८६ ॥ यासामंशुकवातेन दीपो निर्वाणतां गतः । तासामालिङ्गने पुंसां नरके पतनं कुतः ॥ ६८७ ॥ यास्यति जलधर समयस् तवापि वृत्तिर्लघीयसी भविता । तििन तमपातनपातकमेकं चिरस्थायि ।। ६८८ ॥ याः पश्यन्ति प्रियं स्वप्ने धन्यांस ताः सखि योषितः । अस्माकं तु गते कान्ते गता निद्रापि वैरिणी ।। ६८९ ॥ युवा युवत्या सार्धं यन् मुग्धभर्तृवदाचरेत् । अन्तर्विवृतसङ्गश् चेदसिधाराव्रतं हि तत् ।। ६९० ॥
यूनामनङ्गं जयतां विशालाः शीलाश् च लीला गृहचन्द्रशालाः । गात्राणि पात्राणि विलासिनीनां मध्यं च वेदी भणितं च मन्त्राः ॥ ६९१ ॥
येन यत्र च भोक्तव्यं सुखं वा दुःखमेव वा ।
स तत्र रज्वा बच्चैव बलाद् दैवेन नीयते ।। ६९२ ॥ ये नित्यं व्रतमत्रहोमनिरता ध्यानाग्निहोत्राकुलाः षट्कर्माभिहृतास्तपोधनधनाः साधुक्रियाः साधवः । शीलप्रावरणा गुणप्रवरणाश् चन्द्रार्कतेजोधिका
मोक्षद्वारक पाटपाटनभटास ते यान्ति परमां [2] गतिम् ॥ ६९३ ॥ ये निन्दन्ति परान् स्तुवन्ति च तथा स्त्रीषु निदा कुर्वते ये तस्यन्तरमामनन्ति यत मे सौमित्रिमित्रादिषु । ये भुञ्जन्ति च नि ** रायवशतो भोज्यं तथा भुञ्जते किं तैरुक्तमपत्रपैर्बत वचत्संन्यस्यते तद्वचः ॥ ६९४ ॥ ये प्राप्ते व्यसनेऽप्यनाकुलधियः संपत्सु नैवोन्नता प्राप्ते नैव पराङ्मुखाः प्रणयिनि प्राणोपयोगैरपि ।
686 -- BIS. 5480 (4878) Vrddhacān. 4, 4 ( 3 ) ; SRB. p. 161. 361 ( Bh. ) . 687 C $32. BIS. 5501. Subhash. 33; SRB. p. 251. 9; SS. 44. 22; SL. f. 688 BU114/7 N104. - SRB. p. 218. 3.
36a; JSV. 241. 1.
689 Wai2 $94. BIS. 5461. Subhash. 19; Sp. 3434; SRB. p. 283. 3 (B); SRK. P 132.99 (Šp.). 690 F's N15; Tan4915 N16,
691_X $21; Par $20.
692 Ady XXIX-E-2. N 1X-14. 69-4 695 Nag299 N117.
२४ भ. सु.
BORISES V63.
१८५

The
SRB. p. 91, 33. 693 NS1 V101.
SHV. f. 45a, 310 (Bh.). . d ) ते भूमण्डलमण्डनैक ;

Page #291

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे हीमन्तः स्वगुणप्रशंसन विधावन्यस्तुतावुन्सुका
धिग् धात्रा कृपणेन येन न कृताः कल्पान्तदीर्घायुषः॥ ६९५.॥ येऽमी कूर्मकचाः सकङ्कणरणत्कर्णाटसीमन्तिनी___ हस्ताकर्षणलालनैव सुभगाः प्राप्ताः परामुन्नतिम् । तेमी संप्रति पापिनापि न भुजभ्राम्यं निशातक्षुरं
क्षुण्णाः क्षोणितले लुठन्ति पतिताः प्राप्ताः परार्ध्या इव ॥ ६९६ ॥ येषां न विद्या न तपो न दानं ज्ञानं च शीलं न गुणो न धर्मः। ते मर्त्यलोके भुवि भारभूता मनुष्यरूपेण मृगाश चरन्ति ॥ ६९७ ॥ येषां वल्लभया समं क्षणमिव क्षिप्रं क्षपा क्षीयते
तेषां शीतकरः शशी विरहिणामुल्केव संतापकृत् । अस्माकं च न वल्लभा न विरहस तेनोभयभ्रंशिनाम् __ इन्दू राजति दर्पणाकृतिरसौ नोष्णो न वा शीतलः ॥ ६९८ ॥ येषामज्ञानमूढं प्रचरति न मनो गूढशास्त्रान्तराले
ते विद्वच्चक्रवाले परुषमपरुषं साट्टहासं हसन्तु । हंसानां वै हसन्तां मृदुसलिलतले कूजितं कूपकूले
भेकानां कारभाजः कति कति न वचो दुर्वचो व्याहरन्ति ॥ ६९९ ॥ योगेंद्र [च] फलं ददातिमजरा राज्ञाय कस्मै पुनः
राज्ञेन दज एव भर्तुमु[म]नयः वंठाय कस्मै पुनः । 'वंटेन दज हिण्य पु[प]ण्ययुवती विप्राय वारस्त्रिय
विप्रेण दज एव देव सततं राज्ञ प्रदत्तं पुनः॥ ७००॥ योऽन्तस्तत्त्वपरार्थसिद्धिविधनं जानात्यसौ पण्डितस
तत्त्वे शाश्वतमर्जितं निरुपमं यो वेत्त्यसौ पण्डितः। संसारोत्तरणे विवेकपटुता यस्यास्त्यसौ पण्डितः
शेषाः कायविडम्बिनो विषयिणः सर्वे जनाः पण्डिताः॥ ७०१॥
तिलकाः सन्तः कियन्ती जनाः। St:40; MEB.p. 52. 256; SRK. p. 11. 10 (Sphutasloka). 696 BORT28 V141 (131).
.697 WN18. -- BIS.5573 (2525) Bharts.ed. Bohl. extra3. lith. ed. I.2. 12, II. 13 Galan 14. Vrddhacan. 124. Subhash 154; SRB.p. 40 323 SRK. p. 35. 10. (Sphutasloka); SA.7.11 (fol. 10.); Garudamalhapurana 109.18 (donly); SS 6.103; PT.8.21; SMV. 5.9.
698 Meh V154. - Ep. 4106 (Blhojaraja); SRB. p. 369.77 (Bhojaraja). 699 HU2145 VI (76).
700 Bik3277 N1-2, (just before i igraoff; cxplauutary verse in colloquial Sanskrit).
701 RASB9510 V38; PU09 V25 (21). - १) सूत्रपरार्थ'.---") जनाः खंडिताः

Page #292

१८७
संकीर्णश्लोकाः। रक्तत्वं कमलानां सत्पुरुषाणां परोपकारित्वम् । • असतां च निर्दयत्वं स्वभावसिद्धं त्रिषु त्रितयम् ॥ ७०२॥ रतेरिव निधानानि सुखानामिव राशयः।
अमृतस्येव कुण्डानि निर्मिताः केन योषितः ॥ ७०३ ॥ रत्नाकरं सकलगर्भमशेषसारं त्यक्ता प्रयाति सरितस्तटहंसराजः ॥ ७०४॥ रलाकरे परिहता वसतिः किमन्यदङ्गीकृतः कठिनवेधनदुःखभारः। वोजकुम्भपरिरम्भणलोलुपेन किं किं न तेन विहितं बत मौक्तिकेन ॥७०५॥
रत्नाकरः किं कुरुते हि रत्नैर्विन्ध्याचलः किं करिभिः करोति । श्रीखण्डखण्डैर्मलयाचलः किं परोपकाराय सतां विभूतयः ॥ ७०६ ॥ रध्यान्तश्चरतस् तथा धृतजरत्कन्थालवस्याध्वगैः
सत्रासं च सकौतुकं च सकृपं दृष्टस्य तैर्नागरैः। निर्जीवीकृतचित्सुधारसमुदा निद्रायमाणस्य मे
निःशङ्कः करटः कदा करपुटी भिक्षां विलुश्विष्यति ॥ ७०७॥ रम्यं हर्म्यतलं नवा सुनयना गुञ्जविरेफा लताः
प्रोन्मीलन्नवमालतीसुरभयो वाताः सचन्द्राः क्षपाः। यघेतानि जयन्ति हन्त परितः शास्त्राण्यमोघानि मे ___ तद् भोः कीदृगसौ विवेकविभवः कीहक प्रबोधोदयः ।। ७०८ ॥ राजते राजमानाया एष बिम्बाधरव्रणः। सुधां पीत्वेव कान्तेन तच्छेषोऽयं समुद्रितः ॥ ७०९ ॥ राजन्नमात्येषु पुरातनेषु चिरं स्थिरा तिष्ठति राज्यलक्ष्मीः। नूनं शरावेषु वनेषु वारि न्यस्त समस्तं प्रलयं प्रयाति ॥ ७१०॥ राजा दुर्जनसंपर्कात् सर्वं दहति तत्क्षणात् । सलिलं पतितं तप्ते तैले दन्दह्यते न किम् ॥ ७११ ॥
. 702 EN29; FIN24. --) तु (for च); F N20%; J1N84 (a few letters om. ind). Bar5199 N36; Bik3279 N13; Bik3280N26; Bik3278 and 3281 N22.
- BIS. 5690 (2578) Bhartr. ed. Bohl. extra13. Haeb. 2. 22; SRB. p. 84. 143 SBH. 251. SS. 26. 26; PT. 1. 51. 703 Waie 366. 704 Wai2 N88 (only the half sloka isgiven).
705 Wai2899. - SR B.p. 246.22.
706 Meh V138; Bik3287 N exiral. - BIS. 5705 (2584) Nitipradipal in Haeb. 526. Kavyakal. 12. Subhāsh. 107; SRB. p. 49. 171.
707 RASB5592 (Oriya)VY-9. - RB. p. 370.88%; SDK. 5. 60.30p, 317, Vallana). 708- SRB. p. 345, 45 (Bh.); Prabodhacandrodaya 1.12.
709 H 899; Fe S100%; F4 S1083; BVB2 S101 (100); GVS 2387 5100%B ISM Kalamkar195809 (100): Meh S102. – SRB.p. 328.9.
710 Bik3279 V4. 711 Barb199N10s.

Page #293

१४८
भर्तहरिसुभाषितसंग्रहे रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभातं भावानुदेष्यति हसिष्यति पङ्कजश्रीः । इत्थं विचिन्तयति कोशगते द्विरेफे हा हन्त हन्त नलिनी गज उज्जहार ॥९१२
रामस्य व्यसनं बलेनियमनं पाण्डोः सुतानां वनं . .
वृष्णीनां निधनं नलस्य विपदं भीष्मस्य शत्रोहंतिम् । विष्णो मनतां तथार्जुनवधं संचिन्त्य लकेश्वरं ।
सर्व दैववशादुपैति पुरुषः कः कं परित्रायते ॥ ७१३ ॥ रामाणां रमणीयमूरुयुगलं स्वैरं नितम्बस्थली
पृथ्वी चन्द्रविनिद्रमास्यमतुले नेत्रे स्तनौ प्रोन्नती । यद्येतानि जगत्रयीजयविधौ शस्त्राणि चेतो वः
सौख्यानि प्रलपन्तु हन्त कुधियः खेदासहिष्णून्यपि ॥ ७१४ ॥ रामोऽपि भर्ता गणको वशिष्ठः सूर्योऽभिषेकी शुभलनचन्द्रः। सुखं न भुक्तं परमेषु सीता न कर्मणः कोऽपि बली समर्थः ॥ ७१५ ॥ रामो येन विडम्बितोऽमृतमयश चन्द्रः कलङ्कीकृतः
क्षाराम्भः सरितांपतिश च नहुषः सर्पः कपाली हरः। माण्डव्यो वधशूलपीडिततनुर्भिक्षाभुजः पाण्डवा
नीतो येन रसातलं बलिरसौ तस्मै नमः कर्मणे ।। ७१६ ॥ रुष्टे का परपुष्टे मन्दे का हन्त मारुते चर्चा । खयि गतवति हृदयेशे जीवनदातापि जीवनं हरति । ७१७ ॥ रे दारिद्य नमस् तुभ्यं सिद्धोऽहं खत्प्रसादतः। अहं सर्वत्र पश्यामि न मां पश्यति कश्चन ॥ ७१८ ॥ रे रे कोकिल मा भज मौनं किंचिदुदश्चय पञ्चमरागम् । नो चेत् खामिह को जानीते काककदम्बकपिहिते चूते ॥ ७१९ ॥
712 ISI KalankarG92 VID; Sri1300 145. - BIS. 577 (2625). Bhramarastaka 8. in Haeb. 241. Kavyakal. 91. Kavyasadii. 18. Kuvalayananda 159%
BSp. 1181: SRB p.923.78%B SBH. 714; SKIL.19.5; SRH. 35.52 (SriigaraprakAsa); SSV. 10963B SKG. f. 14b.
713 Ady XXIX-E-2NIX-12. - BIS. 5783 (2630). Palic.ed. Koseg. III. 268. ed. Bomb. V. 68. Vikramaca. 80; SRB. p.94. 108; SL. f.40a; SN. 810%; BPB.28%3 SSD.4. f. Ga. 714 Meh S109. 715 Wais extra 4. ....716 Nag299N111; Bik32800 124 (25); 10 1854 1.25a (extra); HU2145 N51 (38). 717 Wai2 S102 a corrupt). - SRB. p. 288. 19.
.718. HU2145 73. - Cf. BIS. 2784 (1148). Vikramaca. 155. .. . . .719. Wai2 extra113; BUN9* (92). - ) तक्ते (for चुते). -- SRB. p. 225. 1313 SRK.p.188.2(Sp.):NT. 10.1: VS. 106%
BSK. 3. 100%; SU. 1178%3 SSD. 2. f.223.

Page #294

संकीर्णश्लोकाः ।
रे रे चञ्चललोचनाश्चितरुचे चेतः प्रमुच्य स्थिरप्रेमाणं बहुमानमेणनयनामालोक्य किं नृत्यसि । किं मन्ये विहरिष्यसे बत हतां मुञ्चान्तराशामिमाम् एषा कण्ठतटे कृता खलु शिला संसारवारांनिधौ ॥ ७२० ॥ रे रे चातक सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयताम्
अम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः । केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः ॥ ७२१ ॥ रे रे तक मा रोदीः किं किं न भ्रामयत्यसौ । कटाक्षक्षेपमात्रेण करलग्ने तु का कथा || ७२२ ॥ रोमन्थमारचय मन्थरमेत्य निद्रां
मुञ्च श्रमं तदनु संचर रे यथेच्छम् । हरे स पामरजनो मुनयः किलैते
निष्कारणं हरिणपोत विभेपि कस्मात् ।। ७२३ ॥ लज्जा स्नेहः स्वरमधुरता बुद्धयः सौमनस्यं
प्राणाः स्वाङ्गे पवनसमता दुःखहानिर्विलासः । धर्मः शास्त्रं गुरुजननतिः शौचमाचारचिन्ताः
पूर्णा सस्यैर्जटरपिटरे देहिनां संभवन्ति ।। ७२४ ॥ जे नद्यां निमज क्वचिदपि परत तिष्ठ तिष्ठ प्रतिष्ठ याहि द्रोणीं हिमाद्रेः पुनरपि रसिके भारति स्वस्ति तुभ्यम् । सोsहं पुण्यक्षयेsय प्रचुरपरिभवातङ्क निर्नष्टशङ्कः
सेवापङ्के पतामि द्रविणकणधियां निष्कृपाणां नृपाणाम् ।। ७२५ ।।
૨૮૨
720
TSM Gore144 V188.
721 W N51 ( Wiधi for वसुधां in c)
Pun2885 N49; NS3 N115.
- BIS. 5802 (2613) Bhartr. ed. Bobl. extra lith ed. I. 2. 50, II. 51. Galan. 54 ; SRE. p. 226. 166; SRK. p. 189. 1 ( Bh. ) : ST. 6.9; VS. 64 (Panditaraja ) ; SK. 3. 52; PT. 10. 45; SSD. 2. f. 26a; SMV. 7. 17.
722 Wai2 $93. SRB. p. 260. 11 (var); SBH, 2388; SRK, p. 277. 9 (Sphutusloka); SM. 1408 ; SN. 274; SSV 1391.
723 - SU1243 ( Bh.) : Sp. 919 ( Dharmavardhana ) : SRE. P. 238. 106 (Dharmavardhana); SKM. 26. 5: SRK. p. 180. 9 (Sp.).
724 DV139; Meh V137; Bik3279 V147 ( 43 ); BORI328 V152 (144). ") प्राणोनङ्गः and दुःखहानिर् 2) सुरगुरुनति. DIS. 35827 (2657 ). Pañic. ed. Koseg. V. 83. ed. Bomb. 97. Subhash. 202; SN. 533.
725 HU468 V108, - BIS. 5828 (2658) Bhartr. in Schiefner and Wober p. 25; SDK. 5. 43. 2 (p. 306); SRH. 102. 21 (Pañc.); JSV. 120. 1.

Page #295

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहै. वक्तं पूर्णशशी सुधाधरलता दन्ता मणिश्रेणयः
कान्तिः श्रीर्गमनं गजः परिमलस ते पारिजातद्रुमाः । वाणी कामदुधा कटाक्षपटली तत् कालकूट विषं
रे रे चारुरदे किमर्थममरैरामन्थि दुग्धोदधिः ॥ ७२६ ॥ वनमुवि तनुमात्रत्राणमाज्ञापितं मे सकलभुवनभारः स्थापितो वत्समूर्ध्नि । तदिह सुकरतायामावयोम तर्कितायां मयि पतति गरीयानम्ब ते पक्षपातः ॥७२७
वनानि दहतो वह्नः सखा भवति मारुतः।
स एव दीपनाशाय कुतः क्षीणेषु सौहृदम् ॥ ७२८ ॥ वनेऽपि सिंहा मृगमांसभक्षणाद् बुभुक्षिता नैव तृणं चरन्ति । एवं कुलीना व्यसनाभिभूता न नीचसङ्गात सुखमाद्रियन्ते ॥ ७२९ ॥ वयं दरिद्राः कुशलाश्च च पण्डिता न चापि मूर्खा मणिरत्नमण्डिताः। सचक्षुषः शुद्धपटाभिशोभिता नान्यत्र हीनाः कनकैरलंकृताः ॥ ७३० ॥ वयमनिपुणाः कर्णप्रान्ते निवेशयितुं मुखं
कृतकमधुरं भतुभावं न भावयितुं क्षमाः । प्रियमपि वचो मिथ्या वक्तुं जनैनं च शिक्षिताः ___ क इह सगुणो येन स्याम क्षितीवरवल्लभाः॥ ७३१॥ वयमेव पुरा यूयं यूयमेव पुरा वयम् । इदानीमर्थसंबन्धाद् यूयं यूयं वयं वयम् ।। ७३२ ॥ वरं कार्य मौनं न च वचनमुक्तं यदनृतं __ वरं क्लैब्यं पुंसां न च परकलत्राभिगमनम् । वरं प्राणत्यागो न च पिशुनवादेऽप्यभिरतिर्
वरं भिक्षाशित्वं न च परधनास्वादनसुखम् ॥ ७३३ ॥
726 BOR13:20 5100 (101); Pun:101 101 (103); BORT Limaye273 S115. .-- BIS. 5897. •ubhash 17; SL.P. 1.6.
727 X2 extra7. -. Campūrāmāyana IT. 25.
728 Xn extras. - BIS.5927 (2716). Cina. 99.in Weber. Palic. ed. Koseg. III.56. ed. Bomb.57. Vikramaca. 154. Subhash. 228,273. Carr. 487%3 Sp. 4883; SRB. p. 155. 120%; - BH.26823; SRH. 176.9 (Bhoja); SRK. p. 223. 15 (Sphutasl.ka); SL. f. 42a, 4Ga; SSD.2.f.90a; SSV. 405%; JSV.247.1; SKG. f.16a. 729 Bar5199 N11.- BIS. 5931. Subhash.66.
730 GVS 2387 V122. - Cf. SRB. p. 40. 36 : SBH. 34.40. ' 731 -SKM. 123.7; SDK.5. 43.5 (Bh.); SRH. 124.17%; SHV.f. 73a.803.
732 CV693B D V69; IV55 (61).Cf. 312. -- SIV. 14.13 SEP. 10.9.
733 Vai2 N36. - BIS. 5981 (2750). Hit. ed. Schl. I. 129. Jonhs. 144, Padyasa agraha 11 in Haeb. and Kavyas. Kavyakal. 10. Vāmanap. 56, 'in SKDr. sub at; SRB, p. 177. 985; SRK. p. 239. 86 (Spliutasloka).

Page #296

संकीर्णलोकाः ।
वरं गृधो हंसः सलिलपरितुष्टैः परिवृतो न हंसः क्रव्यादैः पितृवन विहंगैर करुणैः । परीवारः क्षुद्रो दहति गुणिनं चापि पुरुषं
. सहाथै रक्षुद्रैर्भवति गुणहीनोऽपि गुणवान् ॥ ७३४ ॥ वरं दरिद्रात् कुशलाश् च पण्डिताः न चापि मूर्खा मणिरत्नमण्डिताः । सचक्षुषः शुद्धपटाभिशोभिता नान्यत्र हीनाः कनकैरलंकृताः ।। ७३५ ॥
वरं मृत्युर्बाल्ये न पुनरधनं जीवितमिदं वरं वासोऽरण्ये न पुनरविवेके च नृपतौ ।
वरं भिक्षा भोज्यं न पुनरपमाने गृहगतं
वरं वेश्या भार्या न पुनरविनीता कुलवधूः ॥ ७३६ ॥ वरं वनं व्याघ्रगजेन्द्रसेवितं द्रुमालयं पत्रफलाम्बुभोजनम् । तृणेषु शय्या वरजीर्णवल्कलं न बन्धुमध्ये धनहीन जीवनम् ॥ ७३७ ॥ वरमहिमुखे क्रोधाध्माते करो विनिवेशितो
विषमपि वरं पीत्वा सुप्तं कृतान्तनिवेशने । गिरिवरतटान् मुक्तश् चात्मा वरं शतधा कृतो
न तु खलजनावातैरर्थैः कृतं हिमात्मनः ॥ ७३८ ॥
१९१
वाचो हि सत्यं परमं विभूषणं लजाङ्गनानां तपसः कृशत्वम् । द्विजस्य विद्येत्र पुनस तथा क्षमा शीलं हि सर्वस्य नरस्य भूषणम् || ७३९ ॥ वास बहूनां कलहो भवेद् वार्ता द्वयोरपि ।
एक एव चरेत् तस्मात् कुमार्या इव कङ्कणः || ७४० ॥
734 Tan10236 N99. 735
GVS2387 V122.
Cf. SRB. p. 40. 36; cf. SBH. 3140.
736 1 V131 (adbe).
(d ) वरं बाल्यभ्रष्ट्रं न पुनरधनं यौवनमिदं. ") पुनरविवेका धिकपुरे. - ९ ) वरं प्राणत्यागो न पुनरगुणाराम मधुना # ) पत्नी (for भार्या ); HU2145 N22. SRK. p. 237. 71
-
( 15 ) ; Bik3279 V142 ( 38 ) ; BORI328 V116 (138).
(Sphutasloka).
737 Ujj6414 V105 (106); 1U468 V109; Bik3287 N extra4; NS1 $3 ( N extra ) ; SVP 159 no not noted. BIS. 5949 (2727). Nitiratnal5 in Haeb. 13 in Kavyakal. 14 in Kavyasa. Bharty. in Schiefner and Weber. p. 25. Vrddhaean. 10. 12. Panic ed. Koseg. V. 1. ed. Bomb. 23. Hit, ed. Schl. I. 141. Johns. 160. Subhash. 164; SRB. p. 66. 46; SSD. f. 139a; SMV. 7. 14.
738 – RIS. 5969 ( 2741 ) Bharty. Sp. 255; SRB. p. 80.33 ( Bh.) ; SBH. 156; SRK. p. 47. ï (ST.) ; Tantrakhyayika II. 68, Edgerton II. 41, SSD. 2. f. 138b. • 739 C N46; BORI529 N 19; Ujj6114 N49; GVS2387 N51; PU496 N104 (103). SRB. p. 84. 15 (et, at fg). 740 ISM Kalamkar195 V108 (111).

