Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIH // caurakhambA surabhAratI granthamAlA 41 "GEMEIN mahAkavizrIbANabhaTTaviracitA kAdambarI ( kathAmukhaparyantam ) 'candrakalA-saMskRta-hindovyAsyopetA vyAkhyAkAra:AcArya zeSarAjazarmA regmI: bhUtapUrva-prAdhyApakaH kAzIhindUvizvavidyAlayasya, nepAlasthatribhuvana vizvavidyAlayasya, vAlmIkisaMskRtamahAvidyAlayasya ca CiINET caukhambA surabhAratI prakAzana mUlya 10-00
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| cauracambA surabhAratI granthamAlA 41 "OEMER mahAkavizrIbANabhaTTaviracitA kAdambarI (pUrvArdam) 'candrakalA-saMskRta-hindIvyAsyopetA vyAkhyAkAra: AcArya zeSarAjazarmA 'regmI: bhUtapUrva-prAdhyApakaH kAzIhindUvizvavidyAlayasya, nepAlasthatribhuvana vizvavidyAlayasya, vAlmIkisaMskRtamahAvidyAlayasya ca mAprama caukhambA surabhAratI prakAzana vArANasI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ caukhambA surabhAratI prakAzana ( bhAratIya saMskRti evaM sAhitya ke prakAzaka-vikretA) ke0 37/117, gopAla mandira lena posTa bAksa naM. 126 vArANasI 221001 sarvAdhikAra surakSita prathama saMskaraNa 1976 / kathAmukhaparyanta 8-00 pUrvArddha 35-00 anya prAptisthAna caukhambA vidyAbhavana ( bhAratIya saMskRti evaM sAhitya ke prakAzaka-vikretA) cauka , banArasa sTeTa baiMka bhavana ke pIche ), posTa bAksa naM066 vArANasI 221001 mudrakazrIjI mudraNAlaya vArANasI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE CHAUKHAMBA SURBHARATI GRANTHAMALA 41 KADAMBARI (PURVARDHA,) OF BANABHATTA Edited with the 'Chandrakala' Sanskrit & Hindi Commentaries By Acharya Shesharaja Sharma Regmi satyAnmA pramada:5 CHAUKHAMBA SURABHARATI PRAKASHAN VARANASI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ CHAUKHAMBA SURABHARATI PRAKASHAN (Oriental Booksellers & Publishers) K. 37/117, Gopal Mandir Lane Post Box No. 129 VARANASI 221001 First Edition 1979 Price Rs. Kathamukha 8-00 Purvardha 35-00 Also can be had of CHOWKHAMBA VIDYABHAWAN (Oriental Booksellers & Publishers) CHOWK (Behind The Benares State Bank Building ) Post Box No. 69 VARANASI 221001
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAtra hRdayameM uThe hue bhAvako vyakta rUpase prakAzita karaneke sAdhanako "bhASA" kahate haiN| yadyapi saGkata Adise bhI bhAva prakAzita ho sakatA hai para usase vyakta tathA vistIrNa rUpase abhiprAya prakAzita nahIM ho sakatA hai| ata: bhASAke vAkyasamahase bhAva prakAzita kiyA jAtA hai| varNasamahase pada, padasamUhase vAkya banatA hai| bhASAke likhita rUpameM do vidhAoMse bhAva prakAzita hotA hai; unameM pahalA hai gadya aura dUsarA padya / bhASAmeM bhASa dhAtu aura gadyameM gada dhAtu vyakta vacana karaneke arthameM haiN| aisA pratIta hotA hai vyakta aura akRtrima rUpase gadyake dvArA bhAva prakAzita hotA hai| "padam ( caraNam ) arhati" isa vyutpattise pada zabdase arhA'rtha meM yat pratyaya hokara "padya" pada niSpanna hotA hai / phalataH chandobaddha rUpase padyake dvArA bhAva prakAzita hotA hai / gadya sahaja aura sarala hai to padya kRtrima aura durUha ho sakatA hai| gadya sahaja rUpase prakaTa honese prAyaH analakRta hotA hai to padya anuprAsa aura laya Adise alaGkRta aura manohara hotA hai, ataH padya gAyA bhI jA sakatA hai, AsAnIse kaNThastha bhI kiyA jA sakatA hai ataH hameM saMskRta vAGamayameM padyakI hI adhika upalabdhi hotI hai| vizvasAhityameM likhita rUpameM jisa kisI bhI bhASAmeM hameM pahale pahala padyakA hI darzana hotA hai, ataeva Adhunika vidvAnoMse sarvaprathama mAne gaye "Rgveda' meM hameM padyoMkA hI darzana milatA hai| jaimini muni mImAMsAdarzana meM RkkA lakSaNa karate haiM-"yatrA'rthavazena pAdavyavasthitiH sA Rk" (2-1, 10-35) arthAt jisa mantrameM chandovizeSake vazase caraNako vyavasthA hotI hai, use "Rk" kahate haiN| isa prakAra Rk-mantroMse yukta vedako "Rgveda" kahate haiN| sAmakA lakSaNa karate haiM-"tA: sagItayaH sAmAni" arthAt ve hI Rk mantra, gAnase yukta hoM to unheM "sAma" kahate haiN| arthAt SaDja Adi svaroMkA vizeSa rUpase vinyAsa hokara gAnAtmaka honese ve hI RcAeM "sAma" ke rUpameM pariNata hotI haiM / isa prakAra sAmamantroMse yukta vedako "sAmaveda" kahate haiN| __ isI prakAra "yaju" kA lakSaNa hai-"zeSe yajuHzabda:" arthAt jo "Rk" ke samAna chandobaddha nahIM hai aura na "sAma" ke samAna gItibaddha hai use "yaju" kahate haiN| yajurmantroMse yukta vedako "yajurveda" kahate haiM / yadyapi yajurvedameM katipaya Rka mantra bhI haiM tathA'pi "prAdhAnyena vyapadezA bhavanti" isa nyAyase use yajurveda hI kahate haiN| atharvavedameM bhI padya bhAga adhika haiM aura gadya bhAga kama "mantrabrAhmaNayovedanAmadheyam" (bApastamba ) isa uktike anusAra sAmAnyataH vedake mantra aura brAhmaNameM do vibhAga haiN| unameM saMhitArUpa Rk Adi cAroM veda mantrarUpa haiM, aura RgvedameM aitareya Adi, yajurvedameM zatapatha Adi, sAmavedameM bAya Adi aura atharvavedameM gopatha Adi brAhmaNa prasiddha haiN| brAhmaNameM mantroMkA nirvacana, viniyoga, prayojana, pratiSThAna aura vidhikA varNana rahatA hai| brAhmaNa sabake saba gadyamaya haiN| brAhmaNake pariziSTa bhAgako "AraNyaka" kahate haiN| ve bhI gadyameM hI haiN| vedake antima bhAga upaniSat kucha to padyamaya haiM aura kucha gadyamaya, katipaya upaniSadoMmeM gadya aura padya donoM upalabdha hote haiN| vedAGgoMmeM zikSAgrantha pANinizikSA AdimeM padya haiM, kuchameM gadya padya donoM haiM / kalpoMke tIna bheda haiM zrautasUtra, gRhyasUtra aura dharmasUtra / sUtragranthoMmeM hameM saMkSipta gadyakA svarUpa milatA hai| dharmasUtrameM gadya aura padya donoMkA saMmizraNa milatA hai| vyAkaraNa, aura chanda donoM gadyameM haiN| vyAkaraNameM sUtra aura vArtika gadyamaya haiN| pataJjalimunike mahAbhASyameM praznottara rUpameM hameM utkRSTa gadyakA svarUpa milatA hai| nirukta bhI gadyamaya hai, jyotiSa padyamaya hai| vedake upAGgoMmeM Ayurveda
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) carakasaMhitA aura suzrutasaMhitA donoMmeM gadya padya donoM upalabdha hote haiN| Adhunika vAgmaTasaMhitA, zAGgaMdhara saMhitA mAvaprakAza, mAdhavanidAna kevala padyamaya haiN| arthazAstrameM bArhaspatya arthazAstra, kauTalIya arthazAstra gadyamaya haiM, unameM bhI kahIM-kahIM padya upalabdha haiN| tantragrantha bhI adhikatara padyamaya hI haiN| laukika sAhityameM padyakA AvirbhAva sabase pahale vAlmIkirAmAyaNase huaa| niSAdake bANase krauJcapakSIko hatyA honese vAlmIki munike hRdayameM karuNA aura zokakI tIvratAse-- "mA niSAda ! pratiSThAM tvamagamaH zAzvatoH smaaH| yatkrauJcamiSunAdekamavadhIH kAmamohitam // " isa prakAra jo vAkya prAdurbhUta huA vaha chandobaddha honese padyAtmaka huaa| anantara zAparUpa vAkyake mukhase nikala jAnese muniko apane anaucityakI pratIti huI aura pazcAttApa bhI huA, taba brahmadevane avatIrNa hokara unako rAmAyaNa banAnekI anumati do| usake phalasvarUpa lokameM "vAlmIkirAmAyaNa" nAmakA padyAtmaka prabandha AdikAvyake rUpameM avatIrNa huaa| tadanantara paJcamavedake rUpameM saMmata "mahAbhArata" mo padyamaya hai, usameM apavAda rUpameM kahIMkahIM gadyakA bhI darzana hotA hai| brahmapurANa Adi aThAraha purANa kalkipurANa Adi upapurANa bhI padyamaya hI haiN| zrImadbhAgavatameM paJcamaskandhameM kucha gadyAtmaka vAkya bhI upalabdha hote haiN| pIchese padyameM atipracalanase sAdhAraNatA honese chandake vazameM honese bhAvavistarakI nyUnatAse tathA viSayavastuko saralatA honese mI "gadya" kA pracalana cala pdd'aa| nyAya Adi darzanagrantha sabake saba gadyamaya haiN| isI taraha vAtsyAyanamunikRta kAmasUtra bhI gadyAtmaka hai, kahIM kahIM usameM vizeSa vaktavya viSaya padyameM bhI dRSTigocara hote haiM / yaha to huA saMskRta vAGmayameM gadya aura padyakI sthitikA sAmAnya varNana / aba kAvyameM usameM bhI gadyakAvyakA varNana karaneke lie upakrama karate haiN| vizvanAtha kavirAjane dRzya aura zravya isa prakAra kAvyake do bhedoMko likhA hai| dRzya - abhineya arthAt nATaka Adi mAne gaye haiN| zravya kAvyake do bheda haiM gadya aura padya / chandobaddha padako "padya" kahate haiN| padyakAvyake bheda khaNDakAvya aura mahAkAvya Adi haiN| unake viSayameM hameM kucha kahanA nahIM hai| chandake bandhanase rahita vAkyako "gadya" kahate haiM / gadyake cAra bheda mAne gaye haiM, muktaka, vRttagandhi, utkalikAprAya aura cUrNaka / samAsarahita gadyako muktaka, chandake aMzase yuktako "vRttagandhi" dIrgha samAsavAleko "utkalikAprAya" aura alpa samAsavAle gadyako "cUrNaka' kahate haiN| ye hue gadyake bheda aura lakSaNa / gadyakAvyake do bheda haiM, kathA aura AkhyAyikA / vizvanAtha kavirAja sAhityadarpaNameM kathAkA lakSaNa likhate haiM kathAyAM sarasaM vastu gayereva vinirmitam // 6-332 // kvacivatra bhavevAryA, kvcidvktraa'pvktrke| AdI pacanamaskAraH, khalAdervRttakortanam // 6-333 // arthAt kathAmeM gadyoMse hI racA gayA sarasa itivRtta hotA hai| isameM kahIM AryA, aura kahIM vaktra aura apavaktraka chanda hote haiN| isameM ArambhameM padyoMse devatAoMkA namaskAra kiyA jAtA hai aura sajjana aura durjana Adike caritrakA varNana hotA hai| kathAke udAharaNa daNDI kavikA dazakumAracarita, mahAkavi bANabhaTTakI kAdambarI aura dhanapAlakRta tilakamaJjarI Adi haiN| isI taraha vizvanAtha kavirAja AkhyAyikAkA lakSaNa karate haiM "AkhyAyikA kathAvatsyAtkavevaMzA'nukIrtanam / asyAmanyakavInAM ca vRttaM padhaM kvacitvavacit // 6-334 //
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAMzAnAM vyavaccheda AzvAsa iti baddhaghate / AryAvaktrA'pavaktrANAM chandasA yena kenacit // 6-335 // arthAt AkhyAyikA kathAkI sadRza hotI hai, bheda ye haiM ki isameM kavike kulakA varNana rahatA hai, aura anya kaviyoMkA mI caritra varNita hotA hai tathA kahIM-kahIM padya bhI rahatA hai| kathAke aMzoMkA pariccheda "AzvAsa" nAmase nibaddha hotA hai| AryA, vaktra aura apavaktra ina chandoMke madhyameM jisa kisI bhI chandase bhinna viSayake varNanake bahAnese AzvAsake Adi bhAgameM AnevAle viSayakI sUcanA hotI hai| isakA udAharaNa hai hrsscrit| isI taraha paJcatantra, hitopadeza, puruSaparIkSA Adi granthoMkA AkhyAyikAmeM antarbhAva karanA caahie| aba prakRta viSayameM kucha kahanA cAhate haiN| saMskRtake gadyakAvyoMmeM tIna kavi 'atyanta prasiddha haiM, ve haiM daNDI, subandhu aura bANabhaTTa / yadyapi inake samayameM vidvAnoMkA paryApta matabheda hai tathA'pi hama bahumatake AdhArapara kucha likhate haiM / daNDI bahutase vidvAnoMke matameM sabase prAcIna gadyakAvyake kavi daNDI haiN| saMbhavataH unhoMne padyakAvyakI bhI racanA kI hogii| "kavirdaNDI kaviNDo kavirdaNDI na sNshyH|" ityAdi uktiyAM daNDIke kavitvakA pratipAdana karatI haiN| isI taraha "jAte jagati vAlmIko kavirityabhidhAbhavat / kavI iti tato vyAse, kavayastvayi dnnddini||" arthAt koI sahRdaya vidvAn kahate haiM ki jagatmeM vAlmIkike prAdurbhUta honepara unake lie "kavi" aisI saMjJA huI, anantara vyAsake prAdurbhUta honepara unheM bhI yaha saMjJA upalabdha huii| he kavirAja daNDin ! Apake prAdurbhUta honepara vaha saMjJA Apako bhI prApta ho gaI, i kavi ho gaye haiN| isI taraha daNDIkI racanAoMke viSayameM "bRhacchAGgaghara-paddhati' meM kavirAja rAjazekharake nAmase yaha padya hai "ayognayastrayo devAstrayo vedAstrayo gunnaaH| __ prayo daNDiprabandhAzca triSu lokeSu vizrutAH // " arthAt dakSiNAgni, gArhapatya aura AhavanIya ye tIna agnideva, brahmA, viSNu aura mahezvara ye tIna deva, Rka, yajuH aura sAma ye tIna veda, sattva, raja aura tama ye tIna guNa isI prakAra daNDI kavike tIna prabandha svarga, martya ( loka ) aura pAtAla tona lokoMmeM vikhyAta haiN| inameM eka to gadyakAvya kathAke rUpameM prasiddha dazakumAracarita hai, aura dUsarA kAdhyakA lakSaNa-grantha kAvyAdarza mAnA jAtA hai| parantu tIsare prabandhake viSayameM paryApta matabheda hai| koI "chandoviciti" nAmakA grantha jo saMbhavataH chandoMkA lakSaNa hogA use mAnate haiM, koI "avantisundarI kathA" jo apUrNa hai, use mAnate haiM to koI "mukuTatADitaka" nAmaka granthako mAnate haiM jo saMbhavataH nATaka hai| daNDIne Andhra, aura cola dezoMkA, kAberI nadIkA aura kAJcIke pallavagaNoMkA ullekha kiyA hai tathA vaidI rItikI prazaMsA bhI kI hai isase anumAna hotA hai ki ve dAkSiNAtya the| isI taraha ___ "lakSma lakSmoM tanotIti pratotaM subhagaM vcH|" kAvyA0 1-45 / arthAt lakSma ( cihna) lakSmI ( zobhA ) kA vistAra karatA hai yaha manohara vacana pratIta hotA hai| kahanA nahIM par3egA ki yaha vacana mahAkavi kAlidAsake "malinamapi himAMzorlakSma lakSmoM tanoti / " ( 1-17)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalakI isa uktiko lakSya kara kahA gayA hai| isa prakAra daNDI kAlidAsake paravartI pratIta hote haiN| isI taraha daNDIne kAvyAdarza meM "sAgaraH sUktiratnAnAM setubandhAvi yanmayam / " (1-34) isa prakAra pravarasenakI prazaMsA ko hai| kalaNakI rAjataraGgiNIkI uktike anusAra pravarasena khaSTakI chaThI zatAbdImeM the, ataH daNDI kavi chaThI zatAbdIse paravartI haiN| isI prakAra daNDI aura subandhukI bhASA aura rItikI tulanA karanepara daNDI subandhuse pUrvavartI pratIta hote haiN| aba daNDIke dazakumAracaritake viSayameM kucha likhate haiM-dazakumAracarita apUrNa grantha hai, usakI pUrvapIThikA aura uttarapIThikAko saMyuktakara paravartI kisI lekhakane use pUrNa kara diyA hai| saMskRta sAhityameM jaise zadrakakRta mRcchakaTika prakaraNa rAjyaviplavako ghaTanAse saMyukta hokara apUrva sthAna rakhatA hai, usI taraha dazakumAracarita bhI yathArthavAdakA avalambana kara anokhI praNAlIkA pradarzana karatA hai| ArambhameM magadha dezake rAjA rAjahaMsake parAkramakA aura unakI rAnI vasumatIke rUpakA gauDI rIti aura oja guNase manorama varNana kiyA gayA hai| rAjahaMsakA mAlava dezake rAjA mAnasArase yuddha hotA hai pahale ve jItate haiM, pIche hArakara vindhyagirikA Azraya lete haiN| vahIMpara unake putra rAjavAhanakA janma hotA hai| zikSA prApta kara mantrI Adike nau putroMke sAtha unakI maitrI hotI hai aura ve saba vijayake lie pRthaka-pRthaka abhiyAna karate haiM, pIche saMketa sthAnameM saba juTa jAte haiM aura apanI-apanI vikramakathAkA varNana karate haiN| sabaloga rAjA rAjahaMsake pAsa jAte haiM aura mAnasArako parAsta kara magadhadezake zAsana meM laga jAte haiM, kathAkA mUla bhAga itanA hai| isa kAvyameM adbhutarasa pradhAna hai, isameM caritra aura pAtroMkA bAhulya hai, evam cauryavidyA, ramaNIharaNa, guptapraNaya, dUtIpreSaNa Adi anekaaneka vicitra varNana haiN| ina sabako dekhanese usa samayakA sAmAjika citra jaghanyarUpa honepara bhI yathArthatAse utArA gayA hai| jo ho, isameM varNanazakti atizaya camatkArapUrNa hai vasantavarNana, sandhyAvarNana, yamalokavarNana, nAyaka rAjavAhanake sAtha avantisundarIkA manorama praNaya ityAdi viSaya daNDoke apUrva kavitva-zaktikA paricaya de rahe haiN| isameM bhASA atyanta manorama, anuprAsabhita hokara atizaya AkarSaka hai / yadyapi daNDIne apane lakSaNagranthameM vaidarbhI rItikI prazaMsA kI hai tathA'pi dazakumAracaritameM hameM vaidarbhI rItike sAtha gauDI rItikA bhI sthAna-sthAna para upalabdhi hotI hai dIghasamAsa Adi bhI bahuta jagaha dRSTigocara hote haiN| upamA aura rUpaka Adi alaGkAra bhI granthako alaGkRta kara rahe haiM / "daNDinaH padalAlityam" yaha kathana nitAnta satya pratIta hotA hai| subandhu saMskRtake gadyakAvyameM daNDIke anantara subandhukA sthAna upalabdha hai| "rAghavapANDaveya" kAvyake kartA bArahavIM zatAbdIke kavirAja kavi-"subandhurbANabhaTTazca kavirAja iti trayaH / vakroktimArganipUNAzcaturtho vidyate na vA // " aisA likhakara vakroktimeM sabase pahale "subandhu" kA ullekha karate haiN| sUbandhuke bhI samayake viSayameM vidvAnoMkA paryApta matabheda hai| khaSTakI AThavIM zatAbdIke vAmana AcAryane apanI kAvyA'laGkAra-sUtravRttimeM subandhukI vAsavadattA tathA bANabhaTTakI kAdambarIse udAharaNoMkA pradarzana kiyA hai, isalie ina donoMkA samaya 750 I0 ke pUrva honA cAhie / 700-725ke madhya bhAgameM racita prAkRtakAvya "gauDabaho" meM subandhukA ullekha upalabdha hotA hai| bANabhaTTane apanI kAdambarImeM apanI racanAke viSayameM "atidvayI kthaa"| arthAt do kathAoMko atikramaNa karanevAlI kathA aisA likhaa| isameM eka kathAkA tAtparya hai guNADhayase paizAcI bhASAmeM nirmita bRhatkathAmeM, tathA dUsarI kathAkA tAtparya hai subandhukRta vAsavadattAmeM, ataH subandhu bANabhaTTase pUrvavartI haiN|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI taraha bANabhaTTane harSacarita AkhyAyikAmeM "kavInAmagaladdo nUnaM vAsavadattayA / zaktyeva pANDuputrANAM gatayA karNagocaram // " 11 // isa padyameM jo "vAsavadattA" kA ullekha kiyA hai, usakA tAtparya subandhu-kRta vAsavadattA nAmakI kathAmeM hai yaha bahutase vidvAnoMkA abhimata hai| isa prakAra bANabhaTTane apane do gadyakAvyoMmeM arthAt kAdambarI kathAmeM aura harSacarita AkhyAyikAmeM jo 'vAsavadattAkA ullekha kiyA hai vaha subandhukRta vAsavadattA hI hai isameM sandeha nahIM / bANabhaTTa saptama zatAbdIke madhyamAgameM the aisA mAnA jAtA hai| subandhukI vAsavadattA nAmakI eka hI AkhyAyikA vA kathA upalabdha hai| unhoMne use svayam hI "pratyakSarazleSamayaprapaJcavinyAsarvadagdhyanidhiprabandham / sarasvatIdattavaraprasAdazcakre subandhuH sujanakabandhuH // " aisA likhakara "pratyakSarazleSamaya" batAyA hai| vAstavameM yaha kathana yathArtha hai| zleSameM unakA mukAbalA koI bhI kavi nahIM kara sakatA hai| unhoMne vAsavadattAmeM eka sthAnameM "nyAyasthitimivodyotakarasvarUpAm" aura dUsare sthAnapara "bauddhasaGgatimivA'laGkArabhUSitAm" aisA likhA hai| nyAyavArtikakAra nyAyAcArya udyotakara muni aura bauddhasaGgatyalaGkArakAra dharmakIrti khuSTakI chaThI zatAbdImeM hue the aisI aitihAsika vidvAnoMkI sammati hai| isI taraha subandhune daNDIkI chandovicitikA bhI ullekha kiyA hai| phalata: subandhuko chaThI zatAbdIke antyamAga aura sAtavIM zatAbdIke prArambha mAgameM rakhA jA sakatA hai| vAsavadattAkA kathAnaka "bRhatkathA" se liyA gayA hai| subandhune use AlaGkArika DhaGgase sajAkara pariSkRta svarUpase prakAzita kiyA hai| isakI kathA isa prakArase hai-- rAjaputra kandarpaketu svapnameM eka lAvaNyamayo rAjakumArIko dekhatA hai| vaha usakA anveSaNa karaneke lie apane mitra makarandake sAtha bAhara jAtA hai| usI taraha pATalIputrakI rAjakumArI vAsavadattA mI svapnameM eka rAjaputrako dekhatI hai, aura usakA anveSaNa karaneke lie apanI dUtIko bAhara bhejatI hai| kandarpaketu vindhyaparvatake vanameM eka pakSidampatiko bAtacItameM isa ghaTanAko suna letA hai| anantara kandarpa ketu aura vAsavadattAkA sAkSAtkAra hotA hai, parantu pATalIputrarAja vAsavadattAkA vivAha dUsarese karAnA cAhatA hai, isa bAtako jAnakara ve donoM bhAga jAte haiM / vAsavadattAke pitAkI senA una donoMkA pIchA karatI hai| ve donoM eka niSiddha upavanameM pahuMcate haiN| vahA~para vAsavadattA pASANake rUpameM pariNata ho jAtI hai| taba kandarpaketu AtmahatyA karanepara tatpara hotA hai, "tumhArI apanI priyAse saMmelana hogA AtmahatyA mata karo" aisI AkAzavANI sunanepara kandarpaketune duHkhake sAtha pratIkSA kii| eka dina kandarpaketune saMyogavaza usa pattharakA sparza kiyA vAsavadattA apane pUrva zarIrameM lauTa AI una donoMkA samAgama huA aura AnandapUrvaka samaya bItane lgaa| itanI choTI kathAke AdhArapara subandhune apanI kalpanAkA vistAra kiyA, zleSake rUpameM aneka zAstrIya-padArthokA pradarzana kara apanI saMskRtabhASAmeM asAdhAraNa zakti dikhalAI hai| unake vAkya bhI choTe-choTe haiM, para kavike pratyakSara zleSapradarzana karanekI dhunameM tatpara honese racanA atyanta durUha ho gaI hai| tathA'pi yaha racanA sarasa manohara varNanase paripUrNa aura vidvAnoMkA manoraJjana karanevAlI hai isameM sandeha nhiiN| subandhu kAzmIrake vA ujjayinIke rahanevAle haiM isameM matabheda hai| ye kavi vaidika AcArasampanna the / isa kAvyakI zrIkRSNasUri, jagaddhara, trivikrama, timmayyasUri aura zivarAma Adi vidvAnoMne TIkA kI hai / kucha aMzameM bANabhaTTane isakI zailIkA anuharaNa kiyA hai, yaha anumAna hotA hai|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bANabhaTTa subandhuke anantara bANabhaTTakA prasaGga AtA hai| anya kaviyoMke samAna inakA samaya aura caritra tirohita nahIM hai| bANa bhaTTa kAnyakubjA'dhipati zilAditya harSavarddhanake samAkavi the| harSavarddhanakA samaya khuSTa 606 se 647 taka mAnA jAtA hai, bANabhaTTakA bhI vahI samaya hai| bANabhaTTakI racanAe~harSacarita ( AkhyAyikA), kAdambarI ( kathA ), pArvatIpariNaya (nATaka) aura mukuTatADitaka ( nATaka ) mAnI jAtI haiN| harSacaritake prathama ucchvAsake kathanake anusAra bANabhaTTake vaMzake mUlapuruSa vatsa nAmake vidvAn brAhmaNa the| vindhyapradezake hiraNyavAha ( zoNa ) nAmaka mahAnadake tIrasthita prItikUTa nAmake grAmameM unakA nivAsa thA / bANabhaTTa vAtsyAyana gotrameM utpanna kuberake prapautra the| ye kubera gupta upapadavAle rAjAoMse pUjita the| ve arthapatike pautra aura citramAnuke putra the| unakI mAtA rAjadevI nAmakI thI "matsu" nAmake vidvAn unake guru the, aura putra bhUSaNamaTTa nAmake the| candrasena aura mAtRSeNa unake asavarNa bhAI the| bhASAkavi IzAna bANabhaTTake parama mitra the| unake zaizavakAlameM hI mAtAkA svargavAsa huA, aura unakI caudaha varSakI umrameM pitAjIkA paralokavAsa huaa| anantara vedazAstrake vidvAn bANabhaTTane bAla-sulama capalatAse dezAntara dekhanekI icchAse pitRpitAmahoMse upArjita vaibhavako bhUlakara vidyAvyAsaGgakI paravAha na kara mitroMke sAtha gharase nikala kara paryaTana karate hue aneka rAjakuloMkI sevA kara bahuta samaya bitaayaa| pIche ve phira apanI janmabhUmimeM lautte| taba vivAha kara gRhasthAzramameM unhoMne praveza kiyaa| bANabhaTTakI prasiddhi sunakara zrIharSake sahodara zrIkRSNane unheM bulaayaa| taba unhoMne kAnyakubjameM jAkara zrIharSake samAbhavanameM mahAkavipada prApta kiyaa| bANabhaTTane zrIharSake caritrakA Alambana kara ATha ucchvAsoMvAlI harSacarita nAmaka AkhyAyikAkI racanA kii| usameM prathama ucchavAsameM sthita mahAkavike vaMzavarNanake anusAra kucha viSayoMkA yahAM gumphana kiyA gayA hai| harSacaritameM harSavarddhanake pitA rAjyavarddhanakI mRtyu, harSake jyeSThabhrAtA prabhAkaravarddhanakI hatyA, unakI bhaginI rAjyazrIke pati grahavarmAkI hatyA aura gauDarAjake viruddha abhiyAna aura rAjyazrIkA uddhAra Adi aneka ghaTanAoMkA varNana hai| harSacarita aitihAsika tattvako nirUpaNa karaneke uddezyase racita nahIM, harSavarddhanake jIvanako katipaya ghaTanAoMkA avalambana kara racA gayA hai| isameM AlaGkArika rUpase varNana-bAhulya hI kavikA abhISTa hai| zleSa Adi alaGkAroMkA pradarzana, samAsabAhulya aura gauDI rItikA avalambana kavikA uddiSTa viSaya hai| zrIharSakI prathama racanA honese yaha kAdambarIkI taraha manorama nahIM hai, parantu dazakumAracarita aura vAsavadattAkI apekSA isakI racanA AkarSaka hai, kliSTa padoMkI adhikatA honepara bhI yaha vAsavadattAkI sadRza durUha nahIM hai| isakA vizeSataH prathama ucchvAsa to atizaya manohara hai| yaha grantha bhI apUrNa hI pratIta hotA hai / yaha grantha pahaleke kaviyoMkA samaya dikhalAneke lie atizaya upayogI hai| isake Arambhika zlokoMmeM nimnastha kaviyoMkI aura granthoMkI carcA hai-vAsavadattA, bhaTTAra haricandra, sAtavAhana, pravarasena, mAsa, kAli. dAsa, bRhatkathA aura ADhyarAja / bANabhaTTane AtmakathAmeM apane sahavAsameM rahe hue nimnase nimna vyaktiyoMkA bhI ullekha kiyA hai ataH ye atizaya sahRdaya pratIta hote haiN| kAdambarI bANabhaTTakI dUsarI aura mukhyaracanA hai| yaha gadyakAvyameM kathAke rUpameM parigaNita hai| atizaya khedase kahanA par3atA hai ki yaha bhI harSacaritakI hI sadRza apUrNa hai| kahA jAtA hai ki bANake cAra putra the, vayAkaraNa, sAhityika, jyautiSI aura vaidya / jaba unakA antakAla nikaTavartI pratIta huA taba unhoMne "mere granthakA avaziSTa bhAga kauna pUrNa karegA ?" aisA puuchaa| taba jyautiSI aura vaidya to cupa rahe / bANabhaTTane nikaTasthita vRkSako dikhAkara pUchA-"yaha kyA hai"| taba vaiyAkaraNa putrane uttara diyA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 7 ) "zuSko vRkSastiSThatyagre" arthAt "yaha sUkhA per3a Age khar3A hai" | taba unhoMne vahI prazna sAhityika putra se kiyA to unhoMne uttara diyA-"nIrasataruriha vilasati purataH" arthAt yaha nIrasa vRkSa Age zobhita ho rahA hai"| varNanazailIse prabhAvita hokara bANabhaTTane unhIM putrako avaziSTa kathAMzako sunAkara kAdambarIko pUrNa karaneke lie AjJA dii| vANabhaTTake pUrvokta putrakA nAma kucha loga bhUSaNabhaTTa aura kucha loga pulindamaTTa vA pulinabhaTTa kahate haiN| parantu dazama zatAbdIke tilakamaJjarIkAra dhanapAlane bANabhaTTakI prazaMsAke prasaGgameM "kevalo'pi sphuranbANaH karoti vimadAnkavIn / kiM punaH klaptasandhAnaH pulindakRtasannidhiH // " / aisA likhakara bANaputrakA nAma "pulinda" aisA saGkata kiyA hai| yadyapi bANabhaTTakI pratibhAprasUta kAdambarIke pUrvArddhakA jo varNanasauSThava aura vizeSatA hai vaha uttarabhAgameM khaaN| para usameM bhI varNanakI vicitratA aura kamanIyatA hai. isakA apalApa karanA anyAya hogaa| kAdambarIke uttarArddhakAra bANabhaTTaputra kitane nirabhimAna aura pitRbhakta the, yaha bAta unake isa padyase jAnI jAtI hai "yAte divaM pitari tadvacasaiva sAdha vicchedamApa bhuvi yastu kathAprabandhaH / duHkhaM satAM tadasamAptikRtaM vilokya prArabdha eva ca mayA na kavitvadAt // ve hI bhUSaNamaTTa kAdambarIko prazaMsAke sAtha-sAtha usako pUtike lie apanI ayogyatA samajhakara kisa prakAra saGkoca jatAte haiM "kAdambarIrasabhareNa samasta eva matto na kiJcidapi cetayate jano'yam / bhIto'smi yanna rasavarNavijitena taccheSamAtmavacasA'pyanusandadhAnaH // 7 // kAdambarIkA kathAnaka guNADhyakI paizAcI bhASAmeM saMgRhIta bRhatkathAse liyA gayA hai| bANabhaTTane use apane kalpanAkauzalase pAtroMke nAma AdimeM aura tattatsthalameM parivartana kara atizaya manohara rUpameM pariSkRta kiyA hai| isameM gauDo rItikA utkRSTa pradarzana hai| "zabdA'rthayoH samo gumphaH pAJcAlI riitirissyte|" sUktimuktAvalIstha kalaNakI isa uktike anusAra pAJcAlI rItikA mI isameM acchI taraha paripAka dekhA jAtA hai| "ojaHsamAsabhUyastvametadgadyasya jIvitam (1-80)" daNDIke kAvyAdarzameM sthita isa uktike anusAra gadyakAvyake jIvana svarUpa oja guNa aura samAsabAhulya isameM anupama rUpameM parilakSita hote haiN| yaha dazakumAracaritakI taraha pAtroMkI bahulatAse kathAnaka na avyaktaprAya hai, na vAsavadattAke samAna pratyakSara zleSase udvegakAraka hai, na to harSacaritake samAna kliSTa padoMkI bharamArase arthabodhameM klezakAraka hai, pratyuta uttarottara kathAbhAgake jJAnakI utsukatA aura varNanakI pracuratAse manoraJjana honese lambe-lambe avataraNoMke honepara bhI isameM dharyake bAMdhakA mana nahIM hotA hai| harSacarita aura kAdambarI ye donoM grantha bhAratavarSakI sAtavIM zatAbdIke rASTriya aura sAmAjika caritrako sajIvarUpase citrita karate haiN| ina donoM granthoMke sivAya bANabhaTTake mukuTatADitaka, zAradacandrikA aura pArvatIpariNaya ina tIna rUpakoMkA ullekha pAyA jAtA hai| unameM pahaleke do rUpaka upalabdha nahIM haiM, tIsarA upalabdha to hai parantu usameM bANabhaTTakI zailI nahIM pAI jAtI hai| inake atirikta, zivA'STaka aura caNDIzataka nAmake do stotra-grantha bhI bANabhaTTake batalAye jAte haiN| saMskRta sAhitya meM padyakAvyoMkI apekSA gadyakAvyakI viralatA hai| isakA kAraNa usake varNanake nirvAhameM kAThinya pratIta hotA hai| padyakAvyameM kucha nyUnatA pratIta honepara chanda AdikI