----

Page #297

११२
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे विकीर्णहरिचन्दनद्रविणि यत्र लीलालसा
निपेतुरलिचञ्चलाश चतुरकामिनीदृष्टयः । तदेतदुपरि भ्रमन् निविडगृध्रजालं जडैर्
लुठत्कृमिकलेवरं पिहितनासिकैवीक्ष्यते ।। ७४१ ॥ विद्यर काचित् स्फुरति महती भास्वती चेतसोऽन्तर
यन्माहात्म्यात् तृणवदियती मन्यतेऽपि त्रिलोकीम् । किं तेषां सा चणककणिकालेशमात्रे स्पृहासौ ___ या दैन्यस्य प्रथयति व[भ?]यं राजराजे मुहूर्तम् ।। ७४२ ।। विद्वत्त्वं च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन । स्वदेशे पूजितो राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते ॥ ७४३ ॥ विद्वांसः शतसंख्यशास्त्रपठनव्यापारशुद्धाशयाः
सन्त्येके मुनयोऽपि दुस्तरतपोनिर्दग्धकर्मेन्धनाः । ध्यानध्येयलवेन योगनिपुणास तिष्ठन्ति ते योगिनो __दृश्यन्तेऽमलनिर्विकारमहसानन्दैकभाजो भुवि ।। ७४४ ॥ विद्वांसो वसुधातले परगुणश्लाघासु वाचंयमा
भूपालाः कमलाविलासमदिरामीलन्मदापूर्णिताः । आस्ये धास्यति कस्य लास्यमधुना धन्यस्य कामालसत्
स्वामाधरमाधुरीमधरयन् वाचां प्रचारो मम ॥ ७४५ ॥ विद्वानेव विजानाति विद्वज्जनपरिश्रमम् । न हि वन्ध्या विजानाति गुर्वी प्रसववेदनाम् ॥ ७४६ ॥ विधिरेव विशेषगर्हणीयः करट त्वं रट किं तवापराधः । सहकारतरौ चकार योऽसौ सहवासं सरलेन कोकिलेन ॥ ७४७ ॥
741 D and Meh V133; BORI3S V17 (139); Dik3979 V13 (39). - Sp. 4078 (Indrakavi); SEB.p896. (Indra); SKI. 94. 10.
742 BORI320 V95; Pun3101 V5; Pun697 V117; Bik3278 and 3281 V123.
743 IO K7207N II.10. -- BIS,5100 (2804), China. in Haeb. 312. Samskrtapathop. p. 53. in Hoefer p. 72. in Galan. 9. Vrddhacāņ, Berlin MS. 46. Pañc, ed. Koseg. II, 56. 129. ed. Bombo. 51, Prasangabh. 5. Subhash. 8; SRB. p. 38.7; SBH. 3426; SRH. 28. 1 (Mbh!); SR.K. 32.6 ( Hitopudesu); SN. 690..
744 ISM Core111 V19:33; CV32387 V70. ... .) रसहसा.
745 DU VI. --.SHV.I. 101.205(Panditurajiu Jagunnatha). --- ") वचः (For 'गुण ). - °) मदिरोन्मील'..-) कामालस- -") विलासो (for प्रचारो); SK.2.23. . 746 10 K72071 -11. - BIS. 6114 (2806). Kuvalayanada 65. Nitisastra in Telugu char. 100. C r . 11: SRD. p.18.); SIRII. 28.8 (Nitisastra); SRK.p.32.3(Kuvilayananda); PT. 3.3BSSD. 2. 1. 10:21.
7474 X stra::. ..... BT 61:21 (813). Kuvalay innda TI20 (91); SRB, p. 228.209; SRK, p. 191.7(Kuralayinanda).

Page #298

१९३
संकीर्णश्लोकाः। विधूतकेशाः परिलोलितस्रजः सुराङ्गनानां प्रविलुप्तचन्दनाः । अतिप्रसङ्गाद् विहितागसो मुहुः प्रकम्पमीयुः सभया इवोर्मयः ॥ ७४८ ॥ विरुद्धस तथ्यो वा भवतु वितथो वा यदि परं
प्रसिद्धः सर्वस्मिन् हरति महिमानं जनरवः । तुलोत्कीर्णस्यापि प्रकटनिहताशेपतमसो .
रवेस तादृक्तेजो न हि भवति कन्यां गत इति ॥ ७४९ ॥ विश्वासायतनं वि * * दलनं देवैः कृताराधनं
मुक्तेः पथ्यदनं जलाग्निशमनं व्याघ्रोरगस्तम्भनम् । * यः संवननं समृद्धिजननं सौजन्यसंजीवनं
कीर्तेः केलिवनं प्रभावभवनं सत्यं वचः पावनम् ॥ ७५० ॥ विपस्य विषयाणां च दूरमत्यन्तमन्तरम् । उपभुक्तं विषं हन्ति विषयाः स्मरणादपि ॥ ७५१ ।। वीतरागभयक्रोधो मुक्तः सर्वमदै रिह ।। कदा शंभो भविष्यामि कर्मनिमूलनक्षमः ॥ ७५२ ॥ वृक्षं क्षीणफलं त्यजन्ति विहगाः शुष्कं सर: सारसाः
पुष्पं पर्युषितं त्यजन्ति मधुपा दग्धं बनान्तं मृगाः। निद्रव्यं पुरुषं त्यजन्ति गणिका भ्रष्टं नृपं मत्रिणः
सर्वः कार्यवशंगतोऽभिरमते कस्यास्ति को वल्लभः॥ ७५३ ॥ वृथाग्रे दशनो मुग्धे दष्टे वाधरपल्लवे । खण्डित * * * * * * * * * पयोधरा ।। ७५४ ॥ व्यङ्गं शरीरं सुभगं भटानां कपोलपाली मलिना गजानाम् । कुचेलता प्रोपितभर्तृकाणां दानाद् दरिद्रः सुभगसमेति ॥ ७५५॥
748 - SRB. p. 338. 78 (BI.). 749 AN50. - ") A1 (C by corr). प्रगटनिहता. 750 IU2145N11 (38).
751 BORI336 S100; Ujj64118104; (VS2387 Sextral; Lim885/1 S1013 Lim1485 V extra3. - BIS. 6225 Subhash. 75; SRB. p. 158. 231 (Candragopin); SBLI. 3368 (Candragopin); SRH, 196.3 (Vyagasataka); SS. 45.29%3 SK. 6.245%; SAMV.23.20%
BJSV. 237. 3. 752 ISN] Kalamkar692055.
753 ISM Kalunkar19:) V126. --... BIS. 6:316 (2883). Saptaratna 4, Vanaryastaka 8. in Ilacb. Kavyakal. and Kavyas. Nitisamk. 40. Paiio. ed. Koseg. II. 10:25p. 15133; Subhash. 156; SR.B. p. 173. 1013. 754 F S109.
755 GVS3387 NB Bik328 and Burj199N7. -) in marg.orig. न निन्द्यतामेत्यविभषणत्वम्॥; Liml 185extra f. 15.
२५ भ.सु.

Page #299

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह व्याधस्याचरणं ध्रुवस्य च वयो विद्या गजेन्द्रस्य का
कुब्जायाः किमु नाम रूपमधिकं किं तत् सुधाम्नो धनम् । वंशः को विदुरस्य यादवपतेरुग्रस्य किं पौरुषे
भक्त्या तुष्यति केवलं नवगुणैर्भक्तप्रियो माधवः ॥ ७५६ ।। व्यालुम्पन्ति समाधिमाधिविधुरं वैता मनः कुर्वते
लोभाभाव विशेषभूरिविरहे संप्राप्य चेतो यतः । एतासां न वयं न चम्पकरुचिष्वङ्गेष्वनङ्गीकृतं
प्रामाण्यो हरिणीदृशां तव दृशोरन्तः स्थिता ब्रह्मणि ॥ ७५७ ॥ व्योम्येकान्तविहारिणोऽपि विहगाः संप्राप्नुवन्ति क्षिति
बध्यन्ते निपुणैरगाधसलिलान् मीनाः समुद्रादपि । [दुर्भातं किमिहास्ति किं सुचरितं] का स्थानलामे गुणः
कालो हि व्यसनप्रसारितकरो गृह्णाति दूरादपि ॥ ७५८ ॥ शक्यो वारयितुं जलेन हुतभुक् छत्रेण सूर्यातपो
नागेन्द्रो निशिताङ्कुशेन समदो दण्डेन गोगर्दभौ । व्याधिर्भेषजसंग्रहैश च विविधैर्मत्रप्रयोगैर्विपं
सर्वस्यौपधमस्ति शास्त्रविहितं मूर्खय नास्त्यौषधम् ॥ ७५९ ॥ शतं वा लक्षं वा नियुतमथ वा कोटिमथ वा
तृणायाहं मन्ये समय विपरीतं यदि भवेत् । शतं तल लक्षं तन् नियुतमपि तत् कोटिरपि तद
__ यदाप्तं सन्मानादपि तृणमनप्रेण शिरसा ॥ ७६० ॥ शरीरं सुरूपं तथा वा कलत्रं धनं मेरुतुल्यं वचश चारु चित्रम् । हरेरवियुग्मे मनश चेन लग्नं ततः किं ततः किं ततः किं ततः किम् ॥७६१॥
756 PU496 5101 (102). . 757 Bik3278 and 3:281 V133.
758 Ady XXIX-E-NI.X-16. - Licum ine from BIS. G336 (2923). Astaratna2. Nītipradīpað. in IIreb. Kavyakaland Kavyas, l'anc, ed, Koseg. II. 21.ed. Bomb. 20. Hit. ed. Sehl. I. 46. Jolins. 53; SRB. p. 374. 203; SDK. 5.72.2(p.325, Vasubhaga); SRK. p. 100. 1 (Mit.); SSD. 4.f.5b.
759 W N11; Y. Ti (but om. in ASP1035 and othor ASP MSS of Tı). N10 [Also HU1387 N4; Pun2885 and Ady XXV-L-2. N11; NS3 N105 (extra)1.-) VYT1 "भक्छण. -°) W TIA गौर्दिभः; Y F गार्गर्दभः.-')
Wit.4 Y Ti मंत्रैः (for मन्त्र-). -- BES. 6348 (2029) Bhurtr.ed. Bohl, extral. lith. ed, I. 2. 10, II, 11, Galano. Paîcaratna5 (Haeb. p. 4). Kavyakal, and Kavyas. Carr.445. Subhash, 2823; SRB. p. 11. 683 SBII. 2013%3 SRK.p.35.8 (Bh.); Suktavali 17; SA. 27. 81 (61); cf. SEH.54.16%; Vs. 883 (Bh.); SS. 15.2; SSD. 2. f. 132a; SSV.761; JSV. 209.1. 760 -- SDK.5.40.3 (p.304, Bh.).
76I" Meh V160 (final). [ Samkaracaryau. !]

Page #300

१९५
संकीर्णश्लोकाः। शान्ते मन्मथसंगरे रणभृतां सत्कारमातन्वती
वासोऽदाज जघनस्य पीनकुचयोहरं श्रुतेः कुण्डलम् । बिम्बोष्ठस्य च वीटिकां सुनयना पाणौ रणत्कङ्कणं . पश्चाल लम्बिनि केशपाशनिचये बन्धो हि युक्तकमः ॥ ७६२ ॥ शास्त्रं नाधिगतं व्रतं न चरितं दानं न दत्तं मया
गङ्गातीरतरङ्गनिर्मलजलैः स्नात्वा हरो नार्चितः । तन्वङ्गी नवयौवनस्तनतटी नालिङ्गिता कामिनी
इत्थं जन्म निरर्थकं गतमहोऽरण्ये यथा मालती ॥ ७६३ ॥ शिकतासु तैलं सुकृतं [कृतघ्नो शीतं हुताशे स्वपनं च [ तीर्थे] । उत्पद्यते कालवशात् कदाचिद् वे[त्ता] सुरापो न भवेत् कदाचित् ॥ ७६४ ॥ शिखिनि कूजति गर्जति तोयदे स्फुरति जातिलताकुसुमाकरे । अह ह पान्थ न जीवति सा प्रिया नभसि मासि न यासि गृहं यदि ॥७६५॥
शिशिरे निशासु वाते वाते शीतयति कुन्दगन्धयते । कान्ताकुचान्तराले शीते लोके तु भाग्यवान् पुरुषः ॥ ७६६ ॥ शीताता इव संकुचन्ति दिवसा नैवाम्बरं शर्वरी
शीघं मुञ्चति तावदेव हुतभुक् कोणं गतो भास्करः । तीवानङ्गहुताशभाजि हृदये त्वत्प्रेयसीभिर्भवान् ___ आस्ते किं करवाम धामरहिता शीतातिभीता वयम् ॥ ७६७ ॥ श्रुतिस्मृतिपुराणानां यदेकं वाच्यमव्ययम् । तसै विश्वेशमूलाय नमो मुग्धेन्दुमौलये ॥ ७६८ ॥
762 Wai2 extra3. - Sp. 3703 ; SRB. p. 321.24; SBH. 2134; SK. 5. 140%; SU. 7053SMV. 18. 12; SLP. 1. 15.
763 BORI Limaye273319 (20); BU73/20N58. -") वेदा नाभ्यसिता (for शास्त्रं नाधिगतं). -) गंगातोय.. --') श्यामाजीवरकुङ्कमस्तनतटी. -) एवं (for इत्थं) and क्षितितले (for गतमहो); Ujj641+ Vs (56) and Pun2127 V85 (corrupt).
-) योगो नाभ्यसितो. -") गंगाफेनशशांकनिर्मलजले. - ) श्यामांगीवरकुंकुमेन रचिता भुक्ता न पीनस्तनी (कुंकुमार्चिततनुर् in Pun2127); HU2145 V88 (84) शस्त्रं.
764 HU2145 N122 (104). ___765 DS6:. - ") "कुसुमाकुले ; F1 361. -") स्फुटति. - ") ते (for सा); Fa S61. - ") नृत्यति (for कूजति). -- ") ते ( for सा); F1 S68. - ") स्फुटति and 'कसमाकले362 in R. P. Dewhurst J. U. P. Hist. Soc. I. -SRB. p. 342.84; SLP. 10. 16. 766 Mys KB 3 10 and Telugu printed ed. (1840 १) 5100 (final). • 76731309,100. 768 10 K7207 and Mys 164231,

Page #301

१९६
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे संकल्पमात्रमेवेदं जगन् मिथ्यासमुत्थितम् । असंकल्पनमात्रेण ब्रह्मन् क्वापि विलीयते ॥ ७६९ ॥ संगमविरहवितर्के वरमिह विरहो न संगमस् तस्याः । संगम एका भवती विरहे जगन्ति त्वन्मयानि स्युः ॥ ७७० ॥ संगीतभारतकथा गन्धताम्बूलचर्वणम् ।। सुस्त्रीसमागमे तानि सदा सर्वसुखानि च ॥ ७७१ ॥ संदष्टेऽधरपल्लवे सचकितं हस्ताग्रमाधुन्वती ___ मा मा मुश्च शठेति कोपवचनैरानर्तितभ्रूलता । सीत्काराश्चितलोचना सरभसं यैश चुम्बिती मानिनी
प्राप्तं तैरमृतं श्रमाय मथितो मूढैः सुरैः सागरः ॥ ७१२ ॥ संपदो जलतरङ्गविलोला यौवनं त्रिचतुराणि दिनानि । शारदाभ्रमिव चञ्चलमायुः किं धनैः परहितानि कुरुध्वम् ।। ७७३ ॥ स कोऽपि मर्यतां मन्त्रः स देवो वाप्युपास्यताम् । येन न स्त्रीपिशाचीयं ग्रसते शीतजीवितम् ॥ ७७४ ॥ सतां हृदि विनोदाय ज्ञानवाता विचिन्वताम् । परोपकरणे यत्नः साधूनां भवति ध्रुवः ॥ ७७५ ॥ सत्यं मनोहरा रामाः सत्यं रम्या विभूतयः। किंतु मत्ताङ्गनापाङ्गभङ्गिलोलं हि जीवितम् ॥ ७७६ ॥
769 ISM Gorel44 V178.
770 15773; NS3 379 (80). - BIS. 6671 (3101) Sahityadarpana 2sb.od. Cale. (1828) p. 303. Vet in LA (III) 21; SRB. p. 277-8. 19; SDK.2.91.4 (p. 128, Dharmakirti); SS. 43. 4 ; SK. 5. 13; SU. 564; SAMV. 14. 12; SLP. 9. 34.
771 NS3N101 (102). -.) सद्दीत; Ana6:21 S102. - ") सगीत: Kavi Bala's trans. संगीत.
772 BORI329 309 (100); Pun2101 5100 (101). - BTS. 6807 (3160) Amarusataka 32 (NSP ed. 36): Subhash. 18; Sp.3668 (Amuruka); SRB.p. 317.5%; SBH. 1303; SKM. 78. 10 (Amaruka); SDK. 2. 126.5 (p. 150, Amaru); 127.5(p. 151, Yuvatisainbhogakara); AMD. 107; SS.56.24; SL. f. 3a; BPS. f.11b.62. ___773 D V140; BORI328 V158 (149), Bik3280 V152 (48). - SBII. 3316; SS. 23.9; SSV. 242.
774 D V151; BORT328 V163 (59); Bik3279 V152 (48); Ana (Apte fragment) V153 (final)-SS. 44. 11. 775 ISM Gore1.14 V185.
776 - BIS. 6733. Subhash. 79; RKB. f. 39 (Bh.); SED, p. 372. 160; SBH. 3266%3 AMD. 4833; SRI. 197.30%; JSV. 266. 133; Aucityavicāracarca of Ksemendra (KM. 1 p. 132, Vyisa).

Page #302

१९७
संकीर्णश्लोकाः। सत्यां क्षितौ किं कशिपोः प्रयासैर् बाहौ स्वसिद्धे ह्युपबर्हणैः किम् । सत्यञ्जलौ किं पुरुधान्नपाच्या दिग्वल्कलादौ सति किं दुकूलैः ॥ ७७७ ॥ सदनमुपगतोऽहं पूर्वमम्भोजयोनेः सपदि मुनिभिरुचैरासनेषूज्झितेषु । सशपथमननीय ब्रह्मणा गोमयाम्भःपरिमृजितनिजोरावाशु संवेशितोऽस्मि ॥७७८
सन्त्येवात्र वने वनेऽपि बहवो निम्बाः क्वचिच् चन्दनः
क्रोशन्ते प्रतिदिक्ष केवलमिमे काका वसन्ते कुहू । पापाणैः परिपूरिता वसुमती जात्यो मणिदुलेभस
तन्मन्ये खलसंकुलं जगदिदं कुत्रापि ते सज्जनाः ॥ ७७९ ।। समय एवं करोति बलाबलं प्रणिगदन्त इतीव शरीरिणाम् । शरदि हंसरवाः परुषीकृतस्वरमयरमयरमणीयताम् ॥ ७८० ॥ समारम्भा भनाः कति न कति वारांस तव पशो
पिपासोस् तुच्छेऽस्मिन् द्रविणमृगतृष्णार्णवजले । तथापि प्रत्याशा विरमति न तेऽद्यापि शतधा
न दीणं यच् चेतो नियतमशनिग्रावघटितम् ॥ ७८१ ॥ समाश्लिष्यत्युच्चैर्घनपिशितपिण्डं स्तनधिया
मुखं लालाक्लिन्नं पिबति चपकं सासवमिव । अमेध्यक्षो[ ? क्ले ]दा पथि च रमते स्पर्शरसिको ___महामोहान्धानां किमिव रमणीयं न भवति ॥ ७८२ ॥ सरसा सुपदन्यासा सालंकारा सुवर्णमयमूर्तिः । आर्या तथा च भार्या न लभ्यते पुण्यहीनेन ॥ ७८३ ॥ सर्पदुर्जनयोर्मध्ये वरं सर्पो न दुर्जनः । सर्पो दशति कालेन दुर्जनस तु पदे पदे ॥ ७८४ ॥
777 ISI Kalamkar195 V86 (89). - Bis. 6738 (3131) Bhāg. P. 2. 2. 4.
778 JSH Kalamkar105 V88 (91). - SRH. 12. 6 (Prabodhacandrodaya). Prabodhacandrodaya 2. 10.
779 XN70. - BIS. 2928. Subhash. 123BSSD. 2. f.92a (var.). 780 BVB extra marg. f. 1b. - SRB. p. 344. 32 ( Magha).
781 [ VOD. --- BIS. 6850 (5173) Prab. 76 [4. 20]; SRB. p. 77. 463SRK. p. 295. 11 (BIS).
782 BIS. 6851 (3179). Sintis. Haeb. 1. 29. Kavyakal. and Nitis. Satakav 26%; SRB. p. 372. 134; SBI. 3388; SRK. p. 295. 14 (BIS.); SU 1030 (Bh.). , . 783 E V120 (19) extra; BORI333 V119 extra; RASB.7747 V119%3B Pun2101 V108 extra. -SRB. p. 30. 17; SRK. p. 42. 12 (Prasangaratnavali).
784 BORI320 N31 (30). - BIS. 6900 (4196). Subhash. 86%BSBB. p.64. 30% Canakyanitidarpaya, 3.4; SK.2.1233; SMV.10. G.

Page #303

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे सर्पः क्रूरः खलः क्रूरः सात् क्रूरतरः खलः । मन्त्रौषधिवशात् [ ? शः] सर्पः खलः केनोपशाम्यते ॥ ७८५ ॥ साः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास ते ___ शुष्कैस् तृणैर्वनगजा बलिनो भवन्ति । कन्दै फलैमुनिवरा क्षपयन्ति कालं
संतोष एव पुरुषस्य परं निदानम् ॥ ७८६ ॥ सर्वः प्रेप्सति यत्सुखाप्तिमतिता सा सर्वकर्मक्षयात्
सद्वत्तात स च तच च बोधनियतं सोऽप्यागमात स श्रुते । सावाप्तात् [?] स च सर्वदोषरहितो रोगाद्वयस ते व्यथर
तयुक्ता सुविचार्य सर्वसुखदं सन्तः श्रयन्तु श्रियैः ॥ ७८७ ॥ सर्वशक्तिमयो ह्यात्मा यद् यथा भावयत्यलम् । तत् तथा पश्यति तदा स संकल्पविजृम्भितम् ।। ७८८ ॥ सर्वे लतान्तास तरुमाश्रयन्ति सर्व नदी ते सागरमाश्रयन्ति । सर्वे तरुण्यां पतिमाश्रयन्ति सर्वे जनाः काञ्चनमाश्रयन्ति ॥ ७८९ ॥ सर्वे वयमिह स्वमपुरुषास् तव सुव्रत । अस्माकं त्वं * * * * सर्व स्वामनरा वयम् ॥ ७९० ॥ सहवर्धितयोनास्ति संबन्धः प्राणकाययोः। पुत्रमित्रकलत्रेषु संबन्धित्वकथैव का ॥ ७९१ ॥ साधुरेवार्थिभिर्याच्यः क्षीणवित्तोऽपि सर्वदा। शुष्कोऽपि हि नदीमार्गः खन्यते सलिलार्थिभिः ॥ ७९२ ॥ सानन्दं सदनं सुताश च सुधियः कान्ता न दुर्भाषिणी
सन्मित्रं सधनं स्वयोषिति रतिशू चाज्ञापराः सेवकाः।
785 XN44 (X.'वशी सर्प: i ); YIN15. -- BIS. 6899 (3197) Cana.26. in Haeb. 75 in Weber. Vrddhacāņa. Berlin Ms. 332. Prasangabh. 10. Galan. (varr.) 89; SRB. p. 4. 333; SRK. p. 32. 10 (p.); A. 27.27; ST. 3.31; SK. 2.1243 PT.9.87%; SSD.2.1. 1490%BSIV.10.8.
786 PU496 N107 (106). - BIS. 6903 (3199) Paiie, ed. Koseg. 2. 161. Subhash. 208; Sp. 318; SRB. p. 75, 11; SRK. p.51. 11 (Sphutasloka).
787 BORT328 V171 (162) corrupt; Dilk3979 V165 (61). 788 ISM Gorel44 V177. 789 1067207N32. 790 ISM Gore144 V173. 79 10 1151b V104 (per II. N. Randle).
792 - BIS. 6988 (3233) Blartr. in Sp. Schiefner and Weber p. 6. Galan 2.36%3; Sp. 399; SRB. p. 73.4; SRK. p. 60. 14 (Prasaigaratnavali); SL. f.52a%3B SSV. 1264.
793 Ujj711 Vb1. -- 4") सौन्दर्य सदन सुतस्तु दुहिता कान्ता मृदुभाषिणी स्वेच्छापर्णधनं etc. -- ) सङ्गमुपागमं प्रतिदिनं।; NS3 V12. - *) कान्ता मृदुभाषिणी. - °) as in

Page #304

संकीर्ण श्लोकाः ।
आतिथ्यं शिवपूजनं प्रतिदिनं मिष्टान्नपानं गृहे
साधोः सङ्गमुपासते हि सततं धन्यो गृहस्थाश्रमः । ७९३ ॥ सारं सारङ्गरङ्गत्तरुणतृणशिखा खण्डवायेन खेदं
क्षोभं नीत्वा सलीलं सलिलमनुपिवेयपिता पीतशेषम् । धन्य त्वं यद् वनान्ते गमयसि समयं दारुणद्रव्यग
मातोद्रीवगृ ग्रहिलखलखर क्ष्मायवक्राण्यपश्यन् ॥ ७९४ ॥ साहानिस तन् महच् छिद्रं सा चान्धजडमूकता । यन् मुहूर्त क्षणं वापि वासुदेवं न चिन्तयेत् ॥ ७९५ ॥ साहित्य संगीतकलाविहीनः साक्षात् पशुः पुच्छविपाणहीनः । तृणं न खादन्नपि जीवमानस तद् भागधेयं परमं पशूनाम् ।। ७९६ ।। सिंहो बली द्विरदशूकरमांसभोजी संवत्सरेण रतिमेति किलैकवारम् । पारावतः खरशिलाकणमात्रभोजी कामी भवत्यनुदिनं वद कोऽत्र हेतुः ॥ ७९७॥ सीत्कारं कारयति व्रणयत्यधरं तनोति रोमाञ्चम् |
नागरिकः किं मिलितो न हि न हि सखि हैमनः पवनः ॥ ॥ ७९८ ॥
सुगन्धं वनिता वस्त्रं गानं ताम्बूलभोजनम् ।
शय्या च भूषणं चैव अष्टौ भोगाः प्रकीर्तिताः ।। ७९९ ॥ सुजनं कुजनं मन्ये महान् वंशसमुद्भवः । स्वपरिभ्रमणेनैव परतापं व्यपोहति ।। ८०० ॥
Ujj711 - 1 ) साधूसंगतिनित्यमेव च गृहे. ' SRB. p. 89.4; SRK. p. 95.1 (BL. ).
BIS. 6998 (5224). Vṛddhacaņa. 12. 1;
794 D V128; F.: V105; BORIS28 V130; HU271 V128; SVP 159 V extra12. - ") क्षौधं पीला. ') दारुगे रूपगर्व; GVS2387 V113. ') क्रोधं ( for क्षोभं ). (d) खरखलक्ष्माण्यवक्राण्यपश्यन् । ; Pun2127 V129. – 9 ) खंडखाद्यैर्दुमाणां Mch V129; Bik3279 V131 (30); Bik3278 V126; Bik3281 V125 (126). 795 ISM Kalamkar692 V68.
3
796
१९९
---
W and l'un2885 N12; NS3 N106. BIS. 7037 (3250) Bhartr. ed. Bohl. oxtra2. lith ed. I. 2. 11, 11. 12. Galan 13; SRD. p. 40.30; SRK. p. 35.9 (Bh.); SK, 2. 8; SSD. 2. f. 172b.
797 Hi V107; Ujj6414 V106. (४) 'ण कुरुते रतिमेकवारं. ९) कणभोजनोऽपि. DIS. 7044. Subhash. 76; Prabandhacintāmani 4. 183 (p. 205.1888 ed.); SHIV. App. I f. 24. 26; 89.45.1.
798 F $106.

( Kuvalayannda ); com. ou Kuvalayānanda 30. 799 Dik32905 S113.
Sp. 524 (Dharmadasa); SRB. p. 186. 3; SRK. p. 149. 4
800 X N5S; ASPI 461 extra2.- BIS. 7091 (5257). Prasangabh. 3; SRB. P. 45. 18; SRK. p. 12. 6. (Sp.); ST. 1. 28; SL. f. 56a; SSD. 2. f. 95a. All anthologies व्यजनं (for कुजनं ) ; orig. कूजनं ?

Page #305

२००
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रह
सुजनो न याति वैरं परहितबुद्धिर्विनाशकालेऽपि । छेदेऽपि चन्दनतरुः सुरभयति मुखं कुठारस्य ॥। ८०१ ॥ सुतारा विक्रीता खजनविरहः पुत्रमरणं
विनीतायास त्यागो रिपुबहुलदेशे च गमनम् । हरिचन्द्र राजा वहति शलिलं प्रेतसदने
ह्यवस्था तस्यैषा यह ह विषमाः कर्मगतयः ॥ ८०२ ॥ सुधामयोऽपि क्षयरोगशान्त्यै नासाग्रमुक्ताफलकच्छलेन । अनङ्गसंजीवनदृष्टिशक्तिर्मुखाम्बुजं ते पिवतीति चन्द्रः || ८०३ || सुवर्णपुष्पितां पृथ्वीं विचिन्वन्ति त्रयो जुनाः । शूरशू च कृतविद्यश् च यस् तु जानाति सेवितुम् ॥ ८०४ ॥ सुत्तस्यैकरूपस्य परप्रीत्यै घृतोन्नतेः ।
साधोः स्तनयुगस्येव पतनं कस्य तुष्टये ॥ ८०५ ॥ सुहास्य मुखपङ्कजे नयनचञ्चलालोचने
वदे मधुर भाषणे अतिविलासकामाञ्जने । गजेन्द्र गतिसंभ्रमे पदसरोरुहे कोमले
न होति न च यौवनीकषण भावरम्यस्थले || ८०६ ॥ सूनुः सच्चरितः सती प्रियतमा स्वामी प्रसादोन्मुखः
स्निग्धं मित्रमवञ्चकः परिजनो निःक्लेशलेशं मनः । आकारो रुचिरः स्थिरश् च विभवो विद्यावदातं मुखं
तुष्टे विष्टपहारिणीष्टदहरौ संप्राप्यते देहिनाम् ।। ८०७ ॥
801 ISM Gore144 V189. BIS. 7099 (5258) Bohl. on Bharty. 2. 62. Subhash. 274; Sp. 237 (Ravigupta); SRB. p. 47. 110 (Ravigupta); SBH. 241 (Ravigupta ) ; SKM. 6. 12 ( Ravigupta ); SDK; 5.35 3 (p. 301, Srivyasapada); SRH. 31.21; SRK. p. 10. 4 ( Sphutasloka); SS. 26.28; NK. 2.76; PT. 1. 43; SG. f. 10b; SL. f. 25b; SSD. 2. f. 97b; SSV. 464; SMV. 9. 11; SKG. f. 17b. A N37. — SK. 6. 438 ; SIV. 8. 10.
802 803
E $36. ") मुखामृतं. NS1 S10. Sp. 3305 (Vaidyanatha); SRB. p. 260. 120; SRK. p. 277. 2 (Sp.); SHV. app. II f. 5a. 46; SU. 265 (Vaidyanatha); SK. 3. 23, 5. 125.
804 GVS734 N95. - BIS. 7133 (3284) Mbh. 5. 1255-6. ( (var.) BORI. erit. ed. 5.35 64 ). Paic od Koseg. I. 51 ed. Orn. 31. ed. Bomb, 45. Kuvalayānanda 60; SRB. p. 148. 254; SRH. 181. 17 ( Mbh. ); PT. 9. 2.
805 C N37. BIS. 7131. Subhash. 273; SRB. p. 46. 75; SBII. 219 (Ksemendra); SRH. 31. 8 ( Bh.) ; SSV. 1.07.
806 Ana624 $29, "only in text, rest Marathi traus. Kavi Bala.
807 W and Pun2885 N25; NS3 N110. DIS. 7160 (3288 ) Bhartr. ed. Bohl. extra4, lith. ed- I. 2. 24, II. and Galau. 25; SRB. p. 179. 1020. SHV. app. I. f. 1b. 40; SMV. 25. 7.

-

Page #306

-
संकीर्णश्लोकाः ।
स्तनशैलसंनिधाने त्रिवलिनदीतीरकोटरे तत्र । जगदपि नग्नीविहितं तथापि पञ्चपुचौरेण ॥। ८०८ ॥ स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः ।
म प्रलय इत्यष्टौ साच्चिकाः स्मृताः ।। ८०९ ॥ स्थगयति तमः शशाङ्कं चलति गिरिः पतति तारकाजालम् । कथयन्त्यमूनि मन्ये काचीपदसीनि किमपि संक्षोभम् ॥ ८१० ॥ स्वगृहे पूजितो मूर्खः स्वग्रामे पूजितः प्रभुः । स्वदेशे पूजितो राजा विद्वान् सर्वत्र पूजितः ।। ८११ ॥ स्वचित्तपरचिन्तयैव परितापमात्मन्यमी
•
विभ्रति मनस्विनो यदमुना न तावत् क्षतिः । अहर्निशमिहैव ये परमनोनुवृच्या पुनर्
वहन्ति विजिगीषुतां किमिव तेऽनुकम्पास्पदम् ॥ ८१२ ।। स्वदत्ता पुत्रिका धात्री अन्यदत्ता सहोदरी ।
*
* ॥। ८१३ ॥
स्वयं गुणपरित्यागादुर्णनाभः पतत्यधः । तमेव संहरन् भूयः पदमुचैर्विगाहते || ८१४ ॥ स्वयं हि पच्यते पार्क पत्नी वा यदि सेव्यते । पुत्रो हि पच्यते पाकं स्वयंपाकः स उच्यते ॥ ८१५ ॥ स्वाधीनेऽपि कलत्रे नीचः परदारलम्पटो भवति । संपूर्णेऽपि तडागे काकः कुम्भोदकं पिवति ।। ८१६ ॥ Fst पान्थ किमाकुलः श्रमवशादत्युत्सुकं धावसि
प्रायेणास्य महाद्रुमस्य भवता वार्तापि नाकर्णिता । मूलं सिंहसमाकुलं गिरिवरे प्रोतुण्डतुष्टाः खगा
मध्ये कोटर भाजिभीषणफणाः फूत्कुर्वते पन्नगाः ॥ ८१७ ॥
808EV119 (18) ; RASE 7747 V118 ; Pun 2101 V extra 5 = V107. 809 ISM Kalamkar846 $98; ISM Kalamkar195 $98 (99); Bik3275 $112. a) स्वेदः स्तंभोप्य. SRB. p. 320 6. BIS- 7267. Carr. 485. Nitisāstra in Telugu SRB. p. 70. 39; SBH, 531 (Bh.).
सात्त्विका गुणाः- 810 Mt. 5 Ś II-7.
8 10 K7:07 N II-12. —
char. 88; SRH. 181. 39. 812
813 ASP1461 extra8.
814
BIS. 7307 (5358) Bhartr. in sp. Gunapraansã in only one Ms not in pr. ed. 815 HU2115 NS (3). 816 BUI14/7 $104.
SRB, p. 170, 751; SSV. 1338.
817
Jod3 N103. २३ भ. सु.

--

२०१
-

Page #307

२०२
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
हत्वा नृपं पतिमवेक्ष्य भुजंगदष्टं देशान्तरे विधिवशाद् गणिकास्मि जाता । पुत्रं भुजंगमधिगम्य चितां प्रविष्टा शोचामि गोपगृहिणी कथमद्य तक्रम् ।। १८ हरिद्रा गोरसं चूर्ण धान्यं काष्र्णायसौषधम् । नैतेषां पाकदोषोऽस्ति तैलं लवणमैक्षवम् ।। ८१९ ।। हरेलीलावराहस्य दंष्ट्रादण्डः स पातु वः । हेमाद्रिकलसा यत्र धात्री छत्रश्रियं दधौ ॥। ८२० ॥ हासोऽस्थिसंदर्शनमक्षियुग्ममत्युज्वलं तत् कलुषावसायाः । स्तनौ च पीनौ पिशितास्रपिण्डौ स्थानान्तरे किं नरकेन योषित् ॥ ८२१ हे कोकिल कुरु मौनं जलधरसमये हि पङ्किला भूमिः । विकसति कुटजकदम्बे वक्तरि भेके क्व तेऽवसरः ।। ८२२ ॥ हेमाम्भोरुहपत्तने परिमलस्तेयी वसन्तानिलस्
तत्रत्यैरिव यामिकैर्मधुकरैः प्रारब्धकोलाहलः । निर्यातस त्वरितो व्रजन् निपतितः श्रीखण्डपङ्कद्रवैर् लिप्तः केरलकामिनी कुचतटात् खञ्जः शनैर्गच्छति ॥। ८२३ ॥
1
[ SUPPLEMENT ]
अग्रे डुम्बः करधृतडफः पार्श्वतो भण्डमाला पृष्ठे वेश्या विलसतितरां कर्तरी धर्मतन्तो । इत्थं राजा प्रभवति यदा पिङ्गसंगानुरङ्गः
प्रत्यासन्नः प्रलपति गुणी किं विदध्मः क्क यामः ।। ८२४ ॥ आमोदैस् ते दिशि दिशि गतैर्दूरमाकृष्यमाणा
साक्षाल लक्ष्मीं तव मलयज द्रष्टुमभ्यागताः स्मः । किं पश्याम तव परिसरे नावकाशो द्विजिह्वैर्
व्याप्तोऽस्माकं भवतु भवतां स्वस्ति यामो वयं तु ॥ ८२५ ॥
818 NS1 $12.- SRB. p. 362. 21; SS. 23. 8; SMV. 8. 19.
819
ISM Gore144 V184. 820 ASP1461 extra1. - SRB. p. 18.25. 821_Ady XXV-L-2 $41. 822 Wai2 extra10. SSD. 2. f. 22a.
SRB. p. 225. 129 (begins with er); ST. 10. 2;
1
") अपि ( for इव ),
823 E2 $113 (extra). - " ) परिमलस्तोयं; F4 S107. and भारब्ध- (for प्रारब्ध ). - ( ) त्वरया (for चरितो ). (d) लिप्ते पिच्छिलकेरलीकुचतटे. SRB. p. 334. 133; SRK. p. 174. 1 (Sp.); VS. 639; SU. 809 (AkbariKalidasa); BPS. f. 16b. 93.
824 Q1 f. 12a, extra.
825 Q1 extra3. BIS. 978 (366). Sp. 998; SRB. p. 237. 52; SDK. 4. 51. 2 (p. 261, Acalasimha ) ; SKM. 33. 24. All anthologies ) किं पश्यामः सुभग भक्तः क्रीडति क्रोड एव व्यालस्तुभ्यं भवतु कुशलं मुञ्च नः साधु (ध) यामः ॥

-

Page #308

संकीर्णकाः ।
इलिका भ्रमरीध्यानं ध्यायन्ती भ्रमरी भवेत् । वीतरागपदं ध्यायन् वीतरागो भवेद् ध्रुवम् ।। ८२६ ॥ ऐश्वर्यतिमिरं चक्षुः पश्यतोऽपि न पश्यति । 'पुनर्निर्मलतां याति दरिद्राञ्जनमौषधम् ।। ८२७ ।। कुचैलागतभर्ता शूरो सन्मुखखण्डना ।
•
दातारो वस्त्रहीनाश्च कुरूपा रूपचिन्तये ॥ ८२८ ॥ को धर्मो भूतदया किं सौख्यमारोग्यता जन्तोः । [कः ] स्नेहः सद्भावः किं पाण्डित्यं परिच्छेदः ॥ ८२९ ॥ क्षणं रटन्ती रुदती नृत्यन्ती याति विह्वला | निःसत्वं तदा याति मुकुलीकृतलोचना ।। ८३० ॥ जलमध्ये दीयते दानं प्रतिग्राही न जीवति । दातारो नरके यान्ति तस्याहं कुलबालिका || ८३१ ॥ निरक्षरान् वीक्ष्य धनाधिनाथान् त्याज्या न विद्या कृतिभिः कदाचित् । आमुक्तमुक्तां कुलटां समीक्ष्य किमार्यनार्यः कुलटा भवन्ति ॥ ८३२ ॥ पत्रं न चित्रमपि निस्त्रप पान्थखेदछेदक्षमं विषसमं तव मुग्ध दुग्धम् । धूर्तप्रपञ्चितमहातरुकीर्तनेन रे निःफलस् त्वमसि कण्टकितश् च नित्यम् ॥ ८३३ पर्वताग्रे रथो यस्य भूमौ तिष्ठति सारथिः ।
चलितं वायुवेगेन तस्याहं पुत्रबालिका || ८३४ ॥ पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितम् | मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञाभिधीयते ।। ८३५ ॥ मन्त्रिणां भिन्नसंधाने भिषजां सन्निपातके । कर्मणि व्यज्यते प्रज्ञा स्वस्थे को वा न पण्डितः ॥ ८३६ ॥
२०३
826 Uda1650 V extra 2.
827 Q1f7a, extra. — SRH. 167.1 ( Vyāsa ).
828 Q1 extra 5.
829
Uda1650 N103 ( 4, final ). BIS. 1929 (747 ). Hit. ed. Sehl. I. 140. ed. Johns. 156. ed. Rodr. p. 96; SRB. p. 170.769.
830 Tim1739 f. 8a, extra. 831 Q1 f. 10b, extra. 832 Lim1485 f. 16a, extra. - SRB. p. 173. 859.
834 Q1 f. 10b, extra. -- SRB. p. 185.27.
835 Uda1650 V extral. BIS. 4186 (4571 ). Vrddha-en. 14. 1. Subhash. 104 ; SRD. p. 29.6; SRK. p. 1. 6.
836 Udal650 N102 (3). BIS. 4706 (2116). Pañc. ed, Koseg. I. 143. ed, Orn. 103. ed. Bomb. 127. 381. Hit. ed, Schl. III, 119. Johns. 124.ed. Calc. 1830. p. 396; SRB. p. 164. 507.

833 Q1 extra 4.

Page #309

२०४
भर्तरिसुभाषितसंग्रहे. रदननिःपतिता वलिता गता वलिभिरावलितं पलितं वपुः । विषयकर्दमदुर्दमवाञ्छया तदपि नात्महितं विहितं जडैः ॥ ८३७.॥ वाङ्मनःकायशुद्धानां संपदश् च पदे पदे । अन्तर्मलिनचित्ताय सुखं स्वमेऽपि दुर्लभम् ॥ ८३८ ॥ अलमतिचपलत्वात्स्वममायोपमत्वात् ___ परिणतिविरसत्वात् सङ्गमेन प्रियायाः। इति यदि शतकृत्वम् तत्त्वमालोकयामि
तदपि न हरिणाक्षी विस्मरत्यन्तरात्मा ॥ ८३९ ।। उत्तुङ्गशैलशिखरे ननु पादपस्य काकोऽपि पक्कफलमालभते सपक्षः । सिंहो बली गजविदारणदारुणोऽपि सीदत्यहो तरुतले निजपक्षहीनः ॥८४०॥
कक्षे किं मितपुस्तकं किमुदकं * काव्यसारोदर्फ
दीर्घ किं यदि ताडपत्रलिखितं किं चित्र गौडाक्षरं । गन्धे किं यदि रामरावणकथासङ्ग्रामगन्धो महत
किं वारं बहु जल्पसे शृणु सखे नाम्ना पुराणो झपः ॥ ८४१॥ क्रियादौषधवत् कामः प्रभुत्वात् केवलश्रमः ।
करवन् निजदारेषु योऽन्यः ** स मन्मथः ॥ ८४२ ॥ गतं न शोचामि कृतं न मन्ये खादन् न गच्छामि हसन् न जल्पे । द्वाभ्यां तृतीयो न [भ]वामि राजन् किं कारणं भोज भवामि मूर्खः ॥८४३॥
जङ्घान्तराले विमले विशाले अधोमुखी रोमवने वसन्ती । सा पातदेवी भगनामधेयं दन्तैर्विना यान्ति गिरन्ति लिङ्गम् ॥८४४॥ नाहं कामो महाराज हंसोऽयं विमले जले। नीचहंसप्रसङ्गेन मृत्युरेव न संशयः ।। ८४५ ॥ . पूर्वे मांसमिदं न दूषणकृतं कर्णाट गोवाहनं ___ याम्ये मातुलजाविवाह बहवो भर्तार पञ्चालिके । कन्याविक्रय गुर्जरे गृहवधूः सौराष्ट्रमारुस्थले
धन्यो मालवमण्डलो क्षितितले लोकस्य धर्मे रतिः ॥ ८४६ ॥
837 Qf. 12b, extra. 838 Qf. Tit, extral
839 Ham 1074 (Dhanasira) V extra . - BIS. 637. Santis. p. 29%; SRB. p.252. 44 (Bilhapa); Sp.366. • 840 Hain. 1836 V X-14. -- BIS. 1193. Subhash, 17t. 230; SRK. p. 176. 4 (Sp.); SRB. p. 230.26.
841 Hain 1836 V X-13. 842 ilam (no number) 19. 845 Ham 1836N VIII-6. 814 ]lm 1836S, 1.95b, extra. 845 Ham 1836 N II-5. 846 IIm 1836 V X.12.

Page #310

संकीर्णश्लोकाः।
२०५
मम सखि दहति यसन्तं दक्षिणे वा महन्तं
दहति गिरिलतायां कोकिलामध्यवाक्यम् । मम पति मतिहीनं दरदेशो निवासं । . दहति मदनवाणं छिन्नभिन्नं शरीरम् ॥ ८४७ ॥ मान्धाता सुमहीपतिः कृतयुगेऽलंकारभूतो गतः
सेतुर्येन महोदधौ विरचितः कासौ दशास्यान्तकृत् । अन्ये चापि युधिष्ठिरप्रभृतयो यावद् भवान् भूपते
नैकेनापि समं गता वसुमती मन्ये त्वया यास्यति ॥ ८४८ ॥ यदि वाञ्छसि मूर्खत्वं ग्रामे दिनत्रयं वस । अपूर्वस्यागमो नास्ति पूर्वाधीतं विनश्यति ।। ८४९ ॥. रे पान्थ पुस्तकधर क्षणमात्रमेकं
वैद्योऽसि किं गणितशास्त्रविशारदोऽसि । कामी भवत्यनुदिनं वद कोऽत्र हेतुर
धिक् तां च तं च मदनं च इमां च मां च ॥ ८५० ॥ सा बाला वयमप्रगल्भमनसः सा स्त्री वयं कातराः
सा पीनोन्नतिमत्पयोधरयुगं धत्ते सखेदा वयम् । सा क्रान्ता जघनस्थलेन गुरुणा गन्तुं न शक्ता वयं
दोषैरन्यजनाश्रितैरपटवो जाताः स्म इत्यद्भुतम् ॥ ८५१ ॥ उष्णमन्नं धृतं मधं तरुणी क्षीरभोजनम् । वापीकूपवटच्छाया पडेते बलवर्धनम् ।। ८५२ ॥
847 Ham 1836 VX-15. 848 Ham (no numbers) extra 3. - BIS. 4831. Subhash. 164. 407 ; SRB. p. 37:2. 204 ( Bhojaraja); Sp. 4002 (Bhojaraja on Muija).
849 Ham 874 f. 8a, extra. 850 Haiin 1836 V X-16. - SRB. p. 354. 74; begins भो पान्थ. - ) केनौषधेन मम पश्यति भर्तुरम्बा किं वा गमिष्याति पतिः सचिरप्रवासी. 851 Ham 1074 (Dhanasāra) V extra1. - BIS. 7002 (3236). Amar. 30. Sin. D 321; SRB. p. 280.92; SBH. 1346; SRH. 195, 14 (Amaruka).
852 Ilam 1836. N 1-6.

Page #311

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
Group IV: Apocrypha.
1. The Vitavrtta.
[DC 11970; the first stanza is SBH. 10, with the citation "Vitavrttasya, "1 नितम्बालसगामिन्यः पीनोन्नतपयोधराः । मन्मभाय नमस् तस्मै यस्यायतनमङ्गनाः १ ॥ मुदितमनोभवहासो रमणोरसि मुष्टिवातजो जयति । श्रुतिसुखमणितविमिश्री वलयावलिकलकलो विलासिन्याः ॥ २ ॥ यासामर्जनशीलत्वान् न द्वेष्योऽस्ति न च प्रियः । न कृतं न च सद्भावो वञ्चनाबद्धचेतसाम् ॥ ३॥ आकारवेषसौभाग्यैः कन्दर्पप्रतिमोऽपि सन् । यासां संगममासाद्य प्राप्तः को वा न वञ्चनाम् ॥ ४ ॥ आजीवोच्छित्तये यासां प्रीतिद्वेषावुभौ हि तौ । कथं नु खलु तौ तासां स्यातामुपरि कस्यचित् ॥ ५ ॥ पश्चात्तापकरी यासां सर्वनाशसमुद्भवः । सदावसान विरसः संगमो जायते नृणाम् ॥ ६ ॥ आसमस्ताक्षिविक्षेपसमर्पितमनोभुवाम् । मन्मथोद्दीपनं तासां विटवृत्तं विधास्यते ॥ ७ ॥ रमन्ते किं न पशवः प्राणिधर्मानुवर्तिनः । वैदग्ध्यं कीदृशं पुंसां विटवृत्तमजानताम् ॥ ८॥ विवृत्तं पठन् नार्या नरो यद्यपि मुह्यति । तथाप्यत्र विशेषोऽस्ति संनद्धस्येतरस्य वा ॥ ९ ॥ यत्र तत्रावलग्नासु प्रतिक्षणनिवर्तिषु । संपत्स्विव विदग्धानां रतिर्वेश्यासु कीदृशी ॥ १० ॥ विनोदमात्रमेवेदमिति यस्यावधारणा । विटवृत्तं स जानाति स कामफलमश्रुते ॥ ११ ॥ उदयस्थः सहस्रांशुर्द्दष्टेरायाति गम्यताम् । अतिरिक्तं कदा कं वा लङ्घयन्ति न योषितः ॥ १२ ॥ आकारसंवृतिः कार्या सुरक्तेनापि कामिना ।
२०६
रक्तः परिभवं याति परिभूतः कथं प्रियः ॥ १३ ॥ अरक्ते न सुखं वेत्ति नारक्तो दुःखमश्नुते । दुःखानां च सुखानां च रक्त एवास्पदं सदा ॥ १४ ॥

Page #312

विटवृत्तम् । रक्तः श्वसिति दीर्घाणि रक्तो लजां विमुञ्चति । नाकार्यमीक्षते रक्तोरक्तो यात्यपहास्यताम् ॥१५॥ परतत्र:-सदा रक्तश् चरणौ पण्ययोषिताम् । नापिताङ्गुष्ठषत् कामी संस्पृष्टं लभते यदि ॥१६॥ शेते मया यथा सार्ध सान्येनापि तथा यदि । हा हतोऽसीति संरक्तो ध्यायन्नित्थं न जीवति ॥ १७ ॥ क आलप्तः प्रियः कोऽस्याः कं ध्यायति कमीक्षते । इति चिन्ता न यस्यासीत् स पूज्यः पण्ययोषिताम् ॥ १८॥ सुप्तान्येन सहान्येयं श्वो मां संभावयिष्यति । न चेच् छो विततं किं स्यादिति ध्यायन् प्रियो भवेत् ॥ १९ ॥ सेवतेऽवसरप्राप्तावप्राप्तौ यो न दुःखितः। न दुःखाभिभवम् तस्य पण्यनारीषु जायते ॥ २०॥ सुखोपायमशक्यं च यस्य चेष्टितमीदृशम् । नासावपैति मनसः स्त्रीणामा मरणादपि ॥ २१ ॥ नाकाले नानवसरे या नुन्ना दूतपूर्वकम् । वेश्यावेश्मनि कर्तव्यं नान्यत् कामुकसंनिधौ ॥ २२ ॥ नात्यन्तं दर्शयेद् देयं न चात्यन्तमदर्शनम् । ईर्ष्याभावो न चात्यन्तं कोपो नात्यन्तमिष्यते ॥ २३ ॥ ईर्ष्याद्धि कुप्यते वेश्या प्रसङ्गाच् च विरज्यते । स्तब्धातिगमनाच् चापि दानादपि विलुप्यते ॥ २४ ॥ ग्राह्यं नाम न चान्यस्य कामुकस्य तदग्रतः। प्रसङ्गो नातिकर्तव्यं पूर्व किंचिन् न मूचिते ॥ २५॥ देष्यः स्यात सूचिताभावे प्रयासन्यत्र कौतुकम् । अकामा चान्यकामा च निद्राकान्तेक्षणापि वा। असंजातरतेच्छा च नाभियोज्याबला बलात॥ २६ ॥ आविष्करोति न स्नेहं रागं बनाति नो रते। अभियुक्ता तु मन्देच्छा सान्यकामा तु कामिनी ॥ २७ ॥ आलापयत्यकार्याणि किंचिदाख्याति वा स्वयम् । या न प्रयाति शयनं साप्यनुत्पन्नसस्पृहा ॥ २८ ॥ संचिन्तिता किमन्यं कं को वान्यो हृदये स्थितः। ज्ञातमेव मया त्वेष यथाहं न प्रियस तव ॥ २९ ॥