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8) paratantratAkA bahAnA kiyA jAsakatA hai, parantu gadyakAvyameM yaha bAta nahIM hai| usakI racanAmeM atyanta nipuNatAko AvazyakatA hai| isI kAraNa "gadyaM kavInAM nikaSaM vadanti" gadya kaviyoMkI yogyatA jA~canekI kasauTI mAnI jAtI hai| kAdambarImeM kathAnakakI dRSTise, alaGkAroMkI dRSTise, varNanIya viSayoMkI vyApakatAkI dRSTise, zAstrIya pANDityako dRSTi se aura bhI anya kisI bhI dRSTi se nirIkSaNa karanepara usakI lokottaratA sarvajanasammata hai| usakA sthAna vizvake gadyakAvyoMmeM asAdhAraNa hai| kyA bhAvapakSa, kyA kalApakSa kyA lokacaritra kyA zAstrIyatattva, kyA antarjagat aura kyA bAhya jagat kavine apanI sUkSma dRSTi se samasta viSayoMkA Akalana kara apanI lekhanIse kAdambarIko udbhAsita kiyA hai / isakI bhASA, zailI aura varNanakI madhuratA aura vyApakatAke kAraNa hI "bANocchiSTaM jagat sarvam' arthAt samasta jagat bANakA ucchiSTa hai, bANane varNanIya kisI bhI viSayako nahIM chor3A hai ataeva yaha ukti nirdhAnta satya hai| isakI niratizaya AkarSakatAse "kAdambarIrasajJAnAmAhAro'pi na rocate" arthAt kAdambarIke rasake AsvAdakoMko AhAra bhI rucikara nahIM hai, yaha kathana atizayoktipUrNa nahIM hai| isameM upamA, ileSa, parisaMkhyA, utprekSA, rUpaka, virodhAbhAsa aura samAsokti Adi alaGkAra yathAsthAna saMniviSTa hokara isakI suSamA bar3hA rahe haiN| isameM rAjA zUdraka, unakI sabhA, cANDAlakanyA, zuka, vindhyATavI, agastyAzrama, hArIta, jAbAlikA Azrama, jAbAli, prabhAta, mRgayA, sandhyA, rAtri, prabhAta, ujjayinI, rAjA tArApIDa, unakI mahArAnI vilAsavatI, rAjAke mantrI zukanAsa, rAjA aura rAnIko santAna na honese duHkha, rAjAko vilAsavatIko sAntvanA, anuSThAnavizeSase candrApIDanAmaka putrakI prApti, zukanAsako puNDarIkanAmaka putrakI prApti ityAdi anekA'neka vRttAnta bhare gaye haiN| mahAzvetAkA pAtivratya, kAdambarI aura candrApIDakA praNayavarNana, kapijalakA niHsvArtha mitraprema isameM Adarza rUpameM dRSTigocara hotA hai| isameM varNanakI aisI jhar3I hai panneke panne kahIM parvata kahIM vana kahIM munyAzrama kahIM acchodasarovara Adi agaNita viSaya netroMke sammukha nAcatese pratIta hote haiM / isameM rAjakumAra candrApIDake prati zukanAsakA rAjanItikA upadeza kaisA vistIrNa aura hRdayaGgama hai| pattralekhA nAmakI paricArikAkI Adarza svAmibhakti kisake hRdayako AkRSTa nahIM karatI hai ? ataeva yaha bAta atizaya satya hai ki-"kAdambarIrasajJAnAmAhAro'pi na rocte|" arthAt kAdambarIke rasake AsvAdakoMko AhAra bhI rucikara nahIM hai| isake sAtha sAtha kAdambarImeM samAsa AdikI aura varNanako jaTilatA aura zleSa Adi alaGkAroMkI pracuratA pAThakoMko kahIM kahIM dhairya maGgakA bhI prasaGga A sakatA hai, jisase kisIne isake gadyabhAgakI hiMsrajantuoMse bhare jaGgalase tulanA kA hai| vAstavameM vicArapUrvaka nirIkSaNa karanese yaha kathana granthake anadhikArI aura zramabhIru janoMko bhale hI ThIka lage, parantu adhikArI aura zramaparAyaNa sahRdayoMko isake anubhavase varNanAtIta AnandakI anubhUti hotI hai| kisI bhI viSayake AnandakI prAptike lie parizrama apekSita haiM "na hi sukhaM duHkhaivinA lbhyte|" duHkha kiye vinA sukha nahIM pAyA jAtA hai, isa bAtako kauna nahIM jAnatA hai? isakI lokottara manoharatA aura varNanasauSThavake lie vizvakI ekamAtra vaijJAnika evam lacIlI bhASA saMskRtakA prabhAva, saMskRtameM bANabhaTTakA asAdhAraNa adhikAra, unakI sUkSma pratimA; lokavRtta tathA zAstroMkI pAradarzitA aura dezATana Adise utpanna unakA anubhava ye saba vizeSa kAraNa haiM, isameM sandeha nhiiN| kAdambarIke yathArtha varNanake lie eka svatantra grantha apekSita hai isalie isa viSayakA yahIM avasAna karate haiN| jayantabhaTTake putra vidvadvara abhinandane kAdambarI-kathAsAranAmaka bahuta hI manohara padyAtmaka prabandhakI racanA kI hai| kAdambarImeM samprati cAra TIkAeM upalabdha haiM pahalI-akabara bAdazAhake
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Azrita mahopAdhyAya bhAnucandra aura siddhacandrakI TIkA, dUsarI ma0 ma0 haridAsa siddhAntavAgIzakI TIkA, tIsarI morezvara rAmacandra kAleko TIkA ( aMgrejI TippaNIse yukta), cauthI-AcArya zrIkRSNamohanazAstrIko TIkA ( hindI anuvAdase yukta ) / paThana pAThanameM chAtroMko saukaryakI dRSTi se maiMne pahalI, tIsarI aura cauthI TIkAkA ApAtataH nirIkSaNa kara saralatAse bodha karAneke lie apane anyagranthoMko TIkA candra kalAke samAna abhinava candra kalAko pariSkRta rUpase anuvAdake sAtha udbhAsita kiyA hai| isameM maiM kahAM taka kRtakArya hU~gA isameM guNagrAhaka, kRtavedI vidvadgaNa aura chAtragaNa pramANa haiM / mAtA hemakumArikA sukRtinI, zrIdevacandraH pitA sUriyasya sahodarI kRtivarau zrIkRSNapUrNA'bhidhau / bhAradvAjakulA'bdhikaustubhanibho gaGgAdharodguruH zeSAkhyaH sa gharAsuraH samakarodvaghAlyAmimAM prAalAm // 1 // saujanyadhanyakRtivallabhadAsagupta-snehA'nubaddhahRdayena mayA sayatnam / chAtropakAraparatAmabhilakSya caiSA zrIbANabhaTTakRtisadvivRtiLadhAyi // 2 // kAryAntarApatanajAtamahA'ntarAya-jAtena doSanicayena bhavetpramAdaH / haMsopamAH sumanasaH praguNA'nurAgAt kSAmyantu nirbharataraM vinivedanaM me // 3 // saM0 2036 rAmanavamI brahmAghATa, vArANasI zeSarAjazarmA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAsAra kathAmukha vidizA nAmakI rAjadhAnImeM zUdraka nAmake prasiddha rAjA the| eka dina unake darabArameM eka cANDAlakanyAne Akara vaizampAyana nAmake toteko rAjAko sauNpaa| rAjAke pUchanepara totA apanA vRttAnta isa prakAra sunAne lagA he rAjan ! mujhe janakara jaba merI mAtAkI mRtyu huI usI samayase mere pitA merA pAlana karane lge| eka dina eka zikArIne mere pitAko mAra DAlA, usako najara bacAkara maiMne kisI prakAra apaneko bcaayaa| paMkhoMke nahIM uganese maiM reMgakara jaba pAnIkI khojameM kisI taraha calane lagA taba jAbAlimunike putra hArIta mujhe apane pitAke AzramameM le aaye| mujhe dekhakara jAbAlimuni merA vRttAnta isa prakAra sunAnelage / kathArambha ujjayinImeM tArApIDa nAmake pratApI rAjA rahate the| unakI patnI vilAsavatI nAmakI thiiN| zukanAsanAmaka eka vidvAn brAhmaNa unake mantrI the| rAjadampatiko santAna na honese bahuta kheda thaa| mahAkAlakI upAsanAse rAjAkA candrApIDa-nAmaka aura mantrIkA vaizampAyana nAmakA putra utpanna huaa| rAjAne una donoMko nagarase bAhara eka vidyAmandirameM rakhakara tattadviSayoMke vidvAnoMse vidyAoM aura kalAoMmeM zikSita banAyA / bAraha sAlake anantara snAtaka hokara, paraspara parama mitratA rakhakara ve donoM nagara meM rahane lge| vahIMpara mantrI zukanAsane rAjakumAra candrApIDako rAjanItikA atyanta upayogI upadeza diyaa| tArApIhane rAjakumArako yuvarAja padameM abhiSeka kara indrAyudha nAmaka eka adbhuta ghor3A diyaa| unakI sevAke lie pattralekhA nAmakI eka bandinI rAjakumArI tAmbUlakaravAhinIke rUpameM sauMpI gii| taba rAjakumAra apane mitra vaizampAyanake sAtha digvijaya karaneke lie nikale / tIna varSoM taka vijayalAma karate hue candrApIDa Age bar3hate gye| eka bAra mRgayAke prasaGgameM rAjakumAra do kinnaroMkA pIchA karate hue apane zibirase bahuta dUra cale gaye, kinnarayugala adRzya hue| candrApIDane acchoda sarovarake taTapara tapasyA karatI huI eka atisundarI gaurakAyA mahAzvetA nAmako gandharvarAjakumArIko dekhA / rAjapUtrake pUchanepara mahAzvetAne AtmakathAke prasaGgameM kapiJjalake mitra RSiputra puNDarIkake sAtha hue apane pUrvarAgako btlaayaa| milaneke pahale hI viraha sahana na kara sakanese puNDarIkakA maraNa honese jaba maiMne satI honekI icchA kI taba "tuma AtmahatyA mata karo tuma donoMkA punaH sammelana hogA" aisI AkAzavANI huI aura puNDarIkake mRta zarIrako eka divyamUrti AkAzamArgase le gaI / "are duSTa ! mere mitrako tU kahA~ le jA rahA hai ?" aisA kahate hue usakA pIchA kara kapijala bhI adRzya hae / "usI samayase maiM niyamaparAyaNa ho rahI hU~" aisA kahakara mahAzvetAne rAjakumArako phalamUla khAneke lie diyaa| mahAzvetAne rAjakumArakI "gandharvarAjakumArI kAdambarI nAmakI merI sakhI merI duHkhada ghaTanA sunakara kaumAryavrata dhAraNa kara rahI hai" aisA kahA / mahAzvetA candrApIDako hemakUTameM kAdambarIke pAsa le gii| dekhaneke anantara hI kAdambarI aura candrApoDa donoM hI paraspara praNayameM Asakta hue| do tIna dina vahIM bitAkara candrApIDa apane zibirameM lauTe, usI samaya unako zIghra rAjadhAnImeM Aneke lie pitAkA Adezapattra milA / taba candrApoDane "pattralekhAko lekara tuma pIche AnA" senApati putra meghanAdako aisI AjJA dekara ujjayinIke lie prasthAna kiyaa| isa prakara rAjakumAra mArgameM draviDadhArmikase adhiSThita caNDikAkA darzana kara ujjayinI paha~ce, aura unhoMne mAtA-pitA aura mantrI zukanAsakA abhivAdana kara apane prAsAdameM nivAsa kiyaa| kucha dinake anantara meghanAdake sAtha AI huI pattralekhAne kAdambarIkI virahAvasthA aura ulahanAvAlI unakI uktiko bhI candrApIDase kahA / (pUrvabhAga samApta)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi bANabhaTTakI prazastiyAM yuktaM kAdambaroM zrutvA kavayo maunamAzritAH / bANadhvanAvanadhyAyo bhavatIti smRtirytH|| ( somezvara, kIrtikaumudI ) jAtA zikhaNDinI prAga yathA zikhaNDI tathA'gacchAmi / prAgalbhyamadhikamApta bANI bANo babhaveti // ( govarddhana, AryAsaptazatI) rucirasvaravarNapadA rasabhAvavatI jaganmano harati / tatki taruNI ? nahi nahi bANI bANasya madhurazIlasya // (dharmadAsasUri, vidagdhamukhamaNDana) vANIpANiparAmRSTavINAnikvANahAriNIm / bhAvayanti kathaM nA'nye bhaTTabANasya bhAratIm // (gaGgAdevI ) zazvadvANadvitIyena nmdaakaardhaarinnaa| dhanuSeva guNADhyena niHzeSo raJjito janaH // (trivikramabhaTTa, nalacampU ) subandhurbANabhaTTazca kavirAja iti trayaH / vakroktimArganipuNAzcaturyo vidyate na vA // ( kavirAja, rAghavapANDavIya ) zleSe kecana, zabdagumphaviSaye kecidrase cA'pare'laGkAre katicitsadarthaviSaye cA'nye kathAvarNane / AsarvatragabhIradhorakavitAvindhyA'TavIcAturIsaJcAre kavikumbhikumbhabhiduro bANastu paJcAnanaH // ( candradevakavi ) "bANasya harSacarite nizitAmudIkSyazakti na ke'tra kavitAsu mudaM tyajanti / mAndyaM na kasya ca kaveriha kAlidAsa-vAcAM rasena rasitasya bhavatyaSyam // vAgIzvaraM hanta bhaje'bhinandamarthezvaraM vAkpatirAjamoDe / rasezvaraM staumi ca kAlidAsaM, bANaM tu sarvezvaramAnato'smi // zrIharSa ityavanivatiSa pArthiveSu nAmeva kevalamajAyata, vastutastu / goharSa eSa nijasaMsadi yena rAjJA saMpUjitaH kanakakoTizatena bANaH // " (soDDhala, udayasundarI0) hRdi lagnena bANena yanmando'pi padakramaH / bhavetkavikuraGgANAM cApalaM tatra kAraNam // ( trilocanamaTTa ) shrsscritaarbdhaadbhutkaadmbriikthaa| bANasya vANyanAryeva svacchandA bhramati kSitau // ( rAjazekhara ) pratikavibhedanabANaH kavitAtarugahanaviharaNamayUraH / sahRdayalokasubandhurjayati zrIbANabhaTTakavirAjaH // ( vIranArAyaNacarita ) "prakaTarasA'nuguNavikaTAkSararacanAcamatkAritasakalakavikulA bANasya vaacH|| (jayantamaTTa, nyAyamaJjarI) kevalo'pi sphuranbANaH karoti vimadAnkavIna / kiM punaH klaptasandhAnaH pulindakRtasannidhiH // (dhanapAla, tilakamaJjarI ) "hRdayavasatiH paJcabANastu bANaH" / ( jayadeva, prasannarAghava ) sacitravarNavicchittihAriNoravanIzvaraH / zrIharSa iva saMghaTTa cakre bANamayUrayoH // ( navasAhasAGkacarita) daNDinyupasthite sadyaH kavInAM kampatAM manaH / praviSTa tvantaraM bANe kaNThe vAgeva ruddhacate // (harihara )
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyakA'di-paricaya kAdambarImeM candrApIDa dhIrodAtta aura anukUla nAyaka hai| kAdambarI parakIyA ( kanyA ) aura mugdhA nAyikA hai| ye do Alambana vibhAva haiN| candra aura candramA adi uddIpanavimAva haiN| parasparanirIkSaNa Adi anubhAva haiN| nirveda Adi vyabhicAribhAva haiN| karuNavipralambha rasa aGgI / karuNa Adi rasa bhaGga haiM / rIti mukhyataH gauDI aura pAJcAlI haiN| guNa-oja aura mAdhurya aura prasAda haiM / gadya utkalikAprAya adhika aura cUrNaka bhI hai| lakSaNadhIrodAtta- "avikatyanaH kSamAvAnatigambhIro mahAsattvaH / / stheyAnigUDhamAno dhIrodAtto vRDhavataH kathitaH // ( sA0 80, 3-32 ) anukUla- "anukUla eknirtH"| ( 3-37) parakIyA- "parakIyA dviSA proktA paroDhA kanyakA tthaa|" ( 3-66 ) kanyA- "kanyA tvajAtopayamA salajjA navayauvanA / " (3-67) mugdhA- prathamA'vatIrNayauvanamadanavikArA ratau vaamaa| kathitA mRduzca mAne samadhikalajjAvato mugdhA // " ( 3-58) oja ojazcittasya vistArarUpaM doptatvamucyate // 8-4 // mAdhurya- cittadravIbhAvamayo hAdo maadhurymucyte| saMbhoge karuNe vipralambhe zAnte'dhikaM kramAt // 8-2 // prasAda cittaM vyApnoti yaH kSipraM shusskndhnmivaaunlH||8-7|| sa prasAdaH samasteSu raseSu racanAsu ca / utkalikAprAya- anyat ( utkalikAprAyam ) dIrghasamAsADhayam // 6-332 // cUrNakam- turyamalpasamAsakama // 6-332 //
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ // shriiH|| kAdambarI candrakalA-saMskRtahindIvyAsyopetA maGgalAcaraNam rajojuSe janmani, sattvavRttaye sthitau prajAnAM, pralaye tmHspRshe| ajAya sargasthitinAzahetave trayImayAya triguNAtmane namaH // 1 // bhaNDA'surA''divibudhAriniSUdanena bhaktaprasAdanapareNa samohitena / yA''ste zrutismRtinutA hitahetubhUtA tAM lokapAlanaparA lalitAM namAmi // 1 // atha kavikulalalAmabhUto mahAkavirbANabhaTTaH prAripsitagranthanirvighnaparisamAptikAmo natirUpaM maGgalamAcarati-rajojuSa iti / anvayaH prajAnAM janmani rajojuSe, sthitau sattvavRttaye, pralaye tamaHspRze, ( ata eva ) sargAsthitinAzahetave, trayImayAya triguNA''tmane ajAya nama ityanvayaH / rajojuSa iti / prajAnAM janAnAM, janmani = utpattI, rajojuSe = rajoguNayuktAya / sthitau = maryAdAyAM, sattvavRttaye = sattvaguNayuktAya, prajAnAmitizeSaH / evaM paratrA'pi / pralaye =saMhAre, tamaHspRzetamoguNayuktAya, ata eva sargasthitinAzahetave = sRSTimaryAdAsaMhArakAraNAya, trayImayAya = brahmaviSNumahezvararUpAya yadvA vedasvarUpAya, triguNA''tmane = rajaHsattvatamoguNasvarUpAya, svayaM tU ajAya = janmarahitAya, nAzarahitAya ceti Uhyam / tAdRzAya IzvarAya namaH // 1 // TippaNI-prajAnAM-prajAyanta iti prajAH, tAsAm pra + jan + DaH (upapada0)+ Am / rajojuSe = rajo juSata iti rajojuTa, tasmai, rajas + juS + kvip (upapada0 ) + u / sattvavRttaye = sattve vRttiH yasya saH, tasmai ( vyadhikaraNa-bahu0 ) / tamaHspRze = tamaH spRzatoti tamaHspRk, tasmai, "spRzo'nudake kvin" iti tamas + spRz + kvin ( upapada0)+ U~ / sargasthitinAzahetave = sargazca sthitizca nAzazca sargasthitinAzAH ( dvandva0), teSAM hetuH, tasmai ( Sa0 ta0 ) / trayImayAya = trayI eva trayImayaM tasmai, trayI+mayaT ( svarUpa arthameM ) / triguNA''tmane = trayo guNA eva AtmA yasya saH, tasmai ( bahu0 ) / ajAya na jAyata ityajaH, tasmai, naJ + jan + Da: + Ge, "anyeSvapi dRzyate' isa sUtrase Da pratyaya ( upa0 ) "namaH'' isa padake yogameM "namaHsvastisvAhAsvadhA'laMvaSaDyogAcca' isase caturthI / vaMzasthaM vRttam / "jatau tu vaMzasthamudIritaM jarau" // 1 // __ prajAoMke sRSTikAlameM rajoguNavAle (brahmarUpa ), sthitikAlameM sattvaguNavAle (viSNurUpa), saMhArakAlameM tamoguNavAle ( mahezvararUpa ) janmarahita, utpatti, sthiti aura pralayake kAraNa, brahmA, viSNu aura mahezvara ina tIna svarUpoMse yukta athavA vedasvarUpa triguNa (sattva, raja aura tama) svarUpa aja janmarahita Izvarako namaskAra hai // 1 //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI jayanti bANAsuramolilAlitA dazAsyacUDAmaNicakracumbinaH / surAsurAdhIzazikhAntazAyino bhavacchidastryambakapAdapAMsavaH / / 2 / / jayatyupendraH sa cakAra dUrato vibhitsayA yaH kSaNalabdha-lakSyayA / dRzaiva kopAruNayA riporuraH svayaM bhayAdbhinnamivAsrapATalam // 3 // anvayaH-bANAsugmaulilAlinA dagA'syacUDAmaNicakracumvinaH suga'surA'dhIzazikhA'ntazAyino bhavacchidaH tryambakapAdapAMsavo jayanti / / 2 / / jayantoti / bANA'suramaulilAlitAH = bANadaityamukuTopasevitAH, dazA''syacUDAmaNicakracumbinaH = gavaNaziromaNisamUhasparzinaH, sugasuga'dhIzazikhA'ntazAyinaH = devadaityasvAmicUDAprAntA'vasthAnazIlAH, bhavacchidaH = saMsAraduHkhanAzakAH, tryambakapAdapAMsavaH = mahezvaracaraNareNavaH, jayanti = sarvotkarSeNa vartante // 2 // TippaNI-bANA'suramaulilAlitAH = na suraH asura (na), virodha arthameM naJ / bANavA'sau asuraH ( ka0 dhaa0)| tasya mauli: (Sa0 ta0 ), tena lAlitAH (tR0 t0)| dazA''syacUDAmaNicakracumbinaH = daza AsyAni yasya saH ( bahu0 ), tasya cUDAH ( Sa0 ta0), tAsu maNayaH (sa0 ta0), teSAM cakra (Sa0 ta0), tat cumbantIti ( uppd0)| surA'murA'dhIzazikhA'ntazAyinaH =surAzca asurAzca (dvandva0), teSAm adhIzAH, (10 ta0) teSAM zikhA: (10 ta0), tAsAm antAH (Sa0 ta0), teSu zerate tacchIlAH ( uppd0)| bhavacchidaH = bhavaM chindanti iti ( uppd0)| tryambakapAdapAMsavaH = tryambakasya pAdau (Sa0 ta0 ), tayo: pAMsava: (10 ta0 ) / jayanti =ji+ laT + jhiH, yahA~ para "ji'' dhAtu akarmaka hai| vaMzasthavRttam / / 2 / / anvayaH-sa upendro jayati, yo bibhitsayA dUrataH kSaNalabdhalakSyayA kopA'ruNayA dazA eva ripoH uraH bhayAt svayam asrapATalaM cakAra / / 3 / / jayantIti / saH = zrutismRtipurANaprasiddhaH, upendraH = viSNuH, nRsiMhA'vatAradhArIti bhAvaH, jayati = sarvotkarSeNa vartate, yaH = upendraH, bibhitsayA = vidAraNecchayA dUrataH = viprakRSTapradezAt eva, kSaNalabdhalakSyayA = alpakAlaprAptalakSayA, kopA'ruNayA = krodharaktavarNayA, dRzA eva = dRSTayA eva, na tu nakhareNA'pIti bhAvaH / ripoH = zatroH, hiraNyakaziporiti bhAvaH / uraH = vakSaHsthalam, bhayAt = vidAraNabhIteH, svayam = AtmanA eva / asrapATalam = rudhirasamaraktavaNaM cakAra = kRtavAn / / 3 / / TippaNI-saH = yaha pada yahA~para prasiddha arthameM hai ataH yaH" isa padake na honepara bhI vidheyA'vimarza doSa nahIM hotA hai| bimitsayA = bhettum icchA bimitsA, tayA, bhid + san + a + TAp +TA / dUrataH-dUrAt iti, dUra + tasiH ( avyaya ) kSaNalabdhalakSyayA = labdhaM lakSyaM yayA sA labdhalakSyA (bahu0 ), kSaNaM labdhalakSyA, tayA "kAlA'dhvanoratyantasaMyoge" isase dvitIyA aura "atyantasaMyoge ca" isase dvi0 ta0 / kopAruNayA = kopena aruNA, tayA (tR0 t0)| amrapATalam = asram iva pATalaM tat "upamAnAni sAmAnyavacanaH" isase ( upamAna ka0 dhaa0)| cakAra=kR+ liT + tip ( Nala ) / utprekSA alaGkAra / vaMzasthavRttam // 3 // bANA'surake mukuTame upasevita, gavaNake mastakoMke maNisamUhakA sparza karanevAlI devatA aura daityoMke svAmiyoMke zirake mamIpa rahanevAlI aura saMsArako dUra karane vAlI mahezvarake caraNoMkI dhUliyA~ atyanta utkarSase rahatI haiM // 2 // prasiddha viSNu ( nRsiMha avatAra lenevAle ) sabase utkarSapUrvaka rahate haiM, jinhoMne ki vidAraNa karanekI icchAse dUrase hI alpakSaNameM hI lakSyako prApta karanevAle krodhase lAla netrase hI, zatru (hiraNyakazipu )ke vakSaHsthalako vidAraNake bhayase svayam rudhirake samAna lAla varNavAlA banA DAlA // 4 //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ sajjanadurjanayoH stutininde namAmi bhatsozcaraNAmbujadvayaM sazekharairmaukharibhiH kRtArcanam / samastasAmantakirITavedikA-viTaGkapITholluThitAruNAGguli sajjanadurjanayoH stutininde akAraNAviSkRta vairadAruNAdasajjanAt kasya bhayaM na jAyate / viSaM mahA riva yasya durvacaH suduHsahaM sannihitaM sadA mukhe / / 5 / / 11 8 11 3 anvayaH -- sazekharaH maukharibhiH kRtA'canaM 'ruNA'Gguli bhatso " caraNAmbujadvayaM namAmi / / 4 / / "na / atha " yasya deve parA bhaktiryathA deve tathA gurau / tasyaite kathitA hyarthA: prakAzante mahAtmanaH // " iti zAstravacanamanusRtya devabhaktipradarzanA'nantaraM gurubhakti pradarzayatinamAmIti / sazekharaiH = zirobhUSaNasahitaH, maukharibhiH = kSatriyabhUpavizeSaH, kRtA'rcanaM vihitapUjanaM, samasta sAmantetyAdiH = saMpUrNamaNDalezvara mukuTapariSkRtabhUmyunnatapradezasthAna- dhRSTaraktA'Gguli, bhatsoH= tannAmakasya AcAryasya caraNA'mbujadvayaM = pAdakamalayugmaM namAmi = namaskaromi // 4 // TippaNI-sazekharaiH = zekhareNa sahitAH sazekharAH taiH " tena saheti tulyayoge" isase tulyayoga- bahuvrIhi, "vopasarjanasya" isa gUtrase vilAse 'saha' ke sthAna meM 'sa' Adeza | kRtA'rcanaM = kRtam arcanaM yasya, tat ( bahu0 ) / samastasAmantetyAdiH = samastAzca te sAmantAH ( ka0 dhA0 ), teSAM kirITAni (Sa0 ta0), "atha mukuTaM kirITaM puMnapuMsakam / " ityamaraH / samastasAmantakirITAni eva vedikA ( rUpaka0 ) / tasyA viTaGkaH ( Sa0 ta0 ), sa eva pITham ( rUpaka0 ) / ulluThitA ata eva aruNA aGgulayo yasya tat ( bahu0 ) / samasta0 pIThe ulluThitA0 ( sa0 ta0 ) / tat / caraNA'mbujadvayaM = caraNau ambuje iva ( upamita0 ), tayordvayaM, tat ( Sa0 ta0 ) / namAmi = "Nama prahRtve zabde " dhAtuse laT + mip / isa padyameM upamA aura rUpakakA nirapekSa bhAvase sthiti hai ataH saMsRSTi alaGkAra hai / vaMzastha vRtta hai // 4 // samastasAmantakirITavedikAviTaGka pITholluThitA anvayaH -- akAraNA''viSkRtavairadAruNAt asajjanAt kasya bhayaM na jAyate, mahA'he: mukhe suduHsahaM viSam iva yasya mukhe suduHsahaM durvacaH sadA saMnihitam // 5 // = akAraNeti / kathAyA niyamamanusRtya khalAdervRttaM kIrtayati -- akAraNA''viSkRta- vairadAruNAt : nirhetu prakAzitavirodha bhISaNAt, asajjanAt = durjanAt, kasya = janasya, mayaM = mItiH, na jAyate = na utpadyate, mahA'heH = vizAlasarpasya mukhe = Anane, suduHsaham = atidurmarSaNaM, viSam iva = garalam iva, yasya = asajjanasya, mukhe = vaktre, suduHsaham, durvacaH = duSTavacanaM sadA sarvadA saMnihitaM : nikaTasthaM bhavatIti zeSaH // 5 // = TippaNI-akAraNA''viSkRtavairadAruNAt = na kAraNam ( naJ ), akAraNam ( yathA tathA, kri0 vi0 ) AviSkRtam, "supsupA0 " / taJca tat vairaM ( ka0 dhA0 ), tena dAruNaH, tasmAt ( vR0 ta0 ) / asajjanAt = saMvA'sau janaH ( ka0 dhA0 ) na sajjanaH, tasmAt ( naJ0), "mItrA'rthAnAM bhayahetuH" isase apAdAnasaMjJA honese " apAdAne paJcamI" isa sUtrase paJcamI / jAyate = "janI prAdurbhAve" dhAtuse laT + ta / mahA'heH = mahAMvA'sau ahiH, tasya ( ka0 dhA0 ) / suduHsahaM : = mukuToMse yukta maukharivaMzake kSatriya rAjAoMse pUjita, sampUrNa maNDalezvaroMke