Page #313

२०८
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे आगतोऽहं * * * * * * * * न चेक्षितः। गाढालिङ्गननिर्वाणं कदाहं प्रापितस त्वया ॥ ३०॥ कामिनश चरितैरेभिः कुर्वन्तो निशि जागरम् । कुर्वन्त्यप्रियमात्मानं केचिन् मूढाः प्रिया अपि ॥ ३१ ॥ नीत्वात्मानं प्रकाशत्वमन्यया योषिता सह ।। कारयेत कलहं कामी प्रीतिमिच्छन् सदात्मनः ॥ ३२ ॥ यत्र यत्र करोतीयां कलहो वा यया सह । यया कामुकवैरं च निवारयति यां प्रति ॥ ३३ ॥ उक्तस ते रुधिरेणाहं स्पृष्टं ते मस्तकं मया। इत्येता शपथान् कृत्वा सा वै गम्या पुनः पुनः॥३४॥ प्रतिकूलतमं यद्यदेकस्मिञ्शयने स्त्रियः । वामत्वात् पुष्पधनुषस् तत् तत् प्रेमनिवन्धनम् ॥ ३५ ॥ ग्राह्यं नाम विपक्षस्य मृपासुप्तेन कामिना । प्रतिभेदे कृतं शीघ्रं कर्तव्यो निह्नवः सदा ॥ ३६॥ रात्रौ सुरतसंभोगलालसा शयने [ र ]ता । विपक्षप्रेष्ययत्नानां मुक्तवाचानभिज्ञता ॥ ३७॥ तिष्ठ तावदयं कोऽपि बहिः किमपि जल्पति । इत्युक्त्वा निर्गतः शीघ्रमपि देवकुलं व्रजेत् ॥ ३८ ॥ त्यक्त्वा स मां कथं नाम गत्वा सुप्तम तया सह । इति चिन्ताकृतोऽमर्षः प्रादुर्भवति चेतसि ॥ ३९ ॥ आमोन् मदनः सद्यो दीप्तश चेतसि जायते । स वृद्धिं नीयते कामं तस्मिन् द्वेष्येऽपि योषिताम् ॥ ४०॥ चिन्तितं यदनेनासीद् देयं बह्वल्पमेव वा । देयं तेनाधुना तस्यै कालेनेति न संशयः ॥४१॥ हस्ते कृता सुरूपा च फलेनापि सुयोजिता । वीटिकेवाङ्गना रागं न हि बध्नाति खण्डिता ॥ ४२ ॥ कुट्टिन्या सह कर्तव्यः कलहो निपुण तथा । समुपैति यथा द्वेषं तत्पुरं प्रोच्यतेऽपि यः ॥४३॥ किमसाकमनेनेति कुट्टिन्या यत्र वार्यते । कामुके कामिनी तस्मिन् नितरामनुरज्यते ॥४४॥ गुरुबन्धुसुहृद्वर्गप्रतिषेधेन्धनेरितम् । मदनाग्निर्बलत्युच्चैर्योषितः पुरुषस्य वा ॥४५॥

Page #314

२०९
विटवृत्तम् । विटानां चरितैरेमिः कषायैस तु कषायिता । सुतरां रज्यते नारी न च रागं विमुञ्चति ॥ ४६॥ नारी रक्तानुरक्ता चाप्यतिरक्ता तथापरा । संक्षेपात् कामतत्रज्ञैस त्रिविधैव निगद्यते ॥४७॥ नाभिलाषो रते यस्याः पूर्व समुपजायते । प्रयुक्ते च न चोद्वेगं सा रक्ता संग्रकीर्तिता ॥ ४८॥ रतिं प्रार्थयते या तु तत्र याति परां मुदम् ।। न च तेन विनैवास्ते सानुरक्ताभिधीयते ॥४९॥ प्राप्तापि रतिसंभोगं रतेच्छां या न मुश्चति । अभियोक्री भवेद् भूयः सातिरक्ता प्रकीर्तिता ॥ ५० ॥ यथोक्तलक्षणैज्ञेया यथायोगं विपर्ययात् । त्रिविधैव विरक्तोक्ता कामिनी कामपण्डितैः ॥ ५१ ॥ त्रिविधम् तु मतः कामी प्रियोऽनुप्रिय एव च । अतिप्रियस तु विज्ञेयम् तृतीयः कामवेदिभिः ॥ ५२ ॥ प्रथमायाः प्रियो ज्ञेयो मध्यमायास त्वनुप्रियः। अतिप्रियस् तृतीयायाम तथा योऽन्यो न सेवते ॥ ५३॥ प्रबोधयति या सुप्तं निद्रया नाभिभूयते । भूयः सुरतमप्राप्य नैवाप्तेनातिरागिणी ॥ ५४॥ या तु पश्यत्यपश्यन्तं मदमायाति वीक्षिता । वीक्षितं चेक्षते नित्यं विज्ञेया सानुरागिणी ॥ ५५ ॥ रक्ताल्पमपि या दानं कामिनी बहु [मन्यते । अतोऽन्यथापि विज्ञेया विपरीता विचक्षणैः ॥५६॥ गत्वा वेश्यासु विश्वासं प्रियोऽस्मीतिच कामिना । वेश्यागृहे न न्यस्तव्यं सारद्रव्यं कदाचन ॥५७॥ अनृजुत्वमसद्भावं कार्पण्यं चलचित्तता । पुंसां मित्रेषु ये दोषास ते वेश्यासु गुणाः स्मृताः ॥५८॥ क्षीणठक्कुरदत्तस्य वेश्याहस्तगतस्य च । निक्षिप्तस्य किरातेन पुनर्मोक्षो न विद्यते ॥ ५९॥ मरुद्देशसमुत्पन्नशिलासलिलसंनिभम् । कामिना सर्वदा दाहं वेश्यास्त्रीषु प्रशस्यते ॥ ६० ॥ देशकालानतिक्रान्तमसूचितमयाचितम् । सोपयोगं तथाल्पं च दानं प्रेमनिवन्धनम् ॥ ६१॥ २७ भ. सु.

Page #315

२१०
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
1184 11
"
यावद् ददाति नाशेषमहार्यं पण्ययोषिताम् । तावदप्रियमध्येनं भुञ्जते प्रियवद् बलात् ॥ ६२ ॥ युगपद बहु संप्राप्य वेश्या त्यजति कामिनम् । सपदि प्रियमप्येनं वैरं वा कुरुते ध्रुवम् ॥ ६३ ॥ दातव्यं मुखताम्बूलमप्रियेण प्रियेण वा । अवल्लभेन नात्यर्थं तदेवेष्टजनप्रियम् ॥ ६४ ॥ वयः शीतन्त्वचीमुस्तान्धूपोऽल्पो मुखवासकम् । पत्रं खदिरसंयुक्तं तथा सर विटैरेवं तु वामानामेतान्येवंविधानि तु । देशकालोपपन्नानि प्रीयते न च तद्वचः ॥ ६६ ॥ ताम्बूलं मदिरा माल्यं सुगन्धं च विलेपनम् । अतिव्ययेन दातव्यं रतिकालोपयोगतः ॥ ६७ ॥ विटैरनेकवेश्यानामेकान्येवंविधानि तु । देशकालोपपन्नानि प्रियाण्येव न चाप्रियम् ॥ ६८ ॥ इमानि प्रायशस् तानि वेश्यास्वेवं प्रदापयेत् । सामुञ्चत्यचिरात् सर्वमुपभोगं तदात्मनः ॥ ६९ ॥ प्रत्यागतेन संपर्क निर्विघ्नमभिवाञ्छता । न देयं गच्छताध्वानं योषितां पूर्वकल्पितम् ॥ ७० ॥ आलोकयति पन्थानं दास्यतीत्यागतः किल । रचयत्यादराद् वेणीं यदि नान्यैर्वशीकृता ॥ ७१ ॥ अपरित्यक्तमात्मानमिच्छता पण्ययोषिताम् । नित्योपयोगिकं द्रव्यमात्मसारं प्रदर्शयेत् ॥ ७२ ॥ ग्राह्यं ग्रहणकं किंचिद् व्यपदेशेन केनचित् । हस्ते तिष्ठति तद्यावत्तावदन्यं न सेवते ॥ ७३ ॥ कुतश्चित् संप्रदश्यैव केयूरमकरादिकम् । कुट्टिन्या च सहोद्धारं तन्नाम्नैवाभिलेखयेत् ॥ ७४ ॥ वेश्यया सह संभोगं नीत्वा द्रव्यं तदात्मनः । कृत्वा तदवशिष्टेन [ देयं ] दत्त्वा प्रशस्यते ॥ ७५ ॥ यस्मिन् प्रार्थयते काले सुवर्ण पूर्वमर्पितम् । तद्विस्यातिसंधातुं न्यायं तत्रेदमुत्तरम् ॥ ७६ ॥ स्वयं देयः स उद्धारस् तुल्यमत्राल्पयापि वा । सर्व च मातृनाम्नैव वणिजं किं न पृच्छसि ॥ ७७ ॥

.........

Page #316

वित्तम् ।
यदि वा रक्तया दत्तं तथापि त्वं न शोभसे ।
अहं गोपायिता तस्य कस्योक्तं वा मया पुनः ॥ ७८ ॥ कोशात् तदप्यधिष्ठानं कर्तव्यं शुद्धचेतसा । शपथी हीनदोपाय कामिनी पूच्यते बुधैः ॥ ७९ ॥ कुट्टिनीनां पुरो देयो व्यवहारस तु कामिना । वेश्यां यो नातिसंधत्ते मूढोऽसाविति साध्यते ॥ ८० ॥ तदेवार्थयते येन पूर्वोक्तं नोत्तरं स्पृहा । यथार्थं व्यवहारज्ञा वेश्या भूयो न वयते ॥ ८१ ॥ नासावा मरणादित्थं पैरित्यजति तं विटम् । उभयोस्त्यागजं दुःखं कः कुर्यादर्थमित्रयोः ॥ ८२ ॥ हितमिममुपदेशं कुर्वता लोकदृष्टिं मितमपरिमितार्थं यन्मयोपात्तमत्र । जनितयुवतिरागाः सन्तु पुण्येन तेन प्रतिहतरतिविघ्नाः प्राणिनः सौख्यभाजः ८३ जानकीवदनोल्लासहेतुं सेतुं बबन्ध यः । तत्पाद सेविनालेखि विटवृत्तं द्विजन्मनाम् ॥ ८४ ॥
॥ इति विश्वृत्तम् ॥

૩૫

Page #317

२१२
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहै.
2 The Vijñāna ataka. [In reporting variants, N refers to the Nagpur odition of 1897, B to the current Bombay edition; B sloka numbers aro givou in brackots or footnotes wherever they riffer from N numbers. ] विगलदमलदानश्रेणिसौरम्यलोभोपगतमधुपमालाव्याकुलाकाशदेशः। अवतु जगदशेपं शश्वदुग्रात्मजो यो विपुलपरिघदन्तोदण्डशुण्डो गणेशः॥१॥ यत्सत्तया शुचि विभाति यदात्मभासा प्रद्योतितं जगदशेषमपास्तदोषम् । तद् ब्रह्म निष्कलमसङ्गमपारसौख्यं प्रत्यग् भजे परममङ्गलमद्वितीयम् ॥ २.॥ माता मृता जनयितापि जगाम शीघ्रं लोकान्तरं तव कलत्रसुतादयोऽपि । भ्रातस् तथापि न जहासि मृषाभिमानं दुःखात्मके वपुषि मूत्रकुदर्पकूपे ॥३॥ ब्रह्मामृतं भज सदा सहजप्रकाशं सर्वान्तरं निरवधि प्रथितप्रभावम् । यद्यस्ति ते जिगमिषा सहसा भवाब्धेः पारे परे परमशर्मणि निष्कलङ्के॥४॥ आरभ्य गर्भवसतिं मरणावसानं यद्यस्ति जीवितुमदृष्टमनेककालम् । जन्तोस तथापि न सुखं सुखविभ्रमोऽयं यद् बालया रतिरनेकविभूतिभाजः॥५ सा रोगिणी यदि भवेदथ वा विवर्णा बाला प्रिया शशिमुखी रसिकस्य पुंसः । शल्यायते हृदि तथा मरणं कृशाङ्यायत्तस्य सा विगतनिद्रसरोरुहाक्षी ॥६॥ त्वत्साक्षिकं सकलमेतदवोचमित्थं भ्रातर्विचार्य भवता करणीयमिष्टम् । येनेदृशं न भविता भवतोऽपि कष्टं शोकाकुलस्य भवसागरमग्नमूर्तः ॥७॥ निष्कण्टकेऽपि न सुखं वसुधाधिपत्ये कस्यापि राजतिलकस्य यदेष देवः। विश्वेश्वरो भुजगराजविभूतिभूपो हित्वा तपस्यति चिरं सकला विभूतीः ॥ ८॥ भूमण्डल लयमुपैति भवत्यबाधं लब्धात्मक पुनरपि प्रलयं प्रयाति । आवर्तते सकलमेतदनन्तवारं ब्रह्मादिभिः सममहो न सुखं जनानाम् ॥९॥
यदा देवादीनामपि भवति जन्मादि नियतं
महाहर्म्यस्थाने ललितललनालोलमनसाम् । तदा कामार्तानां सुगतिरिह संसारजलधौ
निमग्रानामुच्चै रतिविषयशोकादिमकरे ॥ १० ॥ (४७) स्वयं भोक्ता दाता वसु सुबहु संपाद्य भविता
कुटुम्बानां पोष्टा गुण निधिरशेषेप्सितनरः। इति प्रत्याशस्य प्रबलदुरितानीतविधुरं
शिरस्यस्याकस्मात् पतति निधनं येन भवति ॥ ११ ॥ (७२) 1 ) N°त्मदर्यो?; B°मदपौ. -")B परिधिदन्तो'. 2 ") B सदिदमस्ति ( for शुचि विभाति). 6 ) B कृशाङ्गी (for कृशाङ्गया.). 7 ) Dभअति (for भविता). 8 ) B विभूतिः. 10 ") B महारम्ये स्थाने.
Bnumbers: 3 = 61,429,5 09,6-69.7%3D61,S-70,9374.

Page #318

विज्ञानशतकम् ।
विपश्चिद् देहादौ क्वचिदपि ममत्वं न कुरुते परब्रह्मध्याता गगननगराकारसदृशे । निरस्ताहंकारः श्रुतिजनित विश्वासमुषितो निरातङ्कोऽव्यग्रः प्रकृतिमधुरालापचतुरः ॥ १२ ॥ अरे चेतश् चित्रं भ्रमसि यदपास्य प्रियतमं मुकुन्दं पार्श्वस्त्रं पितरमपि मान्यं सुमनसाम् । बहिः शब्दाद्यर्थे प्रकृतिचपले कुशबाहुले
न ते संसारेsस्मिन् भवति सुखदाद्यापि विरतिः ।। १३ ।। (७६) नजानीषे मूर्ख क्वचिदपि हितं लोकमहितं भ्रमद्भोगाकाङ्गाकलु पिततया मोहबहुले ।
जगत्यत्रारण्ये प्रतिपदमनेकापदि सदा
हरिध्याने व्यग्रं भव सकलतापैककदने ॥ १४ ॥ (४८) वियद्भूतं भूतं यदवनलभं (1) चाखिलमिदं
महामायासङ्गाद् भुजग इव रज्वां भ्रमकरम् । तदत्यन्ताह्लादं ह्यजरममरं चिन्तय मनः
परब्रह्माव्यग्रं हरिहरसुराद्यैरवगतम् ॥ १५ ॥ (२३) न चेत ते सामर्थ्य भवनमरणातहरणे मनोऽनिर्दिष्टेऽस्मिन्नपगतगुणे ज्ञातुमकले । तदा मेघश्यामं कमलदलदीर्घाक्षममलं
भजख श्रीरङ्गं शरदमृतधामाधिकमुखम् ॥ १६ ॥ क यातः कायातो द्विज कलयसे रत्नमटवीम् अटन् व्याघ्राघ्रातो मरणमगमद् विश्वमहितः । अयं विद्यारामो मुनिरह ह केनापि विदुषा
न खल्वात्मप्रायो भवतु सुकरो ज्ञातुमशिवः ॥ १७ ॥ (*) अहं श्रान्तोऽध्वानं बहुविधमतिक्रम्य विषमं धनाकाङ्क्षाक्षिप्तः कुनृपतिमुखालोकनपरः ।
इदानीं केनापि स्थितिमुदरकूपस्य भरणे
कदन्नेनारण्ये कचिदपि समीहे स्थिरमतिः ॥ १८ ॥ (७७)
12) विश्वाससुभगो. 14 “) B चेतः (for मूर्ख). पृथ्वीवायुज्वलन जलजं चाखि ● ) N विजरममरं. 16 ) 17 Omitted in B.

२१३
15 ) B विय अवगत- (Cor अपगत ).

Page #319

२१४
भर्तहरिसुभाषितसंग्रहे यमाराध्याराध्यं त्रिभुवनगुरोराप्तवसतिर • ध्रुवो ज्योतिश्चक्रे सुचिरमनवयं शिशुरपि । अवाप प्रहादः परमपदमाराध्य गमितः ___स कस्यालं क्लेशो हरति न हरिः कीर्तिनगुणः ॥ १९॥ (८). कदाचित् कष्टेन द्रविणमधमाराधनवशान्
मया लब्धं स्तोकं निहितमवनौ तस्करभयात् । ततो नित्ये कश्चित् क्वचिदपि तदाखुर्बिलगृहेऽ
नयल्लब्धोऽप्यर्थो न भवति यदा कर्म विषमम् ॥ २० ॥ (७१) जगाम व्यर्थं मे बहुदिनमथार्थार्थिततया ।
कुभूमीपालानां निकटगतिदोपाकुलमतेः। हरिध्यानव्यग्रं भवितुमधुना वाञ्छति मनः
क्वचिद् गङ्गातीरे तरुणतुलसीसौरभगरे ॥ २१॥ (५६) कदा भागीरथ्या भवजलधिसंतारतरणेः
स्खलद्वीचीमालाचपलतलविस्तारितमुदः । तमःस्थाने कुओ कचिदपि निविश्याहतमना __ भविष्याम्येकाकी नरकमथने ध्यानरसिकः ॥ २२ ॥ (८५) कदा गोविन्देति प्रतिदिवसमुल्लासमिलिताः
सुधाधाराप्रायास त्रिदशतटिनीवीचिमुखरे । भविष्यन्त्येकान्ते क्वचिदपि निकुञ्जे मम गिरो
मरालीचक्राणां स्थितिसुखरवाक्रान्तपुलिने ॥ २३ ॥ (८६) यदध्यस्त सर्व स्त्रजि भुजगवद् भाति पुरतो
महामायोगीर्ण गगनपवनायं तनुभृताम् । भवेत् तस्या भ्रान्तेर्मुररिपुरविष्ठानमुदये
यतो न स्याद् भ्रान्तिनिरधिकरणा कापि जगति ॥ २४ ॥ (२२) चिदेव ध्यातव्या सततमनवद्या सुखतनुर्
निराधारा नित्या निरवधिरविद्यादिरहिता। अनास्थामास्थाय भ्रमयपुपि सर्वत्र विषये
सदा शेषव्याख्यानिपुणमतिभिः ख्यातयतिभिः ॥ २५ ॥ (३०) - 19 ) B गुरुं प्राप वसति (for गुरोराशवसतिर). - ") B अनवद्यां. 20 ) B B संसारतरणे. 23 ) B 'भिहितः, - ")। श्रुतिः (Foor स्थिति ). 24 .) B उदयं ( for उदये).
नैजे (for नित्ये).
21
) B मथाथाथि तनया:. ----- ") B निकटमतिदोपा.
22
)

Page #320

विज्ञानशतकम् ।
अहोऽत्यर्थेऽप्यर्थे श्रुतिशत गुरुभ्यामवगते निषिद्धत्वेनापि प्रतिदिवसमाधावति मनः ।
·
पिशाच तत्रैव स्थिररतिरसारेऽपि चपलो
न जाने केनास्य प्रतिकृतिरनार्यस्य भविता ॥ २६ ॥ (७५) नित्यानित्य पदार्थतत्त्वविषये नित्यं विचारः सतां संसर्गे मितभाषिता हितमिताहारोज्नहंकारिता । कारुण्यं कृपणे जने सुखिजने प्रीतिः सदा यस्य स
प्रायेणैव तपः करोति सुकृती चेतोमुकुन्दप्रियः ॥ २७ ॥ (१३) सा गोष्टी सुहृदां निवारितसुधास्वादाधुना कागमत् ते धीरा धरणीधरोपकरणीभूता ययुः क्वापरे ।
ते भूपा भवभीरवो भवरताः कागुर्निरस्तारयो
हा कष्टं क च गम्यते न हि सुखं क्वाप्यस्ति लोकत्रये ||२८|| (७८) भानुर्भूवलय प्रदक्षिणगतिः क्रीडारतिः सर्वदा
चन्द्रोऽप्येष कलानिधिः कवलितः स्वर्भानुना दुःखितः ।
ह्रासं गच्छति वर्धते च सततं गीर्वाणविश्रामभूस
तत् स्थानं खलु यत्र नास्त्यपहतिः क्लेशस्य संसारिणाम् ||२९|| (७३) संसारेsपि परोपकारकरणख्यातत्रता मानवा
ये संपत्तिगृहा विचारचतुरा विश्वेश्वराराधकाः ।
तेऽप्येनं भवसागरं जनिमृतिग्राहाकुलं दुस्तरं
गम्भीरं सुतरां तरन्ति विविधव्याध्याधिवीचीमयम् ॥ ३० ॥ (१४)
रे रे चित्त मदान्ध मोहवधिरा मिथ्याभिमानोद्धता
व्यर्थेयं भवतां धनावनरतिः संसारकारागृहे ।
२१५
26 ) N चपलं (for चपलो). 27 4 ) D शश्वन्मुकुन्द वित्तमदान्ध.
बद्धानां निगडेन गात्रममतासंज्ञेन यत्कर्हिचिद्
देवब्राह्मणभिक्षुकादिषु धनं स्वप्नेऽपि न व्येति वः ॥ ३१ ॥ (५२) यावत् ते यमकिंकराः करतलक्रूरा सिपाशादयो दुर्दान्ताः सृणिराजदीर्घसुनखादंष्ट्राकरालाननाः । नाकर्षन्ति नरान् धनादिरहितान् यत् तावदिष्टेच्छया
युष्माभिः क्रियतां धनस्य कृपणास त्यागः सुपर्वादिषु ||३२|| ( ६ )
-31 ) B

Page #321

२१६
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे देहायात्ममतानुसारि भवतां यद्यस्ति मुग्धं मतं • वेदव्यासविनिन्दितं कथमहो पित्राद्यपत्ये तदा । दाहादिः क्रियते विशुद्धफलको युष्माभिरुद्वेजितैः
शोकेनार्थपरायणैरपसदैदृष्टार्थमात्रार्थिभिः ॥ ३३ ॥ (११) अद्य श्वो वा मरणमशिवं प्राणिनां कालपाशैर्
आकृष्टानां जगति भवतो नान्यथात्वं कदाचित् । यद्यप्येवं न खलु कुरुते हा तथाप्यर्थलोभ
हित्वा प्राणी हितमवहितो देवलोकानुकूलम् ॥ ३४ ॥ (५१) दृष्टप्रायं विकलमखिलं कालसर्पण विश्वं ।
क्रूरेणेदं शिव शिव मुने ब्रूहि रक्षाप्रकारम् । अस्यास्त्येकं शृणु मुररिपोानपीयूषपानं
त्यक्त्वा नान्यत् किमपि भुवने दृश्यते शास्त्रदृष्ट्या ॥ ३५॥ (६७) ध्यानव्यग्रं भवतु तव हृत्तिष्ठतो यत्र तत्र
श्रीमद्विष्णोस त्रिभुवनपतेर्नित्यमानन्दमूर्तः। लक्ष्मीचेताकुमुदविपुलानन्दपीयूषधाम्नो
मेघच्छायाप्रतिभटतनोः क्लेशसिन्धुं तितीर्णोः ॥ ३६ ॥ (१९) कामव्याघ्र कुमतिफणिनि स्वान्तदुर्वारनीडे
मायासिंहीविहरणमहीलोमभकभीमे । जन्मारण्ये न भवति रतिः सञ्जनानां कदाचित ___ तत्त्वज्ञानां विषयतुपिताकण्टकाकीर्णपाच ॥३७॥ (६२) यामासाद्य त्रिलोकीजनमहितशिवावल्लभारामभूमि __ ब्रह्मादीनां सुराणां सुखवसतिभुवो मण्डलं मण्डयन्तीम् । नो गर्ने व्यालुठन्ति क्वचिदपि मनुजा मातुरुत्क्रान्तिभाजस्
तां काशीं नो भजन्ते किमिति सुमतयो दुःखभार वहन्ते ॥३८॥(९३) किं कुर्मः कं भजामः किमिह समुदितं साधनं भो वयस्याः ___ संसारोन्मूलनाय प्रतिदिवसमिहानर्थशङ्कावतारः। भ्रातर्ज्ञातं निदानं भवभयदलने संगतं सजनानां
तां काशीमाश्रयामो निरुपमयशसः स्वः सवन्त्या वयस्याम् ॥३९(९७) _34 ") N अशिवप्राणिनां. ..... ") 8 भवति (for भवतो). 35 ) B दष्टं प्रायो (for दृष्ट-). -")N श्रुणु. 36 ") हदयं (Tor तव हत्). 37.") B'वने (for मही-).-) B जन्मन्यस्मिन्भवति विरतिः. -") B विषयविषमाकण्ट'. 38 )B भुवां मण्डलं मण्डयन्ति. - ) B वहन्तः (tor वहन्ते). 39 ") N किं (for भो).

Page #322

विज्ञानशतकम् ।
भुक्तिः कापि न मुक्तिरस्त्यभिमता क्वाप्यस्ति मुक्तिर्न सा काश्यामस्ति विशेष एव सुतरां श्लाघ्यं यदेतद् द्वयम् । सर्वैरुत्तममध्यमाधमजनैरासाद्यतेऽनुग्रहाद्
देवस्य त्रिपुरद्विषः सुरधुनीस्नानावदातव्ययैः ॥ ४० ॥ (९८) विद्यन्ते द्वारकाद्या जगति बहुविधा देवताराजधान्यो यद्यप्यन्यास तथापि स्खलदमलजलावर्तगङ्गातरङ्गा । काश्येवाराम कूजत्पिकशुकचटकाक्रान्तदिक्कामिनीनां
क्रीडाकासारशाला जयति मुनिजनानन्दकन्दैकभूमिः ॥ ४१ ॥ (९४) काशीयं समलंकृता निरुपमस्वर्गापगासंभवस्थूलोत्तारतरङ्ग बिन्दु विलसन्मुक्ताफलश्रेणिभिः ।
चञ्चचञ्चलचञ्चरीकनिकरश्यामाम्बरा राजते
कासारस्य विनिद्रपद्म नयना विश्वेश्वरप्रेयसी ॥ ४२ ॥ (९५) वह्निप्राकारबुद्धिं जनयति वलभीवासिनां नागराणां
गन्धारण्यप्रसूतस्फुटकुसुमचयः किंशुकानां शुकानाम् । चाकारो वसन्ते परमपदपदं राजधानी पुरारेः
सा काश्यारामरम्या जयति मुनिजनानन्दकन्दैकभूमिः ।। ४३ ।। (९६)
भजत विबुधसिन्धुं साधवो लोकबन्धुं हरहसिततरङ्गं शंकराशीर्षसङ्गम् ।
दलितभवभुजंगं ख्यातमायाविभङ्ग
निखिलभुवनवन्द्यं सर्वतीर्थानवयम् ॥ ४४ ॥ (८७)
यदमृतममृतानां भङ्गरङ्गप्रसङ्गप्रकटितरसवत्तावैभवं पीतमुच्चैः । -
दलयति कलिदन्तांस तां सुपर्वस्रवन्तीं
किमिति न भजतार्ता ब्रह्मलोकावतीर्णाम् ॥ ४५ ॥ (८८) स्वाधीने निकट स्थितेऽपि विमलज्ञानामृते मानसे
विख्याते मुनिसेवितेऽपि कुधियो न स्त्रान्ति तीर्थे द्विजाः । यत्तत्कष्टमहो विवेकरहितास्र तीर्थार्थिनो दुःखिता
यत्र क्वाप्यटवीमटन्ति जलधौ मञ्जन्ति दुःखाकरे ॥ ४६ ॥ (६३)
41 4 ) N कति न ता (for बहुविधा ). - " ) Ms. शाला कुसुमपरिमलाकृष्टहृष्टालिमाला. 42 ) N व्योमगा- ( for "संभव" ).
© ) N निकरारागाम्बरा- 45 4 ) B 464) N has a lacuna for मज - करे.
यममृतं.
# ) B कलिदोषांस्तां.
२१७
२८ भ. सु.

ww

Page #323

२१८
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे
नाभ्यस्तो धातुवादो न च युवतिवशीकारकः कोऽप्युपायो
नोवा पौराणिकत्वं न सरसकविता नापि नीतिर्न गीतिः । तस्मादर्थार्थिनां या न भवति भवतश् चातुरी कापि विद्व ज्ञात्वेत्थं चक्रपाणेरनुसर चरणाम्भोजयुग्मं विभूत्यै ॥ ४७ ॥ (५३) अर्थवोऽनर्थजातं भवति तनुभृतां यौवनादिष्ववश्यं
पित्राद्यैरर्जितेभ्योऽनुपकृतिमतिभिः खात्मनैवार्जितेभ्यः । यस्माद् दुःखाकरेभ्यस् तमनुसर सदा भद्र लक्ष्मीविलासं
4
गोपालं गोपकान्ताकुचकलशतटीकुङ्कुमासङ्गरङ्गम् ॥ ४८ ॥ ( ५४ ) भ्रातः शान्तं प्रशान्ते क्वचिदपि निपतन् मित्र रे भूधराग्रे ग्रीष्मे ध्यानाय विष्णोः स्पृहयसि सुतरां निर्विशङ्के गुहायाम् । अन्विष्यंस् तादृगत्र क्षितिवलयतले स्थानमुन्मूल यावत्
संसारानर्थवृक्षं प्रथिततममहामोहमूलं विशालम् ॥ ४९ ॥ ( १७ ) केदारस्थानमेकं रुचिरतरमुमानाट्य लीलावनीकं
प्रालेयाद्रिप्रदेशे प्रथितमतितरामस्ति गङ्गानिवेशे । ख्यातं नारायणस्य त्रिजगति बदरीनाम सिद्धाश्रमस्य तत्रैवानादिमूर्तेर्मुनिजनमनसामन्यदानन्दमूर्तेः ।। ५० ।। ( १०० ) सन्त्यन्ये त्रिदशापगादिपतनादेव प्रयागादयः
प्रालेयाचलसंभवा बहुफलाः सिद्धाश्रमाः सिद्धयः । यत्राघौघसा भवन्ति सुधियां ध्यानेश्वराणां चिरं
मुक्ताशेषभियां विनिद्रमनसां कन्दाम्बुपर्णाशिनाम् ॥ ५१ ॥ ( ९९ ) किं स्थानस्य निरीक्षणेन मुरजियानाय भूमण्डले
तद् विरतिर्भवेद् दृढतरा यस्य सादौ सदा । तस्यैषा यदि नास्ति हन्त सुतरां व्यर्थं तदन्वेषणं
स्थानस्थानधिकारिणः सुरधुनीतीराद्रिकुञ्जादिषु ।। ५२ ।। (४४) स्वान्तव्योम्नि निरस्तकल्मपघने सद्बुद्धितारावली
संदीप्ते समुदेति चेन् निरुपमानन्दप्रभामण्डलः । ब्रह्मज्ञानसुधाकरः कवलिताविद्यान्धकारस तदा
क व्योम क्क सदागतिः क्व हुतभुक् क्वाम्भः क्व सर्वंसहा ॥ ५३ ॥ (२५)
47 ) N न च सरस
(hypermetric).
49 4 ) N प्रशान्तं (for न्ते). - " ) 3 निर्विशङ्क
B उन्मूलयैतत् " ) B "वृक्षे. (for एव ). “ ) D "दहा (for "सहा). ') Bसा चैषा ( for तस्यैषा ).
48 ) B स्वात्मना वर्जितेभ्यः. 4 ) N अन्वेष्यं ( for अन्विष्यंस् ). B मथितगुरु (for प्रथिततम ). 51 ) B पुण्याः 52 ) B सक्चन्दनादौ (for यस्य सगादी.). N तदान्वेषणं. 53 ) Bataifa.

Page #324

विज्ञानशतकम्। विश्वेश्वरे भवति विश्वजनीनजन्मविश्वंभरे भगवति प्रथितप्रभावे । यो दत्तचित्तविषयः सुकृती कृतार्थो यत्र क्वचित् प्रतिदिनं निवसन् गृहादौ॥ ५४॥ चिद्रनमत्र पतितं वपुरन्धकूपे पुंसो भ्रमादनुपमं सहनीयतेजः। उद्धृत्य यो जगति तद् भविता कृतार्थो मन्ये स एव समुपासितविश्वनाथः ॥५५॥
यद्येता मदनेषवो मृगदृशशू चेतःकुरङ्गारयो'
धीराणामपि नो भवेयुरबलाः संसारमायापुरे । को नामामृतसागरे न रमते धीरः सदा निर्मले ___ पूर्णानन्दमहोमिरम्यनिकरे रागादिनक्रोज्झिते ॥५६ ॥ (४१) बालेयं बालभावं त्यगति न सुदती यत्कटाक्षर्विशालैर् .. अस्मान्विभ्रामयन्ती लसदधरदलाक्षिप्तचूतप्रवाला । नेतुं वाञ्छत्यकामान् स्वसदनमधुना क्रीडितुं दत्तचित्तान्
पुष्यनीलोत्पलाभे मुरजिति कमलावल्लभे गोपलीले ॥ ५७ ॥ (४२) शिव शिव महाभ्रान्तिस्थानं सतां विदुषामपि
प्रकृतिचपला धात्रा सृष्टाः स्त्रियो हरिणीदृशः । विजहति धनं प्राणैः साकं यतस् तदवाप्तये ।
जगति मनुजा रागाकृष्टान तदेकपरायणाः ॥५८॥ (३८) हरति वपुषः कान्ति पुंसः करोति बलक्षति
जनयति भृशं भ्रान्ति नारी सुखाय निषेविता । विरतिविरसा भुक्ता यस्मात् ततो न विवेकिभिर्
विषयविरसैः सेव्या मायासमाश्रितविग्रहा ॥५९ ॥ (३९) कमलवदना पीनोत्तुङ्गं घटाकृति विभ्रती
स्तनयुगमियं तन्वी श्यामा विशालगञ्चला । विशददशना मध्यक्षामा वृथेति जनाः श्रमं
विदधति मुधा रागादुच्चैरनीदृशवर्णने ॥६०॥ (४०) जनयति सुतं कंचिन् नारी सती कुलभूषणं
निरुपमगुणैः पुण्यात्मानं जगत्परिपालकम् । कथमपि न सा निन्द्या वन्द्या भवेन महतां यतः
सुरसरिदिव ख्याता लोके पवित्रितभूतला ॥ ६१॥ (४३) 54 4) B विश्वेश्वरो. B जनीनजन्मा. 55 ) B महनीयतेजः. - ) B संद्यः समुद्धरति (for. उद्धृत्य यो जगति). 56 °) N तदा (for सदा). 57 ) B दलक्षिप्त 59 ") N बलक्षिति. -- ) B 'विमुखैः (for °चिरसैः). .60 ) B मध्ये क्षामा. B nos. 51 = 18, 55 = 4. 6l ") B पालनं (for पालकम् ).

Page #325

२२०
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे धन्या एते पुमांसो यदयमहमिति त्यक्तचेतोविकल्पा . निःशङ्क,संचरन्तो विदधति मलिनं कर्म कामप्रयुक्ताः। जानन्तोऽप्यर्थहीनं जगदिदमखिलं भ्रान्तवद् द्वैतजालं __रागद्वेषादिमन्तो वयमयमिति हा न त्यजन्तेऽभिमानम् ॥६२॥ (१५) प्रज्ञावन्तोऽपि केचिच् चिरमुपनिषदाद्यर्थकारा यतन्तो
व्याकुर्वन्तोऽपि केचिद् दलितपरमता यद्यपि ज्ञाततत्त्वाः । तीर्थे तीर्थे तथापि भ्रमणरसिकतां नो जहत्यध्वखेदा __यत् तत् कष्टं विधत्ते मम मनसि सदा पश्यतम् तत्र कृत्यम् ॥६॥(५) तीर्थावस्थानजन्यं न भवति सुकृतं दुष्कृतोन्मूलनं वा
यस्मादाभ्यां विहीनः श्रुतिसमधिगतः प्रत्यगात्मा जनानाम् । सर्वेषामद्वितीयो निरतिशयसुखं यद्यपि स्वप्रकाशास्
तीर्थे विद्यास तथापि स्पृहयति तपसे यत् तदाश्चर्यहेतुः॥६४॥(४) उदासीनो देवो मदनमथनः सज्जनकुले
कलिक्रीडासक्तः कृतपरिजनः प्राकृतजनः। इयं म्लेच्छाक्रान्ता त्रिदशतटिनी चोभयतटे
कथं भ्रातः स्थाता कथय सुकृतिन् कुत्र विभयः ॥ ६५ (७९) निःसारा वसुधाधुना समजनि प्रौढप्रतापानल
ज्वालाजालसमाकुला द्विपघटासंघट्टविक्षोभिता । म्लेच्छानां रथवाजिपत्तिनिवहैरुन्मूलिता कीदृशी
यं विद्या भवितेति हन्त न सखे जानीमहे मोहिताः॥६६॥(८०) वेदो निर्वेदमागादिह नमनभिया ब्राह्मणानां वियोगाद्
वैयासिक्यो गिरोऽपि क्वचिदपि विरलाः सांप्रतं सन्ति देशे । इत्थं धर्मे विलीने यवनकुलपती शासति क्षोणिबिम्बं
नित्यं गङ्गावगाहाद् भवति गतिरितः संमृतेरर्थसिद्धौ ॥६७॥(८१) गङ्गा गङ्गेति यस्याः श्रुतमपि पठितं केनचिन नाममात्रं
दूरस्थस्यापि पुंसो दलयति दुरितं प्रौढमित्याहुरेके । सा गङ्गा कस्य सेव्या न भवति भुवने सज्जनस्यातिभव्या
ब्रह्माण्डं प्लावयन्ती त्रिपुरहरजटामण्डलं मण्डयन्ती ॥ ६८॥(८२) यत्तीरे वसतां सतामपि जलैमूलैः फलैर्जीवतां मुक्ताहंममभावशुद्धमनसामाचारविद्यावताम् ।
63 ) B नो जहात्यध्वखेदाद. 65 ") N सुकृती (for सुकृतिन्).
64 ") B गतप्रत्यगात्मा. - °) B 'शयसुखो. G8 ") N (wrongly ) मगडयन्तीम्.

Page #326

विज्ञानशतकम्। कैवल्यं करबिल्वतुल्यममलं संपद्यते हेलया
सा गङ्गा ह्यतुलाऽमलोर्मिपटला सद्भिः कुतो नेक्ष्यते ॥६९॥(८९) तीर्थानामवलोकने सुमनसामुत्कण्ठते मानसं
तावद् भूवलये सतां पुररिपुध्यानामृतास्वादिनाम् । यावत् ते न विलोकयन्ति सरितां रोचिष्णुमुक्तावली
श्रीमन्नाकतरङ्गिणी हरजटाजूटाटवीविभ्रमाम् ॥ ७० ॥ (९०) संसारो विविधाधिवाधविधुरः सारायते मानसे
निःसारोऽपि वपुष्मतां कलिवृकग्रासीकृतानां चिरम् । दृष्टायां घनसारपाथसि महापुण्येन यस्यां सतां.
सा सेव्या न कुतो भवेत सुरधुनी स्वर्गापवर्गादया ॥७१॥ (९१) यस्याः संगतिरुन्नतिं वितनुते वाराममीषां जनैर्
उद्गीता कविभिर्महेश्वरमनोभीष्टा महीमण्डले । सा सन्तः शरदिन्दुसोदरपयःपूराभिरामा नद
कोकश्रेणिमनोज्ञपुण्यपुलिना भागीरथी सेव्यताम् ॥ ७२ ॥ (८४) क्वचिद्धंसश्रेणी सुखयति रिरंसुः श्रुतिसुखं ___ नदन्ती चेतो नो विपुलपुलिने मन्थरगतिः।। तदेतस्या योऽर्थी सुरतरुलता नाकतटिनी __सदा सद्भिः सेव्या सकलपुरुषार्थाय कृतिभिः ॥७३॥ (९२) कलौ गङ्गा काश्यां त्रिपुरहरपुर्या भगवती
प्रशस्ता देवानामपि भवति सेव्यानुदिवसम् ।। इति व्यासो ब्रूते मुनिजनधुरीणो हरिकथा
सुधापानवस्थो गलितभवबन्धोऽतुलमतिः ॥ ७४ (८३) यावजागर्ति चित्ते दुरितकलुषिते प्राणिनो वित्तपुत्र
क्षेत्राद्यर्थेषु चिन्ता तदतिपरतया भ्राम्यमाणस्य नित्यम् । तावन्नार्थस्य सिद्धिर्भवति कथमपि प्रार्थितस्यार्तिभाजा __ कैवल्याख्यस्य लोके रमणसुखभुवो मुक्तदोषानुषक्तेः॥७५॥ (२७) सन्त्यर्था मम संचिताश च बहुधा पित्रादिभिः सांप्रतं
वाणिज्यैः कृषिभिः कलाभिरपि तान् विस्तारयिष्यामि वः। हे पुत्रा इति भावयन्ननुदिनं संसारपाशावलिं .
_छेत्तायं नु कथं मनोरथमयीं जीवो निरालम्बनः ॥७६ ॥ (६०) ___71 ) N "बधिरः (for "विधुरः). - ) B इष्टायां (for दृष्टायां). 72 d) N 'मनोज' (for मनोज्ञ'). 73 ") B हरन्ती पापौघान्सुरतरुवृता नाकतटिनी.. 75 ") N भ्राम्यमानस्य. 76 ") N बहुविधाः (for च बहुधा). - ) N पाशावली,
-") Nतु (for नु).

Page #327

२२२
भर्तहरिसुभाषितसंग्रहे जानन्नेव करोति कर्म बहुलं दुःखात्मकं प्रेरितः • केनाप्याप्रतिवाच्यशक्तिमहिमा देवेन मुक्तात्मना । सर्वज्ञेन हृदिस्थितेन तनुमत्संसाररङ्गाङ्गणे ___ माद्यबुद्धिनटीविनोदनिपुणो नृत्यन्ननङ्गप्रियः ॥ ७७॥ (४५) को देवो भवनोदयांवनकरो विश्वेश्वरो विद्यते , यस्याज्ञावशवर्तिनो जलधयो नाप्लावयन्ति क्षितिम् । इत्याम्नातमपीश्वरं सुरशिरोरत्नं जगत्साक्षिणं
सर्वज्ञं धनयौवनोद्वतमना नो मन्यते बालिशः ॥७८ ॥ (९) कस्यमौ पितरौ मनोभववता तापेन संयोजिता
वन्योन्यं तनयादिकं जनयतो भूम्यादिभूतात्मभिः । इत्थं दुःस्थमतिर्मनोभवरतियों मन्यते नास्तिकः ___ शान्तिस तस्य कथं भवेद् धनवतो दुष्कर्मधर्माश्रमात् ॥७९॥ (१०) हिक्काकासभगंदरोदरमहामेदज्वरैराकुल: __ श्लेष्माद्यैरपि निद्रया विरहितो मन्दानलोऽल्पाशनः । तारुण्येऽपि विलोक्यते बहुविधो जीवो दरिद्रेश्वरो
हा कष्टं कथमीदृशं भगवतः संसारदुःसागरे ॥ ८०॥ (५८) माधत्तार्किकतात्रिकद्विपघटासंघट्टपञ्चाननस्र
तद्वदृप्तकृतान्तवैद्यककलाकल्पोऽपि निष्किंचनः । यत्र क्वापि धनाशया कृशतनुर्भूपालसेवापरो
जीवन्नेव मृतायते किमवरं संसारदुःसागरे ॥ ८१ ॥ (५५) आढ्यः कश्चिदपण्डितोऽपि विदुषां सेव्यः सदा धार्मिको
विश्वेषामुपजारको मृगदृशामानन्दकन्दाकरः । कर्पूरद्युतिकीर्तिभूपितहरि मण्डले गीयते __ शश्वदन्दिजनैर्महीतनुभृतः पुण्यैनं कस्योदयः ॥ ८२ ॥ (७) कर्तव्यं न करोति वन्धुभिरपि स्नेहात्मभिर्बोधितः
कामित्वादवमन्यते हितमतं धीरोऽप्यभीष्टं नरः । निष्कामस्य न विक्रिया तनुभृतो लोके क्वचिद् दृश्यते
यत्तस्मादिदमेव मूलमखिलानर्थस्य निर्धारितम् ॥ ८३॥ (४६)
____77 ") Nt महिना (for "महिमा). - - ") B मनुजः (for तनुमत् ). 78 ) N जलधियो (wrongly). 79 ") Bधर्माश्रयात्. 81 ) N कदन्त. (for "कृतान्त ).
-)N विनाशया (for धना). 82 ") धार्मिका. ----") B°कारको (for 'जारको). 83 ON अभिमन्यते. । निजहिन (ior हितमतं). - ") N दयमेव (for "दिदमेव).

Page #328

२२३
विज्ञानशतकम् । निष्कामा मुनयः परावरदृशो निधूतपापोदया
निःसङ्गा निरहंकृता निरुपमानन्दं परं लेभिरे । यद्गत्वा न लुठन्ति मातृजठरे दुःखाकरे मानवा
दुर्गन्धे पुनरेत्य काममकरे संसारपाथोनिधौ ॥ ८४ ॥ (२८) कामस्यापि निदानमाहुरपरे मायां महाशासनां
निश्चित्कां सकलप्रपञ्चरचनाचातुर्यलीलाक्तीम् । यत्सङ्गाद् भगवानपि प्रभवति प्रत्याहामोहहा
श्रीरङ्गो भुवनोदयावनलयव्यापारचक्रेऽक्रियः॥८५॥ (२१) तुल्यार्थेन त्वमैक्यं त्रिभुवनजनकस तत्पदार्थः प्रपद्य
प्रत्यक्षं मोहजन्म त्यजति भगवति त्वंपदार्थोऽपि जीवः । श्रुत्याचार्यप्रसादान् निरुपमविलसद्ब्रह्मविद्यस्तदैक्यं
प्राप्यानन्दप्रतिष्ठो भवति विगलितानाद्यविद्योपरीहः॥८६॥ (३२) संन्यासो विहितस्य केशवपदद्वन्द्वे व्यधायि श्रुता
वेदान्ता निरवद्यनिष्कलपरानन्दाः सुनिष्ठाश्चिरम् । संसारे वधबन्धदुःखबहुले मायाविलासेऽव्ययं
ब्रह्मास्मीति विहाय नान्यदधुना कर्तव्यमास्ते क्वचित् ।। ८७॥(३५) हित्वा विश्वाद्यवस्थाः प्रकृतिविलसिता जाग्रदायैर्विशे पैः
साधं चैतन्यधातौ प्रकृतिमपि समं कार्यजातैरशेषैः । ज्ञानानन्दं तुरीयं विगलितगुणकं देशकालाद्यतीतं
स्वात्मानं वीतनिद्रः सततमधिकृतशू चिन्तयेदद्वितीयम् ॥८८॥(३४)
अग्रे पश्चादधस्तादुपरि च परितो दिक्षु चान्यास्वनादिः
कूटस्था संविदेका सकलतनुभृतामन्तरात्मानियत्री । यस्यानन्दस्वभावा स्फुरति शुभधियः प्रत्यहं निष्प्रपञ्चा
जीवन्मुक्तः स लोके जयति गतमहामोहविश्वप्रपञ्चः॥९०॥(३६) काहं ब्रह्मेति विद्या निरतिशयसुखं दर्शयन्ती विशुद्धं
कूटस्थं स्वप्रकाशं प्रकृतिसुचरिता खण्डयन्ती च मायाम । क्वाविद्याहं ममेति स्थगितपरसुखा चित्तभित्तौ लिखन्ती
सर्वानर्थाननर्थान् विषयगिरिभुवा वासनागैरिकेण ॥९१ ॥ (२६.)
85 ") N महाशासना(:). -- ") N "चके क्रियाः. 86 ) B नाद्यविद्यो निरीहः, Locuna in N for 89. 90 ") N धान्या (for चान्या")?. 91 ") Bकाह. -") B कूटस्थ- (ior कूटस्थं). -") B गिरिभ वा.