mukuTarUpa vedike unnata pradezapara gharSaNase lAla uMgaliyoM vAle bhatsu nAmaka gurujIke caraNakamala-yugmako maiM namaskAra karatA hU~ // 4 // vinA kAraNake virodhase bhayaGkara durjanase kise bhaya nahIM hotA hai ? vizAla sarpake mukhameM viSa ke samAna jisa durjanake mukhameM atyanta duHsahanIya duSTa vacana sarvadA nikaTa rahatA hai // 5 // 1. bhatsaH "bhavaH" iti ca pAThAntare /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 kAdambarI kaTu kvaNanto maladAyakAH khalAstudantyalaM bandhanazRGkhalA iva / manastu sAdhudhvanibhiH pade pade haranti santo maNinUpurA iva // 6 // subhASitaM hAri vizatyadho galAnna durjanasyArkariporivAmRtam / tadeva dhatte hRdayena sajjano harirmahAratnamivAtinirmalam // 7 // duHkhena soDhuM zakyaM duHsaham, "ISaduH muS kRcchrAH kRcchrA'rtheSu khal" isase khalal pratyaya / dus + saha + khal ( upapada0 ) / atyantaM duHsaham ( gati 0 ) durvacaH = duSTaM vacaH ( gati0 ) / sadA-sarvasmin kAle, '"sarva'" zabdase '"sarvakA'nyakiyattadaH kAle dA" isa sUtra se dA pratyaya | "sarvasya so'nyatarasyAM di' isase 'sarva' ke sthAna meM vaikalpika "sa" Adeza / isa padya meM upamA alaGkAra hai / vaMzastha chanda hai ||5|| anvayaH - kaTu kvaNanto maladAyakAH khalAH kaTu kvaNanto bandhanazRGkhalA iva alaM tudanti / santastu maNinUpurA iva sAdhudhvanibhiH pade pade mano haranti / / 6 / / I samprati granthakAra upamApradarzanapUrvakaM pUrvArddhana khalasyottarArddhana sajjanasya vRttaM varNayati-- kaTTiti / kaTu = tIkSNaM, kvaNantaH = bruvantaH, maladAyakAH = mithyAkalaGkAropakAH, khalAH = = durjanAH, kaTu = tIvraM kvaNantaH = zabdAyamAnAH, maladAyakAH = mAlinyasaMkrAmakAH, sparzottaramiti zeSaH / bandhanazRGkhalA iva = bandhalohanigaDA iva / alam = atyarthaM tudanti = pIDayanti / satAM durjanebhyo'ntaraM pradarzayati -- manastviti / santastu = sajjanAstu, maNinUpurA iva = ratnakhacitamaJjIrA iva / sAdhudhvanimiH = upakArakavacanaiH, maNinUpurapakSe - manoharakvaNitaiH pade pade = pratizabda, maNinUpurapakSe - pratipAdanyAsaM, manaH = 1 = cittaM, haranti = AkarSanti / / 6 / / TipparagI - kaTu = kri0 vi0 / kvaNantaH = kvaNa + laT zatR 0 ) + jas / maladAyakAH = malasya dAyakAH ( Sa0 ta0 ) / khalAH = : "pizuno durjanaH khala: " ityamaraH / bandhanasya zRGkhalAH ( Sa0 ta0 ) / alaM = kri0 vi0 / tudanti = "tuda vyathane" laT + jhiH / santaH = as + laT ( zatR0 ) + jas / sAdhudhvanibhiH = sAdhavazca te dhvanayaH taiH ( ka0 dhA0 ) / maNinUpurA: maNikhacitA nUpurA:, "zAkapArthivAdInAM siddhaya uttara padalopasyopasaMkhyAnam" isa vArtikase madhyamapadalopI samAsa / haranti = "hRj haraNe" laT + jhiH / pUrvAddha aura uttarArddhameM upamAoMkI sRSTi alaGkAra hai / vaMzastha chanda hai / / 6 / / = anvayaH - subhASitaM hAri ( api ) durjanasya galAt arkeriyo: amRtam iva adho na vizati / tat eva sajjano hariH atinirmalaM mahAratnam iva hRdayena dhattaM / / 7 / / subhASitamiti / subhASitaM = manoharavacanaM, kAvyAdikamiti bhAvaH, hAri = AkarSakam api, durjanasya : = khalasya, galAt = kaNThAt, arkeripoH = sUryazatroH, rAhoriti bhAvaH amRtam iva = pIyUSam iva / adhaH = adhobhAge, na vizati = na pravizati, durjanapakSe sahRdayatvA'bhAvAdarkeripupakSe udarA'bhAvAditi bhAvaH / tat eva = subhASitama eva, sajjanaH = sAdhujanaH, guNagrAhaka iti bhAvaH / hariH bhagavAn viSNuH, atinirmalam = atizayasvacchaM, mahAratnam iva = kaustubhamaNim iva, hRdayena = sajjanapakSe - manasA, haripakSe - vakSaHsthalena, dhatte = dadhAti // 7 // = TippaNI- subhASitaM = zobhanaM bhASitam (gati 0 ) / hAri = haratIti tacchIlaM, hun + NiniH + kar3avA vacana bolate hue, mithyAkalaGkakA Aropa karate hue durjana loga / tIkSNa dhvani karatI huI, chUnepara jaMgakA maila lagA denevAlI bandhanakI ber3Ike samAna atyanta pIDita karate haiN| jaise maNikhacita nUpura, manohara, dhvaniyoMse paga-paga para cittako AkRSTa karate haiM usI taraha sajjana loga to upakAraka vacanoMse pratyeka zabdameM manako AkRSTa kara lete haiM // 6 // sundara vacana ( kAvya Adi ), manohara hotA huA bhI durjanake galesa rAhuke galese amRtake samAna nIce
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAprazaMsA kathAprazaMsA sphuratkalAlApavilAsakomalA karoti rAgaM hRdi kautukAdhikam / rasena zayyAM svayamabhyupAgatA kathA janasyAbhinavA vadhUriva / / 8 / / haranti kaM nojjvaladIpakopamairnavaiH padArthairupapAditAH kathAH / nirantarazleSaghanAH sujAtayo mahAsrajazcakampakakuDmalairiva // 9 // suH / durjanasya = duSTo janaH, tasya ( gati0 ) / galAt = apAdAnameM pnycmii| arkaripoH = arkasyaripuH, tasya (Sa0 t0)| vizati =viza+ laTa + tip / sajjanaH = saMzcA'sau janaH (ka0 dhA0 ) / atinirmalam = atyantaM nirmalaM, tat ( gati0 ) / mahAratna = mahacca tat ratna, tat ( ka0 dhA0 ) / "AnmahataH samAnAdhikaraNajAtIyayoH' isase Atva / hRdayena = karaNameM tRtIyA / dhatte =dhA+ laT / ta / isa padyameM do upamAoMkA saMsRSTi alaGkAra hai / vaMzastha chanda hai / / 7 / / anvayaH- sphuratkalA''lApavilAsakomalA zayyAM svayam abhyupAgatA abhinavA kathA vadhUH iva rasena janasya hRdi kautukA'dhikaM rAgaM karoti / / 8 / / sphuraditi / sphuratkalA''lApavilAsakomalA= saMcalanmanoharazabdaracanAmAdhuryamRdulA, zayyAM= zabdagumphaM, vadhUpakSe-talpaM, svayam = AtmanA eva, abhyupAgatA % saMprAptA / abhinavA = nUtanA, kathA =prabandhakalpanA, vadhUH iva = lalanA iva / rasena = premNA, janasya = lokasya, hRdi = hRdaye, kautukA'dhikaM = kutUhalapracuraM, rAga =prIti, karoti = vidadhAti, yathA navapariNItA vadhaH zayyAmAgatA hRdi prItiM janayati tathaiva zabdagumpha saMprAptA navonA kathA'nurAgamutpAdayatIti bhAvaH / / 8 // TipparagI- sphurat = kalazvA'sau AlApaH (ka0 dhA0), sphuraMzcA'sau kalA''lApaH (ka0 dhA0), tasya vilAsaH ( Sa0 ta0), tena komalA ( tR0 ta0 ) / zayyAM = "zayyAsyAcchayanIye'pi gumphane'pi ca yoSiti / " iti medinii| kathA = "prabandhakalpanA kathA" ityamaraH / kautukA'dhika = kautukena adhikaH, tam (tR0 t0)| karoti = "(Du) kRj karaNe' dhAtuse laT + tip / isa padyameM upamA alaGkAra aura vaMzastha chanda hai / / 8 / / anvayaH-ujjvaladIpakopamaH campakakuDmalaH nirantarazleSaghanAH sujAtayo mahAsraja iva ujjvaladIpakopamai : nava: padArthaH upapAditA, nirantarazleSaghanAH sujAtayaH kathA: kaM na haranti ? // 9 // __ harantIti / ujjvaladIpakopamaH = vizadadIpasadRzaH, campakakuDmala: = hemapuSpamukulaH, nirantarazleSaghanAH = avicchedasaMghaTananiviDAH, sujAtayaH = sundaramAlatIpuSpayuktAH, mahAsrajaH = puSpamAlA:, iva, ujjvaladIpakopamaH = sphuTadIpakopamA'laGkArayuktaH, navaH = nUtanaH, padArthaiH = abhidheyaH, upapAditA:= racitAH, nirantarazleSaghanA:= avicchedazleSA'laGkArapracurAH, sujAtayaH= manoharA: athavA sUndaracchandovizeSayaktAH, kathAH = prabandhakalpanAH, kaM = sahRdayaM janaM, na haranti = no vazIkurvanti ? // 9 // TippaNI-ujjvaladIpakopama:= ujjvalAca te dIpakAH (ka0 dhA0 ), te upamA yeSAM, taiH praveza nahIM karatA hai| usI ( subhASita ) ko sajjana, jaise bhagavAn viSNu atyanta nirmala mahAratna ( kaustubha ) ko hRdayase dhAraNa karate hai vaise hI manase dhAraNa kara letA hai // 7 // zobhita manohara AbhASANakI madhuratAse komala zabdayojanAvAlI naI kathA, zobhamAna manohara AlApake vilAsase sukumAra aura zayyAko svayaM prApta navapariNItA vadhUkI taraha anurAgase lokake hRdayameM pracura kautukako utpanna karatI haiM / / 8 / / ujjvala dIpoMke samAna campakapuSpoMke mukuloMse vicchedake binA saMghaTanase dhanI camelIke phUloMse yukta manohara puSpamAlAoMkI samAna sphuTa dIpaka aura upamA alaGkAroMse yukta naye padArthoMse racI huI lagAtAra zleSa alaGkArase dhanI manohara athavA jAti nAmake chandoMse yukta kathAe~ kisa sahRdaya janako AkRSTa nahIM karatI haiM // 9 //
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI kavivaMzavarNanam babhUva vAtsyAyanavaMzasambhavo dvijo jagadgItaguNo'graNIH satAm / aneka guptArcitapAdapaGkajaH kuberanAmAMza iva svayambhuvaH // 10 // uvAsa yasya zrutizAntakalmaSe sadA puroDAzapavitratAdhare / sarasvatI somakaSAyitodare samastazAstrasmRtibandhure mukhe || 11 || ( bahu0 ) / campakakuDmalaH = campakAnAM kuDmalA tai: ( Sa0 ta0 ) yahA~ kuDmala kahane se vikAsonmukha kuDmala liye jAte haiM / nigralepaghanAH = nirgatam antaram yasmin, ( ki0 vi0 ) / nirantaraM zleSaH ( sahasupA0 ) tena ghanA ( tR0 ta0 ) / sujAtaya: = zobhanA jAtayo yAsu tAH ( bahu0 ) / "sumanA mAlatI jAti:" ityamaraH / mahAsrajaH = mahatyaca tAH srajaH ( ka0 dhA0 ) / ujvaladIpakopamaiH = ujjvalA dIpakA upamA yeSu tai: ( bahu0 ) / nirantara zleSaghanAH = zleSeNa ghanA ( vR0 ta0 ), nirantaraM zleSaghanAH ( supsupA0 ) sujAtaya: = zobhanA jAtiryAsAM tAH ( bahu0 ) / " padyaM catuSpadI, tatra jAtirvRttamiti dvidhA / " isa ukti se yahA~para "jAti" zabdase "jAti" nAmaka chandovizeSa bhI liyA jAtA hai / haranti = "hRJ haraNe " dhAtuse laT + jhi 1 isa padyameM bhI upamA aura arthApatti se saGkara alaGkAra aura vaMzastha chanda hai / / 9 / / anvayaH - vAtsyAyanavaMzasaMbhavo jagadgItaguNaH satAm agraNIH aneka guptA'citapAdapaGkajaH svayaMbhuvaH aMza iva kuberanAmA dvijo babhUva / / 10 / / babhUveti / vAtsyAyanavaMzasaMbhavaH = vAtsyAyanakulotpannaH / jagadgItaguNaH = lokairgAnaviSayIkRtaguNaH satAM = sajjanAnAm, agraNIH = agrasaraH, aneka guptA'citapAdapaGkajaH = bahuvaizyapUjitacaraNakamalaH, svayaMbhuvaH = brahmaNaH, aMza iva = avatAra iva kuberanAmA = kuberA''khyaH, dvijaH = brAhmaNaH, babhUva = saJjAtaH // 10 // 6 TippaNI- vAtsyAyanavaMzasaMbhavaH = vAtsyAyanasya vaMza: ( Sa0 ta0 ) / vatsasya yuvA'patyaM pumAn vAtsyAyanaH, vAtsya zabdase " yaJiJozra" isase phak pratyaya / vAtsyAyanavaMzAt saMbhava: ( utpattiH ) yasya saH vyadhi0 ( bahu0 ) / jagadgItaguNaH = gItA guNA yasya sa: ( bahu0 ), jagati gItaguNaH (sa0 ta0 ) / agraNIH = agraM nayatIti, agra + nI + kvip ( upapada 0 "agragrAmAbhyAM nayaterNo vAcyaH" isase Natva / anekaguptA'citapAdapaGkajaH = aneke ca te guptA: ( ka0 dhA0 ) / " vaizyasya puSTisaMyuktam" (manu:, 2 - 32 ) isa ukti ke anusAra gupta padase vaizya varNakA bodha hotA hai / anekaguptaiH arcite ( vR0 ta0 ) / pAdau paGkaje iva ( upameya0 ka0 dhA0 ) / anekaguptA'cite pAdapaGkaje yasya saH ( bahu0 ) / svayaMbhuvaH = svayaM bhavatIti tasya svayaM + bhU + kvip ( upapa 0 ) / kuberanAmA = kubero nAma yasya saH ( bahu0 ) / dvijaH = dvirjAyata iti, "anyeSvapi dRzyate" isa sUtrase jan + DaH / "mAturagre'dhijananaM, dvitIyaM mauJjibandhane / " (manu:, 2 - 169 ) isa ukti ke anusAra brAhmaNa, kSatriya aura vaizyoMkA mAtAke garbhase eka bAra janma aura mauJjIbandhana ( upanayana ) meM dUsare bAra janma honese unheM " dvija" kahate haiM, prakRtameM 'dvija' padase brAhmaNa vivakSita haiM / babhUva = bhU + liT + tip (l ) / isa padyameM utprekSA alaGkAra aura vaMzastha chanda hai / / 10 // = anvayaH - zrutizAntakalmaSe puroDAzapavitritA'dhare somakaSAyitodare samastazAstrasmRtibandhure yasya mukhe sarasvatI sadA uvAsa / / 11 / / uvAseti / zrutizAntakalmaSe = vedapAThanaSTapApe, puroDAzapavitritA'dhare = havirbhedapavitrIkRtoSThe / vAtsyAyana kulameM utpanna, jinake dayAdAkSiNya Adi guNa lokameM gAye gaye haiM, sajjanoMmeM agrasara, aneka vaizyaloga jinake caraNakamaloMko pUjate haiM, brahmAjIke avatAra ke samAna kubera nAmake brAhmaNa hue // 10 // vedoMke pAThase pApase rahita, puroDAza ( haviviMzeSa ) se pavitra adharavAle somalatAke rasase kaTu madhyabhAgase
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivaMzavarNanam = jagurgRhe'bhyastasamastavAGmayaiH sasArikaiH paJjaravarttibhiH zukaH / nigRhyamANA baTavaH pade pade yajUMSi sAmAni ca yasya zaGkitAH // 12 // hiraNyagarbho bhuvanANDakAdiva, kSapAkaraH kSIramahArNavAdiva / abhUt suparNo vinatodarAdiva dvijanmanAmarthapatiH patistataH // 13 // somakaSAyitodare === somalatAkaTukIkRtamadhyabhAge, samastazAstrasmRtibandhure = saMpUrNazAstradharmazAstrasundare, yasya = kuberasya, mukhe = vadane, sarasvatI = vAgdevI, sadA sarvadA, uvAsa = uSitavatI // / 11 // TippaNI-zrutizAntakalmaSe = zAntaM kalmaSaM yasya tasmin ( bahu0 ) / zrutyA zAntakalmaSaM, tasmin ( tR0 ta0 ), yahA~para 'zruti' padase zrutipAThameM lakSaNA hai / puroDAzapavitritA'dhare = pavitritaH adharaH yasmistat, ( bahu0 ) / puroDAzena pavitritA'dharaM tasmin ( tR0 ta0 ) / "puroDAzo havirbhede camasyAM piSTakasya ca / " iti medinI / somakaSAyitodare = kaSAyitam udaraM yasya tat ( bahu0 ), somena kaSAyitodaraM tasmin ( tR0 ta0 ), soma padase somalatAke rasameM lakSaNA hai / samastazAstrasmRtibandhure = zAstrANi ca smRtayazra ( dvandva 0 ) samastAzca tAH zAstrasmRtaya: ( ka0 dhA0 ), tAbhirbandhuraM, tasmin ( tR0 ta0 ) / " bandhUrabandhurau ramye namra, haMse tu bandhuraH / " iti vizvaH / uvAsa = "vasa nivAse" dhAtuse liT / vaMzastha chanda hai / / 11 / / anvayaH--yasya gRhe abhyastasamastavAGmayaiH paJjaravartibhiH sasArikaiH zukaiH pade pade nigRhyamANAH zaGkitA vaTavaH yajUMSi sAmAni ca jaguH // 12 // jaguriti / yasya = kuberasya, gRhe = bhavane, abhyastasamastavAGmayaiH = punaHpunarAvartitasakalazAstraH, paJjaravartibhiH = piJjarasthitaiH sasArikaiH = sArikAsahitaiH, zukaiH = kIraiH pade pade = pratipadaM, nigRhyamANaH = AkSipyamANA, ata eva zaGkitAH = saJjAtazaGkAH, vaTavaH = brAhmaNakumArAH, yajUMSi = yajurmantrAn sAmAni = sAmamantrAn / jaguH = uccaritavantaH / kuberagRhe zukasArikA api yajuH sAmamantrapravINAH kimuta anye vaTava iti bhAvaH / / 12 / / iti ni + graha + laT TippaNI- abhyasta samasta vAGmayaM = prakRtA dAk vAGmayaM " tatprakRtavacane mayaT " isase mayaT vAc + mayaT / abhyastaM samastaM vAGmayaM yaH taiH ( bahu0 ) / paJjaravartibhiH = paJjare vartante tacchIlAH taiH paJjara + vRt + NiniH ( upapada0 ) + mis / sasArikaiH = sArikAmiH sahitAH sasArikAH, taiH, ( tulyayoga bahu0 ) / nigRhyamANAH = nigRhyanta ( karmameM ) ( zAnac ) + jas / zaGkitAH = zaGkA saMjAtA yeSAM te, "tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itac" isase itac / zaGkA + itac / yajUMSi = "acchandAMsyapragItAni yajUMSi ( kAvyamImAMsA ), "chanda aura gItase rahita vedamantravizeSako "yaju" kahate haiM / sAmAni = chanda aura gItise yukta vedamantravizeSako "sAma" kahate haiM / jaguH = "gai zabde" dhAtuse liT = jhi ( us ) / kuberake gharameM mainA aura tote bhI vedapATha karanevAle brAhmaNakumAroMkI galatiyoMko pakar3ate the auroMkA kyA kahanA hai yaha bhAva hai isa padyameM atizayokti alaGkAra hai aura vaMzastha chanda hai / 12 // anvayaH --bhuvanA'NDakAt hiraNyagarbha iva kSIramahArNavAt kSapAkara iva, vinatodarAt suparNaM iva tato dvijanmanAM patiH arthapatiH abhUt // 13 // = hiraNyeti / bhuvanA'NDakAt = brahmANDAt hiraNyagarbha iva = brahmA iva kSIramahArNavAt : yukta aura saMpUrNa veda Adi zAstra aura dharmazAstra ke adhyayana meM manohara jina ( kubera ) ke mukhameM sarasvatIdevI sadA nivAsa karatI thIM // 11 // jina kuberake ghara meM saMpUrNa zAstroMkA abhyAsa kiye hue, piMjar3e meM rahe hue mainAoMke sAtha totoMse pratyeka padapara Toke jAnese zaGkAyukta hokara brAhmaNakumAra yajurveda aura sAmavedake mantroMkA pATha karate the // 12 // jaise brahmANDase brahmAjI, kSIrasamudrase candramA aura vinatA ke udarase garuDa utpanna hue vaise hIna kuberanAmake
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI vivRNvato yasya visAri vAGmayaM dine dine ziSyagaNA navA navAH / uSassu lagnAH zravaNe'dhikAM zriyaM pracakrire candanapallavA iva / / 14 / / vidhAnasampAditadAnazobhitaiH sphuranmahAvIrasanAthamUtibhiH / makhairasaMkhyairajayat surAlayaM sukhena yo yUpakarairgajairiva / / 15 // dugdhamahAsAgarAt, kSapAkara iva = candra iva, vinatodarAt = vinatA''khyakazyapapatnIkUkSeH. suparNa iva = garuDa iva, tataH = tasmAt, prakRtAt kuberadvijAditi bhAvaH, dvi janmanAM = brAhmaNAnAM, patiH = zreSThaH, arthapatiH = arthapatinAmakaH putraH, abhUt = saMjAtaH // 13 // TippaNI--bhuvanA'NDakAt = bhuvanasyA'NDakaM, tasmAt (10 ta0 ) / hiraNya garbha:= hiraNyaM gameM yasya saH ( vyadhikaraNabahu0 )"hiraNyagarbho lokezaH svayaMbhUzcaturAnanaH / " ityamaraH / kSIramahArNavAtamahAMzcA'sau arNavaH (ka0 dhA0 ) kSIrasya mahArNavaH, tasmAt (Sa0 ta0 ) / kSapAkaraH =kSapAM karotIti tacchIlaH, "kRtro hetutAcchIlyA''nulomyeSu" isase Tapratyaya / kSapA+ kR+Ta (upapada0)! "dvijarAjaH zazadharo nakSatrezaH kSapAkaraH / " ityamaraH / vinatodarAt = vinatAyA udaraM, tasmAt (Sa0 ta0 ) / dvijanmanAM% dve janmanI yeSAM te dvijanmAnaH, teSAm (bhu0)| isa padyameM mAlopamA alaGkAra hai / / 13 / / anvayaH--navA navAH ziSyagaNA dine dine uSaHsu visAri vAGmayaM vivRNvataH yasya karNe lagnAH ( santaH ) candanapallavA iva adhikAM zriyaM pracakrire / / 14 / / viSaNvata iti / navA navAH = nUtanA nUtanAH, ziSyagaNAH = chAtrasamUhAH, dine dine = pratidinam, uSa:su = prAtaHkAleSu, visAri = visaraNazIlaM, vaGmayaM = zAstraM, vivRNvataH = vivaraNaM kurvataH, yasya = arthapate: guroH, karNe = AkarNane, zrotre vA, lagnAH = AsaktAH santaH, candanapallavA iva = zrIkhaNDakisalayAni iva, adhikAM=pracurAM, zriyaM = zobhAM, pracakrire= vistAritavanta iti bhAvaH // 14 // TippaNI -ziSyagaNAH =ziSyANAM gaNAH ( Sa0 t0)| visAri =visaratIti tacchIlaM vi + sR + NiniH + suH ) / vivRNvataH = vivRNotIti vivRNvan, tasya, vi + vRJ + laT ( zatR )+ is / candanapallavA: = candanasya pallavAH (Sa0 ta0 ) / jaise candanake pallava striyoMke kAnameM saMlagna hote hue adhika zobhA phailAte haiM-vaise hI chAtragaNa arthapatike zAstrazravaNameM saMlagna hokara unakI zobhAko bar3hAte the yaha bhAva hai / isa padyameM upamA alaGkAra hai / / 14 // anvayaH--yo vidhAnasampAditadAnazobhitaH sphuranmahAvIrasanAthamUrtibhiH yUpakaraH gajaH iva vidhAnasampAditadAnazobhitaH sphUranmahAvIrasanAthamUrtibhiH asaMkhyaH makhaiH sukhena surAlayam ajayat // 15 // vidhAneti / yaH = arthapatiH, vidhAnasampAditadAnazobhitaiH = khAdyavidhivihitamadajalazobhAsampannaH, sphuranmahAvIrasanAthamUrtibhiH = saMcalanmahAbhaTayuktazarIraiH, yUpakaraH = pazubandhanakASThasamazuNDAdaNDaH, tAdRzaH, gajaH iva = hastibhiH iva, vidhAnasampAditadAnazobhitaH = zAstravidhyanuSThitavitaraNazobhAsampannaH, sphuranmahAvIrasanAthamUrtibhiH = dIpyamAnamakhA'gniyuktasvarUpaH, asaMkhyaH = aparimitaH, makhaiH = yajJaH, sukhena = anAyAsena, surA''layaM = svargam / ajayat = jitavAn, alabhateti bhAvaH // 15 // TippaNI--vidhAnasampAditadAnazobhitaiH = vidhAnena sampAditam (tR0 ta0), tacca tat dAnaM brAhmaNase brAhmaNoMmeM zreSTha arthapati utpanna hue // 13 / / naye naye chAtragaNa pratidina prAtaHkAla savistara zAstrakA vivaraNa karanevAle jina AcArya arthapatike zAstravivaraNake zravaNameM athavA kAnameM saMlagna hote hue candanake pallavoMke samAna adhika zobhAko phailAte the // 14 // jina arthapatine vizeSa khAdyavidhise sampAdita madajalase zobhita, prakAzamAna bar3e yoddhAse yukta zarIravAle, yUpake samAna lambe saiMDase yukta hAthiyoMke sadRza vidhipUrvaka kiye gaye dAnase zobhita dIpyamAna yajJake agnise yukta svarUpa vAle agaNita yajJoMse anAyAsa hI svargako jItaliyA ( prApta kiyA ) // 15 //
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivaMzavarNanam sa citrabhAnuM tanayaM mahAtmanAM sutottamAnAM zrutizAstrazAlinAm / avApa madhye sphaTikopalAmalaM krameNa kailAsamiva kSamAbhRtAm // 16 // mahAtmano yasya sudUranirgatAH kalaGkamuktendukalAmalatviSaH / dviSanmanaH prAvivizuH kRtAntarA guNA nRsiMhasya nakhAGgarA iva // 17 // := ( ka0 dhA0 ), tena zobhitAH taiH ( tR0 ta0), "dAnaM gajamade tyAge" iti vizvamedinyau / sphuranmahAvIrasanAthamUrtibhiH = sphurantatra te mahAvIrAH ( ka0 dhA0 ) / " mahAvIrastu garuDe zUre siMhe makhA'nale / " iti medinii| taiH sanAthA ( tR0 ta0 ) tAdRzI mUrtiryeSAM te ( bahu0 ) / yUpakarai:: yUpa iva karo yeSAM tai: "karo varSopale razmau pANau pratyAyazuNDayoH / " iti medinI / asaMkhyaiH = avidyamAnA saMkhyA yeSAM taiH " naJo'styarthAnAM vAcyo vA cottarapadalopaH " isase naJ - bahuvrIhi / surANAm Alaya:, tam ( Sa0 ta0 ) / ajayat = ji + laG + tip / isa padyameM zAbdI upamA hai / / 15 / / anvayaH -- sa kSamAbhRtAM madhye sphaTikopalopamaM kailAsam iva krameNa kSamAbhRtAM mahA''tmanAM zrutizAstrazAlinAM sutottamAnAM madhye citrabhAnuM tanayam avApa / / 16 / / saiti / saH = arthapatiH, kSamAbhRtAM = parvatAnAM madhye = antare / sphaTikopalopamaM = sphaTikaratnasadRzaM kailAsam iva = zivaparvatam iva krameNa = anukrameNa, kSamAbhRtAM = kSAntimatAM mahAtmanAM = jitendriyANAM zrutizAstrazAlinAM = vedazAstrazobhitAnAM sutottamAnAm = uttamaputrANAM, madhye = antare, citrabhAnuM = citrabhAnunAmakaM tanayaM = putram avApa = prAptavAn / / 16 / / TippaNI--kSamAbhRtAM = kSamAM bibhratIti kSamAbhRtaH, teSAm, kSamA + bhR + kvip ( upapada 0 ) + Am / "kSitikSAntyoH kSamA" ityamaraH / sphaTikopa lopamaM = sphaTika vA'sau upala: ( ka0 dhA0 "upala: prastare ratne zarkarAyAM tu yoSiti / " iti medinI / sphaTikopala upamA yasya saH, tam ( bahu0 ) / mahA''tmanAM = mahAn AtmA yeSAM te mahA''tmAnaH, teSAm (bahu0 ) zrutizAstrazAlinAM : zrutayazca zAstrANi ca (dvandvaH), zrutizAstra: zADa (la) nte tacchIlAH, taiH zrutizAstra + zAr3a ( lR ) + Nini: ( upapada 0 ) + Am / sutottamAnAM = sutAca te uttamAH teSAm ( ka0 dhA0 ) / avApa = ava + Ap + liT + tip (l ) / isa padyameM upamA alaGkAra hai / / 16 // = anvayaH -- nRsiMhasya nakhA'GkarA dviSanmana iva mahAtmano yasya guNAH sudUranirgatAH kalaGkamuktendukalA'malatviSaH santaH dviSanmanaH api kRtA'ntarAH santaH prAvivizuH / / 17 / / mahAtmana iti / nRsiMhasya = bhagavato narasiMhasya ( zrIviSNvatAravizeSasya ), nakhA'GkarAH = nakhagaGkarAH, dviSanmana iva = zatru (hiraNyakazipu ) hRdayam iva mahAtmanaH = mahAnubhAvasya, yasya= citrabhAnoH, guNAH = pANDityadayAdAkSiNyAdayaH, sudUranirgatAH = atidUraniSkrAntAH sarvatra prathitA iti bhAva: / kalaGkamuktendukalA'malatviSaH = niSkalaGka candrakalAsamanirmalakAntayaH santaH, dviSanmanaH api = zatru cittam api kRtA'ntarAH = vihitA'vakAzAH santaH prAvivizuH = praviSTAH // 17 // TippaNI-- nRsiMhasya = nA siMha iva, tasya ( upamita0 ) / nakhA'GkurAH = nakhAnAm aGkurAH ( Sa0 ta0 ) / mahAtmanaH mahAn AtmA yasya sa mahAtmA, tasya ( bahu0 ) / sudUranirgatA: : sudUraM nirgatA: ( supsupA0 ) / kalaGkamuktendukalA'malatviSaH = kalaGkena muktaH ( tR0 ta0 ), sa = arthapatine parvatoMke bIca meM sphaTikaratnake sadRza kailAsa parvata ke samAna kramase kSamAsampanna, jitendriya uttama putroMke voca citrabhAnu nAmake putrako prApta kiyA // 16 // jaise bhagavAn nRsiMhake nakhA'GkuroMne zatru (hiraNyakazipu ) ke hRdayameM bahuta dUrataka praveza kiyA thA usI taraha mahAtmA jina citrabhAnuke guNa bahuta dUrataka phailakara niSkalaGka candramAkI kalAke samAna nirmala kAntivAle hokara zatruoMke manameM bhI sthAna banAkara praveza karate the / / 17 / /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI dizAmalIkAlakabhaGgatAM gatastrayIvadhUkarNatamAlapallavaH / cakAra yasyAdhvaradhUmasaJcayo malImasaH zuklataraM nijaM yazaH // 18 // sarasvatIpANi-sarojasampuTa-pramRSTahomazramazIkarAmbhasaH / / yazoM'zuzuklIkRtasaptaviSTapAttataH suto bANa iti vyajAyata / / 19 / / cA'sau induH ( ka0 dhA0 ) / tasya kalA: (10 ta0 ) amalA tviT yeSAM te ( bahu 0 ) / kalaGkamaktendakalA iva amalatviSaH "upamAnAni sAmAnyavacanaH" isase samAsa ( upamAna0 ka. dhA0 ) / diSanmanaH = dviSato manaH, tat (10 t0)| kRtA'ntarAH = kRtam antaraM yaste ( bahu0 ) / prAvivizuH = pra + AG + viz + liT jhi: ( us ) / isa padyameM upamA alaGkAra hai // 17 // ___ anvayaH--dizAm alIkA'lakabhaGgatAM gataH trayIvadhUkarNatamAlapallava: yasya malomasaH adhvaradhUmasaJcayaH malinaH san nijaM yazaH zuklataraM cakAra // 18 // dizAmiti / dizAM= digvadhUnAm, alIkA'lakamaGgatA = lalATacUrNakuntalavicchittitA, gataH= prAptaH, trayIvadhUkarNatamAlapallava: = zrutinArIzrotratApicchakisalayaM, yasya = citrabhAnoH, malImasaH = malinaH, kRSNavarNaH iti bhAvaH / adhvaradhUmasaJcayaH = yajJadhUmasamUhaH, nijaM = svakIyaM, yazaH = kIti, zuklataram = atizubhraM, cakAra = kRtavAn // 18 // TippaNI- dizAm = yahA~para vadhUrUpa upamAnakA Aropa Artha hai| alIkA'lakabhaGgatAm = alakAnAM bhaGgaH ( pa0 ta0), "alakAzcUrNakuntalAH' ityamaraH / "bhaGgastaraGge bhede ca rugvizeSe praajye| koTilye bhayavicchityoH'' iti haimaH / alakabhaGgasya bhAvaH, alakabhaGga + tal + TAp / aloke alakabhaGgatA, tAm ( sa0 ta0 ) / "bhAle godhyalikA'lIkalalATini" iti haimanAmamAlA / trayIvadhUkarNatamAlapallavaH = trayI eva vadhUH, "mayUravyaMsakAdayatra' isase rUpakasamAsa / "zrutiH strI veda