Page #329

२२४
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे अहं ब्रह्मासीति स्फुरदमलबोधो यदि भवेत् • पुमान्पुण्योद्रेकादुपचितपरानर्थविरतिः । तदानीं क्वाविद्या भृशमसहमानौपनिषदं
विचारं संसारः क च विविधदुःखैकवसतिः ॥ ९२ ॥ (३३) कश्चित् क्रन्दति कालकर्कशकराकृष्टं विनष्टं हठाद्
उत्कृष्टं तनयं विलोक्य पुरतः पुत्रेति हा हा क्वचित् । कश्चिन् नर्तकनर्तकीपरिवृतो नृत्यत्यहो कुत्रचिच्
चित्रं संसृतिपद्धतिः प्रथयति प्रीतिं च कष्टं च नः ॥ ९३ ॥(६८) नानं जीयति किंचिदौषधवलं नालं स्वकार्योदये ___ शक्तिशू चङ्गमणे न हन्त जरया जीर्णीकृतायां तनौ । अस्माकं त्वधुना न लोचनबलं पुत्रेति चिन्ताकुलो
ग्लायत्यर्थपरायणोऽतिकृपणो मिथ्याभिमानो गृही ॥९४ ॥ (५०) अन्नाशाय सदा रटन्ति पृथुकाः क्षुत्क्षामकण्ठाः स्त्रियो
वासोभी रहिता बहिव्यवहृतौ निर्यान्ति नो लज्जया। गेहादङ्गणमार्जनेऽपि गृहिणो यस्येति दुर्जीवितं
यद्यप्यस्ति तथापि तस्य विरतिनोंदेति चित्रं गृहे ॥ ९५ ॥ (५७) सद्वंशो गुणवानहं सुचरितः श्लाघां करोत्यात्मनो
नीचानां विदधाति च प्रतिदिनं सेवां जनानां द्विजः। योषित् तस्य जिघृक्षया स च कुतो नो लज्जते सजनाल
लोमान्धस्य नरस्य नो खलु सतां दृष्टं हि लज्जाभयम् ॥ ९६ ॥ (४९) कामादित्रिकमेव मूलमखिलक्लेशस्य मायोद्भवं ___मानामिति देवमौलिविलसद्राजिष्णुचूडामणिः । श्रीकृष्णो भगवानवोचदखिलपाणिप्रियो मत्प्रभुर
यस्मात् तत्रिकमुद्यतेन मनसा हेयं पुमार्थिना ॥ ९७ ॥ (२०) यत्प्रीत्यर्थमनेकधामनि मया कष्टेन वस्तु प्रियं ।
स्वस्साशाकवलीकृतेन विकलीभावं दधानेन मे । तत्सर्व विलयं निनाय भगवान् यो लीलया निर्जरो
मां हित्वा जरयाकुलीकृततर्नु कालाय तस्मै नमः॥९८॥ (६५)
921) क्व च तव ममेत्यल्पविषयोऽभिमानः (for भृशम'-'चार), 944) B "भिमानी.. 96 ") । यो वित्तस्य ( योषित्तस्य). 98 ") B °धालभि (for 'धामनि).

Page #330

२२५
२२५
विज्ञानशतकम्। आयुर्वेदविदां रसाशनवतां पथ्याशिनां यत्नतो
वैद्यानामपि रोगजन्म वपुषो यन्तर्यतो दृश्यते । दुश्चक्षुःकवलीकृतत्रिभुवनो लीलाविहारस्थितः ___ सर्वोपायविनाशनकचतुरः कालाय तस्मै नमः ॥ ९९ ॥ (६६) ते धन्या भुवने सुशिक्षितपरब्रह्मात्मविद्या जना
लोकानामनुरञ्जका हरिकथापीयूषपानप्रियाः। येषां नाकतरङ्गिणीतटशिलाबद्धासनानां सतां
प्राणा यान्ति लयं सुखेन मनसा श्रीरङ्गचिन्ताभृताम् ॥१००॥(३७) हे पुत्रा व्रजताभयं या इतो गेहं जनन्या समं
रागद्वेषमदादयो भवतु यः पन्थाः शिवोऽमायया । काशी सांप्रतमागतोऽहमह ह क्लेशेन हातुं वपुः
सर्वानर्थगृहं सुपर्वतटिनीवीचिश्रिया मण्डितम् ॥ १०१॥ (३) यत्साक्षादभिधातुमक्षमतया शब्दाद्यनालिङ्गितं
कूटस्थं प्रतिपादयन्ति विलयद्वारा प्रपञ्चस्त्रजः। मोक्षाय श्रुतयो निरस्तविधयो ध्यानस्य चोच्छित्तये
तत्राद्वैतवने सदा विचरताच् चेतःकुरंगः सताम् ॥ १०२ ॥ (३१) बुधानां वैराग्यं सुघटयतु वैराग्यशतकं
गृहस्थानामेकं हरिपदसरोजप्रणयिनाम् । जनानामानन्दं वितरतु नितान्तं सुविशदत्रयं शेषव्याख्यागलिततमसां शुद्धमनसाम् ॥ १०३ ॥
॥ इति श्रीभर्तृहरिविरचितं विज्ञानशतकं चतुर्थम् ॥
102 ) B [s]ज्ञानस्य (for ध्यानस्ः).
103
. 99 ) N दुश्चक्षोत्कवली'. Omitted in B.
२९ भ, सु.

Page #331

३९
१६०
३८०
२०८
२१३
ur
२०१
१४२
२२६
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहस्य
Alphabetical Index of Slokas Parentheses enclose a beginning found only in the critical apparatus.. Stanza No. Page Stanza
No. Page अकरुणत्वमकारण
२५ अभिमतमहामान
२०७ अकिंचनस्य दान्तस्य
अभिमुखनिहतस्य
२०८ अक्रोधवैराग्यजितेंद्रिय
अभुक्तायां यस्यां (अगम्यो मन्त्राणां न)
१२६ अमीषां प्राणानां
१६८ (अग्राह्यं हृदयं यथैव) २५९ १०१ अमेध्यपूर्ण किमि
३७५ अग्रे गीतं सरसका
अम्भोजिनीवनविलास अग्रे डुम्बः करधृत. ८२४ २०२ अयं निजः परो वेति
३७६ अग्रे पश्चादधस्तादु९० २२३ अयममृतनिधानं
२०९ अङ्गुल्यः पञ्चमे मासे
। अये दिष्टया नयो मम
३७७ अनेन गात्रं नयनेन
३५६ १३८ अरक्ते न सुखं वेत्ति अच्छाच्छचन्दनरसा
अरक्षितं तिष्ठति
३७८ अजातमृतमूर्खेभ्यो ३५७ १३८ अरण्यं सारङ्गैगिरि
३७९ १४१ अजानन्माहात्म्य ६२ | अरण्यरुदितं कृतं
१४१ अझं कर्माणि लिम्प
१३८ । (अरिमुखनिहतस्य) अज्ञः सुखमाराध्यः
अरुणांशुरुचं नवो
३८१ १५१ अज्ञानामवनीभुजा
१३८ । अरे चेतश्चित्रं भ्रमसि अज्ञेष्वज्ञो गुणिषु ३६० १३८ | अर्थानामीशिषे त्वं
६५ अतिकान्तः कालो
८१ | अर्था हसंत्युचितदानअत्र यत्पतितं वर्ण
३६१ अर्थाः पादरजःसमा
१४२ अदर्शने दर्शनमात्र
१२२
| अर्थेभ्योऽनर्थजातं अद्य श्वो वा मरण
२१६ अर्ध नीत्वा निशायाः अद्यापि नोज्झति हर:
२०२ ८१ अलमतिचपलत्वात् अधरामृतेन पित्त
१३९ | (अल्पस्नायुवसावि.) अधिगतपरमार्थान्
७ अवचनं वचनं प्रिय.
३८४ अधीत्य सकलं श्रुतं
३६३ अवशानाद्राज्ञां
१४२ अध्यात्मन्यवधीयतां ३६४ १३९ अवश्यं यातारश्चिर
१५७ ६१ अनन्तविभवभ्रष्टा ३६५ १३९ । अविदितशषसवि.
१४२ अनर्थमकरागारा
३६६ अविरलमदजलनि
३८७ १४२ अनल्पं जल्पन्तः कति
३६७ | अव्याधिगात्रमनुकू
१४२ अनाघातं पुष्पं किस२०३ .८१ अशीमहि वयं भिक्षा
२१० अनावती कालो
८२ (अशूची संचारे)
२१२ अनृजुत्वमसद्भावं
५८ २०९ (अश्नीमहि वयं भिक्षा) अनृतं साहसं माया
१४० | असत्यमप्रत्ययमूल
३८९ अन्तर्विषमता ह्येता
३६९
(असन्तो नाभ्याः ) अन्नाशाय सदा रटन्ति ९५
२२४
| असार: संसार सरअपरित्यक्तमात्मान
२१० असाराः सन्त्येते विरअपसर सखे दूरा
२०५ असारे खलु संसारे
३९१ अपि सर्वविदो न
असितात्मा सुसंनद्धः अपूर्वो दृश्यते बहिः
१४० असीव्यदेहे व
३९२ अपेक्षन्ते न पात्राणि
३७२
१४०
असूची संचारे तमअप्रियवचनदरिद्रैः
२०६ ८२ (अस्थिरात्मा समुन्नद्धः) अफलस्यापि वृक्षस्य
१४० (अस्याः स्तनौ यदि) अभित्तावुत्थिते चित्रे
३७४ १४. अहं ब्रह्मास्मीति स्फुर(अभिनवमदलेखा)
७ | अहं श्रान्तोऽध्वानं
ANNove
४८ । अवा
२०४
३६२
३५०
३९
३८६
२०४
३६८
१
३९०
७२
KwxWXWWWARA
३७०
१४०
२१२
३७१
३७२
24

Page #332

श्लोकानुक्रमणिका।
२२७
No.
Page
No. ३९३ ३९४
१४३ | आवास कल
१३८
SH
२१५
९४
३७ २०७
२७
२१३
Page 1 Stanza
| आवासः किलकिञ्चित१४३ | आवासः क्रियतां गांगे
(आवासः संशयानाम.) १३२ आविष्करोति न स्नेहं
आशया ये कृत्य दा
आशा नाम नदी मनो२०६
आशा नाम मनुष्याणां आसंसारं त्रिभुवनआसमस्ताक्षिविक्षेप आसारेण न हर्म्यतः आस्तां सकण्टकमिदं आहारनिद्राभयमै
X
४०४ १७३ ४०५ १७६
१३
२०६
१९७
१०
१४२ ४०६ ४०७
१४५
द
१९७ २१४
२० १३७ ४०८
૨૭
२२२
१२८
३९६
४०९
४१०
१४५ १४५ २१०
२१४ १५१
५९
२१७
४११
Stanza अहिरिव जनयोगं अह अहीनामपि अहोऽत्यर्थेऽप्यर्थ (अहो धन्याः केनित्) अहो वा हार वा आकारवेषसौभाग्यः आकारसंवृतिः कार्या आकाशमुत्पततु (आक्रान्तं मरणेन जन्म) आगतोहं * आघातं मरणेन जन्म आघ्राय पुस्तकं धन्याः (आच्छाद्य चन्दनरसा.) आजीवोन्छित्तये आशा कीर्तिः पालन आध्यः कश्चिदपण्डितो आत्मान धर्मकृत्यं च आदानस्य प्रदानस्य (आदाय पुस्तकं धन्याः ) आदित्यस्य गतागते (आदीर्धेन चलेन) (आदेयस्य प्रदेयस्य) आदौ मज्जनचीरहार आधिव्याधिशतैय. (आन्ध्यं धियो हरति) आपन्मूलं खलु युवआमर्षान्मदनः सद्यो आमीलितनयनानां आमोदैस्ते दिशि दिशि (आयातेति मनोरम) आयासशतलब्धस्य आयुलेखा पवनचआयुर्वेद विदा रसाआयुर्वर्षशतं नृणां आयुः कल्लोललोलं आरभ्य गर्भवसति (आरभ्यते न खलु) आरम्भगुवा क्षयिणी (आरोहणं समभिवी.) (आर्द्राच्छचन्दनरसा) आलस्यं हि मनुष्याणां आलापयत्यकार्याणि आलिङ्गत्यन्यमन्यं आलोकयति पन्थानं आलोड्य सर्वशास्त्राणि आवर्तः संशयानाम
२१८
३०८
इतः स्वपिति केशव २०६
इतो विद्युदल्लीविलइदं नासीन्न चोत्पन्नं
इदमनुचितमक्रमश्च १४३
इन्द्रं यक्षधरं अमंथ १४४
इन्द्रः प्रधान दिवि इमानि प्रायशस्तानि इमे तारुण्यश्रीनव
इयं पली भिल्लैरनुचित १४४
इयं बाला मां प्रत्यनवर१४४
इयत्येतस्मिन्वा निर७९
इयमुञ्चधियामलौकिकी १८
(इयमुन्नतसत्वशालि-) १४४
इयमुदरदरी दुरन्त२०८
इलिका भ्रमरीध्यानं
इह किं कुरङ्गशावक २०२
इह तुरगशतैः प्रयान्तु ४९
(इह हि बहुभिरुक्तः) १४४
इह हि मधुरगीतं १४४ २२५ ईर्ष्याद्धि कुप्यते वेश्या
४१२
४१३
४२
४१३
१४६
४१४
४०
२०३
८२६ ४१५
४१६
१४६ १४६
३
४००
१०२
४२
४०१
२०७
२००
20
१९२
२०८
२०
२७७
४१७
१४६ १४६
३२३
४१९
१४७
| उक्तस्ते रुधिरेणाह २१२ | ( उचितमनुचितं वा) १०८ | उच्चैरेप तरुः फलं
उच्छिष्टं करखपरं १२६ उडुगणपरिवारो ३९ | उत्खातं निधिशङ्कया
उत्खातान्प्रतिरोपयन् २०७ | उत्तानोच्छूनमण्डूक
| उत्तिष्ठ क्षणमेकमुबह १० उत्तुङ्गशैलशिखरे
| उत्पादिता स्वयमियं ३७ उत्सवादपि नीचानां
२१६
४२०
१४७ १४७
२०४
१४४
१४८
१४८

Page #333

२२८
Stanza
No.
Page
. १८
१५०
3009
m
२०७ १०४
२१४
१५०
उदग्रा यौवन्योगाः उदन्वच्छन्नाभूःस उदयति यदि भानुः उदयस्थः सहस्रांशुईष्टे उदासीनो देवो मदनउदीरितोऽर्थः पशुनाउदेति घनमण्डली (उद्गाढप्रेमसंरम्भा.) (उद्घाटिताखिलखल-) उद्भासिताखिलखलउद्यमं कुर्वतां पुंसां उद्यानेषु विचित्रभोजउद्वृत्तस्तनभार एष उन्मत्तप्रेमसंरम्भादाउन्मीलत्रिवलीतरङ्ग(उन्मीलितनयनानां) (उपचरितव्याः सन्तो) उपदेशो हि मूर्खाणां उपरि घनं धनपटलं (उपरि निपतितानां) (उपायाः सन्त्येते विर-) उरसि निपतिताना उरो मासइये जाते उष्णमन्नं घृतं मा
२२७
१०१
१५१
१४५
२९ २२२
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहस्य No. Page Stanza ४२५ १४. ऐश्वर्यस्य विभूषण २१९
१.४८ ॐकारे सत्प्रदीप २०६ ( ,) २२०
१४८ क आलप्तः प्रियाः ४२८ १४८ कक्षे किं मितपुस्तक ११५
कदर्थितस्यापि हि
कदा गोविन्दति अति२८
कदाचित्कष्टेन द्रविण १४८
कदा भागीरथ्या भव. कदा भिक्षाभ:
कदा वाराणस्याममर११५
कन्थासंचरणं कदन्नः ४०
कपिकुलनखमुख२१५
(कमठकुलाचल दिग्गज)
कमलबदना पीनोत्तङ्गं ४३१
(कारिणीयेपा दीपित-)
करे श्लाव्यरत्यागः १२३
कर्तव्यं न करोति ८३
कायत्तं फलं पुमा १२३
कलिलंकरोग कली गङ्गा कारयां कल्पान्तपवना वान्तु
कश्चित्कन्दनि काल१४९ कश्चम्बति कुलपुरुषो
कस्य मौ पितरौ
कः काल: कानि मित्रा१८५
| काचिन्मृगाक्षी प्रिय
कान्ताकटाक्षविशिखा | कान्तेत्युत्पललोचनेति कामव्याघ्र कुमति कामस्यापि निधानकामादित्रिकमेव कामिनश्चरितारेभिः कामिनाकायकान्तारे (कारणलभकारण) काश्यं स्तनयोदशो कावेरीतीरभूमीरुहकाशीयं समलंकृता
(काहं ब्रहाति विद्या) ८०
(किं कन्दर्प कर कदर्थ-) कि कन्दाः कन्दरेभ्यः कि का कन्दरेभ्यः कि कपरैः किमु मलय
कि कुर्मः किं भजामः ८२७ २०६ । कि कर्मस्य भरन्यथा
MAA XXNX
२२८
ܫܐܐ
७४
४४६
२२१ १५१
२२४
AUR
२२०.
१४.
७.
२२२
१८०
७५
२४
२१६ २२३
एक एव खगो मानी एक एव सतां दोषो (एकस्माद्विरमेन्द्रियार्थ.) एकाकी निःस्पृहः शान्तः एकान्तशीलस्य दृढव्रत(एकाश्चलद्वलयसंहति.) एकेनापि हि शूरेण एके सत्पुरुषाः परार्थ एकैव काचिन्महतां एको देवः केशवो वा एको रागिषु राजते (एको वासः पत्तने वा) एतत्कामफलं लोके एतस्मात्कथमिन्द्रजाल एतस्माद्विरमेन्द्रियार्थएतस्याः स्तनभारभङ्गुरएताश्चलदलयसंहति एतानि तानि नवयौ. एता हसन्ति च रुद्र एते ते दिवसास्त एव (एते सत्पुरुषाः परा-) ऐश्वर्यतिमिरं क्षुः
२०८ ४२
.XXX
५५१
१२४
१५०
१८४
.४५२
१५२
२१६
२३२

Page #334

श्लोकानुक्रमणिका।
Stanza
Page
२३३
२२१
४७०
१७
२१३ २२३
९२
ار
७३
८३० २३६
२०३
بي
४५७
२३७
است
Pagne Stanza
१ः कचिद्धंसश्रेणी मुख१५. कनिमौ शय्या क्व१५. कचिद्वीणानादः क्क१५६ क यातः क्वायातो द्विज १५ काहं ब्रह्मेति विद्या १५२ क्षणं बालो भूत्वा
क्षणं रटन्ती रुदती
क्षान्तं न क्षमया १५२ क्षान्तिश्चेत्कवचेन २१८ क्षीणठक्करदत्तस्य
क्षीरेणात्मगतोदका क्षुत्क्षामोऽपि जरावक्षुद्राः सन्ति सहस्रशः क्षोणीशाश्रयिणां परो
|क्षामं वासो वनभुवि २०३
(खगार्न विदारिता) २५१ वद्योतो द्योतते तावत्
खलोलापा- सोढा कथ २१० खल्बाटो दिवसेश्वरस्य
و
५९
२०८
किं. गतेन यदि सा न किनिदन्तहिते भानो किं तेन हेमगिरिणा ( दाराः कन्दराभ्यः) किं वाले तव सुव्रणो कि. यामि विक्रमपुरं (किं वासा: कन्दरेभ्यः) किं वेदैः स्मृतिभिः किं शाकानि न सन्ति कि स्थानस्य निरीक्षकिमस्माकमनेनेति कि.मिह बहुभिरक्तैः कियती पञ्चसहस्री कीतिरते धनिका कुकीलसंनिधाने कुचैलागतभारो कुरमपदवलक्तिदेहा कुहिनीनां पुरो देयो कुदिन्या सह कर्तव्यः कुतश्चित्संप्रदश्व कुसुमस्तबकस्येव कृच्छ्रेणामध्यमध्ये कृत्वोंकार प्रदीप
ب
ه
४५८
४७१
४७३
४७४
.
.
२२०
.
४७६
५५५
.
२४०
४७८
४७९
१५६
८४३
२०४
२०९
१३०
४८०
१५६
१५६
कृमिकुलचितं लालाकृशः काणः बजः श्रवणकृशोऽपि धन्य: सुजनः कृशोऽपि सिंहो न समो कृपणः करोत कल्याण केदारस्थानमक - केयूरा न विभूपयन्ति केशानाकुल पन्दशी केशाः संयमिनः श्रुतेकेपानिनिजोशमान कैवर्तकर्कश कर ग्रहको देवो भवनोदयाको धमा भूतदया किं को न याति व लोके (कोपीन शतखंड.) को लामो गुणिसंकोशात्तदप्यधिष्ठान (कोपीनं वा ततः किं) कोपीनं शतखट(क्रिमिकुलनितं) क्रियादौषधरकामः क्रीडां करिष्यति किकचित्सुभ्रमः कवि
| गङ्गा गङ्गेति यस्याः गङ्गातरङ्गकणशीकरगङ्गातरङ्गनिधूत गङ्गा पापं शशी तापं | गङ्गातीरे हिमगिरिशिला.
| गजभुजंगविहंगम१५३ गतं कर्णाभ्यर्ण १५३ गतं तत्तारुण्यं तरुणि
| गतं तत्तारुण्यं युवति३० गतं न शोचामि कृतं ५७ | गत्वा वेश्याम विश्वासं | गन्धाढ्यां नवमल्लिका
गर्मस्थं जातमात्र १५३ / गर्भावासे शयित्वा
गर्व नोदहते न
| (गाङ्गे तीरे हिमगिरि-) १५४ | गात्रं पात्रं प्रथम
गात्रं संकुचितं गतिगात्रैगिरा च विकलश्चगान्धर्व गन्धसंयुक्तं गुणवदगुणवद्वा
गुरुणा स्तनभारेग १३ | गुरुबन्धुसुहृवर्ग २०४| गृहपद मिदं धर्मारण्यं १५४ | ग्रामे ग्रामे कुटी शून्या ३५ | ग्राह्यं ग्रहण
७८
१५६
९४
१५६
२३४
१५७
२८८
१३२
२०८
४८६
४८१
१५७ १५७
२१०

Page #335

२३०
No.
Page
Stanza ग्राह्यं नाम न चान्य ग्राह्यं नाम तिपक्षस्य
५०५ १२९
ar
२४७
९७
४८९
५३
१३७ ५०६ २८३ २१९
४९१ ४९२
१५९ १११
८७ .२११
चक्र सेव्यं नृपः सेव्यो चक्षुः संवृणु वक्र चण्डालः किमयं द्विमा चत्वारो धनदायादा चन्द्रः शोभति निर्मले चपलतरतरजैर्दूरमुत्सा चर्मखण्डं द्विधा भिन्नं चलन्ति मेरुप्रमुखा चला लक्ष्मीश्चलाःप्रा(चाण्डालः किमयं) चिदेव ध्यातव्या सतत चिद्रत्नमत्र पतितं चिन्तायाश्च चिताचिन्तितं यदनेनासीद् चीराणि किं पथि न चुम्बन्तो गण्डभित्तीर चूडोत्तसितचारुचन्द्रचेतश्चिन्तय मा रमां चेतःप्रेतसमं समंचेतोहरा युवतयः चेष्टा भवति पुनार्यों
५०७ ५०८ १७२ ५०९ ५१०
१५९
६८ १६०
१६०
१५८
१८८
४९६
४१ ४९७
N
१५८
१३६
५१२
१६० २१०
२४५
६७
५१३
१६०
१५८
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहस्य No. Page | Stanza
०७ ज्ञानात्सर्वपदार्थानां २०८
(ज्यादीर्घेण चलेन) ४८८ १५७
(ज्वलन्ति सार्धमन्येन) १५७
ततो विद्युदल्लीविल२४२
तत्पाण्डित्यं न पतति ४९० १५७
(तत्त्वज्ञानविवेकिनो) १५७
(तदन्तच्छन्ना भूः) १५७
तदेवार्थयते येन ४९३ १५८ ४९४ १५८
तन्वीकटाक्षशरसंधित४९५ १५८
तपन्तु तापैः प्रपतन्तु २४३
तपस्यन्तः सन्तः किम
तया कवितया किंवा २५ २१४
तरुणि संचर संवरतरुणीवेषा दीपित
तस्मादनन्तमजरं २०८
तस्यातिरेजे नवनीरजा
तस्याः स्तनौ यदि २४४
तानीन्द्रियाणि सकला ताम्बूलं मदिरा माल्यं
तावत्सत्यगुणालयः ४९८
तावत्स्नानसुरार्चनादि
तावदेव कृतिनामपि १५८
तावदेवामृतमयी २४६
९७ तावन्महत्त्वं पाण्डित्यं
तिष्ठतावदयं कोऽपि
२१४ तीणे जीर्ण कुटीरं ८४४
तीर्थानामवलोकने २१९ | | तीर्थावस्थानजन्यं ८२ तुझं वेश्म सुताः सता२३ तुल्यार्थेन त्वमैक्यं २०३ तृपातैः सारङ्गैः प्रति
तृषा शुष्यत्यास्ये ५०१
तृष्णां छिन्धि भज क्ष१८ (तृष्णा न जीर्णा वय-)
१० । ते धन्या भुवने सुशि५०२ १५९ | (ते धन्या ये विरागा)
९७ | तोयैरल्पैरपि करुणया
त्यत्वा सङ्गमपारपर्वत
त्यत्तवा स मां कथं
२११ त्यज दुर्जनसंसर्ग ७७ २२२ त्रिविधस्तु मतः कामी ५०३ १५९ | त्रैलोक्यं मधुसूदनस्य २४९
९८ | त्रैलोक्याधिपतित्वमेव २८८ ११३ वं राजा वयमप्युपा५०४ १५९ त्वत्साक्षिकं सकल२५० ९८ त्वमेव चातकाधारो
१६०
५१४
७७ १२५
छिन्नोऽपि रोहति तरुः
२५१
२१
३८ ५१५ ७०
२०८ १६०
२०४
२२१
२०४
२२३
५१६ २५३ ४४
१५९
१५५
२४
जगाम व्यर्थ मे बहु जवान्तराले विमले जनयति सुतं कंचि. (जनावर्ती कल्ये) जयन्ति ते सुकृतिनो जलमध्ये दीयते दानं जल्पन्ति सार्धमन्येन जवो हि सप्तेः परमं जाड्यं धियो हरति जाड्यं ह्रीमति गण्यते जातस्त्वं भुवनाधिपो जातः कूर्मः स एकः जातियतु रसातलं जात्यन्धाय च दुर्मुजानकीवदनोल्लासजाननेव करोति जिड़ा तृप्यति चुंबनाजीर्णा एव मनोरथाः (जीर्णा कन्था ततः किं) जीर्यन्ति जीर्यत: केशा ज्ञानं सतां मानम
१०० ५४२
५१७
५१८
२२५ १६४ १६१ १६१ २०८ १६१ २०९
३९
५२
१६१
५२० २५४
५२१