AmnAyastrayo" ityamaraH / trayomeM vadhUkA Aropa zAbda hai| tasyAH karNaH (10 t0)| tamAlasya pallavaH ( pa0 t0)| "pallavo strI kisalayam' ityamaraH / vayovadhUkarNa tamAlapallavaH ( sa0 ta0 ) / adhvaradhUmasaJcayaH = adhvare dhamAH ( sa0 ta0 ), teSAM saJcayaH (Sa0 ta0 ) / zuklataram = atizayena zaklaM, tat / "dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunau" isa sUtrase tarap pratyaya / cakAra = (Da) kRJ + liT + tip + ( Nala ) / isa padyameM ekadezavivarti rUpaka aura virodhAbhAsa alaGkArakA aGgAGgibhAvarUpa saGkara alaGkAra hai / / 18 / / anvayaH--sarasvatopANisarAjasampuTapramRSTahomazramazIkarAmbhasa: yazo'zuzuklIkRtasaptaviSTapAta tato bANa iti suto vyajAyata // 19 // sarasvatIti / sarasvatI0 = zAradAkarakamalasaMzleSaproJchitahavanaparizramasvedajalasya, yazoM'zazaklIkRtasaptaviSTapAt = kortikiraNazubhrIkRtasaptalokAt, tataH = tasmAt citrabhAno:, bANa iti = bANa nAmakaH / sutaH = putraH, ajAyata= jAtaH / / 19 // TippaNI--sarasvatI0= pANiH sarojam iva ( upamita0 ) / sarasvatyAH pANisarojam ( 10 ta0 ), tasya sampuTaH (10 ta0 ) / homena zramaH ( tR0 ta0 ) / zIkararUpam ammaH ( madhyamapada0 ) / homazramasya zIkarA'mbhaH (10 ta0 ) / sarasvatIpANisarojasampuTena pramRSTaM ( tR0 ta0 ), tAdRzaM homazramazIkarAmbhaH yasya, tasmAt ( bhu0)| yazoM'zuzuklIkRtasaptaviSTapAt = azuklAni dizA-rUpa nAriyoMka lalATameM alakoMke kauTilyako prApta zrutirUpa striyAMka kAnameM tamAlapallavarUpa jina citrabhAnuke malina ( kRSNavarNa vAle ) yajJadhUmake samUhane apane vaMzako adhika ujjvala kiyA // 18 // marasvatIke karakamaloMke samparkase jinake havanake parizramase utpanna svedajala poMchA gayA thA aura apane yazakI kiraNoMse sAtoM lokoMko sapheda karane vAle una (citrabhAnu )se vANa nAmakA putra utpanna huA // 19 //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi vaMzavarNanam dvijena tenAkSatakaNThakoSThyayA mahAmanomohamalImasAndhayA / alabdhavaidagdhyavilAsamugdhayA dhiyA nibaddheyamatidvayI kathA // 20 // 1904 11 zuklAni yathA sampadyante tathA kRtAni zuklIkRtAni, "kRmvastiyoge saMpadyakartari cvi:" isa sUtra se ccipratyayaH " asya cvau" isame avarNakA Itva / yazasaH aMzavaH ( Sa0 ta0 ), taiH zuklIkRtAni ( tR0 ta0 ) yazo'zuzaklIkRtAni sapta viSTapAni yena saH tasmAn ( bahu0 ) / tataH = tasmAt iti, tad zabda me "paJcamyAstasil" ima sUtrase tasil pratyaya / ajAyata = "janI prAdurbhAve" dhAtume laG + ta, "jJAjanorjA" isa sUtra jan dhAtuke sthAnameM 'jA' Adeza / isa padyameM sarasvatoke karakamalase havanake Ama jalako pochanemeM sambandha na honepara bhI sambandha ke varNanase atizayokti aura yaza kiraNase sAto lokoMke zvetIkaraNameM sambandhake na honepara bhI sambandhavarNanase dUsarI atizayokti isa akAra unakA saMsRSTi alaGkAra hai / / 19 / / anvayaH - dvijena tena akSatakaNThakauNThayayA mahA manomohamalImasA'ndhayA alabdhavaidagdhyavilAsamugdhayA dhiyA atidvayI iyaM kathA nibaddhA / / 19 // granthArambhaprasaGge mahAkavirbANabhaTTaH svA'haMkAraM pariharati--dvijeneti / dvijena = brAhmaNena, tena = bANabhaTTena, akSatakaNThakaNThyayA = anaSTagalakuNThatvayA, mahAmanomohamalImasA'ndhayA = samRddha cittA'jJAnamalinavikalayA, alabdhavaidadhyavilAsamugdhayA = aprApta cAturya lIlAmohayuktayA, tAdRzyA dhiyA = buddhayA, tathA'pi atidvayI = kathA dvitayImatikrAntA, bRhatkathAM vAsavadattAM cA'ti krAnteti bhAvaH / iyaM = madabuddhisannikRSTasthA, kathA kAdambarIsvarUpA kRtiH, nibaddhA - gumphitA // 20 // TippaNI-akSatakaNThakauNThyathA = kuNThasya bhAvaH kauNThayaM SyaJ pratyaya / "kuNTho mandaH kriyAsu ya" ityamaraH / kaNThe kauNThyam (sa0 ta0 ) / na kSatam akSatam (nab0 ) / akSataM kaNThakauNThyaM yasyAH sA tayA mahA0 = mahAn ( samRddha : ) yo manomoha : ( cittA'jJAnam ) tena malImasA ( malinA ) sA cAsau andhA, tayA ( ka0 dhA0 ) | alabdhetyAdiH = alabdhavA'sau vaidagdhyavilAsaH ( ka0 dhA0 tena ( hetunA ) mugdhA, tayA ( tR0 ta0 ) / "mugdha: sundara mUDhayoH" ityamaraH / atidvayI = dvayomatikrAntA, "atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyA" isase samAsa / nibaddhA = ni + bandha + ktaH ( TAp ) + suH / isa padyameM vRtyanuprAsa alaGkAra hai / / 20 / ), +50664t usa baNabhaTTane kuNThA (mA) naSTa nahIM huI hai| bar3he hue cittake ajJAname malina aura darzana zanimenikana nipaNA vikana pani ma aisI apanI buddhi me ( bhI ) bRhatkathA aura vAma atikramaNa (mAna) karane vAlI isa kAdambarIrUpa vathAyandhakI racanA kI hai / / 20 / /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA-mukham zUdravarNanam AsIdazeSa- narapati- ziraH samarthyAccata-zAsanaH pAkazAsana ivAparaH, caturudadhimAlAmekhalAyA bhuvo bharttA, pratApAnurAgAvanata samasta sAmanta cakraH, cakravatilakSaNopetaH, cakradhara iva karakamalopalakSyamANa-zaGkha-cakra-lAJchana:, hara iva jitamanmathaH, guha ivApratihatazaktiH, kamalayoniriva vimAnIkRta rAjahaMsamaNDalaH, jaladhiriva lakSmIprasUtiH, gaGgApravAha samprati kathA prastUyate / azeSanarapatiziraH samabhyacitazAsanaH = azeSAH ( samastAH ) ye narapatayaH ( rAjAnaH), teSAM zirobhiH ( mastakaiH ), samayacitaM ( saMpUjitaM, sAdaraM gRhItamiti bhAva: ) zAsanam ( AjJA ) yasya saH / ataH aparaH = anyaH, pAkazAsana iva = indra iva / indraH pUrvakAle pAkanAmaka daityaM jaghAna tatastasya "pAkazAsana" padena prasiddhiH / sarvaM vizeSaNaM zUdrakasya rAjJaH / "AsIt " iti kriyApadena sambandhaH / atra " zAsana" padAvRtterya makA'laGkAraH, utprekSA'laGkArazca / caturudadhimA lAmekhalAyAH = caturNAm ( catuH saMkhyakAnAm ) udadhInAM ( samudrANAm ) mAlA ( paGktiH ) sA eva mekhalA ( kAJcI, avadhiriti bhAvaH ) yasyAH, tasyAH / tAdRzyA: bhuva: ( pRthivyA: ), bhartA ( svAmI ) / atra bhuvi zUdrake ca nAyikAnAyaka vyavahArasamAropAtmamAsoktiralaGkAraH / pratApA'nurAgA'vanatasamastasAmantacakraH = pratApaH ( kozadaNDajaM tejaH ) anurAgaH ( prema ), tAbhyAm avanataM ( praNatam ) samastaM ( saMpUrNAm ) sAmantacakraM ( maNDalezvarasamUhaH ) yasya sa / yathA lohacakram agnitApAdavanataM bhavati tathaiva zUdrakasya pratApAdanurAgAcca sAmantamaNDalamavananamiti dhvaniH / cakravartilakSaNopetaH = cakravartinaH ( sArvabhaumasya ) lakSaNAni ( sAmudrika zAstrapratipAdita cihnAni ), tairupetaH ( yuktaH ) / cakradhara iva = viSNuriva, dharatIti dhara: ( pacAdyacU ), cakrasya dharaH, atra cakraM dharatIti vigrahazcyutasaMskRtiduSTa: / "karmaNyaN" ityanena aNA "cakradhAra" iti rUpasiddheH / karakamalopalakSyamANazaGkhacakralAJchanaH = karakamalayoH ( pANipadmayoH ) upalakSyamANAni ( dRzyamAnAni ) zaGkhacakralAJchanAni ( zaGkhacakrAkAra rekhAcihnAni ) yasya saH / atra pUrNopamA vRtyanuprAsava / hara iva = mahAdeva iva, jitamanmathaH = jita: ( parAjitaH ) mahAdevapakSe - bhAlA'naladAheneti bhAva, zUdrakapakSe-- jitendriyatvAtsaundaryA'tizayAdveti bhAvaH / manmatha : ( kAmadeva : ) yena saH / pUrNopamAlaGkAraH / guha iva = kArtikeya iva, apratihatazaktiH = apratihatA ( aniruddhA ) zakti: ( kAttikeyapakSe --- AyudhavizeSaH, zUdraka pakSe ( sAmarthyam ) yasya saH / pUrNopamA / kamalaMyoniH iva = kamalaM ( viSNunAbhipadmam ) yoni: ( kAraNam ) yasya saH, brahmA iveti bhAvaH / vimAnIkRtarAjahaMsamaNDala: = kamalayonipakSe -- vimAnIkRtaM (vyomayAnIkRtam) rAjahaMsAnAM ( haMsavizeSANAM ) maNDalaM ( samUhaH / ) yena saH zUdrakapakSe - vimAnIkRtaM ( bhagnadarpIkRtam ), vijayenetizeSaH, rAjahaMsAnAM ( zreSThabhUpAnAm ) maNDalaM ( samUha : ) yena saH / pUrNopamA / jaladhiH iva samudra iva, lakSmIprasRtiH, samudrapakSe - lakSmyAH ( padmAyA ) prasUti: ( utpattisthAnam ), zUdrakapakSe - lakSmyAH ( sampatteH zobhAyA vA ( prasRtisthAnam ), "lakSmIH sampattizobhayoH / RddhauSadhe ca padmAyAM vRddhinAmauSadhe'pi ca / " iti prasUtiH samasta rAjAoM ke zirase pUjina AjJAvAle dUsare indrake samAna, cAra samudroM kI paGktirUpa mekhalAse yukta bhUmi ke svAmI, jinake pratApa aura anurAgase samasta maNDalezvara rAjAloga jhukate the, cakravatakaM lakSaNoMse yukta, cakradhara bhagavAn viSNuke mamAna karakamaloMmeM dekhe jAnevAle zaGkha aura cakrake cihnase yukta, zivajI ke samAna kAmadevako jItane vAle, jaise kAttikeyakA zaktizastra kuNThita nahIM hotA hai, usI taraha akuNThita zakti (sAmarthya)vAle jaise brahmAjI vimAnIkRta- rAjahaMsamaNDala arthAt rAjahaMsoMko vimAna ( vyomayAna ) banAnevAle haiM, vaise hI vimAnIkRta arthAt parAjita kara zreSTha rAjAoMko mAnahIna banAnevAle, jaise samudra lakSmIke utpattisthAna haiM
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 kathAmukhe-zUdrakavarNanam iva bhagIrathapathapravRttaH, raviriva pratidivasopajAyamAnodayaH meruriva sakalopajIvyamAnapAdacchAyaH, diggaja ivAnavaratapravRttadAnArdIkRtakaraH kartA mahAzcaryANAm, AhartA RtUnAm, AdarzaH sarvazAstrANAm, utpattiH kalAnAm, kulabhavanaM guNAnAm, AgamaH kAvyAmatarasAnAm, udayazailo mitramaNDalasya, utpAtaketurahitajanasya, pravarttayitA goSThIbandhAnAm, Azrayo rasikAnAm, pratyAdezo dhanuSmatAm, dhaureyaH sAhasikAnAm, agrnniimedinii| gaGgApravAhaH = gaGgAyAH ( bhAgIrathyA: ) pravAhaH ( srotaH ), iva, bhagIrathapathapravRttaH = bhagIrathasya ( bhagIrathanAmakasUryavaMzotpannarAjavizeSasya ) panthA: ( mArgaH ) / tatra pravRttaH ( lagnaH ) / dhairyapUrvaka kAryA'nuSThAteti bhAvaH / upmaa'lngkaarH| pUrvakAle gajJaH sagarasyA'zvamadhayajJAnuSTAna bhramantamazvaM devarAja indra : pAtAle kapilAzramasannidhau baddhavAn / tatazvA'zvA'nveSaNapravRttA: magarasutAstamazvaM kapilAzramasamIpe dRSTvA kapilaM hantumudyatA babhUvustadanu tena muninA sakopaM vilokitAste bhasmIbabhUvuH / bahukAlAnantaraM sagaraprapautro bhagorathaH svapUrvajoddhArArtha tapazcacAra, gaGgAvatAraNata: svapUrvajAMthoddadhAreti paugaNikI vaartaa| viriva = surya iva, pratidivasopajAyamAnodayaH = pratidivasam (pratidinam ) upajAyamAnaH ( utpadya mAnaH ) udayaH ( sUryapakSe-udgamaH / rAjapakSe-abhyudayaH ) yasya saH / puurnnaapmaa'lngkaarH| meruriva = sumeru parvata iva, sakalopajIvyamAnapAdacchAya:= sakalaM: ( samastaiH ) upajIvyamAnA ( AzrIyamANA ) pAdAnAM ( merupakSa-pratyantaparvatAnAM, rAjapakSe--pAdayoH = caraNayoH ) chAyA ( merupakSe--AtapA'bhAvaH, rAjapakSe--kAntiH ) yasya sa: / "pAdAH pratyantaparvatA" iti "chAyA sUryapriyA kAntiH pratibimbamanAtapa:' ityamaraH / diggaja iva = airAvatAdidiGnAga iva, anavaratapravRttadAnA''H'kRtakaraH = anavarataM (nirantaraM yathA tathA) pravRttaM (saJjAtam) yat dAnaM ( diggajapakSe madajalaM, rAjapakSe-dhanAdivitaraNam ) tena ArTIkRtaH ( klinnIkRtaH ) kara: (diggajapakSe-zuNDAdaNDaH, rAjapakSe-hastaH ) yasya saH / "dAnaM gajamade tyAge iti "karo varSopale razmau pANI pratyAyazuNDayoH / " iti ca medinii| puurnnopmaa'lngkaarH| mahA''zvaryANAM = asAdhAraNayaddhAdimahAdbhutakarmaNAM, kartA = kArakaH / karmaNi SaSThI, evaM paratrA'pi / kratUnAM = yajJAnAm, AhartA = kartA, sarvazAstrANAM= ghedAdisakalavAGmayAnAm, Adarza:= darpaNaH, tasmin rAjani sarvazAstratattvAnAM pratibimbitatvAditi bhAvaH / kalAnAM = nRtyagItAdicatuHSaSTikalAnAm, utpatti:= utpattisthAnam / guNAnAM = dayAdAkSiNyazauryadhairyAdiguNAnAM, kulabhavanaM = vaMzaparamparA''dhArasthAnam / kAvyA'mRtarasAnAM = sAhityapIyUSarasAnAm, AgamaH = utpattisthAnam / atrakasya zUdra kabhUpasya viSayANAM bhedenA'nekadhollekhAdullekhA'laGkAraH / mitramaNDalasya = mitrANAM (suhRdAm ) maNDalasya ( samUhasya ) / udayazaila:= abhyudayasthAnam / pakSAntare-mitrasya (sUryasya ) maNDalasya (bimbasya ) udayazaila:= udayaparvataH / "mitraM suhRdi na dvayoH / sUye si iti / " udayastu pumAn pUrvapavate ca smunntau|" iti ca medinii| atra zleSA'laGkAraH / ahitajanasya = zatrulokasya, utpAtaketu:= aniSTasUcako dhUmaketuH / atra rUpakA'laGkAraH / vaise hI sampattike utpattisthAna--jaise gaGgAjIkA pravAha rAjA bhagIrathake mArgameM pravRtta hai vaise hI bhagIrathake mArgameM pravRtta (dhairyapUrvaka kAryako sampanna karane vAle ), jaise sUrya pratidina udaya (parvata )ko prApta hote hai vaise hI pratidina abhyudayako prApta karane vAle, jaise sumeru parvatake pratyanta prarvatoM (talahaTiyoM)kI chAyAko sabaloga Azraya karate haiM, usI taraha jinake caraNakI chAyAko sabaloga Azraya karate the| jaise nirantara madajalake bahanese diggajakA kara (sUDa ) nirantara Ardra hotA hai usI taraha lagAtAra honevAle dAnase ArdrahAtha vAle, bar3e-bar3e Azcaryajanaka karmIko karane vAle, yajJoMkA vidhAna karanevAle, samasta zAstroMke AdarzasvarUpa, nRtya Adi kalAoMke utpattisthAna, dAkSiNya Adi guNoMke vaMzaparamparAsthAna, kAvyake amRtarasoMke utpattisthAna, jaise mitra (sUrya) maNDalake udayake lie udaya parvata hotA hai vaise hI mitramaNDalake abhyudayake parvatake samAna, zatrugaNake utpAtasUcaka dhUmaketuke samAna,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI vidagdhAnAm, vainateya iva vinatAnandajananaH, vainya iva cApakoTisamutsAritasakalA'rAtikulAcalo rAjA zUdrako nAma / " nAmnaiva yo nibhinnArAtihRdayo viracitanarasiMha-rUpADambaram, ekavikramAkrAntasakalabhuvanatalo vikramatrayAyAsitabhuvanatrayaM jahAseva vAsudevam / goSThobandhAnAM = sabhAprabandhAnAM, pravartayitA = pravartakaH / rasikAnAMvidagdhAnAm, AzrayaH= aadhaarhetuH| dhanuSmatAM = dhanurdhAriNAM, pratyAdezaH =nirAkartA / mAhasikAnAM = sAhasakarmA'nuSThAtRNAM, dhaureyaH = dhurandharaH, dhuraM vahatIti "dhuro yaDDhako' iti Dhaka pratyayaH / vidagdhAnAM = paNDitAnAm, agraNI: = mukhyaH, agraM nayatoti "satmadviSe''tyAdinA vip, "agragrAmAbhyAM nayateo vAcya'' iti Natvam / vainateya iva = garuDa iva, vinatAyA apatyaM pUmAn, "strIbhyo Dhaka" iti Dhaka / vinatA''nandajanana:-vinatAyAH (tadAkhyasvamAtuH ) rAjapakSe--vinatAnAm ( praNatAnAM gajAm ) Anandajanana:( harSotpAdaka: ) / purNopamA / vainya iva = pRthuriva, venasyA'patyaM pumAn, kurvAdigaNe venazabdasya pAThAn "kurvAdibhyo Nya" iti sUtrAt "venAcchandasi" ityukteH NyaH / loke vainyazabdaprayogazcintyaH / cApakoTisamutsAritasakalA'rAtikulA'cala: = cApasya (dhanuSaH ) koTi: ( agrabhAgaH ), tataH samutsAritA: ( dUrI kRtAH ) sakalA'gatayaH ( samastazatravaH ) kulAcalA iva ( mahendrAdikulaparvatA iva ) yena saH, pUrvakAle mahArAjaH pRthuH parvatAkIrNA pRthvI cApakoTyA parvatAnutsArya samIcakAreti zrImadbhAgavatam / rAjapakSe-cApAnAM ( dhanuSAm ) koTiH ( koTimitasaMkhyA ) tayA samutsAritA, ( nirAkRtAH ) sakalAH ( samastAH ) arAtayaH ( zatravaH ) eva kulAcalA: ( kulaparvatAH ) yena saH / zUdrako nAma = nAmnA zUdrakaH / rAjA = bhUpaH AsIt = abhavat iti pUrvasthakriyApadena sambandhaH / yaH = zadrakaH / nAmnA eva = svanAmadheyena eva, nibhinnA'rAtihRdayaH = nibhinnAni ( vidAritAni ) arAtInAM ( zatrUNAm ) hRdayAni ( vakSaH sthalAni ) yena saH, viracitanarasiMharUpADambaraM = viracitaH ( vihitaH ) narasiMharUpasya (nRsiMhasvarUpasya ) ADambara: ( samArambhaH ) yena saH, "ADambaraH samArabhme gajajitatUryayoH / "iti vizvaH / padamidaM "vAsudevam' ityasya vizeSaNaM, tathA ca ekavikramAkrAntasakalabhuvanatala:= ekaH ( advitIyaH ) yo vikramaH ( parAkramaH ), tena AkrAntaM ( vyAptam ) sakala ( samagram ) bhuvanatala ( lokasvarUpam ) yena saH, tAdRzo rAjA / vikramaayA''yAsitabhuvanatrayaM vikramANAM ( pAdavikSepANAm ) yat trayaM (tritayam ), tena AyAsitaM ( pIDitam ) bhuvanatrayaM ( lokatritayam ), yena tam / vAsudevaM = viSNum tam / jahAsa iva = upahasitavAn iva / svanAmamAtreNa zatruhRdayavidArako yo rAjA nasiharUpeNa hiraNyakazipUvakSaH sthalavidAraka viSNu, tathA ekavikrameNa lokatrayavyApyatvena pAdavikSepatritayavyApakaM vAmanamupahasita vAniti mAvaH / atra upamAnabhUta-nRsiMha vAmanAbhyAmupameyabhUtasya rAjJaH zUdrakasyA''dhikyavarNanAd vyatirekA'laGkArastathA jahAsa ivetyatra kriyotprekSA ceti dvayoraGgAGgibhAvena sngkrH| evaM cA'tra hasaghAtorakarmakatvAdvAsudevamityatra lakSyIkRtyeti padamadhyAhAryam / sabhAyojanAoMke pravartaka rasikAMka avalambana svarUpa, dhanurdhAriyoMkA nirAkaraNa karanevAla ( haTAnevAle), sAhasa vAloMke dhurandhara, paNDitoMmeM pradhAna, jaise garuDajI vinatA ( apanI mAtA )kaM Anandako utpanna karate haiM vaise hI vinata ( namra ) janoMko Ananda dene vAle, jaise mahArAja pRthune dhanukaM agrabhAgase kulaparvatoMko haTAyA thA usItaraha asaMkhya dhanuse parvatake mamAna samasta zakulako haTAne vAle zUdraka nAmake gajA the / nAmamAtrase zatruoMke hRdayako vidIrNA karanevAle jinhoMne nRmihake rUpakA ADambara racanevAle vAsudeva(viSNu)kA bhaura ekamAtra vikrama (parAkrama )se samasta bhuvanako AkramaNa karanevAle jinhoMne tInavikramoM (pAdavikSepoM )se tIna lokoMko vyApta karanevAle vAsudeva (vAmanarUpa lenevAle viSNu)kA mAnoM upahAsa kiyA thA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zUdrakavarNanam aticirakAlalagnamatikAntakunRpatisahasrasamparkakalaGkamiva kSAlayantI yasya vimale kRpANadhArAjale ciramuvAsa rAjalakSmIH / yazca manasi dharmeNa, kope yamena, pramAde dhanadena, pratApe vahninA, bhuje bhuvA, dazizriyA, vAci marasvatyA, sukhe zazinA, bale marutA, prajJAyAM suraguruNA, rUpe manasijena, tejasi savitrA ca vasataH sarvadevamayasya prakaTitavizvarUpAkRteranukaroti bhagavato nArAyaNasya / yasya ca madakala-kari-kumbha-pIThapATanamAcaratA lagna sthUlamuktAphalena, dRDha-muSTi aticirakAlalagnam = adhikasamayasambaddham, atikrAntakunRpatisahasrasamyarkakalaGkam = atikrAntaH / vyatItAH ) ye kanapatavyaH / avadyA gajAnaH) teSAM sahasraM (samadAyaH ) tasya samparka: ( sambandhaH ) tena yaH kalaGkaH ( apavAdaH ) tam / "kalako'GkA'pavAdayoH' itymrH| kSAlayantI iva =dhAvayantI iva, rAjalakSmIH = bhUpAlathI:, yasya% gajJa: zudrakasya, vimale = nirmale, kRpANadhArAjale = khaGganizitA'grarUpasalile, ciraM = bahukAlaM yAvat, uvAsa = vAsaM cakAra / rAjA zadrakaH khaGgabalena rAjalakSmI vazIkRtavAniti bhAvaH / atra "kSAlayatIve" tyatra kriyotprekSA, kRpANadhArAyAM jalasya rUpaNAdrapakA'laGkArazvetyubhayoraGgAGgibhAvena saGkaraH / / yazca = zadrakazca, manasi = citte, "vasatA" iti padena sambandhaH evaM paratrA'pi / vasatA = vAsaM kurvatA, dharmeNa = puNyena, kope = krodhe, vasatA yamena = dharmarAjena drasAde = anugrahe, vasatA, dhanadena = kubereNa, pratApe = kozadaNDaje tejasi, vasatA, vahninA = agninA, bhuje = bAho, vasantyA bhuvA = pRthivyA, rAjyamAradhAraNasAmarthyAt, dRzi = cakSuSi, vasantyA zriyA = lakSmyA, prItipUrvakanirIkSaNamAtreNa zrIsambhavAditi bhAvaH / vAci = vacane, vasantyA sarasvatyA / satatagadyapadyAdyanekaprabandharacanAditi bhAvaH / mukhe = vadane, vasatA zazinA = candramasA, AhlAdakAritvAditi bhAvaH / bale sAmarthya, vasatA marutA=vAyunA, atisAmarthyazAlitvAditi bhAvaH / prajJAyAM-buddhau, vasatA, suraguruNA-bRhaspatinA rUpe = sondayeM, vasatA, manasijena = kAmena, kAminImAnaharaNAditi bhAvaH / tejasi= pratApe, vasatA savitrA = sUryeNa, sarvadevamayasya = sakalasarasvarUpasya, prakaTitavizvarUpA''kRteH = prakaTitA (prakAzitA) vizvarUpasya ( samastarUpasya, virArUpasyeti bhAvaH ) AkRti: ( AkAra: ) yena tasya / bhagavataH = SaDvidhazvaryasampannasya, "aizvaryasya samagrasya vIryasya yazasaH zriyaH / jJAnavairAgyayozcaiva SaNNAM bhaga itIraNA // " iti viSNapurANam / nArAyaNasya = zrIviSNoH, "karmAdInAmapi sambandhamAtravikSAyAM SaSThayeva / " iti niyamAtSaSThI / narasya apatyAni nArA:, tA ayanaM yasya "Apo nArA iti proktA Apo vai narasanavaH / tA yadasyA'yanaM pUrva tena nArAyaNaH smRtaH / / manu01-10 / anukaroti = anukaraNaM karoti // ca = kiJca, madakalakArakumbhapIThapATana = madena ( dAnajalena ) kalA: ( manoharA: ye kariNaH ( vairihastinaH ) teSAM kumbhapIThAni ( mastakapiNDaphalakAni ), teSAM pATanam ( vidAraNam ), vidadhata':= kurvataH, yasya = rAjJaH zudra kasya, AgAminA "samIpam" iti padena sambandhaH / lagnasthalabahuta kAloMse lage hue vyatIta hajAroM nindita rAjAoMke sampakake kalaGkako dhotI hu mI rAjalakSmIne jinake khaGgadhArArUpa nirmalajalameM bahuta samayataka nivAsa kiyaa| jo rAjA zUdraka manameM rahanevAle dharmase, kopameM rahane vAle yamarAjase prasannatAmeM rahanevAle kuberase, pratApameM rahane vAle agnime, bAhumeM rahanevAlI pRthivIse, netra meM rahanevAlI zrIse, vANImeM rahanevAlI sarasvatIse, mukhame rahanevAle candrase balameM rahanevAle vAyudevase, banimeM rahanevAle bRhaspatise maundaryameM rahanevAle kAmadevase tejameM rahanevAle sUryase bhI isa prakAra samastadevasvarUpa hokara aura vizvarUpa ( virATapa )ke AkArako prakaTa karanevAle bhagavAn nArAyaNakA anukaraNa ( nakala ) karate the| madake jalase manohara hAthiyoMke mastakapiNDoMko vidAraNa karanevAle jina rAjA (zUdraka )ke bar3Ibar3I 1."vidadhatA" iti pAThAntare, "kRpANene"tipadaM vishessym|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI niSpIDana-niSThayUta-dhArAjalabindu-dantureNa kRpANenAkRSyamANA subhaToraHkapATa-vighaTitakavaca-sahasrAndhakAra-madhyavattinI kari-karaTa-galita-madajalAsAra-durdinAsvabhisArikeva samaranizAsu samIpamasakRdAjagAma rAjalakSmIH / ___ yasya ca hRdayasthitAnapi patIn didhakSuriva pratApAnalo triyoginInAmapi ripusundarINAmantarjanitadAho divA nazaM jajvAla / yasmizca rAjani jitajagati paripAlayati mahIM citrakarmasu varNasaGkarAH, rateSu muktAphalena = lagnAni ( sambaddhAni ) sthalAni (pIvagaNi) muktAphalAni ( mauktikAni ) yasya tena, tAdRzena / dRDhamuSTiniSpoDanAta = dRDhamuSTinA = ( kaThorabaddhapANinA ) niSpIDanAt (nirgrahaNAt ) muSTizabdasya puMliGge'pi sattvAt strIliGgamAtrasattvakalpanayA 'sAmAnye napuMsakam" ityasyA'valambana vyartham / niSThayUtadhArAjalabindUkSantureNa = niSThyUtA: (nirgatA: ) dhAga ( nizitA'grabhAgA: ) eva jalabindavaH ( salilapRSatA:) taiH dantureNa (unnanAnatena ), tathAvidhana kRpANena = khaDgena, AkRSyamANA iva = samantAdgRhyamANA iva, subhaTora:kapATavighaTitakavacasahasrA'ndhakAramadhyavartinI = subhaTAnAM (vIrayoddhRNAm ) yAni urAMsi ( vakSaHsthalAni) eva kapATAni (ararANi), "kapATamarara tulye' ityamaraH, tebhyo vighaTitAM ( viyojitam ) yat kavacasahasraM ( vArabANavRndam ) tadeva andhakAraM ( timiram ), nailyasAmyAditi bhAvaH / tasya madhyavartinI ( antaHsthitA ), tAdRzI rAjalakSmoH= vairirAjazrIH, karikaraTagalitamadajalA''sAradurdinAmu = kariNAM ( hastinAm ) karaTAH ( kapolAH), "karaTAni" iti likhantaH TIkAkArA bhrAntAH / tebhyo galitaM ( prasratam ) yat madajalaM (dAnavAri ) tasya AsAra: (dhArAsampAtaH ), tena durdinaM ( meghajaM tamaH, lAkSaNiko'yamarthaH ) yAsu tAsu / tAdRzISu samaranizAsu =samarAH (yuddhAni ) nizA ( rAtrayaH) iva tAsu / abhisArikA iva = dattasaGketA nAyikA iva / yasya = rAjJaH zUdrakasya / samIpaM = nikaTam, asakRt = saha vAraMvAram / AjagAma = AgatA / abhisArikAlakSaNaM yathA "abhisArayate kAntaM yA mnmthvshNvdaa| svayaM vAbhisaratyeSA dhIrairuktAbhisArikA / / ( sA0 da03-76 ) / ca= kiJca, yasya = rAjJaH, pratApA'nalaH = pratApaH ( kozadaNDajaM tejaH ) sa eva anala: ( agniH ) / atra rUpakamalaGkAraH / hRdi =hRdaye, sthitAn api = vidyamAnAn api patIn / didhakSuH iva = dagdhumicchu: iva, viyoginInAm api = virahiNInAm api, ripusundarINAM = vairipramadAnAm, antarjanitadAhaH = antaH ( antaHkaraNe ) janitaH ( utpAditaH ) dAhaH ( santApaH ) yena saH, tAdRzaH san / divAnizam = ahorAtraM, jajvAla = pradIpto babhUva / / yasmizceti / jitajagati = svAyattIkRtaloke, yasmin, rAjani = bhUpe zUdra ke, mahIM = pRthivIM, paripAlayati = parirakSati sati, "yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam' iti sptmii| citrakarmasu = AlekhyakriyAsu, varNasaGkarAH = varNAnAM ( zuklanIlAdivarNAnAm ) saGkarA = ( mizraNAni ), "prajAnAM na gajamuktAoMse yuktA majabUta muTThIse pakar3anese tIkSNa noka-svarUpa jalabinduoMse U~canIca khaDgase khIMcI gaI. sI vIra yoddhAoMke vakSaHsthalarUpa kapAToMse vidIrNa hajAroM kavacoMke andhakArake bIcameM rahanevAlI rAjalakSmI hAthiyoMke kapoloMse bahate hue madajaloMse durdinake samAna yuddharUpa rAtriyoM meM abhisArikAkI taraha unake pAsa vAraMvAra AtI thiiN| jina (zadraka )kA pratAparUpa agni zatruoMkI viyoginI sundariyoMke hRdayameM sthita patiyoMko bhI jalAnemeM icchuka-sA hokara antaHkaraNameM dAha utpanna kara dina rAta jalatA rahatA thaa| jagatko jItanevAle aura pRthivIkA pAlana karanevAle jina (zUdraka )ke rAjyameM citroMmeM varNasaGkara = arthAt zuklanIla Adi aneka varNoM kA 1. sakRditi pAThAntaram /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 kathAmukhe-zUdrakavarNanam kezagrahAH, kAvyeSu dRDhavandhAH, zAstreSu cintA, svapneSu vipralambhAH, chatreSu kanakadaNDAH, dhvajeSu prakampAH, gIteSu rAgavilasitAni, kariSu madavikArAH, cApeSu guNacchedAH, gavAkSeSu jAlamArgAH, zazikRpANakavaceSu kalaGkAH, ratikalaheSu dUtasampreSaNAni, sAryakSeSu zUnyagRhAH na