Page #336

श्लोकानुक्रमणिका।
२३१
No. ५२२
No.
Page
१६१
७८
२५५
१६४
५२३
५२४ ર૭૪
१९६ ૧૪૨ ५४३
१०७
३५
१६४ १६५ १६५ १६५
५४५
५२५
५४६
१६५
५४७
२६२
५४८
१६५ १०२ १६६ १६६
५२६ ५० ५४ ५२७ २५६ ५२८ २५७ १५२
१६६
३६
१९६
२१६ ७८
५३०
१६६
५५२
१६६
१२६
Stanza ददति तावदमी विषयाः ददतु ददतु गालीदद्यात्साधुर्यदि निजदन्तैरुञ्चलितं धिया (दयितः प्रणयवतीनां) (दष्टं प्रायो विकल) दाक्षिण्यं स्वजने दया दातव्यं भोक्तव्यं दातव्यं मुखताम्बूलदातारो यदि कल्पदानं भोगो नाशस्ति(दानेन पाणिन तु) दारिद्याद् हियमेति दिकालाधनवच्छिन्नादिग्गजकमठकुलाचल दिश वनहरिणीभ्यो दीना दीनमुखैः सदैव दुरापूरेण कामेन दुराराध्यः स्वामी दुर्गाचं हृदयं यथैव दुर्जनवदनविनिर्गत दुर्जनः परिहर्तव्यो (दुर्मत्रान्नृपतिर्विन) दुःखं स्त्रीकुक्षिमध्ये दूरादथै घटयति नवं (दृशाणे सर्वस्वे) दृष्टप्रायं विकलदृष्टा दृष्टिमधो ददाति देवं चन्द्रकलाधरं (देवेन प्रभुणा स्वयं) देशकालानतिक्रान्तं देशे देशे कलत्राणि देहाद्यात्ममतानुसारि देहीति वचनं श्रुत्वा (दैवात्कन्दुकपातेन) दैवेन प्रभुणा स्वयं दौर्मच्यान्नृपतिर्विनद्रष्टव्येषु किमुत्तमं द्यूतं मांसं सुरा वेश्या द्विरष्टवर्षा योषित् द्वेष्यः स्यात्सूचिताभावे दौ विप्रो विप्रमाग्निं
२१३
२५८ २५९ ५३१ २७
२३ ५२९ २६०
१४
२१३
Page 1 Stanza
धन्यास्त एव चपला१०० धन्यास्तु ये भुवि १६२ (धन्यास्ते गिरिकंद.) १६२
धन्यास्ते वीतरागा
धर्मः प्रज्वलितः तपः २१६ धर्मार्थकाममोक्षाणां
२८ धातस्तात तवैव १६२ धातस्तात विरुद्धोऽपि २१० विकिं जीवितमापदेक१६२ धिक्तस्य मन्दमनसः
दिग्धिरतान्क्रिमिनिर्वि
| धीरध्वनिभिरलं ते १६२
धैर्य यस्य पिता १०० ध्यानव्यग्रं भवतु १६३ (ध्यानानां गिरिकन्दरे) १०१ ६. न कश्चिच्चण्डकोपाना
न कुर्यात्पापपुत्रीयं
न कुर्याद भिचारोग्र १०१
न गम्यो मत्राणां न च न चेत्ते सामर्थ्य न जानीषे मूर्ख
न तादृक्कपरे न च १६३
न दुर्जनः सज्जनतामु
न देवे देवत्वं कपट१२७
न ध्यातं पदमीश्वरस्य २१६
न नटा न विटा न १६३
न नाकपृष्ठं न च १६३
न निर्मिता केन च १०२
नमस्यामो देवान्ननु
नम्रत्वेनोन्नमंतः पर१६३
न परिहरति मृत्युः
| न भवति भवति च १६४/ न भिक्षा दुष्प्रापा पथि१०८ न भोगहार्या न च १०२ नरपतिहितकर्ता १० नवमेऽधोमुख विद्याद् ४३ | न विद्यया केवलया १६४ न विषममृतं कर्तु १६४
न वैराग्यात्परं भाग्यं न संसारोत्पन्नं चरिन स कश्चिदुपायो
न सा सभा यत्र न १६४ न हि भवति यन्न भाव्यं २२० | नाकाले नानवसरे
७८ (नागं बालमृणाल-) १६४ नागो भाति मदेन
१२ १०
५५३ ५५४
१६७
१६७
१०२
१५४
६१
१६५
५५७
१६७ १.
૨૨
५३२ ५३३ २६१
६१ ५३४
३३ ५३५
२०९
१६७
५५९
१६७
५६०
१६७ १६८
२७६
२६१
५६२
५६३
१६८
५६६
५३६ ५३७
२६ ५३८
१०३
ra
२६३ ५६७ ५६८ ५६९
५३९
१६. १६९ २०७
६२
धनतनयविपत्तिव्याधि धन्या एते पुमासो धन्यानां गिरिकन्दरे धन्यानां नवपूगपूरित
१९६
५४०
५७०
१६९

Page #337

२३२
No.
८३३ ५९०
Page २०३ १७१
to
५९१
५९२ ।
२१८
१७२ १७२ २०७ १७२ १७२
७८
४७
५९३ ५९४
१६९
१२
१७२ १७२
२६४
१०४
२०९
२०
५७७
४६ १६७
५९७
१७०
५९८ ८३४
१७२ २०३ २०६ १०५
Stanza नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां नात्यन्तं दर्शद्देयं नाथे श्रीपुरुषोत्तमे नाधीतं शब्दशास्त्रं नान्नं जीयति किंचिनाभिलाषे रते यस्याः नाभ्यस्ता भुवि वादि. नाभ्यस्तो धातुवादो नामाप्यन्यतरोनिमीनामृतं न विषं किंचि नायं जनो मे सुखनायं ते समयो रहस्य नारी रक्तानुरक्ता नालस्यप्रसरो नासावा मरणादित्थं नासीत्कश्चित्परित्राता नाहं कामो महाराज नितम्बालसगामिन्यः नित्यमलेशलभ्येन नित्यानित्यपदार्थनिद्रामुद्रितलोचनो निन्दन्तु नीतिनिपुणा निरक्षरान्वीक्ष्य धना(निर्द्रव्यो हियमेति) निवृत्ता भोगेच्छा पुरुष निष्कण्टकेऽपि न सुखं निष्कामा मुनयः परानिःसारा वसुधाधुना नीचा दुःखेन याच्यन्ते नीत्वात्मानं प्रकाशत्वनूनं हि ते कविवरा नूनमाज्ञाकरस्तस्याः नेता यस्य बृहस्पतिः नैवाकृतिः फलति नो खड्गप्रविदारिता नो चिन्तामणयो न नो धर्माय यतो न नोपभोक्तुं नच त्यक्तुं नो पश्याम्यसतां मुखं नो मेघायितमर्थवानो वक्तुं न विलोकिनुं नो विद्या न च भेषजं नो सत्येन मृगाङ्क (न्यूनमाज्ञाकरस्तस्याः)
२६५
भर्तृहरिसुभाषितसंग्नहस्य No. Page Stanza
१६९ | पत्रं न चित्रमपि न २३ २०७ पत्रं नैव यदा करीर
| पद्माकरं दिनकरो ५७३
पन्था खेदसिनो मुग्धे २२४ परं स्वभाव एवैपो
परतत्रः सदा रक्तश् परदारपरद्रव्यपरद्रोह परापवादवादेन
परिक्षीणः कश्चित् ९१
परिग्रहोऽतिदुःखाय १७० | परिचरितव्याः सन्तो १०३ / परिभ्रमसि किंवृथा
परिमलभृतो वाताः ५७६ १७० । परिवर्तिनि संसारे
(परे वने शत्रुजलाग्नि-)
१७० | परेपां चेतांसि प्रति८४५ २०४ | परोक्षे कार्यहन्तारं प्र१
परोपि हितवान्बन्धु५७८
पर्वताग्रे रथो यस्य ૨૭ २१५ पश्चात्तापकरो यासा ५७९ १७० पाणि पात्रयतां नि
१०३ पाणिः पात्रं पवित्रं २०३ पातालमाविशसि
पातालान समुद्धृतो
पातितोऽपि कराघातै२१२ पात्रापात्रविशेषोऽस्ति २२३ पान्थस्त्रीविरहानला
पापानिवारयति यो१७० | (पिनाकिनी प्राणभृतां)
(पिपासुश्चेत्कश्चित् )
| पुंसः स्त्रियां स्त्रियः पुंसां १२७
पुंसो वर्षशतं ह्यायुस्
पुण्यक्षेत्रं विषयविर४०
पुण्ये ग्रामे वने वा ५८१
(पुण्यर्मूलफलैः प्रिये)
पुरा विद्वत्तासीदुपशम ५८२ १७०
पुरो वा पश्चाद्वा क
पुष्पमूलफलैः प्रिये ५८४
(पूर्णे ग्रामे वने वा) १७१
| पूर्वे मांसमिदं न दूषण
पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि ५८७ १७१
प्रकाममभ्यस्यतु नाम १०८
(प्रज्ञामेति मनागनाग१२७
प्रशावन्तोऽपि केचिच्च
| प्रणमत्युन्नतिहेतोजी
१७१ प्रणयमधुराः प्रेमोद्गाढा २७४ १०७ | प्रतिकूलतमं यद्यदेक
२६८ २६९ १८९
१६२
७५ १७३
२७०
१०५
१७३
२७१
१०६
११८
MAKWADAVw
NAMKAMG
९९
३०० २५३ ६०१ ६०२
2
२७३ १७३
१७३
YN
V
२७९
७१
२७०
१०६
१८१ २७२ ६०४ १८१
१७३
५८३
७२ ७१
१७१
१७९
५८५
८४६
२०४
५८६
२०३
६०५ १२४
१७३
४९ २२०
पञ्चाननं परिसवत्यु (पतितः प्रणयवतीनां)
२७३
१०६

Page #338

Stanza
प्रतिदिनमयलसुलभे प्रत्यागतेन संपर्क प्रथमवयसि पीतं प्रथमायाः प्रियो ज्ञेयः
?
प्रथितः प्रणयवतीनां प्रदानं प्रच्छन्नं गृहप्रबोधयसि या सुप्तं ( प्रयतः प्रणयवतीनां )
प्रशान्तशास्त्रार्थविचार ( प्रसक्ते संसारे ) प्रसह्य मणिमुद्धरेन्म( प्रसादं प्रच्छन्नं )
(प्रसूते संसारे ) ( प्राक्प्राप्तेति मना )
प्राङ्मामेति मनोरमा( प्राग्वामेति ) ( प्राग्जाताल्पमना) प्राणाघातान्निवृत्तिः प्रातःखानमनःप्रसाद प्राप्ता जरा यौवन
प्राप्तापि रतिसंभोगं प्राप्ताः श्रियः सकल प्रायः कन्दुकपातेन ( प्रायः प्रणयवतीनां ) प्रारम्भगुर्वी क्षयिणी ) प्रारभ्यते न खलु ( प्रियपुरतो युवतीनां ) प्रियसखि विपद्दण्डाप्रिया न्याय्या वृत्तिर्मप्रीणाति यः सुचरितैः प्रोद्यत्प्रौढप्रिय
फलं स्वेच्छालभ्यं प्रति फलमलमशनाय स्वा
बन्दी विन्दति पत्रपात्र बन्धुवैरिजनायते गुण(बलिभिर्मुखमाक्रान्तं )
बहवः फणिनः सन्ति
वाले नीहारकाले बाले बालमृणालको
बाले बाले चकित
बालेयं बालभावं त्यज
बाले लीला मुकुलित
बाहू द्वौ च मृणालबिम्बाकारं सुधाधारं बीभत्सा विषया जुगुबुधानां वैराग्यं सुधा३० भ. सु.

No.
६०७
७०
६०८
५३
२७४
२७५
५४
२७४
६०९
२१२
९
२७५
२१२
१२४
१२४
१२४
१२४
३
६१०
६११
५०
१८६
२७६
२७४
६२
२७७
२७४
२७८
१८
२७९
२८०
२८१
१६१
६१२
६१३
१५६
६१४
६१५
६१६
६१७
५७
२८२
६१८
६१९
६२०
१०३
लोकानुक्रमणिका |
Page
Stanza
१७४ बुभुक्षितैर्व्याकरणं न २१० बोद्धारो मत्सरग्रस्ताः १७४ | ब्रह्मज्ञानविवेकिनो २०९ ब्रह्माण्डमण्डलीमात्रं १०७ ब्रह्मामृतं भज सदा
१०७
२०९
ब्रह्मा येन कुलालवन् (ब्रह्मेन्दुमौलिहरयो ) १०७ | ब्रह्मेन्द्रादिमरुद्गणांस्तृण१७४ | ब्राह्मणो जन्मना श्रेयान्
८४
४ (भक्तं भुक्तं ततः किं ) १०७ | भक्तिर्भवे मरणजन्मभगवन्तौ जगन्नेत्र
८४
४९
भग्नाशस्य करण्डपि
४९
४९
भजत विबुधसिंधुं भयप्रमत्तस्य गृहेष्वपि ४९ भर्ता यद्यपि नीतिशास्त्र भर्तृहरिभूमिपतिना
२
१७४
१७४
१०९
भवन्ति नम्रास्तरवः ७४ भवन्तो वेदान्तप्र
१०८ | भव्यं भुक्तं ततः किं
( भवति वचसि सङ्ग - ) भवद्भवनदेहली विकट
१०७ भानुर्भूवलयप्रदक्षि
२५
१०८
भारत्या वदनं श्रियाभास्वान्वेषः कलावान् १०७ | भिक्षा कामदुधा धेनुः १०९ भिक्षाशनं तदपि नी८ मिक्षाशी जनमध्य१०९ | भिक्षाहारमदैन्यमप्र१०९ | भीमं वनं भवति त
( भुंजीमहे वयं भिक्षा ) मुक्तिः कापि न मुक्तिभूमण्डलं लयमुपैति भूः पर्यङ्को निजभुज
भोगा न भुक्ता वयमेव
भोगा भरवृत्तयो
११०
६३
१७४
१७५
६१
१७५ भोगा मेघवितान
१७५ | भोगास्तुङ्गतरङ्गभङ्ग
१७५ भोगे रोगभयं
१७५ भोगे रोगभयं
२१९
( भो पान्थ पुस्तक - ) भो भो बुद्धिविचार
११०
२७५ भो मर्त्याः शृणुत
१७५ | भो लोकाः श्रृणुत
१७६ भ्रातश्चित्तसखे
२२५
अतः कष्टमहो महान्

No.
६२१
४०
२८३
२८४
४
'२८५
११२
२८६
६२२
२८८
१८७
६२३
२६
૪૪
६२४
६२५
६२६
१४७
६२७
६३
२८७
२८८
२९
६२८
६२९
६३०
१५८
२८९
२९०
४७
२१०
४०
९
२९१
१५५
२९२
१७८
२९३
२९४
६३१-२
८५०
६३३
२९५
६३४
६३५०
१६९
२३३
Page
१७६
२
१११
१११
२१२
११२
૪૪
११२
१७६
११३
७४
१७६
११
२१७
१७६
१७६
१७६
५८
१७६
२६
११२
११३
२१५
१७७
१७७
१७७
६२
११३
११४
२०
८४
२१७
२१२
११४
६१
११५
७०
११५
११६
१७७
२०५
१७७
११६
१७८
१७८
६६

Page #339

२३४
Page
No. ६५४
४९
१८०
Stanza भ्रातः शान्तं प्रशान्ते भ्रान्तं याचनतत्परेण भ्रान्त्वा देशमनेकदुर्गभ्रचातुर्याकुञ्चिताक्षा (भ्रदीर्येण चलेन)
१५९ १३१ ६५६ १३३
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहस्य No. Page | Stanza
२१८
मुक्ताभिः शुक्तिजीवैः ६३६ १७८ मुक्ताहारगुणीभूय १४८
(मुखं श्लेष्मागारं)
मुखेन चन्द्रकान्तेन १२९
मुग्धस्य बाल्ये कोमुग्धे धानुष्कता केयमुण्डं शिरो वदनमेत
मुदितमनोभवहासो १७८
मुधा मुग्धे दृष्टिं २९६
मूर्खत्वं हि सखे
मृगमीनसज्जनानां २९७
मृत्पिण्डो जल खया ६३९ १७८ मृत्योः सेना किमेना
११७
मृदुत्वं मृदुभिः श्लाघ्यं ६४० १७८
(मृषा शुष्यत्यास्ये)
मोहं मार्जयतामुपार्जय ६४१ १७९
मौनान्मूकः प्रवचन
६५७
१८१
६३७
६५८
२०६ १८१ १८१
६३८
११६ १७८ ११७
३२
३०४
११९
२९८
६६० ६६१ २५३
१११
१८२
१
६६२ ३०६
१२० २२०
८४७
६०
६६३ ६६४ ९८
१८१ १८२
६४२
६४३
६४४
२२४ २०६
११७
३२
मज्जत्वम्भसि यातु मणिः शाणोल्लीढः मत्तान्वित्तमदेन चित्तमत्तेभकुम्भदलने मत्तभकुम्भनिर्भेद मत्तभकुम्भपरिणामवंशजाः परमहामधु तिष्ठति वाचि मधुरमधुरस्निग्धं . मधुरयं मधुरैरपि मध्यत्रिवलीत्रिपथे मनसि वचसि काये मन्त्रिणां भिन्नसंधाने (मन्दान्मूकः प्रवचन) मम सखि दहति मरुदेशसमुत्पन्नमर्कटस्य गले बद्धा मर्यादामङ्गभीतेरमहाजनस्य संसर्गः महादेवो देवः महीशय्या शय्या महेश्वराणां सिद्धानां महेश्वरे वा जगताममा गाःप्रत्युपकारमातर्मेदिनि तात मातलक्ष्मि भजस्व माता मृताजनयिता मातेव रक्षति पितेव मात्सर्यमुत्सार्य विचार्य माद्यत्तार्किकतान्त्रिक मानमुद्हतां पुंसां माने नेच्छति वारयमाने म्लायिनि खंडिते मान्धाता सुमहीपतिः (मारोत्तंसितचारु-) मालती कुसुमस्येव मालती शिरसि जृम्भ(मा संचर मन पान्थ) मासैरष्टभिरह्ना च मितमायुर्व्ययोऽनित्यं मित्रं स्वच्छतया नृपं
२९९ १९०
२०८
२१२
१०२ २७६ ३०५
२२५ १०८ १२० १२०
२०३ यं शैवाः समुपासते
१५ (यतो मेरुः श्रीमान्) २०५ यत्तीरे वसतां सताम२०९ यत्नः कान्तासुखो १७९ यत्नादपि कः पश्यति १७९ यत्प्रीत्यर्थमनेकधा१७९
यत्र तत्रावलग्नासु
यत्र यत्र करोतीयो ७५ यत्रानेक क्वचिदपि १७९
यत्सत्तया शुचिवि. ११८ यत्साक्षादभिधातुम १७९
(यथा कन्दुकपातेन) ११८ | यथातुरः पथ्यमरोच११८
(यथा मेरुः श्रीमान्) २१२
यथा स्रग्वी तयर १७९ यथोक्तलक्षणै या
यदचेतनोऽपि पादैः २२२
यदध्यस्तं सर्व १८० यदभावि न तद्भावि १८०
यदा किंचिज्शोऽहं गज
यदा देवादीनामपि २०५ यदा मेरुः श्रीमान्निप
(यदा योगाभ्यास.) १८० यदासीदज्ञानं स्मर४६ यदासौ दुर्वारः प्रस४२ (यदाहं स्वच्छन्दं) १८. यदि धनिनः सत्पुरुषा १८० यदि नाम दैवगत्या १८० (यदि वनहरिणीभ्यो)
१८२
६४७
२०९
८४
२१४
६४८ ६४९
६६६
૧૮૨
५
३०३ ८४८
२१२ १२०
३०६
६५०
६६७
૨૮૨ १२१
१०४ ६५१ ६५२ ६५३
३०८ ६६८ ३०७ ર૬૭
१२०
१०१

Page #340

श्लोकानुक्रमणिका।
No,
|
Stanza
Page
Page २०५
८४९
No. ६८८ ६८९ ६३
१८५
१८५
७८ ६६९
२१०
६९०
३०८
१२१
१८५
६९१ .३१२
६७०
१२२
Y
w
२२१ ६९२
६७१
१८५
w
V
६७२
१८५
V
w
१८५
w
V
w
V
१२२ १८५
V
w
w
IY
in
१८६
w
६९४ ३१३ ६९५ ६९६ १७४ ६९७ ६९८ ६९९ ३१४ ७०० ७६३ ७०१
६७७ ६७८
दWW.
१८६ १८६
१२३
११९
३१०
१८६ १९५ १८६
४५
Stanza यदि वाञ्छसि मूर्खत्वं यदे वा रक्तया दत्तं यदि सा प्रमदा ननु यदेतत्पूर्णेन्दुद्युतिहरयदेतत्स्वाच्छन्द्यं विहयदेते साधूनामुपरि यद्धात्रा निजभालपट्टः यद्यपि चन्दनविटपी यद्यपि न भवति हानि यद्यपि भवति कुरूपो यद्यपि रटति सरोषं यद्यपि विधिवैगुण्यात् यद्यस्य नाभिरुचितं यद्येतत्प्रोद्यदिन्दुधुति. यद्येता मदनेषवो यद्वंशो विशदो यदङ्गयद्वक्र मुहुरीक्षसे न (यवृत्तस्तनभार एष) यन्नागा मदवारि ( यन्मिष्टं मधुनो) यममृतममृताना यमाराध्याराध्य यस्माच्च येन च यदा (यस्मादनन्तमजरं) यमिजीवति जीवन्ति यस्मिन्प्रार्थयते काले यस्याः सङ्गतिरुन्नति (यस्याः स्तनौ यदि धनौ) यस्यास्ति वित्तं स (यः प्रीणयेत्सुचरितैः) यः षट्सपलान्विजियां चिन्तयामि सततं याचते त्रिचतुरः यातं यौवनमधुना या तु पश्यत्यपश्यन्तं यामा स्वस्ति तवास्ति यामासाद्य त्रिलोकीयामो दुश्चेष्टधारां यावजागर्ति चित्त यावत्ते यमकिंकराः यावत्स्वस्थमिदं देह यावत्स्वस्थमिदं शरीरयावद्ददाति नाशेष या साधूंश्च खलान् यासामंशुकवातेन नासामजेनशीलत्वान्न
१८७
१८४
६७९ २८८
यास्यति जलधर
याः पश्यन्ति प्रियं १८२ युगपद्बहु संप्राप्य
युवा युवत्या सार्ध
| यूनामनङ्गं जयतां १८२ | यूयं वयं वयं यूयं
(ये ते सत्पुरुषाः) येन यत्र च भोक्तव्यं
ये नित्यं व्रतमन्त्रहोम १८३
ये निन्दन्ति परान् १८३
। येनैवाम्बरखण्डेन
ये प्राप्ते व्यसने
| येऽमी कूर्मकचाः १८३ | ये वर्धन्ते धनपति
| येषां न विद्या न
। येषां वल्लभया समं १८३ येषामज्ञानमूद
ये संतोषसुखप्रमो| योगेंद्रं च फलं (योगो नाभ्यसितो)
योऽन्तस्तत्वपरार्थ२१८
रक्तत्वं कमलानां रक्ताश्वसिति दीर्घाणि रक्ताल्पमपि या दानं
रति प्रार्थयते या तु २१०
रतेरिव निधानानि रत्नाकरं सकलगर्भरत्नाकरः किं कुरुते
रत्लाकरे परिहृता १०९
रत्नमहा(स्तुतुषुर्न
रथ्यान्तश्चरतस्तथा १२२
| रदननिःपतिता बलि१८४ रमन्ते किं न पशवः १८४
रम्यं हर्म्यतलं न किं २०९ रम्यं हर्म्यतलं नवा १८४ रम्याश्चन्द्रमरीचयः
(रयात्कन्तुकतः पाता) रागस्यागारमेकं (रागो नलिन्या हि)
| राजस्तृष्णाम्बुराशेर्न १८५ राजते राजमानायाः ___७७ राजन्दुधुक्षसि यदि
राजन्नमात्येषु पुरा१३ राजा दुर्जनसंपर्कात् १८५ रात्रिर्गमिष्यति भवि. २०६ रात्रिःसैव पुनःस
७०२ १५
२०७ २०९
६८०
१८४
२०९
७२
२२१
१८७ १८७
१३६
५२
४९ ७०३ ৪০২ ৩০২ ७०५
५२ ৩০৩
१८७
१८७
२७९ ६८१
२२
१८४
३११
१८७ २०४
६८२
२०६
६८३
३१५
P
७०८
१८७
६.४
७७
३८
V V
V wwwww
V
V V
१९३ २७६
१०६
२२०
AGRM
७०९
५८ ७१० ७११ ७१२
१८७ १८७ १८८ १२४