prjaanaamaasn| bhAman" iti uttarapadaiH sambandhaH, evaM prtraa'pi| prajAnAM janAnAm, varNasaGkarAH = varNAnAM (brAhmaNAdInAm ) saGkarA: ( anulomapratilomatvena mizraNAni ) na Asan =na abhavan, dharmamaryAdAyA vidyamAnatvAditi bhAvaH / rateSu = kAmakrIDAsu, kezagrahAH = kacagrahaNAni, prajAnAM kalaheSu na kezagrahaH, kAvyeSu = kavikarmasu, dRDhabandhAH = padasamAsAdigADhagumphanAni, prajAnAM gADhabandhAH = dRDhabandhanAni na / zAstreSu = bedAdizAstreSu, cintA=cintanaM, prajAnAM viSayAntare cintA na / svapneSu = svApA'vasthAsu, vipralambhAH = viyogAH, prajAnAM vipralambhA n| chattreSu = AtapatreSu, kanakadaNDAH= suvarNayaSTayaH, aparAdhA'bhAvAt prajAnAM kanakadaNDA:= suvarNAdidaNDA: na Asan / dhvajeSu = patAkAsu, prakampA:vidhunanAni, prajAnAM prakampA na Asan / gIteSu = gAneSa, rAgavilasitAni = bhairavAdirAgavilAsA:, prajAnAM rAgavilAsA: =niSiddhA'nurAgaceSTitAni, na Asan / kariSu = hastiSu, madavikArA:dAnavikRnamaH, prajAnAM madavikArA:= garvavikRtayaH na Asan / "mado retasi kastUryA garva hrssebhdaanyoH|" iti medinii| cApeSu = dhanuHSu, guNacchedAH= jyAtroTanaM, prajAnAM guNacchedAH = dayAdAkSiNmAdiguNabhaGgA na Asan / gavAkSeSu = vAtAyaneSu, jAlamArgaH = vAtAgamanAya laghucchidrANi, prajAnAM nAlamArgAH = dammAcArapaddhatayaH, na Asan / "jAlaM bRndagavAkSayoH / kSArakA''nAyadambheSu, nIpe nA, strI tu ghoSake / " iti rabhasaH / zazikRpANakavaceSu = zazI (candraH), kRpANaH (khaDgaH, dvAvapi zabdau puMsyeva, klIbaliGge prayoktAro bhrAntAH) kavacaH (vArabANaH), tatra kalaGkAH (cihnAni), tatra ca candre kalaGko mRgalAJchanAkAraH, kRpANe kavace ca yuddhA'bhAvAt mAjanarAhityena mAlinyarUpaH, kalaGko yathAyathaM jJeyaH / prajAnAM tu durAcArA'bhAvAt kalaGkAH ( apavAdAH ) na Asan / "kalaGko'Gke'pavAde ca kAlAyasamale'pi ca / " iti medinii| ratikalaheSa = kAmakrIDAvigraheSu, dUtapreSaNAni%= sandezaharapreraNAni, prajAnAM dUtapreSaNAni kalahA'bhAvAnna Asan / sAryakSeSu = sAriH ( akSakrIDAphaLakam ), akSAH (pAzakAH ), teSu, zUnyagRhAH = zUnyabhavanAni, prajAnAM zUmyagRhA na Asan, nAnAvidhakAryavyApRtatvAditi bhAvaH / "sA ( zA) rI tvakSopakaraNe tathA shkunikaa'ntre|" iti vizvaH / "bhakSAstu devanAH pAzakAzca te"| ityamaraH / pUrvokteSu caturdazasu vAkyeSu zleSaH, zAbdI parisaMkhyA ba, anayomitho'napekSayA sthiteH saMsRSTiralaGkAraH / sakara (saMmizraNa) the| prajAoM meM varNasaGkara = arthAt brAhmaNa Adi vargoM meM saGkara (saMmizraNa) nahIM thaa| ratikrIDAoMmeM kezagrahaNa thA, kalahameM kezagrahaNa nahIM thaa| kAvyoMmeM pada samAsa AdikA dRDha bandha thA, aura vyaktikA dRDha bandhana nahIM thaa| zAstroMmeM cintA thI, viSayoMmeM nhoN| svapnoMmeM viyoga hotA thA, jAgaraNameM nahIM / chatroMmeM suvarNake daNDa the, kisIko suvarNakA daNDa (jurmAnA) nahIM kiyA jAtA thaa| patAkAoMmeM kampa hote the, prajAoMmeM nhiiN| gAnomeM rAga ( bhairava Adi ) ke vilAsa the, prajAoMmeM rAga (niSiddha anurAga )ke vilAsa nahIM the| hAthiyoMmeM mada (dAnajala )ke vikAra the, prajAoMmeM mada (garva )ke vikAra nahIM the| dhanuSoMmeM guNa ( pratyaJcA)ke deda the, prajAoMmeM guNa ( dayA dAkSiNya Adi guNoM )kA cheda nahIM thaa| jharokhoMmeM jAla (havA baneke lie choTe-choTe cheda) the, prajAoMmeM jAla ( dambha AcAra ) nahIM the| candramA mRgarUpa kalaGka, talavArameM kalaGka ( jaMga ) aura kavacameM kalaGka (mAlinya ) the, prajAoMmeM kalaGka ( apavAda ) nahIM the| kAmakrIDAke kalahoMmeM dUtoMkA preSaNa ( bhejanA ) thA, kalahake na honese prajAoMmeM dUtoMkA preSaNa (bhejanA) nahIM thaa| sArI (pAzA khelanekA pAtra ) aura pAzoMmeM zUnyagRha the, prajAoMke zUnyagRha nahIM the| 2 kA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 kAdambaro yasya ca paralokAdbhayam, antaHpurikAkuntaleSu bhaGgaH, nUpureSu mukharatA, vivAheSu karagrahaNam, anavaratamakhAgnidhUmenAzrupAtaH, turaGgeSu kazAbhighAtaH, makaradhvaje cApadhvanirabhUt / tasya ca rAjJaH kalikAla-bhayapuJjIbhUta-kRtayugAnukAriNI tribhuvanaprasavabhUmiriva vistorNA, majjanmAlavavilAsinIkucataTAsphAlana-jarjaritommimAlayA jalAvagAhanAgatajayakuJjara-kumbha-sindUra-sandhyAyamAna-salilayA unmada-kalahaMsa-kula-kolAhala-mukharitakUlayA vetravatyA parigatA vidizAbhidhAnA nagarI rAjadhAnyAsIt / yasya ceti / yasya = rAjJaH zUdrakasya, paralokAt = lokAntarAt, bhayaM = bhotiH, na tu zatrujanAt / "dUrA'nAtmottamAH parAH / " ityamaraH / antaHpurikAkuntaleSu = antaHpuraM ( zuddhAntaH ) vAsasthAnamasti AsAM tA antaHpurikAH ( antaHpurasthAH striyaH ), "ata iniThanI" iti Than (ika ) pratyayaH / tadantAtstrItvavivakSAyAM TAp / tAsAM kuntaleSu ( kezeSu ) bhaGgaH= kuTilatA na tu rAjJo bhaGgaH = parAjayaH / "maGgastaraGge bhede ca rugvizeSe praajye| kauTilye bhayavicchityoH" iti haimaH / atra "antaHpure bhavA antaHpurikAH, bhavA'rthe Thak pratyayaH' iti likhanto vyAkhyAtAraH parAstAH, Thaki sati "kiti ce"tyAdivRddhaH TiDaDhANaji"tyAdinA DIpi, "AntaHpurikI" iti rUpeNa mAvyam / napureSu = pAdAGgadeSu, mukharatA = zabdazIlatA, na tu rAjJo vaacaatttaa| "pAdAGgadaM tulAkoTimamajIro nUpuro'striyAm / " ityamaraH / vivAheSu = pariNayasaMskAreSu, karagrahaNaM = pANigrahaNaM, na tu rAjJaH zadrakAt keSAM cidrAjJAM karagrahaNaM, tasya rAjaNDalapradhAnatvAditi bhAvaH / anavaratamakhA'gnidhUmena = anavarataM ( nirantaram ) makhA'gnidhUmena ( yajJA'naladhUmena ) / azrupAtaH = nayanasalilapatanaM, na tu zokAdinA / turaGgeSu = azveSu, kazA'bhighAtaH = carmadaNDaprahAraH, nA'nyatra / makaradhvaje = kAmadeve, cApadhvaniH = dhanuSTaGkArazabdaH, na tu yuddhe, zatrurahitasya tasya yuddhA'bhAvAt / atra pUrvokte vAkyasaptake ArthI parisaMkhyA / ___atha tasya rAjJo vidizAM nagarI varNayati-tasyeti / tasya = pUrvoktasya, rAjJaH = zUdra kasya, kalikAlabhayapujIbhUtakRtayugA'nukAriNI = kalikAlAt = ( caramayugasamayAt ) yat bhayaM ( bhotiH ), tasmAt pujIbhUtaM ( samUhIbhUtam ) yat kRtayugaM ( satyayuga, prathamayugam ) tat anukarotIti tacchIlA, puNyamayIti bhAvaH / tribhuvanaprasavabhUmiH iva = trayANAM bhuvanAnAM samAhArastribhuvanaM = svarga martyapAtAlalokatritayam ), "taddhitArthottarapadasamAhAre ca" iti samAsaH, "saMkhyApUrvo dviguH" iti tasya dvigusaMjJA, "dvigurekavacanam" ityekavacanatvam, "sa napuMsakatvam' iti napuMsakatvam tribhuvanasya prasavabhUmiH iva = utpattibhUH iva, vistIrNA = vistaarshitaa| majjanmAlavavilAsinIkucataTA''sphAlanajarjaritomimAlayA = majjantyaH (snAntyaH ) yA mAlavavilAsinyaH (avantikAminyaH ), tAsAM kucataTAni ( payodharasthalAni ), teSAm AsphAlanaM ( tADanam ) tena jarjaritAH (kSoNokRtAH) UrmimAlA: (taraGgapaGktayaH ) yasyAH sA, tayA, "vetravatyA" iti padastha vizeSaNam / jalA'va jina (zUdraka ) rAjAkA paraloka (lokAntara ) se bhaya thA, paraloka (zatrujana )se nahIM / antaHpurakI triyoMke kezoMmeM bhaGga ( kuTilatA ) thI rAjAkA bhaGga ( parAjaya ) nahIM thaa| nUpuroMmeM mukharatA (zabdazIlatA ) thI, anyatra mukharatA ( vAcAlatA) nahIM thii| vivAhoMmeM kara (pANi) kA grahaNa thA aura koI rAjA zUdrakase kara nahIM le sakate the| nirantara yajJake agnike dhUe~se azrupAta hotA thA, zoka Adise nhiiN| ghor3oMmeM kazA (kor3e )se AghAta (prahAra ) thA, anya janoMpara nahIM / kAmadevameM dhanuSkA TaGkAra thA, yuddhameM nhiiN| kalisamayake bhayase samUharUpameM avasthita satyayugakA anukaraNa ( nakala ) karanevAlI, svarga, martya aura pAtAlasvarUpa tInoM lokoMkI utpattibhRmikI samAna vistIrNa, snAna karatI huI mAlavamundariyoMke kucataToMse tADana honese bikharI huI taraGgoMkI mAlAvAlI, jalameM snAna karaneke lie Aye hue jayazIla hAthiyoMke mastaka piNDoMmeM
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zUdrakavarNanam sa tasyAmavajitAzeSa-bhuvanamaNDalatayA vigatarAjyacintAbhAranirvRtaH, dvIpAntarAgatAneka-bhUmipAla-maulimAlA-lAlita-caraNayugalo valayamiva lIlayA bhujena bhuvanabhAramudahana, amaragurumapi prajayopahamadbhiranekakulakramAgatairasakRdAlocita-nItizAstranirmalamanobhiralubdhaH snigdhaH prabuddhazcAmAtyaiH parivRtaH, samAnavayovidyAlaGkArairanekamA gAhanA''gatajayakuJjakummasindU rasandhyAyamAnasalilayA =jale (vetravatosalile) avagAhanaM ( majjanam ) tadartham AgatAH ( AyAtA: ) "avatAritA" iti pAThAntare AnItA ityarthaH / tAdRzA ye jayakuJjarAH (vijayazIlA hastina: ), teSAM kummA: (mastakapiNDA: ) teSu vidyamAna yat sindUraM ( nAgasambhavam ) tena sandhyAyamAnaM ( mandhyAvadAcaritam, Araktamiti mASaH ) tAdRzaM salilaM (jalam ) yasyAH sA, tayA, evaM ca unmadakalahaMsakulakolAhalamukharIkRtakUlayA-unmadAH (utkaTamadAH) ye kalahaMsAH ( kAdambA: ), teSAM kulaM ( sajAtoyasamUhaH ) tasya yaH kolAhala: ( kalakala: ) tena mukharitaM (zabdAyamAnam ) kUlaM (taTam ) yasyAH sA, tAdRzyA vetravatyA = tannAmnyA nadyA, prigtaa=privettitaa| vidizA'bhidhAnA=vidizA abhidhAnaM yasyAH sAmprataM "bhelsA" iti nAmadheyayuktA, nagarI=purI, rAjadhAnI = rAjavAsabhUmiH, AsIt = abhavat / atroprekSA, ArthI upamA, kucataTAsphAlanena jarjaritatvA'sambandhe'pi tatsambandhakathanAt atizayoktizcetyeteSAmalaGkArANAM miyo'napekSayA sthiteH saMsRSTiralaGkAraH / ___ satasyAmiti / tasyAM = rAjadhAnyAm, avajisa'zeSabhuvanamaNDalatayA = avajitAni ( svAyattIkRtAni ) azeSANi ( samastAni ) bhuvanamaNDalAni ( lokasamUhAH ) yena saH, tasya mAvastattA, tayA / vigatarAjyacintAmAranirvataH = vigataH ( apagataH ) yo rAjyacintAbhAraH ( rASTacintanamaraH ), tena hetunA nirvRtaH ( sukhasampannaH ) / dvIpA'ntarA''gatA'nekabhUmipAlamaulimAlAlAlitacaraNayugala: = bhanyAni dvopAni dvIpAntarANi ( anekA'ntarIpANi ) tebhya AgatAH ( AyAtAH ) ye aneke ( bahavaH ) bhUmipAlAH ( bhUpAlAH ) teSAM maulimAlAH ( mukuTasthasrajaH ), tAmiH lAlitaM ( se vitam ) caraNayagalaM ( pAdayugmam ) yasya saH / bhuvanamAraM = lokapAlanamAraM, valayam iva = karaNam iva, bhujena = bAhanA, lIlayA = vilAsena, anAyAseneti bhAvaH / udvahana - dhArayan / pranayA = buddhadhA, amaragurum api = bRhaspatim api, upahasaddhiH = upahAsaM kurvaddhiH , anekakUlakramA''gataH = bahavaMzaparamparAprAptaH, nArvAcInariti mAvaH / asakRdAlocitanItizAstranirmalamanomiH = asakRt ( vAraMvAram ) AlocitaM (vicAritam ) yat nItizAstraM ( gajanayazAstram ), tena nirmalaM ( svaccham, akaluSamiti bhAvaH ) manaH (cittam ) yeSAM, tH| alubdhaH = alolupaH, arthadAnena zatrubhirapAAriti bhAvaH / snigdhaH = snehayuktaH, prabuddhaH = jJAnasampatraH, etAdRzaH amAtyaH = mantribhiH, parivRtaH = pariveSTitaH / "mantrI dhosacivo'mAtyaH" ityamaraH / gajJaH samvon rAjaputrAn varNayati-samAnetyAdiH / samAnavayovidyA'laGkAraH = vayaH ( avasthA ), vidyA: ( vedA'dicaturdazavidyA aSTAdazavidyA vA ), avasthita sindurgeme madhyAkAlake samAna ranava gaMvAle jalame sampanna aura utkaTa madavAle kalahaMsoMke mamUhake kala-kala zamdame zamayukta naTavAlI vetravatI nadIme pariveSTita vidizA puroM una (zUdaka kI rAjadhAnI thii| unhoMne uma rAjadhAnImeM mamamma bhUmaNDalako jItanase rAjyakA ninnAbhAra jAneme mukhI hokara aneka dIpoMme Aye tupa aneka ganAbhAkA mukuTamAlA bhAga jagga-kamaloMmeM pUjita hokara hAthame lokoMke bhAgako kAgaka samAna lAnAma dhAraNa karane, musmi hAnikA bhI upahAma karanevAle aneka baMzaparamparAse Aye hue nignara nItizAyoMkI AlocanAme nimacinavAla, romI gahina nehapUrNa vidvAna mantriyoM meM ghire hue, mamAna avasthA, biyA aura alasAgavAnaanaka patriya ga.nAka baMdA utpanna aura mamamna kalAoMkI AlocanAme paripata.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kAdambarI bhiSikta - pArthivakulodgaterakhila - kalAkalApAlocana - kaThoramatibhiratipragalbhaH kAlavidbhiH prabhAvA'nurakta hRdayeragrAmyopahAsa kuzalairiGgitAkAravedibhiH kAvya-nATakAkhyAnakAkhyAyikAlekhyavyAkhyAnAdikriyAnipuNairatikaThina - pIvara-skandhoru- bAhubhirasakRdavadalita-samada - ripugajaghaTA-pIThabandheH kesarikizorakairiva, vikramaikarasairapi vinayavyavahAribhirAtmanaH pratibimberiva rAjaputraiH saha ramamANaH prathame vayasi sukhamaticiramuvAsa / - alaGkArAH ( AbhUSaNAni ) / samAnA : ( sadRzA: ) vayovasthA'laGkArA yeSAM taiH rAjaputrairityasya vizeSaNam, evamanyatrA'pi bodhyam / anekamUrddhA'bhiSiktapArthivakulodgataiH = aneke ( bahavaH ) mUrddhA'bhiSiktA: ( kSatriyAH ) ye pArthivA: ( rAjAnaH), teSAM kulAni ( vaMzAH ), tebhya udgatAH ( utpannAH ), taiH / "mUrddhA'bhiSikto rAjanyo bAhujaH kSatriyo virAT / " iti " rAjJi rAT pArthivakSmAbhRnnRpabhUpamahIkSitaH / " ityapyamaraH / akhilakalAkalApA''locanakaThoramatibhiH = akhilAH ( samastAH ) yA: kalA: ( nRtyagItavAditrAdirUpAH zilpavizeSAH ) tAsAM kalApA: ( samudAyA : ), teSAm AlocanaM ( vimarzanam), tena kaThorA ( prauDhA ) mati: ( buddhiH ) yeSAM taiH / atipragalmaiH = atizayapratibhA'nvitaiH, kAlavidbhiH = samayA'bhijJaiH, avasaravettRbhiriti bhAva:, prabhAvA'nuraktahRdayaiH: prabhAva: ( mAhAtmyam ), tena anuraktam ( anurAgayuktam ) hRdayaM ( cittam ) yeSAM tai: agrAmyopahAsakuzalaiH = agrAmyaH ( agrAmINaH, nAgarika iti bhAvaH ) ya upahAsa : ( narmavacanavilAsaH), tasmin kuzalA: ( nipuNAH ), taiH / iGgitA''kA ra vedibhiH = iGgitam ( manovikAra: ) AkAra: ( AkRti : mukharAgAdiriti bhAvaH ) tau vidanti ( jAnanti ) iti tacchIlAH taiH / kAvyanATakA''khyAnakA''khyAyikA''lekhyavyAkhyAnAdikriyAnipuNaiH = kAvyam ( kavikarma, padyamayamiti bhAva: ) nATakam ( rUpakaM, dRzyamiti bhAvaH ) AkhyAyikA ( gadyakAvyabhedaH, vAsavadattA''diH ), AlekhyAni ( citrakarmANi ), vyAkhyAnAni ( arthanirvacanAni ) tAni Adi: ( prabhRtiH ) yAsAM tAH, tAzca tAH kriyA: ( karmANi ) tAsu nipuNA: ( pravINAH ), taiH / atikaThinapIvaraskandhorubAhubhiH = atikaThinAH ( atizaya kaThorA : ) pIvarA: ( sthUlA : ), skandhA : ( aMsA: ), Urava: ( sakthIni "sakthi klIbe pumAnUruH" ityamaraH / bAhavaH ( bhujAH ) yeSAM taiH / asakRdavadalitasamadaripugajaghaTApIThabandhaH : asakRt ( vAraMvAram ) avadalitA: ( marditAH ) samadA: ( madayuktAH ) ripugajaghaTA : ( zatruhastighaTanA:, "kariNAM ghaTanA ghaTA" ityamaraH / tAsAM pIThabandhAH ( pRSThasthalabhAgAH ) yaiH taiH / ata eva kesarikizorakaiH = kesariNAM ( siMhAnAm ) kizorakA: ( bAlAH), taiH iva / atropamA'laGkAraH / vikramaikarasaH = vikrame ( parAkrame ) eva ekaH ( mukhya: ) rasa: ( anurAgaH ) yeSAM taiH api / vinayavyavahAribhiH = vinayena ( zAstrajasaMskAreNa ) vyavaharanti ( vyavahAraM kurvanti ) tacchIlAH, taiH / AtmanaH = svasya / pratibimbaiH = pratikRtibhiH, iva, rAjaputraiH = nRpakumAraiH saha = samaM, ramamANaH = krIDan, prathame = Adye, vayasi = avasthAyAM, kizorAvasthAyAmiti bhAvaH / sukham = AnandapUrvakam, aticiraM = bahukAlaparyantam / uvAsa = vAsaM cakAra / = buddhivAle atizaya pratibhA se sampanna, samayako jAnanevAle, prabhAvase anurakta cittavAle, agrAmya ( ziSTa ) parihAsa meM j kuzala hRdaya aura zarIrako ceSTAoMko jAnanevAle, kAvya, nATaka, AkhyAnaka, AkhyAyikA, citrakarmavyAkhyAna Adi kRtyoMmeM pravINa, atyanta kaThora aura puSTa, kandhe, Uru aura bAhuoMvAle, zatruoMke madavAle hAthiyoMke pIThoM ko mardana karanevAle, siMhoMke baccoMke samAna, parAkrama meM mukhya anurAgavAle hokara bhI vinayase vyavahAra karanevAle apane pratibimboMke samAna rAjakumAroMke sAtha krIDA karate hue yuvAvasthA meM sukhapUrvaka bahuta samayataka nivAsa kiyaa|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe - zUdrakavarNanam 21 tasya cAtivijigISutayA mahAsattvatayA ca tRNamiva laghuvRtti straiNamAkalayataH prathame vayasi varttamAnasyApi rUpavato'pi santAnArthibhiramAtyairapekSitasyApi suratasukhasyopari dveSa ivAsIt / satyapi rUpavilAsopahasita - rativibhrame lAvaNyavati vinayavatyanvayavati hRdayahAriNi cAvarodhajane, sa kadAcidanavarata dolAyamAna - ratnavalayo ghargharikAsphAlana - prakampa - jhaNajhaNAyamAna - maNikarNapUraH svayamArabdhamRdaGgavAdyaH saGgItakaprasaGgena, kadAcidavirala-vimuktazarAsAra-zUnyIkRtakAnano mRgayAvyApAreNa, kadAcidAbaddha vidagdhamaNDalaH kAvyaprabandharaca tasya ceti - ativijigISutayA = atizayavijayA'bhilASitayA mahAsattvatayA = mahat ( adhikam ) sattvam ( sattvaguNaH ) yasya saH, tasya bhAvastattA tayA ca / straiNaM = strIsamUhaM tRNam iva = yavasam iva / laghuvRtti = laghvo ( tucchA ) vRtti: ( vartanam ) yasya tat / AkalayataH - vicArayataH, prathame == Adye, vayasi avasthAyAM, vartamAnasya = vidyamAnasya, api, rUpavataH = saundaryasampannasya, api, santAnA'thibhiH : = santAnam ( apatyam ) arthayante ( upayAcante ) tacchIlAH taiH / tAdRzaiH amAtyaH = mantribhiH, apekSitasya = abhISTasya api / tasya = rAjJaH zUdrakasya / athA'varodhajanaM vizeSayatisasyapIti / rUpavilAsopahamitarativibhrame = rUpaM ( saundaryam ), vilAsA : ( vilasanAni krIDA iti bhAvaH), tai: upahasitAH ( hAsyaviSayIkRtAH ), rate ( kAmapriyAyAH ) vibhramA: ( zRGgAraceSTA: ) yena, tasmin, lAvaNyavati = saundaryA'tizayasampanna, vinayavati = abhyutthAnAdizIlayukte, anvayavati = mahAkulasampatre, hRdayahAriNi = manoharaNazIle, tAdRze avarodhajane = antaHpurasthastrIsamUhe, sati api = vidyamAne api suratasukhasya upari = kAmakrIDA''nandasya viSaye dveSaH = aprItiH, iva, AsIt [ = abhavat / atra suratasukhe dveSasya hetuM vinA'pi tasyotpatteH vibhAvanA, athavA suratasya hetAbarodhajane satyapi suratarUpaphalA'bhAvAdvizeSoktirityanayoH sandehasaGkaraH, tRNamivetyatropamA ca tathA caMtayoH saGkaraH / sa kadAciditi / saH = zUdrakaH, kadAcit = jAtucit samaye, saMgItakaprasaGgena = gotavAdyAdyavasareNa, "divasam anaiSIt" ityatra sambandhaH evaM paratrA'pi / anavaratadolAyamAna ratnavalayaH = anavarataM ( nirantam ) dolAyamAne ( dolAvat Acarite, ubhayataH saMcalite iti bhAvaH ) ratnavalaye ( maNikhacitakaGkaNe ) yasya saH / gharghaMrikA''sphAlanaprakampajhaNajhaNAyamAnamaNikarNapUraH = : gharghaMrikA ( vAdyavizeSa: ), tasyA AsphAlanaM ( tADanaM, vAdanamitibhAvaH ) tena jhaNajhaNAyamAnau ( jhaNajhaNarUpazabdaM kurvantI ) maNikarNapUrau ( ratnakhacitakarNA'laGkArau ) yasya saH / svayam = AtmanA, ArabdhamRdaGgavAdyaH = Arabdham ( prArabdham ), mRdaGgavAdyaM ( murajavAdyavAdanaM lakSaNayA eSo'rthaH ) yena saH / tAdRzaH san divasa = dinam, anaiSIt = nItavAn / kadAcit = jAtucit, mRgayAvyApAreNa = AkheTakarmaNA, aviralavimuktaza rA''sArazUnyIkRtakAnanaH = aviralaM ( nirantaraM ) yathA tathA vimuktAH ( prakSiptAH ) ye zarAsssArA: ( bANamahAvRSTayaH, lakSaNayA eSo'rthaH ) taiH zUnyIkRtam ( AkheTapazu vijayaprApti ke lie atizaya abhilASa karanese aura bahuta hI sattva ( satvaguNa vA bala ) vAle honese bhI strIsamUhako tRNake samAna tuccha samajhanevAle, yauvana aura sundara honepara bhI tathA santAnakI icchA rakhanevAle mantriyoMse apekSita honepara bhI saundarya aura vilAsase ratike vilAsakA bhI upahAsa karanevAlI saundaryamayI, vinayavAlI vizAla kulameM utpanna manohara antaHpurakI striyoMke rahanepara bhI rAjA zUdrakako kAmakrIDAke prati aprItisI thI / ve (zUdraka ) kisI samaya saMgItake prasaGgase nirantara ratnakhacita kaGkaNoMko hilAte hue, ghargharikA- ( vAdyavizeSa )ko bajAnese kampana hokara maNikhacita karNA'laGkAroMko 'jhanajhana' zabdavAle karate hue, svayam pakhAvaja bajAte hue, kisI samaya zikAra khelaneke prasaGgase lagAtAra bANoMkI vRSTi karanese vanako hiMsra jantuoMse zUnya
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI 22 nena, kadAcicchAstrAlApena, kadAcidAkhyAnakAkhyAyiketihAsapurANAkarNanena, kadAcidAle - khyavinodena, kadAcidvINayA, kadAciddarzanAgata - munijana- caraNazuzrUSayA, kadAcidakSaracyutakamAtrAcyutaka- bindumatI - gUDhacaturthapAda - prahelikA-pradAnAdibhiH, vanitAsambhogasukha-parAGmukhaH suhRtparivRto divasa manaiSIt / yathaiva ca divasamevamArabdha-vividha krIDA - parihAsa - caturaiH suhRdbhirupeto nizAmanaiSIt / riktIkRtam ) kAnanaM vanam ) yena saH / kadAcit kAvyaprabandharacanena = kAvyaM ( dRzyazravyAdi ) prabandhAH ( kathAH ) teSAM racanena ( nirmANena ) / kadAcit, AbaddhavidagdhamaNDalaH = Abaddham ( Aracitam ) vidagdhAnAM (nipuNAnAM janAnAm ) maNDalaM ( samUha : ) yena saH / kadAcit zAstrA''lApena = vedAdizAstrA bhASaNena, kadAcit AkhyAnakA''khyAyiketihAsapurANA''karNanena = AkhyAnakam ( amRtamanthanAdikamitivRttam ) AkhyAyikA ( gadyakAvyavizeSa: ), itihAsa : ( purAvRttam, rAmAyaNamahAbhAratAdikam ) purANaM ( paJcalakSaNaM, zrImadbhAgavatAdikam ) teSAm AkarNanena ( zravaNena ) / kadAcit, Alekhyavinodena = citrakarmakrIDayA, kadAcit, vINayA = vipaJcyA, tadvAdanena tacchravaNena ceti bhAvaH / kadAcit darzanA''gatamunijanacaraNazuzrUSayA = darzanA''gatAH ( vilokanArthamAyAtAH ) ye munijanA : ( vItarAgalokAH ) teSAM caraNazuzrUSA ( pAdasevA ), tayA / kadAcit, akSaracyutakamAtrAcyutakabindumatIgUDhacaturthapAdaprahelikApradAnAdibhiH = akSaracyutakam ( akSaraH = varNaH, cyutaH = rahitaH yasmistat, akSaracyutaM, tadeva akSaracyutakam, yathA - kUjanti kokilA: sAle "atra rasAle" iti vaktavye racyutaH, tena vRkSe ityarthaH, rasAle ityasya Amra ityarthaH ) mAtrAcyutakaM mAtrA ( varNA'vayavaH ), cyutA ( patitA ) yasmin tat tadevaM yathA - "mUlasthitimadhaH kurvanpAtrairjuSTo gatA'kSaraiH / viTaH sevyaH kulInasya tiSThataH pathikasya saH // " atra "viTa" padAt ikAramAtrAyAM cyutAyAM "vaTa'rUpasyA'rthasya pratItiH / vindumatI = padyA'kSarasaMkhyayA vindumAtrasthApanena tattadakSaropalabdhiH sA yathA kiM kaHkIH / kuLI0 // tatpadyaM yathA--"trinayanacUDAralaM mitraM sindhoH kumudvatIbandhuH / ayamudayati ghusRNA'ruNa ramaNIvadanopamacandraH // " iti / gUDhacaturthapAdaH = gUDhaH ( guptaH ) caturtha : ( turyaH ) pAdaH ( caraNaH ) yasmin saH / Adye pAdatraya eva yatra caturthapAdasyA'kSarA gUDhAH sa gUDhacaturthapAdaH / tadudAharaNaM yathA " na majjati kvaciddoSe prINAti jagato manaH / ya ekaH sa paraM zrImAn ciraM jayati sajjanaH // " atra caturthapAdA'kSarAH pAdatraye gUDhAH / prahelikA = zleSe sati yatra vizeSyasyA'nabhidhAnaM sA prahelikA / sA ca dvividhA - zAbdI ArthI ca / dvayorapyudAharaNaM yathA "taruNyA''liGgitaH kaNThe nitambasthalamAzritaH / gurUNAM sannidhAne'pi kaH kUjati muhurmuhuH // " karate hue, kisI samaya kAvya aura prabandhoMkI racanA se rasikapuruSoMko ikaTThA karate hue, kisI samaya zAstrA''lApase, kisI samaya AkhyAnaka, AkhyAyikA, itihAsa aura purANoMko sunanese, kisI samaya citralekhana ke vinodase, kisI samaya bINA bajAnese, kisI samaya darzanake lie Aye hue munijanoMke caraNoMkI sevAse, kisI samaya akSaracyutakase ( jahA~para eka akSara haTA denese dUsarA hI artha nikalatA hai) mAtrAcyutakase (jahA~para eka
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zUdrakavarNanam ekadA tu nAtidurodite nava-nalina-dalasampuTa-bhidi kiJcinmukta-pATalimni bhagavati sahasramarIcimAlini, rAjAnamAsthAnamaNDapagatamaGganAjanaviruddhena vAmapAvilambinA kaukSeyakeNa sannihitaviSadhareva candanalatA bhISaNaramaNIyAkRtiH, aviralacandanAnulepana. dhavalita-stanataTA unmajjadairAvatakumbhamaNDaleva mandAkinI cUDAmaNisaMkrAntapratibimbacchalena zAbdayAM prahelikAyAM bhartRrUpo'rthaH / ArthyAM tu pAnIyakumbhaH, sa gurUNAM= vRddhaghaTAnAM, sannidhAne = Urdhvapradeze sthityA sAmIpye'pi, mahamahuH, kUjati = zabdAyate / etAsAM pradAnAdibhiH ( samarpaNAdibhiH ), vanitAsaMbhogasukhaparAGmukhaH = vanitAnAM ( strINAM ) ya: saMbhogaH ( upabhogaH ) tasya yat sukham ( AnandaH ), tasmin parAGmukha: ( vimukhaH ), suhRtparivRtaH = suhRdbhiH ( mitraH ) parivRtaH (pariveSTitaH ) san, divasaM = dinam / aneSIt = yApitavAn / yathaiva = yena prakAreNa eva, divasaM =dinama, anaiSIt, evaM = tathaiva, ArabdhakrIDAparihAsacaturaiH = ArabdhAH prArabdhAH ye krIDAparihAsA: ( khelopahAsAH ) teSu caturA: ( nipuNAH ) taiH suhRdbhiH = mitraH, upetaH = yuktaH san, nizAM= rAtrim, anaiSIt = nItavAn / ekadeti / ekadA = ekasminkAle, pratIhArI = dauvArikI, samupasRtya = samIpamAgatya, savinayaM = namratApUrvakam, abravIt = avocat, ityanvayaH / sUryavarNanacchalena uktyavasaramAhabhagavati-aizvaryazAlini, sahasramarIcimAlini-surye ityarthaH / sahasraM ca tA marIcayaH mAlA asyA'stIti mAlI, "vrIhyAdibhyazca" iti iniH / sahasra marIcInAM mAlI, tasmin / sahasrakiraNaH mAlate ( zobhate, tAn dhArayati vA ) iti apavyAkhyA, mAladhAtorasattvAt / nA'tidUrodite =nA'tidUram = ( nA'tiviprakRSTam, alpakAlamAtramiti bhAvaH ), udite (udgagate ) sati, navanalinadalasaMpuTabhidi = navAni ( nUtanAni ), yAni nalinAni ( kamalAni ), teSAM dalAni ( pattrANi ), teSAM sampuTA: ( mukulA: ) tAn bhinatti (nivArayati ) iti navanalinadalasampuTabhit, tasmin, navakamalavikAsaka iti bhAvaH / ata eva kiJcinmuktapATalimni = kiJcit (stokaM yathA tathA ) muktaH ( tyaktaH ) pATalimA ( zvetaraktabhAva:) yena tasminsati / AsthAnamaNDapagataM = sabhAbhavanaprAptaM, rAjAnaM = bhUpAlaM, zUdrakam / aGganAjanaviruddhena = strIjanaviruddhana, vAmapAzrvA'valambinA = dakSiNetaramAgAvalambanazIlena, kaukSeyakeNa = khaGgana, "kaukSeyako maNDalA'graH karavAla' kRpANavat" ityamaraH / sannihitaviSadharA = sannihitaH ( nikaTasthita: ) viSadharaH ( sarpaH ) yasyA: saa| candanalatA iva = zrIkhaNDavallI iva / bhISaNaramaNoyA''kRtiH= bhISaNA ( bhayaGkarI) ramaNIyA ( manoharA ) AkRti: (AkAra: ) yasyAH saa| pUrNopamA'laGkAraH / aviraletyAdiH = aviralaM ( ghanataraM ) yat candanasya ( zrIkhaNDasya ) anulepanam ( udvartanam ), tena dhavalitaM ( zuklIkRtam ) stanataTa ( kucataTam ) yasyAH sA, atra dRSTAntamAha-unmajjadarAvatakumbhamaNDalA%3 ( unmajjat = unmajjanaM kurvat jalaM pravizaditi mAtrA haTAnese dUsarA artha ho jAtA hai), bindumatIse (jahA~para akSaroMkI jagaha bindumAtra rakha diye jAte hai ), gUDha caturthapAdase (jahA~para kisI padyameM caturthacaraNa gUDha hai arthAt tIna caraNoMke bhItara rahe hue akSaroMse hI usako nikAlA jAtA hai ), aura prahelikA (pahelI ) Adi denese strIke samAgama-sukhameM parAGmukha hokara mitroMse ghira kara dina bitAte the| dinake hI samAna rAtako bhI aneka krIDA (khilabAi) dillagI karanevAle mitrAMse yukta hokara bitAte the| ekabAra naye kamalapattroMko vikasita karanevAle aura lAlIko kucha chor3anevAle bhagavAn mayake kucha dUra udita honepara prAtaHkAlameM sabhAmaNDapameM sthita rAjAke pAsa stroanake viruddha aura vAma bhAgameM laTakate hue talavArase sarpakI nikaTavartinI candanalatAke samAna bhayaGkara aura manohara AkRtivAlI nirantara candanake anulepanase jisakA stanataTa sapheda hai, jisameM airAvata hAdhIkA mastakApiNDa Upara uThA hai aisI AkAzagaGgAkI samAna, zirake