Page #341

२३६
Page
No. ३२२
१२६
७३८ ३२३ ३२३
७१६
१८८
१५६
७३
Stanza रात्रौ सुरतसंभोगरामस्य व्यसनं बलेरामाणां रमणीयमूरुरामोऽपि भर्ता गणको रामो येन विडम्बितो रुष्टे का परपुष्टे मन्दे रे कंदर्प कर कदर्थरे दारिद्य नमस्तुभ्यं रे पान्थ पुस्तकधर रे रे कोकिल मा रे रे चञ्चललोचना रेरे चातक सावधान रे रे चित्तमदान्ध रे रे तन्त्रक मा रोदीः (रोगस्यागारमेकं) रोमन्थमारचय
१२६ १२६ ६१ २९ २१७ १२७ २०४
४३ ३२४
८३८
७१०
७३९
१९१
७४० ७४१
१९१
७२२
W
१०६
૭રરૂ
VE
१९२ २१२ २०६ २०९ २१० २१० ८० १२७
६८
६६
(लक्ष्मीरम्ब भजस्व) लज्जां गुणौधजननीलज्जा लेहः स्वरलज्जे नद्यां निमज्ज लमेत सिकतासु लाङ्गलचालनमधलीलावतीनां सहजा लोभश्चेदगुणेन किं
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहस्य No. Page | Stanza
२०८ वरं शृङ्गोत्तुङ्गाहरु७१३ १८८ वरमहिमुखे क्रोधाध्मातो ७१४ १८८ | वर्ण सितं झटिति वीक्ष्य
(वर्णान्वितं जगति) ७१६ १८८ | वलिभिर्मुखमाक्रान्तं ७१७ १८८ | वहति भुवनश्रेणी ३१७
१२४ वह्निप्राकारबुद्धिं ७१८ १८८ वह्निस्तस्य जलायते ८५० २०५ वाङ्मनाकायशुद्धानां
१८८
वाचो हि सत्यं परमं ७२० ८९ | वाग्छा सज्जनसंगमे ७२१ १८९ | वासो बहूनां कलहो
२१५ विकीर्णहरिचन्दन१८९ | विगलदमलदान
| विश्वृत्तं पठन्नार्या विटानां चरितैरेभिः
विटैरनेकवेश्यानां ३०२
विटैरेवं तु वामाना३१८ १२५ | (विण्मूत्रामध्यमध्ये) ७२४ १८९ वितीर्णे सर्वस्वे तरुण७२५
विद्यन्ते द्वारकाद्या ३१९ १२५ विद्या काचित्स्फुरति
विद्या नाधिगता कलंक
विद्या नाम नरस्य रूप१६ | विद्वत्त्वं च नृपत्वं च
विद्वांसः शतसंख्य
३६ विद्वांसो वसुधातले ७२६ १९० | विद्वानेव विजानाति
५८ | विधिरेव विशेषगह
६३ विधूतकेशाः परिलोलि७२७ १९० | (विनामृतं विषं) ७२८
| विनोदमात्रमेवेदं ७२९ २९० विपश्चिदेहादी
२० विपदि धैर्यमथाभ्युदये ७३० १९० (विपधुच्चैः स्थेयं पदम-)
विपुलहृदयैः धन्यैः १९०
(वियत्पृथ्वी वायु-)
वियदुपरि समेधं ७३२ १९० वियद्भूतं भूतं यदवन
२१०
विरमत बुधा योषित्स७३३
१९० विरम विरमायासाद७३४ १९१ । विरहेऽपि संगमः खलु ७३५ १९१ विरुद्धस्तथ्यो वा ३२० १२५ (विलासिनीनां सहजा)
१२६ विवेकव्याकोशे ७३६ १९१ | (विशीर्णे सर्वस्वे) ७३७ १९१ षिश्रम्य विश्रम्य वन
१९९ ३२५
४१ ७४२
१७५
22
७०
७४३
७४४
१९२ १९२ १९२ १९२
१६१
৩৪৩ ७४८ ९१
१९३
१९०विनो
२०६
२१३
१७०
६७
१६२
वक्तुं चन्द्रविडम्बि वक्तं पूर्णशशी सुधावचसि भवति सङ्ग(वनफलमशनाय) वनभुवितनुमात्रत्राणवनानि दहतो वहे. सखा वनेऽपि सिंहा मृगवने रणे शत्रुजलाग्नि (वयं दरिद्राः कुशलाश्च) वयं येभ्यो जाताश्चिरवयमनिपुणाः कर्णवयमिह परितुष्टा वयमेव पुरा यूयं वयः शीतंत्वचीमुस्तान् वरं काय मौनं न च वरं गृध्रो हंसैः सलिलवरदरिद्रात्कुशलाश्च वरं पर्वतदुर्गेषु भ्रान्तं वरं प्राणच्छेदः समदवरं मृत्युर्बाल्ये भच वरं वनं व्याघ्रगजेन्द्र
७३१ १७७
१४०
१५
२१३
५५ २१३ १२८ १२८ १२९
३२६
૨૨૭ ३२८
૮૨
३२१
१२९
३२९ ३२५ १२१
१२७
४८

Page #342

२३७
No.
.
Page १३६
७५०
३४८ ७६८. ३४८
१९५.
१३६
२३ १२६
७५१
३२३
७६९
७७०
१९३
७७१
१९६ १९६ २०७
Standa विश्वामित्रपराशरप्रविश्वासायतनं बिविश्वेश्वरे भवति (विषमलमशनाय) विषस्य विषयाणां च विस्तारितं मकरकेतन(विस्तीर्णे सर्वस्वे) वीतरागभयक्रोधो वृक्षं श्रीणफलं त्यजति वृथाग्रे दशनो मुग्धे (वेदा नाभ्यसिता) वेदो निर्वेदमागादिह वेश्यया सह संभोगं वेश्यासौ मदनज्वाला वैराग्यं संश्रयत्येको व्य शरीरं सुभगं व्याघ्रीव तिष्ठति व्यादी'ण चलेन व्याधस्याचरणं ध्रुव व्यालं बालमृणालतंतुव्यालुम्पन्ति समाधिव्योम्नेकान्तविहारिणो
१९५
६७
१९६
७७२
८७ ७७३
२२३ १९६ १३१
१३०
१३१
३३६ १०३
१३०
४१
४२
६७
श्लोकानुक्रमणिका। No. Page | Stanza ३३० १२९ | (श्रुता भवति तापाय)
१९३ नुतिस्मृतिपुराणानां
२१९ (श्रुत्वा भवति) १६१ ६३ श्रोत्रं श्रुतेनैव न
| (श्वतं पदं शिरसि) ११४ રૂરલ १२७ | संकल्पमात्रमेवेदं ७५२ १९३ संगमविरह वित ७५३
संगीतभारतकथा ७५४
संचिन्तिता किमन्य ७६३
संतप्तायसि संस्थितस्य २२०
संदष्टेऽधरपल्लवे स ७५ २१०
संन्यासो विहितस्य ११०
संपदो जलतरंग३३१
| संपत्सु महतां चित्त ७५५ १९३ | संमोहयन्ति मदयन्ति ३३२
संसार तव पर्यन्त१२९ ५१ (संसारदुमनीरदे) ७५६ १९४ | संसारेऽपि परोपकार
२७
| संसारेऽस्मिन्नसारे कुन७५७ ९४ | संसारेऽस्मिन्नसारे परि७५८ १९४ संसारो विविधाधिबा
स कोऽपि स्मयंतां ११२ ४४ | सखे धन्याः केचित्
१९४ | (सगुणमपगुणं वा) ७६० १९४ स जातः कोप्यासीन्
१३५ (स जातो येन जातेन) ७६१ १९४ | स तां हृदि विनोदाय २४० ९४ | सति प्रदीपे सत्यग्नौ
(सत्यं चेत्तपसा च) ७६३ १९५ सत्यं जना वच्मि । ३३३
१३०
(सत्यं नैव बृहस्पति-) ७६२ १९५ | सत्यं सनोहरा रामा ७६३ १९५ (सत्यत्वेन मृगाङ्क) १००
सत्यां क्षितौ किं कशि
सत्यानृता च परुषा ७६४ १९५ सत्यामेव त्रिलोकी७६५
सदनमुपगतोऽहं ३३४
(सदा मेरुः श्रीमान्)
सदा योगाभ्यास७६६
सद्वंशो गुणवानहं ७६७ १९५ सन्त्यन्ये त्रिदशापगा
सन्त्यन्येऽपि बृहस्पति१०५ ४२ सन्त्यर्था मम संचिता ३३१ १३० सन्त्येवात्र वने वनेऽपि
२०७| सन्मार्गे तावदास्ते २३ | (स परप्रतारकोऽसौ)
३५ २२१ १९६
ওওx ३३७
१३२
७५९
३३८
३४७
१३२
३० १९६
७७५
१०
५३
৩৩৭ १०८ ७७७
४०
शंभुस्वयंभुहरयो शक्यो वारयितुं जलेन शतं वा लक्षं वा नियुत (शरच्चंद्रज्योत्स्ना.) शरीरं कुरूपं तथा (शशिदिवाकरयोग्रह-) शशी दिवसधूसरो (शस्त्रं नाधिगतं) शय्या शैलशिला शान्ते मन्मथसंगरे शास्त्रं नाधिगतं व्रतं शास्त्रज्ञोऽपि प्रगुणितशास्त्रोपस्कृतशब्दशिकता तैलं सुकृतं शिखिनि कूजति गर्जति शिरः शावै स्वर्गात्पशुशिव शिव महाभ्रान्ति शिशिरे निशासु वाते शीतार्ता इव संकुचन्ति शुभ्रं सद्म सविभ्रमा शृङ्गारद्रुमनीरदे प्रस(शृङ्गारे रमते कश्चित् ) शेते मया यथा साथै (श्रुतं श्रुतेनैव न)
१३
३३९
१९७ ૨૪ १३२ १९७ १२०
१३१
७७८ ३०६ १४६
५८
२१९ १९५
९६
२२४ २१८
७६
৩৬৭
२२१ १९७
३८
१२०

Page #343

२३८
No.
Page
८१०
२०१
३४३
३७
१३४
७८३
३४५
१३४ १३५
३४७
१३५
७९
३१
१३६
७९०
१९८
२०१ २०१
१९८
NWAY
v
२०१
७९२
१९८
४७
१३६ २०१
भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहस्य No.
Page Stanza १११ ४४ स्थगयति तमः शशाङ्क ७८० १९७ स्थाल्यां वैडूर्यमय्यां ७८१ १९७ | (स्थितं किंचिद्वक्ते) ૭૮૨
१९७
स्थितिः पुण्येऽरण्ये सह १९७
स्नात्वा गाजैः पयोभिः ७८४
१९७ स्पृहयति भुजयोरंतर७८५
स्फुरत्स्फारज्योत्स्ना ७८६ १९८
स्मितं किंचिद्वक्तं सर ७८७
१९८ स्मितेन भावेन च ल७८८
स्मृता भवति तापाय ७८९
१९८
स्रजो हृयामोदा
स्वगृहे पूजित मूर्यो ३४० १३२
स्वचित्तपरचिन्तयैव ७९१
(स्वजनबन्धुजनेष्व-) २१५
वदत्ता पुत्रिका धात्री
स्वपरप्रतारकोऽसौ ७९३ १९८ ८५१ २०५
(स्वप्नस्नायुवसा-)
वयं गुणपरित्यागाद ७९४ १९९
स्वयं देहः स उद्धारस् १६९
स्वयं भोक्ता दाता वसु २१२ १९९
स्वयं हि पच्यते पाक ७९६ १९९
(स्वयममृतनिधानं)
| स्वल्पस्नायुवसाव७९७
(स्वर्गद्वारकपाटपाट-) म्वादिष्टं मधुनो घृता स्वाधीने निकटस्थिते
स्वाधीनेऽपि कलत्रे
२०७| स्वान्तव्याम्नि निरस्त७९९
स्वायत्तमेकान्त हितं ८०० १९९
२०० हंहो पान्थ किमाकुल २०० हत्वा नृपं पतिमवेक्ष्य २०० हरति वपुषः कान्ति
हरिद्रा गोरसं चूर्ण १९
२०७
हरेलीलावराहस्य ८०४ २०० हर्तुति न गोचरं ८०५
हस्ते कृता सुरूपा च ८०६ २०० हासोऽस्थिसंदर्शनमक्षि
२०० हिंसाशून्यमयल
हिक्काकासभगंदरोदर२०
२०७ हितमिममुपदेशं ८०८ २०१ हित्वा विश्वाद्यवस्थाः १५९
हे कोकिल कुरु मौन
२०१ हे पुत्रा व्रजताभयं १३६
हेमन्ते दधिदुग्धसर्पि११३ ४५ | हेमाम्भोरुहपत्तने
Stanza (समधुरं मधुरैरपि) समय एव कोति समारम्भा भग्नाः कति समाश्लिष्यत्युच्चैर्वनसरसा सुपदन्यासा सर्पदुर्जनयोर्मध्ये . सर्पः क्रूरः खलः करः सर्पाः पिबन्ति पवनं सर्व प्रेप्सति यत्सुखासर्वशक्तिमयो ह्यात्मा सर्वे लतान्तास्तरुमासर्व वयमिह स्वप्नसहकारकुसुमकेसरसहवर्धितयोनास्ति सा गोष्ठी सुहृदां निवासाधुरेवाणिभिर्याच्यः सानन्दं सदर्ने सुतासा बाला वयमप्रगसारं सारङ्गरङ्गत्तरुण(सा रम्या नगरी) सा रोगिणी यदि भवेदसा हानिस्तन्महच्छिद्र साहित्यसंगीतकलासिंहः शिशुरपि निपसिंहो बली द्विरदशूकरसिद्धाध्यासितकन्दरे (सिलमलमशनाय) सीत्कारं कारयति सुखोपायमशक्यं च सुगन्धं वनिता वस्त्रं सुजनं कुजनं मन्ये सुजनो न याति वैरं सुतारा विक्रीता स्वसुधामयोऽपि क्षयरोगसुधाशुभ्रं धाम स्फुरद सुप्तान्येन सहान्येऽयं सुवर्णपुष्पितां पृथ्वी सुवृत्तस्यैकरूपस्य सुहास्यमुखपङ्कजे सूनुः सच्चरितः सती सृजति तावदशेषसेवतेऽवसरप्राप्तास्तृनशैलसंनिधाने स्तनौ मांसग्रन्थी कनकस्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः (स्त्रीणां स्तनौ यदि घनौ) स्त्रीमुद्रां झपकेतनस्य
७९५
३०
३५०
१३६
१५४
४६
urd
१३७ २१७ २०१
१९९
८१६
२१८
१९९
६८
८०३
VVVV
२०२ २०२
२००
२०८
८०७
२०२ १३७ २२२ २११ २२३
८२२
२०२
८०९
५३ |
१०१ १४४ ८२३
२२५ ५६

Page #344

२३९
Addenda And Corrigenda.,
Special attention is again called to supplementary information about Mss in the Introduction; also to extra variants and corrections under versions Q, H, T.
Sanskrit Text: Read on p. 10, 22 किमपरैः for किमपरैः; p. 65, 166d सुतराम् for सुतराम्; 167" हृदय for हदय; p. 67, 111° यत्राप्येकस् for यत्राप्येकस p. 97, 247° सार्धमन्येन for सार्धमन्यने; p. 112, 286° जृम्भते for जम्भते; p. 120, 305d far: for 'falt:; p. 149, number of 432 misprinted 433; p. 150, 441 should be combined with p. 153, 461; p. 153, 466% read कर्कशकर- for 'कर्कशर1. 160, 510 is found in an anonymous fragment of a printed anthology as तरुणि संहर संहर लोचने तृणलवेषु कुठारपरिग्रहः। मयि मनोभवमार्गणपीडिते न हि सतामुचित मृतमारणम् ॥ p. 167, 556-557Mare in inverted alphabetical order%, p. 185, 68g read धन्यास for धन्यांस; p. 186, 700 is more correctly reported in one of the unnumbered Ham MSS as N1 = योगेन्द्रण फलं प्रदत्तमजरामृत्याय यस्मै पुनः राज्य भर्तृहरेण दत्तमनया वंठाय तस्मै ददे । वंठेनादित हीनपुण्ययुवतौ विप्राय वारस्त्रिया विप्रेणापि तदेव दैववशतो राज्ञे प्रदत्तं पुनः ॥ p. 187, 705-706 in inverted alphabetical order; 710° emend वनेषु to नवेषु; p. 190, 730 is the unemended form of p. 191, 735, printed inadvertently; p. 193,754cd might be खण्डिता एव शोभन्ते वीराधरपयोधराः ।। cf. SRB. p. 328.3; p. 205, 8524 read घृतं for धृतं; p. 225, 1011 read मण्डिताम् for मण्डितम् [ to qualify काशी].
Critical Apparatus: Y means Y TGM on p. 2, 4 and p. 3, 6; p. 4, 7d variants झटति etc. should be read झटति etc.; p. 44, 112 Harilal's lith. ed. is dated 1860; p.59, 149d MS C reads संप्राप्तोपि वराटकोहि, p. 79, 1970 version A, not B, reads कांत्यजवलं; p, 117, 298 seems to have been constructed from two consecutive stanzas as for example in the Pañcatantra, ed. Bomb. I. 188-189 by adding ab of the second to cd of the first.
The critical apparatus does not cite Q numbers, which will be found in the synoptic chart. MS C contains stanza 501, but not the alternative form 739, as N46. The following numbers of group III slokas in codex I have not hecn cited in the critical apparatus: 378 == N105(106); 528 = N101(102); 596 - N106(107), beginning अनुगन्तव्याः ; 599 - V65(71); 642 = N107(108); 648 - N28; 726 =594(105);772=393(98).
A MS in the newly acquired Gokhale collection at the BORI įs complete but for the first 3-1/2 stanzas, and seems to to be derived from the same parent version as Ham 874, which is shorter. The omissions common to these are 278, 282, 283,342; common inclusions 291, 520, 544,599 804 816. The following additional stanzas from the BORI MS should be taken into group III, as numbers 853-6: N 5-अयश्चणकचर्वणं फणिफणामणेः कर्षणं करेण गिरितोलनं जलनिधेः पदालंघनम् । प्रसुप्तहरिबोधनं निशितखह्नसंस्पर्शनं भवेदिह न तु क्वचित् कृपणतो धनस्पर्शनम् ॥ ८५३ ॥-SRB. P, 72.58. S 91-प्रियतः प्रभावपदमन्तोऽपि हृदयमानू भवति ।न यावच् चन्दनतरुसुरभिनिर्मलमलयपवमानः ॥ ८५४ ॥ (followed by 274). V 3=मनः कुत्रोद्योगः सपदि वद मे गम्यपदवीं नरे वा नायाँ वा गमनमुभयत्रापि च मृषी। यतस् ते क्लीबत्वं प्रतिपदमहो हास्यपदवीं जनस्तोके मागास्त्वमनुसरहि ब्रह्म परमम् ॥८५३॥ V-: शान्तेर्मातुर्विवेकात् पितुरपि कृपणा मंच कृत्वा पृथङ्मामाशा योषा स्वतन्त्रा व्रजति परगृहान्सर्वदा वीतलजा। पुष्ट्वा दम्भं स्वबन्धुं मम यमनियमौ भ्रातरौ भर्ल्सयन्ती खिन्नामेनां कुभार्या तदपि कथमहं हन्त वन्ध्यां श्रयामि ॥ ८५६ ॥. -SRB. p. 77.56.

Page #345

२४०
___From a recently acquired MS. at the BVB, N104 -कोऽर्थान्प्राप्य न गर्वितो विषयिणः कस्यापदोऽस्तं गतः स्त्रीभिः कस्य न खण्डितं भुवि मनः को नामा राज्ञां प्रियः। कः कालस्य न गोचरान्तरगतः [कोऽर्थी गतो गौरवं को वा दुर्जनवागुरासु पतितः] क्षेमेण यातः पुमानू ॥८५७ ॥ -BIS. 1542 (754). Paic. ed. Koseg. I. 162. ed. orn. 115. ed. Bomb. 146. Hit. td. Schl. II. 144. ed. Johns. 151. Suk. Pet. MS. 22. Vikramaca. 40. Saulratna 2 (Haeb. p. 4). Vrddha Cap. 16. 4. Subhash. 69%; Sp. 1534; SBH. 3470 ( Palic.); SDK. 5. 36. 2 (p. 302); SRB. p. 178. 1011 (Paic.). Copied Samvat. 1667 at Burbăņpūr' by Sāha Nemidāsa's son, resident of Sārangpūr; complete, with an old Gujarati translation differing from that of version B; N parallels Uda 1486 as also the middle half of Ś while V follows the long-vairāgya group. The scribe's carelessness, with the likelihood of this being a misch-cedex, reduces the importance of omissions, among which are 43, 112, 143, 174*, 216, 231, 280, 297. Stanza 75, omitted in Uda 1486 is included though the two are concordant for this portion of the text. Other inclusions are 367, 412,436, 440, 683 [गलितं], 550, 250, 528, 542, 262, 560,582, 596, 599, 609, 264, 26, 272, 288, 295, 636, 724, 736, 739, 741, 337, 339, 344. MSS. no. 47-15 and 47-16 of the N. R. Māte collection at Sätārā are the W version N and V respectively, adding nothing except to the total number of codices examined which is now 381.
Introduction p. 23, 1. 20, read Jodhpur for Jaipur.
भो भो पुस्तकवाचका बुधवरा युष्मानहं प्रार्थये यद्धस्तत्वरया प्रमादजनितं बिन्द्वक्षरभ्रंशनम् । तदृष्ट्वा न शपेत मन्युवशगास्त्वत्पादपङ्केरुहद्वन्द्वे मे प्रणतस्य मस्तकमिदं भृङ्गायते क्षम्यताम् ॥
(From the Colophon to SSD. skandha V).

Page #346
सिंघी, जैन ग्रन्थमाला सु अद्यावधि मुद्रितग्रन्थनामावलि 1 मेरुतुजाचार्यरचित प्रबन्धचिन्तामणि मूल- 12 सिद्धिचन्द्रोपाध्यायरचित भानुचन्द्रगणिसंस्कृत ग्रन्थ. चरित. 2 पुरातनप्रबन्धसंग्रह बहुविध ऐतिह्यतथ्य-१३ यशोविजयोपाध्यायविरचित ज्ञानविन्दुप्रकपरिपूर्ण. रण. 3 राजशेखरसूरिरचित प्रबन्धकोश, 14 हरिषेणाचार्यकृत बृहत्कथाकोश. 4 जिनप्रभसूरिकृत विविधतीर्थकल्प, 15 जैनपुस्तकप्रशस्तिसंग्रह, प्रथम भाग. 5 मेघविजयोपाध्यायविरचित देवानन्दमहा- 16 हरिभद्रसूरिविरचित धूर्ताख्यान. काव्य. 17 दुर्गदेवकृत रिष्टसमुच्चय. 6 यशोविजयोपाध्यायकृत जैनतर्कभाषा. 18 मेघविजयोपाध्यायकृत दिग्विजयमहाकाव्य. 7 हेमचन्द्राचार्यकृत प्रमाणमीमांसा. 19 कवि अब्दुल रहमानकृत सन्देशरासक.. 8 भयकलङ्कदेवकृत अकलङ्कग्रन्थत्रयी. 20 शान्त्याचार्यकृत न्यायावतारवार्तिकवृत्ति. 9 प्रबन्धचिन्तामणि-हिन्दी भाषान्तर. 21 कवि धाहिलरचित पउमसिरीचरिउ.. 10 प्रभाचन्द्रसूरिरचित प्रभावकचरित. 22 महेश्वरसूरिकृत नाणपंचमीकहा. 11 Life of Hemachandracharya: 23 महाकवि भर्तृहरिविरचित "शतकत्रयादिBy Dr. G. Buhler. सुभाषितसंग्रह, संप्रति मुद्यमाणग्रन्थनामावली 1 खरतरगच्छबृहद्गुर्वावलि. 11 जयपाहुडनाम निमित्त शास्त्र. 2 कुमारपालचरित्रसंग्रह. 12 कोऊहलविरलिज बीलावतीकथा (प्राकृत). 3 विविधगच्छीयपट्टावलिसंग्रह. 13 गुणदविरचित मंत्रीकर्मचन्द्रवंशप्रबन्ध. 4 जैनपुस्तकप्रशस्तिसंग्रह, भाग 2. 14 नयचन्द्रविरचित हम्मीरमहाकाव्य. ५विज्ञप्तिसंग्रह विज्ञप्तिमहालेखादि.. 15 भद्रबाहुसंहिता. 6 उद्योतनसूरिकृत कुवलयमालाकथा. 16 महेन्द्रसूरिकृत नर्मदासुन्दरीकथा. 7 उदयप्रभसूरिकृत धर्माभ्युदयमहाकाव्य. 17 जिनदत्ताख्यानद्वय (प्राकृत). 8 कीर्तिकौमुदीआदि वस्तुपालप्रशस्तिसंग्रह. 18 खयंभूविरचित पउमचरिउ (अपभ्रंश) ९जिनेश्वरसूरिकृत कथाकोषप्रकरण 19 सिद्धिचन्द्रकृत काव्यप्रकाशखण्डन. 10 महामुनि गुणपालविरचित जंबूचरित्र (प्राकृत) 20 जयसिंहसूरिकृत धर्मोपदेशमाला. प्रासिस्थान भारतीय विद्या भवन चौपाटी रोड, बंबई 7 प्रकाशक-जयन्तकृष्ण ह. दवे, ऑनररी रजिस्ट्रार, भारतीय विद्या भवन, चौपाटी रोड, बंबई 7. मुदक-रामचंद्र येसू शेडगे, निर्णयसागर प्रेस, 26-28, कोलभाट स्ट्रीट, कालबादेवी, बंबई 2.