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kAdambarI rAjAjJeva mUrtimatI rAjabhiH zirobhiruhyamAnA, zaradiva kalahaMsadhavalAmbarA, jAmadagnyaparazudhAreva vazIkRtasakalarAjamaNDalA, vindhyavanabhUmiriva vetralatAvatI, rAjyAdhidevateva vigrahiNI, pratIhArI samupasRtya kSititala - nihita - jAnu - karakamalA savinayamabravIt - "deva ! dvArasthitA suralokamA rohata strizaGkoriva kupitazatamakhahuGkAra-nipAtitA rAjalakSmIrdakSiNApathAdAgatA caNDAla - kanyakA paJjarasthaM zukamAdAya devaM vijJApayati- 'sakalabhuvanatalasavaMratnAnAm udadhirivaikabhAjanaM devaH, vihaGgamazcAyamAzcaryyabhUto nikhila -bhuvanatalaratnamiti kRtvA devapAdamUlamenamAdAyAgatA'hamicchAmi devadarzanasukhamanubhavitum' iti, etadAkarNya devaH pramANamityuktvA virarAma / bhAva: ) airAvatasya ( indragajasya ) kumbhamaNDalaM ( mastakamAMsapiNDaH ) yasyAM sA, tAdRzI, mandAkinI iva = AkAzagaGgA iva, upamAlaGkAraH / cUDAmaNisaMkrAntapratibimbacchalena = : cUDAmaNiSu ( ziroratneSu, rAjaziraH sthiteSviti zeSaH ), saMkrAntaM ( patitam ) yat pratibimbaM ( praticchAyA ) tasya chalaM ( vyAjaH ) tena / rAjabhiH = nRpaiH zirobhiH = mastakaiH, uhyamAnA = dhAryamANA, mUrtimatI = zarIriNI, rAjA''jJA iva = nRpAdeza iva, atra kaitavApahnatirutprekSA ca anayoraGgAGgibhAvena saGkaraH / kalahaMsadhavalA'mbarA = kalahaMsa: ( kAdambai: ) dhavalaM ( zubhram ), ambaram ( AkAzam ) yasyAM sA, tAdRzI zarat = zaradRtuH, iva / pakSAntare - kalahaMsa iva ( kAdamba iva ) dhavalaM ( zubhram ) ambaraM ( vastram ) yasmA: sA / pUrNopamA / jAmadagnyaparazudhArA iva = jAmadagnyasya ( parazurAmasya ) parazuH ( kuThAraH ) tasya, dhArA ( agrabhAgaH ) iva, vazIkRtasakala rAjamaNDalA = vazIkRtaM ( svA'dhInIkRtam ) sakalaM ( samastam ) rAjamaNDalaM ( bhUpasamUhaH ) yayA sA / pUrNopamA / vindhya vanabhUmiH = vindhyavanasya ( vindhyA'calakAnanasya ) bhUmi: ( pRthivI ) iva, vetralatAvatI = vetrayaSTiyuktA ( upamAlaGkAraH ) vigrahiNI = zarIradhAriNI, rAjyA'dhidevatA = rAjyasya ( rASTrasya ) adhidevatA ( adhiSThAtrI devI ) iva, utprekSA / pratIhArI = dvArapAlikA, samupasRtya = samIpamAgatya, kSititalanihitajAnukara kamalA: kSititale ( bhUtale ) nihitaM ( sthApitam ) jAnu - karakamalam ( aSThIvaddhastapadmam ) yayA sA tAdRzI satI, rAjAnaM = bhUpaM zUdrakaM, savinayaM namratApUrvakam, abravIt = uktavatI / = = beveti / deva = he rAjan ! dvArasthitA = pratIhAravartamAnA, suralokaM = devabhuvanaM, svargam, ArohataH = ArohaNaM kurvataH kupitazatamakhahuGkAranipAtitA = kupita: ( kruddhaH ) yaH zatamakhaH ( indra: ), tasya huGkAraH ( huGkaraNaM, krodhavyaJjako dhvani: ), tena nipAtitA: ( adhaH preritA ) rAjalakSmIH= bhUpazrIH iva, ( utprekSA ) purA trizaGkurnAma sUryavaMzaprasuto rAjA sazarIraM svargaM jigamiSuH san kulaguruNA vaziSThena pratiSiddhatvAttadarthaM vizvAmitrasyAcAryatve yajJaM samAredhe tatphalatvena svargamArohana sa indreNA'dhaH pAtita iti rAmAyaNakathA / dakSiNApathAt = dakSiNadiGmArgAt AgatA = AyAtA, cANDAlakanyakA = mAtaGgakumArI, paJjarasthaM = piJjarasthitaM, zukaM = kIram, AdAya = = gRhItvA, devaM = rAjAnaM bhavantaM, vijJApayati = nivedayati / vijJApanaprakAramAha-sakaleti / sakalabhuvanatalasarvaratnAnAM = sakalAni ( samastAni ) yAni bhuvanatalAni ( lokatalAni ) teSu yAni sarvaratnAni ratnoMmeM par3e hue pratibimba ke bahAnese anya rAjAoMke zirase lI gaI mUrtimatI rAjAkI AjJAkI sadRza, ha~sI se sapheda AkAzavAlI zarada (Rtu) kI samAna haMsake samAna sapheda vastra pahanI huI, parazurAma ke pharsekI nokako samAna saba rAjasamUhako vazameM karanevAlI, jaise vindhyaparvatakI bhUmi vetralatA se yukta hai vaise hI vetrayaSTiko lenevAlI zarIrako dhAraNa karanevAlI rAjyakI adhidevatAkI sadRza dvArapAlikA nikaTa Akara ghuTane Tekakara aura karakamaloM ko jamInapara rakhakara namratAke sAtha bolo - he mahArAja ! kruddha indrake huGkArase bhUmipara girAI gaI svarga meM ArohaNa karate hue trizaGku rAjAkI rAjalakSmokI samAna dakSiNApathase AI huI cANDAlakanyakA piMjar3e meM sthita suggAko lekara mahArAjako nivedana karatI hai - samastabhUtalake sakala ratnoM ke samudra ke samAna mahArAja hI ekamAtra pAtra haiM, aura "
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zUdrakavarNanam upajAtakutUhalastu rAjA samIpatinAM rAjJAmavalokya mukhAni 'ko doSaH, pravezyatAm' ityAdideza / ___ atha pratIhArI narapatikathanAnantaramutthAya tAM mAtaGgakumArI prAvezayat / pravizya ca sA narapatisahasra-madhyattinamazanibhaya-puJjitakulazailamadhyagatamiva kanakazikhariNam, anekaratnAbharaNa-kiraNa-jAlakAntaritAvayavamindrAyudha-sahasra-saJchAditASTadigvibhAgamiva jaladharadivasam, avalambitasthUlamuktAkalApasya kanakazRGkhalA-niyamitamaNidaNDikAcatuSTayasya ( udadhipakSe-sakalamaNayaH, rAjapakSe = sakalazreSThavastUni ), teSAm, udadhiH = samudra iva, devaH = mavAn, ekamAjanaM = mukhyapAtram / "ratnaM svajAtizreSThe'pi maNAvapi napuMsakam / " iti medinii| "eke mukhyaa'nykevlaaH|" ityamaraH / AzcaryabhUtaH = adbhutasvarUpaH, ayaM = nikaTavartI, vihaGgamaH = pakSo zukazca / nikhilabhuvanatalaratnaM = samastalokatalazreSThaH, iti kRtvA = evaM vicArya, enaM = vihaGgamaM zukam, AdAya, devapAdamUlaM = bhavaccaraNamUlam, AyAtA= AgatA, ahaM, devadarzanasukhaM = bhavadvilokanA''nandam, anubhavituM = viSayIkartum, icchAmi = vAJchAmi / etat = pUrvoktaM vAkyam, AkarNya = zrutvA, devaH = bhavAn, pramANaM = kAryA'nuSThAne hetuH / iti = evam, uktvA = abhidhAya, virarAma = viratA babhUva, maunaM jagrAheti bhAvaH / "vyAGaparibhyo rama" iti parasmaipadam / upajAteti / upajAtakutUhala: = upajAtam ( utpannam ) kutUhalam ( kautukam ) yasya saH / rAjA = bhUpaH, zadrakaH / samIpavartinAM = nikaTasthAnAM, rAjJAM-bhUpAnAM, mukhAni vadanAni, AlokyadRSTvA, ko doSaH = kiM dUSaNaM, pravezyatAm = AnIyatAm iti bhAvaH, iti =evam, Adideza = AjJApayAmAsa / atheti / atha = rAjavacanazravaNA'nantaraM, pratIhArI= dvArapAlikA, narapatikathanA'nantaraM = rAjavacanA'nupadam, utthAya = utthAnaM kRtvA, tAM = pUrvoktAM, mAtaGgakumArI = cANDAladArikAM prAvezayat =pravezam akArayat / pravizya ceti / pravizya = pravezaM kRtvA, sA=cANDAladArikA / "rAjAnama adrAkSIt" ityatra sambandhaH / rAjAnaM vizeSayati-narapatItyAdiH / narapatisahasramadhyavatinaM narapatInAM ( rAjJAm ) sahasraM ( bahusaMkhyA ), tanmadhyavartinaM ( tadantarasthitam ), tatropamAnaM darzayati-azanibhayapuJjitakulazailamadhyagatam = azaneH ( vajrAt ) yat bhayaM ( bhotiH ) tata: pujitAH ( ekatra sthitAH ) ye kulazailA: ( mahendrAdayaH kulaparvatA: ) teSAM madhyagatam ( antarasthitam ), kanakazikhariNam iva = sumeruparvatam iva / upamA'laGkAraH / evaM ca anekaratnA''bharaNetyAdiH = anekAni (bahuni ) yAni ratnA''bharaNAni ( maNyalaGkArAH ) teSAM yat kiraNajAlaka ( razmisamUhaH ) tena antaritA: ( AcchAditAH) avayavA: ( aGgAni ) yasya saH, tam / upamAnaM nirdizati--indrAyudhasahasrasaJchAditA'STadigvibhAgam - indrAyudhasahasreNa ( zakradhanuHsamudAyena ) saJchAditAH ( AvRtA: ) aSTau ( aSTasaMkhyakAH ) digvibhAgAH camatkArapUrNa yaha pakSI ( totA ) bhI sakala bhUtalakA ratna hai aisA vicAra kara isako lekara mahArAjake caraNamUlameM AI huI maiM Apake darzanasukhakA anubhava karanA cAhatI hU~, "yaha sunakara mahArAja AjJAke lie pramANa hai" aisA kaha kara cupa ho gii| rAjAne utkaNThita hokara nikaTameM virAjamAna rAjAoMkA mu~ha dekhakara "kyA doSa hai ? use praveza kraao|" aisI AjJA dii| rAjAke bhASaNake anantara dvArapAlikAne uThakara usa cANDAlakumArIko praveza kraayaa| usane praveza kara hajAroM rAjAoMke bIcameM rahe hue rAjA (zUdraka ) ko vajrake bhayase ikaTThe hue mahendra Adi kulaparvatoMke madhyameM sthita sumeruparvatake samAna, aneka ratnoMse khacita bhUSaNoMke kiraNasamUhase AcchAdita avayavavAle rAjAko--jisameM hajAroM indradhanuSoMse AcchAdita ATha dizAe~ hotI haiM aise varSA Rtuke dinake sadRza,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI gagana-sindhu-phena-paTala-pANDurasya nAtimahato dukUlavitAnasyAdhastAdindukAntamaNiparyaGkikAniSaNNam, uddhyamAna-suvarNadaNDacAmarakalApam, unmayUkhamukha-kAntivijaya-parAbhavapraNate zazinIva sphaTikapAdapIThe vinyastavAmapAdam, indranIlamaNi-kuTTima-prabhAsamparkazyAmAyamAnaiH praNata-ripu-niHzvAsamalinIkRtairiva caraNa-nakhamayUkhajAlarupazobhamAnam, AsanollasitapadmarAga-kiraNa-pATalokRtenAciramRditamadhu-kaiTabha-rudhirAruNena harimivoruyugalena virAjamAnam, amRtaphena-dhavale gorocanA-likhita-haMsa-mithuna-sanAtha-paryante cArucAmaravAyupratitAnta (kapradezAH ) yasmin, tam / tAdRzaM jaladharadivasam = varSartudinam iva, upamA / avalambitasthalamuktAkalApaspa = avalambitA: ( AlambitAH ) sthalAH ( vipulAH) muktAkalApAH ( mauktikasamUhAH ) yasmin, tasya "dukUlavitAnasya" ityasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi / kanakazRGkhalAniyamitamaNidaNDikAcatuSTayasya = kanakasya ( suvarNasya ) zRGkhalA: ( vandhanarajjava: ) tAbhiH niyamitam ( nibaddham ) maNidaNDikAcatuSTayaM ( ratnakhacitayaSTicatuSkam ) yasmin, tasya / gaganasindhuphenapaTalapANDurasya = gaganasindhoH ( AkAzagaGgAyA: ) yat phenapaTalaM (DiNDIrasamUhaH ) tadiva pANDuraM ( zubhram ), tasya / "DiNDIro'bdhikaphaH phena' ityamaraH / tAdRzasya nAtimahataH = nA'dhikavizAlasya, dukUlavitAnasya = kSomamayollocasya, apastAt = nimnasthAne, indukAntapaGkikAniSaNNam = indukAntAnAM (candrakAntamaNInAM ) yA paGkikA ( alpaH paryaGgaH ), tatra niSaNNam ( upaviSTam ) / luptopamA'laGkAraH / uddhayamAnasuvarNadaNDacAmarakalApam = uddhayamAnaH ( sevakaH kampyamAnaH, bojyamAna iti bhAvaH ) suvarNadaNDaH ( kanakadaNDayuktaH ) cAmarakalApaH (prakIrNakasamuhaH ) yasya, tam / unmayUkhamukhakAntivijayaparAbhavapraNate = unmayUkham (UrdhvagAmikiraNayuktam ) yat mukhaM ( vadanam ) tasya kAnti: ( zobhA) tayA yaH vijayaH ( jaya: ) tena yaH parAbhava: ( tiraskAraH ), tena hetunA praNataH ( avanataH, pAdalagna iti bhAvaH ) / "parAmavaH / tiraskAre vinAze ca puMsi" iti medinii| tAdRze zazini iva = candra iva, sphaTikapAdapoThe = kAcamaNicaraNavinyAsasthAne, vinyastavAmapAdaM = vinyastaH ( sthApitaH ) vAmapAdaH ( savyacaraNaH ) yena, tam / rAjJazcaraNanakhakiraNAnvizeSayati-indranoleti / indranIlamaNikuTTimapramAsamparkazyAmAyamAnaH = indranIlamaNInAM (marakataratnAnAm ) yA kuTTimaprabhA (nibaddhabhUkAntiH ), tasyAH samparkaH ( saMmizraNam ), tena zyAmAyamAnAni ( zyAmavadAcaranti ), taiH / praNataripaniHzvAsamalinIkRtaH = praNatAH ( avanatAH, parAjayaneti zeSaH ), ye ripavaH ( zatravaH ) teSAM ni:zvAsAH ( UrdhvazvAsAH ) taiH malinIkRtAni ( malImasokRtAni ), taiH iva, tAdRzaH caraNanakhamayukhajAlaiH = caraNayoH ( pAdayoH ) ye nakhamayUkhA: ( nakharakiraNAH ), teSAM jAlAni ( samUhAH ), tai: upazobhamAnam = virAjamAnam / UruyagalaM vizinaSTi --Asanollasiteti / AsanollasitapadmarAgakiraNapATalIkRtena = Asane ( upavezanasthAne ) ullasitAH ( uddIptAH ) ye padmarAgAH (lohitamaNayaH) teSAM kiraNA: ( mayUkhA: ), taiH pATalIkRtena ( zvetaraktIkRtena ), ataH aciramRditamadhukaiTabharudhirA'ruNena = aciram ( alpakAlam ) - - ---- ----- laTakAI gaI bar3e-bar3e motiyoMkI mAlAoMse yukta, jisameM maNikhacita cAra daNDiyA~ sonekI jaMjIroMse bA~dhI gaI hai, AkAzagaGgAke phenoMke samAna sapheda, madhyama pramANavAle rezamI vastrake caMdaveke nIce candrakAnta ratnoM kI choTIsI palaMgame baiThe hue, jinako suvarNadaNDavAle cAmara DulAye jA rahe haiM, Upara jAnevAlI kiraNoMse yukta mukhakAntiyoMse tiraskAra honese jhuke hue candrake samAna sphaTikamaya caraNapITha ( pA~vadAna ) meM bAe~ caraNako rakhanevAle, nIlama jar3I huI nibaddha bhUmikI kAntike sampakase nIle honevAle, jhuke hue zatruoMke niHzvAsase malina kiye gayeke samAna caraNa nakhoMke kiraNasamUhAMse zobhita, Asana-sthAnameM uddIpta padmarAga ratnoMkI kiraNoMse lAla banAye gaye alpasamayameM hI mAre gaye madhu aura kaiTabha daityake raktase lAla varNavAle Uru ose viSNuke samAna zobhita, amRtaka
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe--zUdrakavarNanam deze, dukUle vasAnam, atisurabhi candanAnulepana-dhvalitoraHsthalam upari vinyasta-kuGkumasthAsakam, antarAntarAnipatitabAlAtapacchedamiva kailAzazikhariNam, apara-zazi-zaGkayA nakSatramAlayeva hAralatayA kRtamukhapariveSam, aticapala-rAja- lakSmIbandhanigaDa-zaGkAmupajanayatendramaNikeyUrayugmena malayaja-rasa-gandhalubdhena bhujaGgadvayeneva veSTitabAhuyugalam ISadAlambi - karNotpalam, 27 eva bhRditau ( vyApAditau ) yau madhukaiTabhau ( daityavizeSau ) tayoH rudhiram ( raktam ) iva aruNaM ( raktavarNam ), tena tAdRzena Uruyugalena = sakthiyugena, virAjamAnaM = zobhamAnaM harim = madhusUdanam, iva / rAjadhArita dukUle vizinaSTi - amRtapheneti / amRtaphenadhavale = pIyUSaDiNDIrazubhre, gorocanAlikhitahaMsamithunasanAthaparyante = gorocanayA ( gopittena ) likhitAni (citritAni ) yAni haMsa mithunAni ( cakrAGgayugalAni ) taiH sanAthA : ( sahitAH ) paryantA: prAntabhAgAH ) yayoste, cArucAmaravAyupranartitA'ntadeze = cAruH ( manohara:, sukhasparza iti bhAvaH ) yazcAmaravAyu: ( prakIrNakapavanaH ), tena pravartitAH ( AndolitA: ) antadezA: ( prAntabhAgAH ) yayoste, tAdRze dukUle = kSaume, vasAnaM = dhArayantam / "amRtaphenadhavale" ityatra luptopamA / atIti / atisurabhItyAdiH = atisurabhi: ( atisugandhayuktaH ) yaH candanaH ( malayajaH ) tasya anulepanaM ( vilepanam ), tena dhavalitam ( zubhrIkRtam ) uraHsthalaM ( vakSa:sthalam yasya tam / uparivinyastakuGkumasthAsakam = upari ( vakSaHsthalordhvabhAge ) vinyastA: ( vihitAH ) kuGkumasya ( kesarasya ) sthAsakA: ( vilepanAni ) yasya, tam / " carcA tu cAcikyaM sthAsakaH / " ityamaraH / antarA'ntarAnipatitabAlA''tapacchedam = antarA'ntarA ( madhye madhye ) nipatitA: ( paryastAH ) bAlASsapasya ( navoditasUryaprakAzasya ) chedA: ( khaNDA : ) yasya taM tAdRzaM kailAsazikhariNam = kailAsaparvatam iva / upamA''laGkAraH / bhUyo nRpaM vizinaSTi -- apareti / aparazazizaGkayA = apara : ( anyaH ) yaH zazI ( candraH ), tasya zaGkA ( sandehaH, bhrAntiriti bhAvaH tayA / nakSatramAlayA = tArApaGktyA, iva, hAralatayA = muktAmAlAvallyA, kRtamukhapariveSaM = kRta: ( vihita ) mukhasya ( vadanasya ) pariveSa : ( paridhiH ), yasya tam / atra mukhe zazibhrAntyA bhrAntimAn, "nakSatramAlayA ive" tyatrotprekSA, tathA cAnayoraGgAGgabhAvenasaGkaraH / anena hAralatAyA atyantanairmalyaM mukhasya ca candrasAmyaM sUcitam / keyUrayugmaM vizinaSTi --aticapaleti / aticapala rAjalakSmItyAdiH = aticapalA ( adhikacaJcalA ) yA rAjalakSmI: ( rAjazrIH ) tasyA bandha: ( bandhanam ) tadarthaM yo nigaDa : ( zRGkhalA ), sa kaTaka: ( valaya ) iva, tasya zaGkA ( bhrAntiH ), tAm, upajanayatA = prakAzayatA indramaNikeyUrayugmena = indramaNikhacitam ( indranIlaratnakhacitam ) yat keyUrayugmam ( aGgadayugalam ), tena / ataH malayajarasagandhalubdhena = malayajarasa: ( candanadrava: ) tasya gandhaH ( saurabham ) tasmin lubdhena ( lolupena ) / bhujaGgadvayena = sarpayugmena, iva veSTitabAduyugalaM = veSTitam ( AvRtam ) bAhuyugalaM ( bhujayugmam ) yasya tam / " veSTitaM syAdvalayitaM saMvItaM ruddhamAvRtam / " ityamaraH / atra "nigaDa : phenake samAna ujvala gorocanase likhe gaye haMsake jor3oMke citrase yukta prAntabhAgavAle aura ceMbara kI havA se jisakA prAntabhAga hila rahA hai aise rezamI vastra ( uttarIya aura adharIya) ko dhAraNa karanevAle, jinakA vakSaHsthala ( chAtI ) atyanta sugandhita candanake anulepanase sapheda ho gayA hai / chAtIke Upara kesara ke vilepanase yukta, madhya meM bAlasUrya ke prakAza se yukta kailAzaparvatake samAna, unake galemeM hAralatA dUsare candrakI zaGkAse mAnoM nakSatramAlA hai| aisI pratIta hotI thI / atyanta caJcala rAjalakSmI ke bandhanakI zRGkhalAkI zaGkAko utpanna karanevAle indra nIlamaNike bAjUbandoMse--candanarasakeM gandhase lubdha mAnoM do sarpoMse - veSTita do bAhubAle the| jinake kAnameM kamala laTaka
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 kAdambarI unnata-ghoNam, utphullapuNDarIka-netram, amalakaladhautapaTTAyatam, aSTamIcandra-zakalAkAram, azeSa-bhuvana-rAjyAbhiSekasalilapUtam, UrNAsanAthaM lalATadezamudvahantam, Amodi-mAlatIkusumazekharam uSasizikhara-paryyastatArakApuJjamiva pazcimAcalam, AbharaNa-prabhApizaGgitANatayA lagna-hara-hatAzamiva makaradhvajam, AsannattinIbhiH sarvataH sevArthamAgatAbhiriva digvadhUbhirvAravilAsinobhiH parivRtam, amala-maNikuTTimasaMkrAnta-sakala-deha-prativimbatayA patipremNA kaTaka ive' tyatropamA, "..'zaGkAmupajanayatA' ityatra bhrAntimAn, "bhujaGgadvayeneve'' tyatrotprekSA caMteSAmaGgAGgibhAvena saGkaraH / / rAjJaH punarvizeSaNAntarANi pradarzayati-ISadAlambItyAdiH / ISadAlambikarNotpalam = ISadAlambinI ( kiJcillambamAne ) karNotpale (zravaNakuvalaye ) yasya taM, tAdRzam / unnataghoNam = unnatA (uccA) ghoNA ( nAsikA ) yasya, tam / "ghoNA nAsA ca naasikaa|" ityamaraH / utphullapuNDarIkanetram = utphulle ( vikasite ) puNDarIke ( zvetakamale ) iva netre ( nayane ) yasya, tam / atra luptopmaa| lalATadezaM vizeSayati-amaletyAdiH / amalakaladhautapaTTA''yatam = amala: (nirmala: ) yaH kaladhautapaTTaH ( suvarNapITham ) sa iva AyataH ( vistIrNaH ), tam / aSTamIcandra zakalA''kAram = aSTamIcandrasya ( aSTamyuditacandramasaH ) yat zakalaM ( khaNDam ) tasya iva AkAraH ( AkRtiH ) yasya, tam / dve luptopme| azeSabhuvanarAjyAbhiSekapUtam = azeSANi ( samastAni ) yAni bhuvanAni ( lokAH ), teSAM rAjyam ( Adhipatyam ) tasya abhiSekaH ( maGgalasnAnam ) tena pUtaH ( pavitraH ) / tam / evaM ca UrNAsanAthaM = bhramadhyAvartayuktaM, tAdRzaM lalATadezaM = mAlapradezam, udvahantaM = dhArayantam / / punarapi rAjAnaM vizeSayati-Amodi-mAlatIkusumazekharam = AmodIni (atisaurabhayuktAni ) yAni mAlatIkusumAni ( jAtipuSpANi ) tAni zekharAH (zirobhUSaNAni ) yasya saH, tam / "sumanA mAlatI jAtiH" ityamaraH / ataH upasi-prAtaHkAle, zikharaparyastatArakApuja%D zikhare (zRGge) paryastAH ( patitAH ) tArakApujAH ( nakSatrasamUhAH ) yasmin, tam / tAdRzaM pazcimAJcalam ( astaparvatam ) iva / atropamA'laGkAraH / / madanasAdRzyaM pradarzayati-AbharaNeti / AbharaNaprabhApizaGgitA'GgatayA AbharaNAnAM ( bhUSaNAnAm ) yA prabhA ( kAntiH ) tayA pizaGgitAni ( piGgalitAni ) aGgAni ( dehA'vayavAH ) yasya saH, tasya bhAvastattA tayA / lagnaharahutA'za-lagnaH ( saktaH ) harasya (mahAdevasya ) hutAzaH ( nayanA'nala:) yasmin, tam / tAdRzaM makaradhvaja = kAmadevam, iva / atropamA'laGkAraH / Asanneti / AsannavatinIbhiH = nikaTasthitAbhiH, sarvataH =paritaH, sevA'tha = paricaryA'rthama, AgatAbhiH = AyAtAbhiH, ata eva digvadhUbhiH = dizaH ( kASThAH ) eva vadhvaH (pramadAH ), tAbhi: iva, vAravilAsinIbhiH = vArAGganAbhiH, parivRtaM = pariveSTitam / digvadhUbhiH iva" iha rUpakamutprekSA ca, tathA ca tayorekAzrayasthiteH saGkarA'laGkAraH / / amalAta / amalamaNItyAdiH = amalA: (nirmalAH ) ye maNayaH ( ratnAni ) tatkhacitA ye kuTTimAH (nibaddhabhUmayaH ) teSu saMkrAntaM ( saMlagnam ) sakaladehapratibimba ( samastazarIrapraticchAyA ) rahe the| unnata nAsikAvAle, vikasita zveta kamaloMke samAna netroMvAle, nirmala suvarNapaTTake samAna vizAla, aSTamIke ardhacandra ke samAna AkAravAle, samasta bhUmaNDalake rAjyAbhiSekase pavitra, bhauMhoMke bIcameM UrNA ( romake Avarta ) se yukta lalATako dhAraNa karanevAle, sugandhita camelIke phUloMko zirobhUSaNa karanevAle prAtaHkAlameM zikharameM par3e hue nakSatroMke samUhavAle astaparvatake samAna, bhUSaNoMkI kAntise pIle aGga honese zivajIke netrA'gnise yukta kAmadevake sadRza, nikaTameM rahanevAlI sevAke lie AI huI dizArUpa vadhUoMke samAna vezyAoMse ghire hue, nirmala ratnoMke pharzameM
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zUdrakavarNanam vasundharayA hRdayenevohyamAnam, azeSajanabhogyatAmupanItayApyasAdhAraNayA rAjalakSmyA samAliGgitam, aparimitaparivArajanamapyadvitIyam, ananta-gaja-turaga-sAdhanamapi khaDgamAtrasahAyam, ekadezasthitamapi vyAptabhuvanamaNDalam, Asane sthitamapi dhanuSi niSaNNam, utsAditAzeSadviSadindhanamapi jvalatpratApAnalam, Ayatalocanamapi 'sUkSmadarzanam-' mahAdoSamapi sakalaguNAdhiSThAnam, kupatimapi kalatravallabham, avirata-pravRtta-dAnamapyamadam, atyantazuddha-svabhAvamapi kRSNacaritam, akaramapi hastasthita-sakala-bhuvanatalaM rAjAnamadrAkSIt / yasya saH, tasya mAvastattA, tayA hetunA, vasundharayA = pRthivyA, patipremNA = bhartRpraNayena,hRdayena = hRdA, uhyamAnaM =dhAryamANam, iva / utprekssaa| azeSajanabhogyatAm = azeSAH ( samastAH ) ye janAH ( lokA: ) teSAM bhogyatAm ( upabhogayogyatAm ), upanItayA % prAptayA, api, sarvasAmAnyayA'pIti bhAvaH / tathA'pi asAdhAraNayA = asAmAnyayA, etAdRzyA rAjalakSmyA = bhUpazriyA, samAliGgitadeha = samAzliSTazarIram, atra virodhaabhaasaa'lngkaarH| azeSa0 ityatra lakSmyA = zobhayA, asAmAnyayA rAjalakSmyA = zUdrakAdanyatrA'sthitayA rAjalakSmyA iti virodhapratihAraH / aparimiteti / aparimitaparivArajanam = asaMkhyAtaparijanalokam api, advitIyaM = dvitIyajanarahitam, atrA'pi virodhAbhAsastatparihArastu, advitIyaM = sarvotkRSTam / __ ananteti / anantagajaturaGgasAdhanam = anantAH ( asaMkhyAH ) gajAH ( hastinaH ) turaGgAH ( azvAH ) eva sAdhanAni ( upakaraNAni ) yasya saH, tam, api, khaDgamAtrasahAyaM = khaDmAtraM (karavAlamAtram ) sahAyaH (sahacaram ) yasya tam / virodhAmAsaH, gajAdyanapekSatvena khaDgamAvAapekSiNam iti tatparihAraH / ekadezasthitam =ekadezaH (ekapradezaH, samAnamaNDapAdiriti mAva:) tasmin sthitam ( niSaNNam ) api, vyAptabhuvanamaNDalaM = vyAptaM (vyAptiviSayIkRtam ) bhuvanamaNDalaM ( jaganmaNDalam ) yena, tam, atrA'pi virodhAbhAsaH, pratApA'tizayeneti parihAraH / Asana iti / Asane = siMhAsane, sthitam = upaviSTam, api, dhanuSi = cApe, niSaNNaM = sthitam, atrA'pi virodhAmAsaH, dhanuSa AdhAratvenaiva sthitam iti parihAraH / utsAditeti / utsAditadviSadindhanam = utsAditAni (vyApAditAni) nirvApitAnIti bhAvaH / dviSantaH (zatravaH ) iva indhanAni ( kASThAni ) yena, tam, api, jvalatpratApA'nalaM = jvalan ( dahana ) pratApaH ( tejaH ) eva analaH ( agniH ) yasya, tam / atra dviSatsu indhanatvAropaH pratApe'nalatvAropasya kAraNamiti paramparitarUpakaM tathA indhanasyotsAditatve sati kathaM jvalanatvamiti virodhAbhAsaca, jvalan = dIpyamAna iti virodhaparihAraH, itthaM ca dvayorapyalaGkArayoraGgAGgibhAvena saGkaraH / ___Ayateti / Ayatalocanam = Ayate ( vizAle ) locane ( netre ) yasya, tam, api, sUkSmadarzanaM = sUkSme ( avizAle ) darzane ( locane ) yasya, tam / virodhAbhAsaH / sUkSmam (adhyAtmaviSayam) darzanaM ( jJAnam ) yasyeti parihAraH / "sUkSma syAtkatave'dhyAtme puMsyaNI, triSu cA'lpake / " iti / "darzanaM nayanasvapnabuddhidharmopalabdhiSu / " ityapi medinii| mahAdoSam api sakalaguNA'dhiSThAnam, sampUrNa zarIrakA prativimba saMkrAnta honese mAnoM patike premase pRthvIke dvArA hRdayameM dhAraNa kiye gayeke samAna, samasta manuSyoMke upabhogake viSaya honepara asAmAnya rAjalakSmIse AliGgita zarIravAle, asaMkhya parijanoMke honepara bhI advitIya ( dUsarese rahita, parihArapakSa-mAdRzyase rahita ), asaMkhya hAthI ghor3e Adi sAdhanoMke honepara bhI khagamAtrakI sahAyatA lenevAle ( khaDgamAtrako sahAya samajhanevAle ) eka sthAnameM rahakara bhI bhuvanamaNDalako vyApta karanevAle, siMhAsanameM baiThakara bhI dhanuSapara vidyamAna (dhanuSakA hI sahArA lenevAle ), samasta zatrurUpa indhana (lakar3I) ko naSTa karanepara bhI jale hue pratAparUpa agnivAle, vizAla netroMvAle hokara bhI mUkSma darzanoM (netroM) vAle vizAlanetra hokara bhI mUkSmadarzana (choTe netroMvAle, parihArapakSameM adhyAtmaviSayaka jJAnase yukta) mahAdoSa ( virodhameM-mahAdopoMse yukta, parihArapakSameM-dIrgha bAhuoMse yukta) hokara saMpUrNa guNoMke AdhAra, kupita
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI Alokya ca sA dUrasthitaiva pracalitaratnavalayena rakta - kuvalayadala - komalena pANinA jarjaritamukhabhAgAM veNulatAmAdAya narapatipratibodhanArthaM sakRt sabhAkuTTimamAjaghAna yena sakalameva tad rAjakam ekapade vanakariyUthamiva tAlazabdena yugapadAvalitavadanamavanipAlamukhAdAkRSya cakSustadabhimukhamAsIt / 30 = ityatra virodhAbhAsaH, tatparirahArastu -- mahAdoSaM mahAntau ( dIghauM ) doSau ( bAhU ) yasya, tam / sakalaguNA'dhiSThAnaM = sakalAH ( samagrA: ) ye guNA: ( dayAdAkSiNyAdayaH), teSAm adhiSThAnam = AdhArasthAnam / "bhujabAhU praveSTodo : " ityamaraH / kupatim api kalatravallabham atra virodhAbhAsaH / parihArastu-kupati: = ko: ( pRthivyAH ) pati: ( svAmI ) tam / kalatravallabhaM = kalatrasya (bhAryAyAH ), ballabhaH ( priyaH ), tam / " gotrA kuH pRthivI pRthvI" iti "kalatraM zroNibhAryayoH" iti cAmaraH / aviratapravRttadAnam = avirataM ( nirantaM yathA tathA ) pravRttaM ( nirUpaNam ) dAnaM ( madajalam ) yasya, taM, tathA'pi, amadaM = madajala rahitam, atrA'pi virodhAbhAsaH, virodhaparihArastu, aviratapravRttadAnaM = avirataM pravRttaM dAnaM (vitaraNam) yasya saH, tam dAnazIlam iti bhAvaH / tathA'pi amadaM = garvarahitamiti bhAvaH / " mado retasi kastUryAM, gaveM harSebhadAnayoH / " iti medino / atyanteti / atyantazuddhasvabhAvam = atyantaM ( sA'tizayam ) zuddha : ( nirmala: ) svabhAva: ( prakRtiH ) yasya, tam api kRSNacaritaM = kRSNaM ( zyAmaM, malinam ) caritaM ( caritram ) yasya tam / atra virodhA''mAsaH / virodhaparihArastu -- kRSNacaritaM = kRSNasya ( vAsudevasya ) iva caritaM ( caritram, AcAra: ) yasya tam / "kRSNe nIlA'sitazyAmakA lazyAmalamecakAH / " iti "viSNurnArAyaNaH kRSNa" iti cAmaraH / akaram = hastarahitam, avidyamAnaH karo yasya tam api hastasthitabhuvanatalaM = haste ( kare ) sthitam, ( vidyamAnam ) bhuvanatalaM ( bhUmaNDalam ) yasya, tam / atrA'pi virodhaH tatparihArastu -- akaram = avidyamAnaH karaH ( anyasmai dIyamAno mAgaH ) yasya saH, rAjamaNDalA'dhipatitvAditi bhAvaH / "balihastAM'zavaH karAH / " ityamaraH / virodhAbhAso'laGkAraH / tAdRzaM rAjAnaM = bhUpAlaM zUdrakam / adrAkSIt = dRSTavatI / = rAjAnamiti zeSaH / dUrasthitA bhAvaH / pracalitaratnavalayena = yasmAt tena / raktakuvalayadalatadiva komalaM ( mRdulam ), tena Alokyeti - sA = cANDAlakanyakA, Alokya = dRSTvA eva = viprakRSTa pradeze vidyamAnA eva cANDAlajAtyutpannatvAditi pracalitaM ( kiJcidapasRtam ), ratnavalayaM ( maNikhacitakaTakam ) komalena = raktaM ( lohitam ) yat kuvalayadalam ( utpalapattram ), atra luptopamA / tAdRzena pANinA = hastena / jarjaritamukha bhAgAM = jarjarita: ( jIrNaH ) mukhamAga: ( agrapradezaH ) yasyAH, tAm / tAdRzIM veNulatAM = vaMzayaSTim, AdAya = gRhItvA, narapatipratibodhanA'yaM = narapateH ( rAjJaH zUdrakasya ) pratibodhanA'yaM ( sammukhIkaraNA'rtham ) samAkuTTimaM = pariSannibaddhabhuvam, "kuTTimo'strI nibaddhA bhUH" ityamaraH / sakRt = ekabAram, AjaghAna = tADitavatI / ( virodhameM--kutsita svAmI, parihArameM pRthvI ke svAmI ) hokara bhI patniyoM ke pyAre, nirantaradAna ( virodha meM-- madajala, parihArameM -- vivaraNa) karanepara bhI mada ( virodha meM - madajala, parihArameM - gavaM ) se rahita, atizaya zuddha svabhAvavAle rokara bhI kRSNacarita ( virodha meM - malina caritravAle, parihAra meM - kRSNake samAna caritravAle ), akara ( virodhameM kara = hAtha ) vAle, parihAra meM - sarvasvatantra hone se kisI dUsare rAjAko kara = bhAga nahI denevAle saMpUrNa bhUtalako apane hAthameM rakhanevAle ) aise rAjAko dekhA / rAjAko dekhakara dUrameM rahakara hI usane hilanevAle ratnakaGkaNavAle raktakamalake patrake samAna komala hAthase jIrNa agrabhAgavAlI bA~sakI char3Iko lekara rAjAoM kA dhyAna khIcane ke lie sabhAke pharzako ekabAra tADana kiyA, jisase samasta rAjamaNDala tatkSaNa jaise tAlavAdyake zabdase jaGgalI hAthiyoMkA samUha AkRSTa hotA hai vaise ha eka hI vAra mu~ha mor3akara rAjAkI orase netroMko haTAkara usa ( cANDAlakanyA ) ke sammukha ho gaye /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zUdrakavarNanam 31 avanipatistu 'dUrAdAlokaya' ityabhidhAya pratIhA- nidizyamAnAM tAM vayaHpariNAmazubhra-zirasA raktanarAjIvanetrApAGgenAnavarata-kRta-vyAyAmatayA yauvanApagame'pyazithilazarIrasandhinA satyapi mAtaGgatve nAtinRzaMsAkRtinA anugRhotAryavezena zubhra-vAsasA puruSeNAdhiSThitapurobhAgAm, AkulAkula-kAkapakSadhAriNA kanaka-zalAkA nimmitamapyantargata-zukaprabhAzyAmA. yamAnaM marakatamayamiva paJjaramubahatA caNDAladArakeNAnugamyamAnAm asura-gRhotAmRtApaharaNayena = AghAtena, sakalaM = samastam, eva, tat rAjakaM =rAjasamUhaH, "gotrokSoSTrorabhrarAjarAjanyarAjaputravatsa manuSyA'jAduJ" iti vuJ / ekapade = tatkSaNe, tAlazabdena = vAdya vizeSadhvaninA, vanakariyUtham = vanakariNAm ( araNyagajAnAm ) yUtham ( samUhaH ), iva tena = pUrvoktena veNulatAdhvaninA = vaMzayaSTizabdena, yugapat = ekasmin kAle, Avalitavadanam = AvalitaM (parAvartitam ) vadanaM ( mukhaM ) yena tat, tAdRzaM sat, avanipAlamukhA = rAjavadanAt, AkRSya = AkarSaNaM kRtvA, cakSuH = netra, tadabhimukha = cANDAlakanyAsaMmukham, Asot = abhavat, upamAlaGkAraH / avaniyatistviti / avanipatiH = bhUpatiH, zUdrakaH / animiSalocanaH tAM dadarzati sambandhaH / dUrAt = viprakRSTapradezAt, Alokaya = darzaya, zukamiti zeSaH / iti = evam, abhidhAya = uktvA, cANDAlakanyakAmiti bhAvaH / cANDAlakanyakAM vizeSayati-pratIhAryeti / animiSalocanaH = animiSe ( nimeSavyApArarahite ) locane ( nayane ) yasya saH / pratIhAryA = dvArapAlikayA, nirdizyamAnaM = nirdezaviSayokriyamANAM, tAM = cANDAlakanyakAM, vayaH pariNAmazubhrazirasA= vayasaH ( avasthAyAH ) pariNAmena ( parivartanena ) vArdhakyeneti bhAvaH / zubhraM ( zuklam ) ziraH ( mastakaH ) yasya saH, tena, idaM cANDAlakanyakAsahacaravizeSaNam, eSaM paratrA'pi / tathA-raktarAjIvanetrA'pAGgena = raktarAjIve ( aruNakamale ) iva, netrA'pAGgau ( nayanaprAntau ) yasya, tena luptopmaa| anavaratakRtavyAyAmatayA = anavarataM ( nirantaram ), kRtaH (vihita: ) vyAyAmaH (parizramaH, svAsthyarakSA'rthamiti zeSaH ), yena saH, tasya bhAvastattA, tayA hetunA / yauvanA'paga me = yauvanasya (tAruNyasya), apagame (nivRttau ) api, azithilazarIrasandhitayA = azithilA: ( azlathAH, dRDhA iti bhAvaH ) zarIrasya ( dehasya ) sandhayaH ( dhAtunAmasthyAdInAM ca bandhAH ) yasya saH, tena / mAtaGgatve = cANDAlatve, sati api = vidyamAne api / nAtinazaMsA''kRtinA = nA'ti nazaMsA ( nA'tikarA ) AkRtiH ( AkAra: ) yasya, tena / anugRhItA''ryaveSeNa = anugRhItaH ( anugrahaviSayIkRtaH, svIkRta iti bhAvaH ) Aryasya (sabhyasya) veSaH (nepathyam ) yena saH tena / zubhravAsasA=zubhraM ( zuklam ) vAsaH ( vastram ) yasya, tena / tAdRzena puruSeNa = puMsA, adhiSThitapurobhAgAm = adhiSThitaH (AzritaH ) purobhAgaH ( agrabhAgaH ) yasyAH, tAm / AkulAkuleti / AkulA''kulakAkapakSadhAriNA = AkulA''kula: ( itastato vikSipta: ) yaH kAkapakSaH (zikhaNDaka: ), taM dhArayatIti tacchIla:, tena / "cANDAladArakeNa" ityasya vizeSaNam / kanakaza lAkAnirmitaM = kanakasya ( suvarNasya ) yAH zalAkA: ( iSIkAH ) tAbhiH nimitam (racitam), api, bahiH potamapIti bhaavH| antargatazukaprabhAzyAmAyamAnam = antargata: ( antaHsthitaH ) yaH zukaH ( koraH), tasya pramayA ( kAntyA ) zyAmAyamAnam (zyAmavad dRzyamAnam ) ata eva-marakatamayam = gArutmatamayam, iva, zyAmamayamiveti bhAvaH / tAdRzaM paJjaraM = piJjaraM, zukasvAsapAtramiti bhAva: / udvahatA =dhArayatA, cANDAladArakeNa = antyajaputreNa, anugamyamAnAm = anusriyamANAm / "dUrase dekho" aisA kahakara dvArapAlikAse nirdezita, avasthAke paripakva honese sapheda ziravAle, raktakamaloMke samAna netroM ke koNoMse yukta, nirantara vyAyAma ( kasarata ) karanese javAnIke bItanepara bhI dRr3ha zarIra sandhiyoMse yukta, cANDAla honepara bhI jisakA AkAra adhika kara nahIM thA, sabhya purupake vezako dhAraNa kara nevAle, saphe vastroMvAle puruSako Age karanevAlI, caJcala kezoMko dhAraNa karanevAle, muvarNakI zalAkAse nirmita hokara bhI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 kAdambarI kRta-kapaTa - paTu vilAsinIvezasya zyAmatayA bhagavato harerivAnukurvatIm, saJcAriNImivendranIlamaNiputrikAm gulphAvalambinAnIlakaJcukenAcchannazarIrAm upari raktAMzuka-viracitAaroti nIlo palasthalImiva nipatitasandhyAtapAm, eka - karNAvasakta - dantapattraprabhAdhavalitakapola-maNDalAm udyadindukiraNacchurita-mukhImiva vibhAvarIm, Akapila-gorocanA-racitatilaka-tRtIya- locanAm IzAnucaritakirAtavezAmiva bhavAnIm, uraHsthala- nivAsa -saMkrAnta asureti / asuretyAdiH = asurai: ( daityaiH ) gRhItam ( Attam ) yat amRtam ( pIyUSam ) tasya apaharaNe ( apahRtau ) kRtaH ( vihita: ) kapaTa: ( chalam ) tasmin paTuH ( nipuNaH ) vilAsinI veSa: ( nAryAkRtiH, mohinIrUpamiti bhAvaH ) yena tasya / tAdRzasya bhagavataH = SaDvidhaizvayaM sampannasya / "aizvaryasya samagrasya vIryasya yazasaH zriyaH / jJAnavairAgyayozcaiva SaNNAM bhaga itIraNA // " ( viSNupurANam ) hareH = viSNoH, anukurvatIm = anukaraNaM kurvatIm iva / = punastAM vizeSayati--saJcAriNomiti / saJcAriNIM saJcaraNazIlAm indranIlamaNiputrikAM : marakataratnapAJcAlikAm iva / atra kriyotprekSA / , gupheta / gulphA'valambinIlakaJcukena = gulphAbalambI ( ghuTikA'balambI ) yo nIlakavaka: ( zyAmavarNa kUrpAsakaH ), tena / AcchannazarIrAm [ = Acchannam ( apavAritam ) zarIraM ( dehaH ) yasyA:, tAm / uparoti / upari raktAM'zukaracitA'vaguNThanAm = upari ( Urdhvadeze ) raktAMzukena ( lohitavastreNa ) racitam ( kRtam ) avaguNThanaM ( mukhA''varaNam ) yayA, tAm / ata eva - nipatitasandhyAtapAM = nipatitaH ( prAptaH ) sandhyAtapaH ( sAyaGkAlika : sUryakiraNaH ) yasyAM tAm / tAdRzIM nIlotpalasthalIM = nIlakuvalayA'kRtrimabhUmim iva / atra kAvyaliGgopamayoH saGkaraH / eketi / eketyAdiH = ekakarNe ( ekazrotre ) avasaktaM ( lagnam ) yat dantapattraM ( karNabhUSaNavizeSaH ), tasya prabhA ( kAntiH ), tayA dhavalitaM ( zuklIkRtam ) kapolamaNDalaM ( gaNDaphalakam ) yasyAH, tAm / udyadindviti / udyadindukiraNacchuritamukhIm = udyan ( udayaM prApnuvan ) ya induH ( candra: ) tasya kiraNA: ( mayUkhAH ), taiH churitaM ( sambaddham ) saprakAzamiti bhAvaH, mukhaM ( pUrvabhAgaH ) yasyAH, tAm / tAdRzIM vibhAvarI = rAtrim iva / Akapileti / AkapiletyAdiH = AkapilA ( ISatpItaraktA ) yA gorocanA ( gopittam ), tena racitaM ( nirmitam ) yat tilakaM ( puNDram ) tadeva tRtIyaM ( trisaMkhyApUrakam ) locanaM ( netram ) yasyAH tAm / ata eva -- IzAna racitA'nuracita kirAtaveSAm = IzAnaracitaH ( zaGkaranirmitaH, yo veSaH ) tasya, anuracita: ( pacAnnirmitaH ) kirAtaveSaH ( anAryanepathyam ) yayA tAdRzIM bhavAnIm = pArvatIm iva / upamA'laGkAraH / bhItara rahe hue totekI kAntise zyAmavarNavAle pannoMse bane hueke samAna piMjar3e ko letA huA cANDAla putrako pIche karanevAlI, zyAmavarNa honese daityoMse chIne gaye amRtako apaharaNa karaneke lie kapaTameM kuzala vilAsinI( mohinI ) kA veza lenevAle bhagavAn viSNukA anukaraNa karanevAlI-sI, calatI phiratI indranIlamaNikI putalIkI sadRza, pairoMkI gA~ThoMtaka laTakanevAle kAle kaJcuka (jAmA ) se zarIrako AcchAdita karanevAlI, Upara lAla kapar3e se ghU~ghaTa karanevAlI sandhyAkI dhUpa par3anese nIkamalakI bhUmikI sadRza, eka kAnameM laTake hue dantapattra( karNabhUSaNa) kI kAntise jisakA kapola maNDala sapheda ho rahA hai, ataH uge hue candramAkI kiraNoM se sambaddha rAtrikI samAna, kucha pIle gorocanase banAye gaye tilakase tRtIya netravAlI, ata: kirAtaveza lenevAle mahAdevakA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-cANDAlakanyakAvarNanam nArAyaNa-dehaprabhA-zyAmalitAmiva zriyam, kupita-hara hutAzana-dahyamAna-madana-dhUma-malinIkRtAmiva ratim, unmada-hali-halAkarSaNa-bhaya-palAyitAmiva kAlindIm, atibahala-piNDAlaktakarasa-rAga-pallavitapAdapaGkajAm, acira-mRdita-mahiSAsura-rudhira-raktacaraNAmiva kAtyAyanIm, AlohitAGguli-prabhA-pATalita-nakha-mayUkhAm atikaThina-maNikuTTima-sparzamasahamAnAM kSititale pallavabhaGgAniva nidhAya saJcarantIma, ApiJjareNotsarpiNAM nUpuramaNInAM prabhAjAlena raJjitazarIratayA pAvakeneva bhagavatA rUpa eva-pakSapAtinA prajApatimapramANIkurvatA jAtisaMzodhanArtha zriyama iva / zriyaM vizinaSTi---uraHsthaleti / uraHsthaletyAdiH / ura:sthale ( vakSaHsthale ) yo nivAsa: ( nivasanam ) tena saMkrAntA ( pratibimbitA ) yA nArAyaNasya (viSNoH ) dehaprabhA ( zarIrakAntiH ), tayA zyAmalitAm ( zyAmavarNIkRtAm ) zriyam = lakSmIma iva / atropamAtadguNayoraGgAGgibhAvena sngkrH| ratim iva / rati vizinaSTi--kupitetyAdiH / kupitaH (kaddha:, zaraprahAreNeti zeSaH ) yo haraH ( mahAdevaH ), tasya yo hutA'zana: ( agniH, tRtIyalocanarUpa:) tena dahyamAnaH ( bhasmIkriyamANaH ) yo madanaH ( kAmaH ) tasya dhUmaH ( agnizeSaH ) tena malinIkRtAM ( malImasIkRtAm, mAlinyaM prAptAmiti bhAvaH ) tAdRzIM rati = kAmapriyAm iva / atrAtizayoktyupamayoraGgAGgibhAvena saGkarAlaGkAraH / kAlindImiva / kAlindI viziSTi-unmadetyAdiH / unmadaH ( utkaTamadaH, ahaGkArayukta iti bhAvaH ) tAdRzo yo halI ( halA''yudhaH, balarAma iti bhAvaH ) tasya yat halaM ( lAGgalamAyudham ) tena yat AkarSaNam ( AkRSTiH ). tato bhayaM ( bhItiH ), tena palAyitAM ( kRtapalAyanAm ) tAdRzIM kAlindI = yamunAm iva / atrotprekssaa| kAtyAyanIm iva / kAtyAyanI vizinaSTi-atibahaleti / atibahala: ( atipracuraH ) yaH piNDAlaktakaH ( piNDIkRtA lAkSA ) tasya rasaH (dravaH ) tasya yo rAgaH ( lauhityam ) tena pallavite (kisalayIkRte, raktavarNIkRte' iti bhAvaH ) pAdapaGkaje ( caraNakamale ) yasyAH, tAm / ataevaaciramRditamahiSA'surarudhiraraktacaraNAm = aciram ( abahukAlaM, tatkSaNamiti bhAvaH ) mRditaH mAdataH ) yo mahiSAsuraH ( mahiSadatyaH ), tasya rudhiram ( asRka ) tena raktau ( lohitau ) caraNau ( pAdau ) yasyA: sA, tAm / tAdRzIM kAtyAyanI - durgAm, iva / atra punaruktavadAbhAsopamayorekAzrayA'nupravezena saGkaraH / mAlohiteti / AlohitA'GgalipramApATalitanakhamayUkhAm = AlohitAH ( atiraktAH ) yA aGgalayaH ( karazAkhA: ), tAsAM pramA ( dIptiH ) tayA pATalitAH ( zvetaraktIkRtAH ) nakhamayUkhAH ( nakharakiraNA: ) yasyAH , tAm / ___ atikaThineti / atikaThinamaNikuTTimasparzam = atikaThinam ( adhikakaThoram ) yat maNikuTTimaM ( ratnanibaddhabhUmi: ), tasya sparza: ( Amarzanam ), tam / asahamAnAm =amRSyantIm, ataH kSititale = bhUtale, pallavamaGgAn = kisalayakhaNDAn, nidhAya = sthApayitvA, iva, saMcarantIM = saMcaraNaM kurvatIm iva, atra kriyotprekSA'laGkAraH / bApiareNeti / ApiJjareNa = ISatpIta raktena, utsapiNA= UrdhvagAminA, napuramaNInAM= anukaraNa kara kirAta veza lenevAlI pArvatIkI samAna, vakSaHsthalameM nivAsa karanese pratibimbita viSNuke zarIrakI kAnnime zyAmavarNavAlI lakSmI-sI, kupita rudra ke agnimeM jalAye gaye kAmadevake dhUmase malina banAI gaI gatikI mamAna, utkaTa garvavAle balarAmaka halase AkarSaNakaM bhayame bhAgoM huI yamunAkI sadRza, atizaya Adhika lAkSAgmako lAlimAme jimakA caraNakamala pallavita-sA ho gayA hai, ata: kucha kAla pahale mAre gaye mahipA'murake madhirame rana caraNoMvAlI durgAkI mamAna, adhika lAla uMgaliyoMkI kAntise jisake nakhoMkI kiraNeM gulAbI ho gaI haiM, anaH adhika kaThora maNiyoM ke pharsake sparzako na sahanese pallavoMke Tukar3oMko bichAkara cala rahIkI madRza, kucha 3 kA0
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 kAdambarI mAliGgitadehAm, anaGga-vAraNa-ziro-nakSatramAlAyamAnena romarAji-latAlavAlakena mekhalAdAmnA parigatajaghanAm, atisthUla-muktAphala-ghaTitena zucinA hAreNa gaGgAsrotaseva kAlindIzaGkayA kRtakaNThagrahAm, zaradamiva vikasita-puNDarIka-locanAm, prAvRSamiva ghanakezajAlAm, malayamekhalAmiva candanapallavAvataMsAm, nakSatramAlAmiva citrazravaNA-bharaNa-bhUSitAm, majIraratnAnAM, prabhAjAlena = kAntisamUhena, raJjitazarIratayA = rAgayuktadehatvena, rUpe = saundarya athavA cakSurNAhyaguNavizeSe, eva, pakSapAtinA = pakSapAtakAriNA, prajApati = brahmANama, apramANokurvatA, bhagavatA= aizvaryAdisampannena, pAvakena = agnidevena, jAtisaMzodhanA'tha = janmapavitrIkaraNA'thaM, cANDAlajAtizuddhikaraNA'rthamiti bhAvaH / AliGgitadehAm = AzliSTazarIrAm, atrotprekssaalngkaarH| anaGgeti / anaGgavAraNazironakSatramAlAyamAnena = anaGgaH ( kAmaH ) eva vAraNa: ( hastI ) tasya zirasi ( mastake ) nakSatramAlAyamAnena = tArakApaktivat AcaratA, romarAjilatA''lavAlakena = romarAji: (lomapaktiH ) eva, latA ( vallI ), tasyA AlavAlakena ( AvApena ), "syAdAlavAlamAlamAvApaH" ityamaraH / tAdRzena mekhalAdAmnA = kAJcIrajjvA, parigatajaghanasthalAM - parigataM ( samantato vyAptam ) jaghanasthala ( kaTipurobhAgasthAnam ) yasyAH, tAm / atra rUpakopamayoH saGkaraH / atisthUleti / atisthUlamuktAphalaghaTitena = atisthUlAni ( adhikavipulAni ) yAni muktAphalAni ( mauktikaphalAni ) taiH ghaTitena ( racitena ), zucinA = zuklavarNena, hAreNa = muktAmAlayA, kAlindIzaGkayA = yamunAsandehena, cANDAlakanyakAyAH zyAmatvAditi bhAvaH / gaGgAsrotasA bhAgIrathIpravAheNa, kRtakaNThagrahAM = kRtaH (vihitaH ) kaNThagrahaH (galagrahaNam, AliGganamiti bhAvaH ) yasyAH, tAm / atrotprekSAbhrAntimatoraGgAGgibhAvena saGkarA'laGkAraH / zaradamiti / zaradam = ghanA'tyayam, iva, vikasitapUNDarIkalocanAM = vikasitAni (praphUllAni). puNDarIkANi ( zvetakamalAni ) eva locanAni ( netrANi ) yasyAH sA, tAm zaratpakSe rUpakAlaGkAraH / cANDAlakanyakApakSe--vikasite puNDarIke iva locane yasyAH sA, tAm / atropamA'laGkAraH / ata Aramya-yakSA'dhipalakSmImivA'lakodbhAsinIm" etatparyante pAryantika: zleSA'laGkAraH / prAvRSamiti / prAvRSaM = varSAkAlam, iva, ghanakezajAlAM = ghanAH ( meghAH ) eva kezajAlAni (ziroruhasamUhAH ) yasyAH, tAm, prAvRTapakSe rUpakam / cANDAlakanyakApakSe-ghanAH ( nibiDAH ) kezajAlAni ( ziroruhasamUhAH ) yasyAH, tAm / zleSA'laGkAraH / malaya mekhalAmiti / malayamekhalAM= malayasya ( dAkSiNAtyaparvatavizeSasya ) mekhalAm ( madhyamAgam ) iva / candanapallavA'vataMsAM candanapallavAH ( zrIkhaNDakisalayAni ) eva avataMsaH ( bhUSaNam ) yasyAH , tAm / nakSatramAlAmiti / nakSatramAlAM = tArakApaGaktim, iva, citrazravaNA'bharaNAbhaSitAM =citrazravaNe (citrazravaNanakSatre ) eva AbharaNe ( bhUSaNe ) tAbhyAM bhUSitAm ( alaGa kRtAm ) / cANDAlakanyakApakSe-citrANi ( anekaprakArANi ) yAni zravaNA''maraNAni ( karNAbhUSaNAni kuNDalAdInIti bhAvaH ), taiH bhUSitAm ( alaGkRtAm ) / zleSaH / pIle aura Upara jAte hue nUpura ke ratnoMke kAntisamUhase zarIrake raMga jAnese mAnoM kevala rUpameM hI pakSapAta karanevAle bhagavAn agnidevase brahmadevako pramANa na mAnakara (cANDAla ) jAtiko zuddha karaneke lie AliGgita zarIravAlI, kAmadevarUpI hAthoke zirakI nakSatramAlAkI samAna, romapaktirUpa latAke lie kyArIkI samAna mekhalAkI mAlAse vyApta jaghanavAlI, atizaya moTe motiyoMse bane hue sapheda hAra ( mAlA )se yamunAke sandehase gaGgAke pravAhase kaNTameM lipaTI huIko samAna, vikasita zvetakamaloM samAna netroMse zaratkA sadRza, pane kezasamUhase ghana ( medha ) rUpa kezasabhUhavAlA varSAko samAna, candana pallavarUpa bhUSaNa pahananese candanapallavayukta malayaparvatake madhyabhAgako sadRza, jaise citrA aura zravaNarUpa bhUSaNoMse nakSatrapaGkti bhUpita hotI hai vaise hI vicitra
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 kathAmukhe-cANDAlakanyakAvarNanam zriyamiva hastasthita-kamalazobhAm, mUrchAmiva manohAriNIm, araNyabhUmimiva rUpasampannAm, divyayoSitamivAkulInAm, nidrAmiva locanagrAhiNIm, araNyakamalinImiva mAtaGgakuladUSitAm, amUrtAmiva sparzajitAm, AlekhyagatAmiva darzanamAtraphalAm, madhumAsakusuma-samRddhimiva ajAtim, anaGga-kusuma-cApalekhAmiva muSTigrAhyamadhyAm, yakSAdhipalakSmI thimiti / zriyaM = lakSmIm, iva, hastasthitakamalazobhA = hastasthitA ( karasthitA ) kamalena ( pona ) zobhA ( kAntiH ) yasyAH saa| cANDAlakanyakApakSe-hastasthitA kamalasya iva zomA yasyAH sA / zleSaH / ma miti / mUm = moham, iva, manohAriNI =caitanyalopakAriNom, cANDAlakanyakApakSe--saundaryeNa manoharAm / zleSA'laGkAraH / araNyabhUmimiti / araNyabhUmi = vanabhuvam, iva, akSatarUpasampannAm = akSatAH ( anaSTA: ) ye rUpAH (pazavaH ), taiH sampannAM = sahitAm / cANDAlakanyakApaze-akSatam ( anupabhuktam ) yat rUpaM ( saundaryam ) tena sampannAm / "rUpaM svabhAve saundarya nAmage pazuzabdayoH / granthAvRttau nATakAdAvAkArazlokayorapi" iti medinI / zleSA'laGkAraH / divyayoSitamiti / divyayoSitaM = divyA ( svargabhavA ) yoSit (strI, devA'Gganeti bhAvaH ), tAm, iva, akUlInAM = ko ( pRthivyAm ) lInA ( sthitA), na kulInA, tAM, bhUtalasthitirahitAmiti bhAvaH / cANDAlakanyakApakSe-kule bhavA kulonA, "kulAtkha' iti khapratyayaH / tasya "Ayaneyo" tyAdinA InAdezaH / na kulInA, tAm / cANDAlatvAdaprazastakulotpannAmiti bhAvaH / "gotrA kuH pRthivI pRthvI" tyamaraH / zleSaH / nidrAmiti / nidrAm = svApA'vasthAm, iva, locanagrAhiNI = netragrAhikAM, netravyApAra ( darzana ) rAhityakArikAmiti bhAvaH / cANDAlakanyakApakSe-locanagrAhikAM= netrA''kaSiNoM, saundaryA'tizayeneti bhAvaH / araNyakamalinImiti / araNyakamalinI = vipinapadminIm, iva, mAtaGgakuladUSitAM= mAtaGgakulena ( hastisamUhena ) dUSitAm ( marditAm ), cANDAlakanyakApakSe-mAtaGgakulena (cANDAlavaMzena, mAtaGgakulotpannatveneti bhAvaH ), dUSitAM ( doSayaktAm ) "mAtaGgaH zvapace gaje" iti medinI / bhamUrtA = mUrti (zarIra) rahitAm iva, sparzavajitAm = AmarzanarahitAm, zarIrA'bhAvAditi bhAvaH / cANDAlakanyakApakSe-dharmazAstre cANDAlasparzasya niSiddhatvAditi bhAvaH / AlelyagatAmiti / bhAlekhyagatAM= citraprAptAm, iva, darzanamAtraphalAM = darzanamAtraM ( vilokanamAtram ) phalaM ( prayojanam ) yasyAH, tAm / yathA citrasthitAyAH vyaktadarzanA'tiriktaM kimapi phalaM na, tathA cANDAlakanyakAyA api sparzAdiniSedhAdarzanamAtra prayojanamiti bhAvaH / madhumAseti / madhumAsakusumasamRddhim = madhumAse ( caitramAse ) kusumasamRddhim (puSpasaMvRddhim ) iva, ajAti = jAtirahitAm, vasante (caitravaizAkhayoH ) jAtipuSpAbhAvAt / cANDAlakanyakApakSe aprazastajAtimatImiti mAvaH / atra natra: aprAzastyA'rthabodhakatvam / "sumanA mAlatI jAtiH" ityamaraH / anaGgeti / anaGgakusumacApalekhAm = anaGgasya ( kAmadevasya ) / kusumacApasya ( puSpadhanuSaH) karNabhUSaNoMse bhUSita hAthameM kamala lenevAlI lakSmIkI samAna, hAthoMmeM kamalako zobhAse yukta, jaise mUrkhA manakI vRttiko haraNa karatI hai vaise hI saundarya se manako haraNa karanevAlI, jaise vanabhUmi rUpoM ( pazuoM) se sampanna hotI hai vaise hI rUpa ( saundarya ) se sampanna, jaise divya (svargasthita ) devI ku (pRthivI) meM lInA ( sambaddhA) nahIM hotI hai vaise cANDAlakanyA honese akulIna ( uttama kulameM anutpanna ), jaise nidrA netravRttiko grahaNa karato hai vaisI hI) netroMkI grAhiNI ( AkarSaNa karanevAlo ), jaGgalakI kamalinI jaise mAtaGga ( hAthI) ke samUhase dUSita ( madita hotI hai vaise hI mAtaGga kula (cANDAlavaMza ) se doSa yukta, azarIriNI ( adehadhAriNI) kI taraha sparzase vAta, citrasthitakI samAna darzanamAtra phalase yukta, jaise caitramAsame phUloMkI samRddhi jAti puSpa (camelI) se rahita hotI hai
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI mivAlakodbhAsinIm, aciroparUDhayauvanAm, atizayarUpAkRtim, animiSa-locano dadarza / dRSTvA ca tAM samupajAtavismayasyAbhUnmanasi mahIpate:-"aho ! vidhAturasthAne ruup-nisspaadnprytnH| tathAhi, yadi nAmeyamAtmarUpopahasitAzeSarUpasampadutpAditA, kimarthamapagata-sparzasambhoga-sukhe kRtaM kule jnm| manye ca 'mAtaGga-jAti-sparza-doSa-bhayAdaspRzateyamutpAditA prajApatinA, anyathA kathamiyamakliSTatA lAvaNyasya / nahi karatala-sparza-klezitAnAmavayavAnAmIdRzI bhavati kAntiH / lekhAM ( rekhAM, latAmitimAva: ) iva, muSTi grAhyamadhyAM = muSTigrAhyaM ( saMpIDitA'GgaligrahaNIyam ) madhyaM ( madhyabhAgaH, cANDAlakanyakApakSe--avalagnam ) yasyAH, tAm / dhanuSo madhyabhAgasya kSINatvAccANDAlakanyakAyAH kRzamadhyatvAditi bhAvaH / yakSAdhipalakSmImiti-yakSA'dhipalakSmI = yakSA'dhipasya ( kuberasya ) lakSmIm ( sampattim ), iva, alakodbhAsinIm = yakSA'dhipalakSmIpakSe-alakayA (tadAkhyanagaryA ) udbhAsanazIlAm, cANDAlakanyakApakSe--alaka: (cUrNakuntalaH ) udbhAsanazIlAm ( uddIpanazIlAm ) / pUrvavacchleSA'laGkAraH / aciroparUDhayauvanAm = alpakAlAdeva prAptatAruNyAm / atizayarUpA''kRtim = atizayarUpA ( adhikasaundaryayuktA ) AkRtiH ( AkAraH ) yasyAH tAm, tAdRzIM tAM= cANDAlakanyakAm, avanipatiH = bhUpatiH ( zUdra kaH ) / animiSalocana: = animiSe ( nimeSavyApArarahite ) locane ( netre) yasya saH, tatsaundarya tRSNA'tizayeneti bhAvaH / samupajAteti / samupajAtavismayasya = samupajAta: (samutpannaH ) vismayaH (Azcaryam ) yasya, tasya / mahIpateH = rAjJaH, zadra ksy| manasi =citte, abhUt = jAtaH, vakSyamANaprakAro vicAra iti zeSaH / aho iti / aho = Azcaryam / vidhAtuH = brahmaNaH, asthAne = anupayuktasthale / rUpaniSpAdanaprayatnaH = rUpasya ( saundaryasya) niSpAdanaM ( nirmANam ) tatra prayatnaH ( prayAsaH ) / prayatnavaiphalyaM pradarzayati-tathAhIti / nAmetyabhyupagame / AtmarUpopahasitA'zeSarUpasaMpat = AtmarUpeNa ( svasaundaryeNa ) upahasitA ( upahAsaviSayIkRtA) azeSA ( samastA ) rUpasampat ( saundaryasamRddhiH ) yayA sA / iyaM = cANDAlakanyakA, utpAditA = nirmitA, yadi = cet / ( tarhi ), kimartha = kiprayojanam, apagatasparzasaMbhogasukhe = apagate ( dUrIbhUte ) sparzasaMbhogasukhe (AmarzanopabhogA''nande ) yasmin, tAdRze, kule = vaMze, janma = utpattiH, kRtaM = vihitam / utprekSate-manya iti / mAtaGgajAtisparzadoSabhayAt = mAtaGgajAteH ( cANDAlajAtasya ) sparzaH ( Amarzanam ), tena yo doSaH (dUSaNam ) tasmAt mayAt (moteH ) / aspRzatA = sparzam akurvatA, prajApatinA=brahmaNA, iyaM = cANDAlakanyakA, utpAditA= jnitaa| anyathA = anyathAprakAreNa, itthamasattve satIti bhAvaH / lAvaNyasya = saundaryasya, iyam = IdRzI, akliSTatA = klezarahitatA, abAdhitatA iti bhAvaH / kathaM kena prakAreNa, syAditi zeSaH / uktamarthamupapAdayati-nahIti / karatalavaise ajAti (kutsita jAti ) vAlI, kAmadevake puSpadhanukI latA madhyabhAgameM patalI honese muSTi se pakar3I jAtI hai vaise muSTise grAhya ( patalI) madhya (kamara ) vAlI, jaise kuberakI lakSmI alakAse zobhita hotI hai vaise hI alakodbhAsinI, arthAt alakoM (cUrNakuntaloM se zobhita honevAlI, kucha hI kAla pahale yauvanako prApta karanevAlI, utkRSTa saundarya aura AkAravAlI vaiso cANDAlakanyAko rAjAne palaka bhI na mArakara dekhA / ____ Azcaryayukta honevAle rAjAke manameM aisA vicAra huA-Azcarya hai, brahmAjIkA anucita sthAnameM saundarya utpanna karanekA prayatna huA hai| jaise ki apane saundaryase samasta saundarya-sampattikA upahAsa karanevAlI isako utpanna kiyA hai to kisa lie sparza aura saMbhogake sukhase rahita vaMzamai utpanna kiyA ? / maiM samajhatA hU~ ki cANTAlajAtike sparzake doSake bhayase brahmAjIne sparza ke vinA hI isakI utpanna kiyA, aisA nahIM hotA to aisA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 kathAmukhe-zukaprazaMsA sarvathA dhigvidhAtAram asadRzasaMyogakAriNam / manoharAkRtirapi karajAtitayA yeneyamasurazrIriva satata-nindita-suratA ramaNIyA'pyudvejayati' iti|| evamAdi cintayantameva rAjAnamIpadavagalita-karNapallavAvataMsA pragalbhavaniteva kanyakA prnnnaam| kRtapraNAmAyAJca tasyAM maNikuTTimopaviSTAyAm, sa puruSastaM vihaGgamaM zukamAdAya paJjaragatameva kizci ,pasRtya rAjJe nyavedayadabravIcca 'deva ! viditasakalazAstrArthaH, rAjanItiprayogakuzalaH, purANetihAsakathAlApanipuNaH, veditA gItazrutInAm,kAvya-nATakAkhyAyikAkhyAnaka-prabhRtInAmaparimitAnAM subhASitAnAmadhyetA spazaMklezitonAM = hastatalAmarzanabAdhitAnAm, avayavAnAm = aGgAnAm, IdRzI- etAdRzI, kAntiHzobhA, nahi bhavati = na sampadyate / sarvatheti / asadRzasaMyogakAriNam = asadRzaH ( sAdRzyarahitaH, anupayukta iti bhAva: ) etAdRzaH yaH saMyogaH ( sambandhaH ), tatkAriNaM ( tadvidhAtAram ), vidhAtAraM (brahmadevam ), dhika = nindA, nindAmItibhAvaH / yena = asadRza saMyogena, ramaNIyA = manoharA, api, iyaM% cANDAlakanyakA, asurazrIH = daityalakSmIH , iva, satataninditasuratA = satataM (nirantaram ) ninditaM, ( jugupsitam ) surataM ( ratikrIDA ), yasyAH sA, asurazrIpakSe-satataninditA (nirantarajugutsitA ) suratA ( surasamUhaH, surabhAvo vA ) yayA sA, tAdRzI satI udvejayati = udvegaM janayati, varasyamutpAdayatItibhAvaH / evamiti / evamAdi% ityAdikaM, cintayantaM =vimazaM kurvantam, eva, rAjAnaM = bhUpAlaM, zudrakam, ISadavagalitakarNapallavA'vataMsA = ISat ( alpam ) avagalito (adho'valambitau) karNapallavI ( zrotrakisalaye ) evaM avataMsau (bhUSaNe ) yasyAH sA, tAdRzI satI, kanyakA = kumaarii| cANDAlasyeti zeSaH, pragalbhavanitA = prauDhanAyikA, iva, praNanAma =praNAmaM cakAra / kRteti / kRtapraNAmAyAM= kRtaH (vihitaH ) praNAmaH ( namaskAraH ) yayA, tasyAm / tadanantaraM, maNikuTTimopaviSTAyAM = maNikuTTimaM ( ratnanibaddhabhUmiH ) tatra upaviSTAyAM ( niSaNNAyAm, satyAM ) saH = pUrvoktaH, puruSaH = pumAn, cANDAlakanyAyAH, purogAmIti zeSaH / paJjaragatam = piJjarasthitam, eva, taM =pUrvoktaM, vihaGgamaM pakSiNaM, zukam, AdAya = gRhItvA, rAje-bhUpAlAya, zUdrakAya, nyavedayat = niveditavAn, abravIcca = akathayacca / deveti / deva = rAjan !, viditasakalazAstrA'rthaH = viditA: ( jJAtAH ) sakalA: ( samastAH ) zAstrArthAH ( vedAdizAstratattvAni ) yena saH / rAjanItiprayogakuzalaH = rAjanItiprayoge ( rAjanayavyavahAre ) kuzala: (nipuNaH ), purANetihAsakathA''lApanipuNaH = purANam (paJcalakSaNaM, brAhmAdikam ) itihAsaH (rAvRttaM, rAmAyaNAdikam), tayoH yAH kathAH ( vRttAntAH ) tAsAm AlApaH (AbhASaNam ), tatra nipuNaH ( pravINaH ) / gItazrutInAM = gotaM ( gAnam ) zrutayaH ( tIvA''dikA dvAviMzatisaMkhyakAH ), tAsAM, "vedite" ti padena yoge "kartRkarmaNoH kRti" iti karmaNi sssstthii| veditA =jnyaataa| kAvyetyAdiH = kAvyaM ( kavikarma), nATakaM ( abhineyaM kAvyam ), AkhyAyikA ( gadyakAvyavizeSa: ) doSarahita lAvaNya kaise hotA ? hAthake spazase bAdhita avayavoMkI aisI kAnti nahIM hotI hai| asamAna padArthoMkA saMyoga karanevAle vidhAtAko sarvathA dhikkAra hai, jisase suratA ( devasamUha ) kI nindA karanevAlI asurazrI ( daityalakSmI) kI samAna yaha manohara honepara bhI nirantara nindita surata ( ratikrIDA ) vAlI hokara cittako udvigna (vicalita ) kara rahI hai| isa prakAra vicAra karanevAle rAjAko karNapallavoMko kucha jhukAtI huI usa cANDAlAkanyAne pragalbha stroke samAna praNAma kiyaa| praNAma karake usa kanyAke ratnoMke pharzapara baiThanepara usa puruSane piMjar3emeM rahe hue usa toteko lekara kucha samIpa Akara rAjAko samarpaNa kiyA, aura kahA bhI-rAjan ! samasta zAstroMke arthako jAnanevAlA, rAjanItike vyavahArameM kuzala, purANa aura itihAsakI kathAoMke bhASaNameM kuzala,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 kAdambarI svayaJca kartA, parihAsAlApapezala:, vINAveNu-murajaprabhRtInAM vAdyavizeSANAmasamaH zrotA, nRtyaprayogadarzananipuNaH citrakarmaNi pravINaH, dyUtavyApAre pragalbhaH, praNayakalaha-kupita-kAminIprasAdanopAyacaturaH, gaja-turaga-puruSa-strI-lakSaNAbhijJaH, sakalabhUtala-ratnabhUto'yaM vaizampAyano nAma zukaH / sarvaratnAnAJca udadhiriva devo bhAjanamiti kRtvainamAdAyAsmatsvAmiduhitA devapAdamUlamAyAtA, tadayamAtmIyaH kriyatAmityuktvA narapateH puro nidhAya paJjaramasAvapasasAra / apasRte ca tasmin sa vihaGgarAjo rAjAbhimukho bhUtvA samunnamayya dakSiNaM caraNamatispaSTa-varNa-svara-saMskArayA girA kRtajayazabdo rAjAnamuddizyA-mimAM papAThaAkhyAnaka ( nalopAkhyAnAdikam ), tatprabhRtInAM ( tadAdInAm ) aparimitAnAM ( niyataparimANarahitAnAma, agaNitAnAmitibhAvaH), subhASitAnAM = manoharanItyAdiviSayakapadyAnAm ), adhyetA = adhyayanakartA, pAThakaH / teSAM svayaM ca = AtmanA eva ca / kartA = racayitA, parihAsA''lApapezala: = parihAsaH ( narmavacanam ), tasya AlApA: ( AbhASaNAni ), teSu pezala: ( kuzala: ) vINAveNumurajAdInAM = vINA ( vallakI tatavAdyam ) veNuH ( vaMzaH suSiravAdyam ) murajaH ( mRdaGgaH, AnaddhavAdyam ) tadAdInAM (tatprabhRtivAdyavizeSANAm, Adipadena kAMsyAdikAni ghanavAdyAni gRhyante ) / eteSAM vAdyavizeSANAma, asamaH = atulyaH, anupama iti bhAvaH / zrotA = AkarNayitA / nRtyaprayogadarzananipuNaH = natyaM ( tAlalayA'bhinayAzritaH saMgItavizeSaH ) tatprayogaH ( tadanuSThAnam ) tasya darzane ( vilokane) nipuNaH ( pravINaH ) / citrakarmaNi = AlekhyakriyAyAM, pravINaH = kuzalaH / dyUtavyApAre = AtaM ( durodaram ) tasya vyApAre ( karmaNi ), pragalbhaH = pratibhAnvitaH / praNayakalahetyAdiH = praNayakalahaH ( prItivivAdaH ) tasmin kupitA ( kruddhA ) yA kAminI ( ramaNI ), tasyAH prasAdanaM ( prasannatApAdanam ), tasmin ye upAyAH ( sAdhanAni ) teSu caturaH (nipuNaH ) / gajaturagetyAdiH = gajAH ( hastinaH ) turagAH ( azvAH ) puruSAH (pumAMsaH ) striyaH ( nAryaH ) tAsAM lakSaNAni ( sAmudrikAdizAstrapratipAditAni ) teSu abhijJaH (pravINaH ) / sakalabhUtalaratnabhUtaH = sakalaM ( samastam ) yat bhUtalaM (dharAmaNDalam ) tatra ratnabhUtaH ( zreSThabhUtaH ) / ayaM = sannikRSTasthaH, vaizampAyano nAma = nAmnA vaizampAyana iti prasiddhaH, zuka: = kIraH / sarvaratnAnAM= sakalamaNInAma, udadhiH= ratnAkaraH, iva, sarvaratnAnAM = sakalazreSThavastUnAM, devaH = bhavAn, bhAjanaM = pAtraM, "ratnaM svajAtizreSThe'pi maNAvapi napuMsakam' iti medinI / iti kRtvA = iti vimRzya / enam = zukam, AdAya = gRhItvA, asmatsvAmiduhitA = asmatsvAminaH ( asmatpramoH ) duhitA (putrii)| devapAdamUlaM = bhavaccaraNamalam, AyAtAAgatA, astIti zeSaH / tat = tasmAtkAraNAt, ayaM = vaizamyAyananAmA zukaH, AtmIyaH = svakIyaH, kriyatAM = vidhIyatAm / iti = pUrvoktaM vAkyam, uktvA = abhidhAya, paJjaraM =pijaraM, zukavAsapAtraM, narapateH = rAjJaH zUdra kasya, puraH = ane, nidhAya = sthApayitvA, asau = vaktA puruSaH, apasasAra= apasRtaH / apasRta iti / tasmin-pUrvokte puruSa, apasRte = dUrIbhate sati, saH = pUrvoktaH, vihaGgarAjaH = gItakI tIvrA Adi zrutiyoMkA jAnakAra, kAvya, nATaka, AkhyAyikA, aura AkhyAnaka Adike aparimita subhASitoMko par3hA huA aura svayam bhI racanA karanevAlA, parihAsake bhASaName nipuNa, bIna, bA~surI, pakhAvaja Adi vAdyoMkA bejor3a zrotA (sunanevAlA), nRtyake prayoga aura darzanameM kuzala, citrakarmameM nipuNa, dyUtakrIr3AmeM pratibhAsaMpanna, premakalahameM kruddha nAyikAko prasanna karaneke upAyameM nipuNa, hAthI, puruSa aura striyoMke lakSaNoMkA jAnakAra, samasta bhUtalameM ratnasvarUpa yaha vaizampAyanaM nAmakA totA hai, mahArAja bhI samudra ke samAna samasta ratnoMke pAtra haiM aisA samajhakara isa ( tote ) ko lekara hamAre svAmIkI putrI mahArAjake caraNamUlameM AI haiN| isa kAraNase Apa isako apanA bnaaeN|" aisA kahakara rAjAke Age usa piMjar3eko rakhakara vaha haTa gyaa| usake haTanepara usa pakSirAja (tote) ne rAjAke sammukha hokara dAe~ pairako uThAkara atyanta spaSTa varNa, svara aura saMskAravAlI
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zukaprazaMsA 'stanayugamazrusnAtaM samIpataravati hRdyshokaagneH| carati vimuktAhAraM vratamiva bhavato riputrINAm // ' rAjA tu tAM zrutvA saMjAta-vismayaH saharSamAsannattinam atimahAghahemAsanopaviSTam amaragurumivAzeSanItizAstrapAragam ativayasamagrajanmAnamakhilamantrimaNDale pradhAnamamAtyaM kumArapAlitanAmAnamabravIt 'zrutA bhavadbhirasya vihaGgamasya spaSTatA varNoccAraNe, svare ca madhuratA ! prathamaM tAvadipakSirAjaH zukaH, rAjA'bhimukhaH = nRpasaMmukhaH, bhUtvA, dakSiNaM = vAmetaraM, caraNaM = pAdaM, samunnamayya = samunnataM kRtvA, UvaM vidhAyeti bhAvaH / atispaSTetyAdiH = atispaSTAH ( adhikasphuTA: ) varNAH ( akSarA: ) svarAH ( udAttAdayaH ), teSAM saMskArAH (paripAkAH ) yasyAM, tayA girA = vANyA kRtajayazabdaH = / kRtaH (vihitaH ) jayazabdaH ( jayetipadam ) yena saH / rAjAnaM = bhUpatim, uddizyaanadya, imAM vakSyamANaprakArAma, AyaryA = mAtrAcchandovizeSaM, papATha = paThitavAn / __anvayaH-azrusnAtaM hRdayazokA'gneH samIpataravarti vimuktA''hAraM bhavato ripustrINAM stanaya gaM vrataM carati ivetyanvayaH / stanayugamiti / he rAjan ! iti sambodhanapadamadhyAhAryam / azrusnAtam = azrubhiH ( nayanasalila: ) snAtaM ( kRtasnAnam ), hRdayazokA'gneH = hRdaye ( citte ) yaH zokA'gniH ( zokaH = manyuH patyurvadhajanito bandhajanito vetizeSa: ) eva agniH ( vahniH ) tasya, samIpataravati = nikaTatarasthitaM, vimuktAhAraM =vigataH muktAhAro ( mauktikamAlA ) yasmAttat, tAdRzaM bhavataH =tava, ripastrINAMvairinArINAM, stanayagaM = payodharayugmaM / vrataM kRcchAdiniyama, carati anutiSThati / anyo'pi kRcchAdivratA'nuSThAtA jana: snAnaM karoti havanA'nalasamIpe tiSThati, AhAraM ca vimuJcati / AryA chandaH / asminpadye "hRdayazokA'gneH' ityatra niraGgarUpakaM "vimuktAhAram" ityatra sabhaGgazleSaH, kriyotprekSAcetyalaDrArANAM mitho'napekSayA sthite: saMsRSTiralaGkAraH / / 21 / / rAjeti / rAjA tu = nRpazca, tAMpUrvoktAm, AyA~ = mAtrAcchandovizeSa, zrutvA = AkayaM. saJjAtavismayaH = saJjAtaH ( samutpannaH ) vismayaH ( Azcaryam ) yasya saH, tathA san, AsannavatinaM = nikaTasthitam, atimahA'rghahemA''sanopaviSTam =atimahA'rgham ( adhikabahumUlyam ) yat hemA''sanaM ( sUvarNAsanam ) tasmin upaviSTam ( niSaNNam ) / amaraguruM =devAcArya bRhaspatim, iva. azeSanItizAstram = azeSANi ( samastAni ) yAni nItizAstrANi ( nayazAstrANi ) teSAM pAragam ( pAragAminam ) rahasyajJAtAramiti bhAvaH / ativayasam = adhikA'vastham, vRddha miti bhAvaH / agrajanmAnaM - brAhmaNam, tathA ca akhilamantrimaNDalapradhAnaM = akhile ( samagre, mantrimaNDale ) amAtyasamUhe, pradhAna ( mukhyam ), kumArapAlitanAmAnaM = kumArapAlito nAma ( nAma ) yasya saH, tam abravIt = uktavAn / zruteti / bhavadbhiH = yuSmAmiH, asya = nikaTavartinaH, vihaGgamasya = pakSiNa: zukasya, varNoccAraNe = varNAnAm (svaravyaJjanAdyakSarANAm ) uccAraNe ( vacane ), spaSTatA = sphuTatA, svare ca = udAttAdisvare ca, madhuratA mAdhuryam, zrutA= AkarNitA kim iti praznaH kAkvA vyajyate / vANIse jaya zabdakA uccAraNa kara rAjAko uddezyakara isa AryAko par3hA-(he rAjan !) A~suoMse snAna kiyA huA, hRdayasthita zokarUpa agnike ati samIpasthita, motiyoMkI mAlAko chor3anevAlA Apake zatruoMkI striyoMkA stanayugma mAnoM snAnayukta aura AhArakA parityAgavAle vratakA AcaraNa kara rahA hai"| rAjAne usa AryAko sunakara Azcarya yukta hokara harSake sAtha nikaTavartI, atyanta bahumUlya savarNAsanameM baiThe hue, bRhaspatike samAna saMpUrNa nItizAstroMke pAragAmI, adhika vayavAle, brAhmaNa aura samasta mantriyoMmeM mukhya kumArapAlita nAmake pradhAnamantrIse kahA-"Apane isa pakSIkI vargoM ke uccAraNameM spaSTatA aura svarameM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 kAdambarI dameva mahadAzcaryam, yadayamasaGkIrNavarNapravibhAgAmabhivyaktamAtrAnusvAra-svara-saMskArayogAM vizeSasaMyuktAm atiparisphuTAkSarAM giramudIrayati / tatra punaraparam abhimataviSaye tirazco'pi manujasyeva saMskAravatI buddhipUrvA pravRttiH / tathAhi-anena samutkSiptadakSiNacaraNenoccArya jayazabdamiyamAryA mAmuddizya parisphuTAkSaraM giitaa| prAyeNa hi pakSiNaH pazavazca bhayAhAramaithuna-nidrA-saMjJAmAtra-vedino bhavati / idantu mahaccitram / ' ityuktavati bhUbhuji kumArapAlitaH kiJcismitavadano nRpamavAdIt-'deva ! kimatra citram / ete hi zukasArikAprabhRtayo vihaGga-vizeSA yathAzrutAM vAcamuccArayantItyadhigatameva prathamamiti / prathama = pUrvam / idam = pratyakSam, eva, mahat Azcaryam = atikautuhalamiti bhAvaH / yat = yasmAt kAraNAt, ayaM = zuka: asaGkIrNavarNavibhAgAm = asaGkIrNaH ( saMkararahitaH, parasparavalakSaNyena zrayamANa iti bhAvaH ) varNavibhAgaH = svaravyaJjanAdyakSarabhinnatvam yasyAM sA tAm / abhivyaktamAtrA'nusvArasaMskArayogAm = abhivyaktAH (parisphuTAH) mAtrA'nusvArasaMskArayogAH ( mAtrA: = hrasvAdayaH, anusvAraH, saMskAraH = vyAkaraNazuddhiH, yeSAM te ) tAdRzA yogAH ( sambandhA: ) yasyAM sA tAm, vizeSasaMyuktAM = vizeSeNa ( zabdazleSAdinA ), saMyuktAH ( sahitA ) / tAm, tAdRzIM giraM = vANIm, uccArayati = bravIti / tatreti / tatra = uccAraNe / punaH = bhUyaH, aparam = anyat, vaktavyamastIti zeSaH / abhimataviSaye = abhISTaviSaye, tirazco'pi = tiryagjAte:, pazupakSyAderapIti bhaavH| saMskAravataH = tattadarthaviSayA'nubhavajanyaH saMskAraH, tadvataH ( tadyuktasya ) manujasya iva = manuSyasya iva / buddhipUrvA = matipUrvikA, pravRttiH = ceSTA, bhavatIti zeSaH / tAdRzI pravRtti darzayati-tathAhoti / tathA hi-yatheti bhAvaH / samutkSiptadakSiNacaraNena = samutkSiptaH (UrvIkRtaH ) dakSiNacaraNaH ( vAmetarapAdaH ) yena saH, tena / anena = zukena, jayazabda = jayeti padam, uccArya = udIrya, mAM = rAjAnam, uddizya, anUdya, iyam eSA, AryA = mAtrAcchandovizeSaH, parisphuTA'kSaraM = vyaktavaNaM yathA tathA ( kri0 vi0)| gItA = udIritA / prAyeNeti / prAyeNa = bAhulyena, pakSiNa:=vihaGgAH, pazavazca = catuSpadAzca, mRgAdayazceti bhAva: / bhayAhAretyAdiH = bhayaM (bhIti:) AhAraH (bhakSaNam ) maithunaM ( ratikrIDA ) nidrA ( svApa: ) saMjJA ( saGketazabdAdiH ), tanmAtravedinaH ( tanmAtrajJAtAraH ) bhavanti = vartante / idaM tu = etattu, zukakartRkamAryAcchandaHpAThAdikamiti bhAvaH / mahat=adhikam, Azcarya =vismayajanakamiti bhAvaH / ityuktavatIti / bhUbhuji = rAjJi zUdrake, iti = uktaprakAram, uktavati = bhASitavati / kumArapAlitaH = tannAmA mantrimukhya:, kiJcit = ISat, smitavadanaH hAsyayaktamukhaH san, napaM = rAjAnam, avAdIt = abravIt / deveti / deva =he rAjan, atra = zukakRtoccAraNAdiviSaye, kiM, citram = Azcaryam / ete hoti / ete= ime, zukasArikAprabhRtayaH = kIrasArikAdayaH, vihaGgabhedA: = pakSi madhuratAko sunaa| pahale to yahI bar3A Azcarya hai ki yaha (totA) asaGakIrNa varNavibhAgavAlI, spaSTa mAtrA, anusvAra aura saMskAra ke sambandhase yukta tathA zabdazleSa Adime yukta vANIkA uccAraNa karatA hai| usa uccAraNameM yaha dUsarI bAta hai ki abhISTa viSayameM tiryagjAti (pazu pakSiyoM ) kI bhI saMskAravAle manuSyakI samAna buddhi pUrvaka pravRtti (ceSTA ) hotI hai| jaise ki-isane dAhane pairako uThAkara jayazabdakA uccAraNa kara mujhe uddezya kara spaSTa akSaroMse isa AryAko gaayaa| akasara pakSI aura pazu bhaya, AhAra, maithuna, nidrA aura saGketamAtrako jAnanevAle hote haiN| yaha to bahuta Azcarya hai| rAjAke aisA kahanepara kumArapAlitane kucha muskurAkara kahA- "isameM kyA Azcarya hai ? ye tote mainA Adi pakSivizeSa zravaNake anusAra vANIkA uccAraNa karate haiM
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 kathAmukhe-zUdrakasabhAvisarjanam deven| tatrApyanyajanmopAtta-saMskArAnubandhena vA puruSaprayatnena vA saMskArAtizaya upajAyata iti nAticitram / anyacca, eteSAmapi purA puruSANAmivAtiparisphuTAbhidhAnA vAgAsIt, agnizApAttvasphuTAlApatA zakAnAmapajAtA, kariNAJca jihvaaprivttiH|| __ityevamuccArayatyeva tasminnazizirakiraNamambaratalasya madhyamArUDhamAvedayan, nADikAccheda-prahata-paTu-paTaha-nAdAnusArI madhyAhna-zaGkhadhvanirudatiSThat / tamAkarNya ca samAsannasnAnasamayo visarjitarAjalokaH kssitiptiraasthaanmnnddpaaduttsthau| atha calati mahIpatAvanyonyamatirabhasa-saJcalana-cAlitAGgada-pattrabhaGga-makarakoTivizeSAH, yathAzrutAM = zravaNA'nusAriNI, vAcaM = vANIm, arthabodhazanyaM yathA tatheti zeSaH / uccArayanti = pratipAdayanti, iti = etat, devena =tatrabhavatA, adhigataM = jJAtam, eva / atra hetvantaraM pratipAdayati-tatrA'poti / tatrApi uccAraNavizeSe'pi,anyajanmopAttetyAdiHanyajanmani ( pUrvajanmani ) upAttaH ( prAptaH ) yaH saMskAraH ( vAsanA ) tadanubandhena ( tadanusaraNena ) vA= athavA, puruSaprayatnena = mAnavaprayAsena, vA, saMskArA'tizayaH vAsanAdADhyam, upajAyate utpadyate iti = ataH, nA'ticitram = nA'dhikAzcaryam, asya vyaktavAcoccAraNa iti bhAvaH / anyacceti / anyat = aparaM, ca purA = pUrvakAle, eteSAm api = pazupakSiNAm api, puruSANAm iva = manuSyANAm iva atiparisphuTA'bhidhAnA = atiparisphuTam ( adhikavyaktama ) abhidhAnama (uccAraNam ) yasyAM sA, tAdRzI vAk = vANI, AsIt = abhavat / agnizApAt = analazApAta hetoH, tu, zukAnAM = kIrANAm, aparisphuTA'bhidhAnA = asphuTA''lApatA, avyaktoccAraNatA, upajAtA = samutpannA,kariNAM hastinAM, ca jihvAparivRttiH = rasanAparivartana, vyaktavAguccAraNasamarthA jihAM dUrIkRtya jihvAntaraparivRttiriti bhAvaH / upajAteti pUrvasthapadena sambandhaH / evamiti / evam = itthaM, pUrvoktaprakAraM, tasmin == kumArapAlita iti bhAvaH / uccArayati eba- uktavati eva, ambaratalasya = AkAzatalasya, madhyam = antarabhAgam, adhyArUDhaM = kRtA'dhirohaNam, azizirakiraNam = USNarazmi, sUryamityarthaH / Avedayan = jJApayan / nADiketyAdiH = nADikA ( ghaTikA ) tasyAH chedaH ( samAptiH ) tatra prahataH ( tADitaH ) yaH paTuH ( dRDhaH ) paTahaH ( AnakaH ), tasya yo nAda: ( dhvaniH ), tadanusArI (tadanusaraNazIla: ) "Anaka: paTaho'strI syAt" ityamaraH / madhyAhnazaGkhadhvaniH = madhyAhna ( ahno madhye ) tADitaH yaH zaGkhaH ( kambuH ) tasya dhvaniH ( nAdaH ) udatiSThat = utthitaH / tamiti / taM = dhvanim, AkarNya = zrutvA, c| samAsannasnAnasamayaH = samAsannaH ( sannikaTavartI ) snAnasamayaH ( majjanakAla: ) yasya saH / tAdRzaH kSitipatiH = rAjA, visarjitarAjalokaH = visarjita: (nivartitaH ) rAjalokaH ( sAmantamaNDalam ) yena saH, tAdRzaH san, AsthAnamaNDapAta = sabhAbhavanAt, uttasthau = utthitaH / atheti / atha = rAjotthAnA'nantaraM, mahIpatau= rAzi, calati = saMcalanaM kurvati sati, "mahI yaha to Apa jAnate hI haiN| usameM bhI pUrva janmameM prApta saMskArake anusaraNase vA puruSake prayatnase vizeSa saMskAra utpanna ho jAtA hai isameM jyAdA Azcarya nahIM hai| aura bhI bAta hai, ina logoMkA bhI pahale manuSyoMke samAna bahuta hI spaSTa uccAraNavAlI vANI thii| agnidevake zApase totoMkI vANI aspaSTa ho gaI aura hAthiyoMkI jIbha ulaTI huI hai| kumArapAlitake aisA kahaneke anantara hI sUrya AkAzake madhyabhAgameM ArUDha ho gaye haiM aisA jJApana karatI huI ghar3IkI samAptimeM bajAye gaye nagAr3eke zabdakA anusaraNa karanevAlI madhyAhnakI zaGkhadhvani baja gii| use sunakara snAnakA samaya nikaTa honese sAmantoMko rukhasata kara rAjA sabhAmaNDapase uTha gye| taba rAjAke calanepara paraspara atyanta vegase calanese saJcalita bAjUbandoMke suvarNakhaNDa aura makarAkAra
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI pATitAMzukapaTAnAm, AkSepa - dolAyamAna - kaNThadAmnAm, aMsasthalollAsita kuGkuma-paTavAsadhUli - paTalapiJjarIkRta - dizAm, Alola- mAlatI kusuma-zekharotpatadalikadambakAnAm, arddhAvilambibhiH karNotpalaizzumbyamA nagaNDasthalAnAm, gamana praNAma - lAlasAnAm ahamahamikayA, vakSaHsthalapreGkholita - hAralatAnAm, uttiSThatAmAsIdatimahAn sambhramo mahIpatInAm / 42 itazvetazca niSpatantInAM skandhAvasakta cAmarANAM cAmaragrAhiNInAM kamalamadhupAnamattajaratkalahaMsa-nAda-jarjaritena pade pade raNitamaNInAM maNinUpurANAM ninAdena, vAravilAsinIjanasya saJcarato jaghanasthalAsphAlanarasita - ratnamAlikAnAM mekhalAnAM manohAriNA jhaGkAreNa, nUpuravA - 1 = patInAM saMbhrama AsIt" ityetaiH vakSyamANapada sambandhaH / anyonya = parasparam, atira masetyAdiH = atirabhasena ( ativegena ) yat saMcalanaM ( gamanam ) tena, cAlitAni ( svasthAnAccyAvitAni ) aGgadapattrANi ( keyUrasuvarNapatrANi ) teSAM bhaGgAH ( khaNDAni ) tathA makarA: ( makarAkArakuNDalAni, nAmaMkadeze nAmagrahaNamiti nyAyAt ) teSAM koTaya: ( agrabhAgA ), tAbhiH pATitA: ( vidAritAH ) aMzukapaTA : ( sUkSmavastrANi ) yeSAM teSAm / AkSepadolAyamAnakaNThadAmnAm = AkSepeNa ( parasparasambandhena ) dolAyamAnAni ( dolAvadAcaranti, caJcalAnIti bhAvaH ) kaNThadAmAni ( galamAlyAni ) yeSAM, teSAm / aMsasthalollAsitetyAdiH = aMsasthalebhyaH ( skandhasthAnemya: ) yAni kuGkumapaTavAsadhUlipaTalAni ( kuGkumAnAM kesarANAM, paTavAsAnAMpiSTAtakAnAM gandhadravyavizeSaNAmityarthaH, yAni dhUlipaTalAni ( parAgasamUhAH ), taiH piJjarIkRtA: ( pItaraktIkRtAH ) diza: ( kASThA: ) ya:, teSAm AloletyAdiH = AlolA: ( caJcalAH ) ye mAlatIpuSpANAm ( jAtikusumAnAm ) zekharA: ( zirobhUSaNAni ) tebhyaH utpatanti ( uDDIyamAnAni ) alikadambakAni ( bhramarasamUhAH ) yeSAM teSAm / ardhA'valambibhiH = ardhabhAgalagnaMH / karNotpalaiH = zravaNakuvalayeH / cumbyamAnagaNDasthalAnAM = cumbyamAnaM ( sambaddhyamAnam ) gaNDasthalaM ( kapolasthalam ) yeSAM teSAm, ahamahamikayA = ahaM pUrvamahaM pUrvamityahaGkArakriyayA / "ahamahamikA tu sA syAtparasparaM yo bhavatyahaGkAraH / " ityamaraH / gamanapraNAmalAlasAnAM = gamane ( prasthAnasamaye ) yaH praNAma: ( namaskAraH ) tasmin lAlasAnAm ( atyukaNThitAnAm ) / vakSaHsthalapreGkholitahAralatAnAM = vakSaHsthale ( uraHsthale ) preGkholitA ( saJcalitA ) hAlatA ( mukkAmAlA ) yeSAM teSAm / uttiSThatAm = utthAnaM kurvatAM tAdRzAnAM mahIpatInAM rAjJAm / saMgramaH = tvarA, AsIt = abhavat / itazcetazceti / itazca itazca = saMbhramavazAt itazca tatazca / niSpatantInAM = niSkrAmantInAM, skandhA'vasaktacAmarANAM = skandheSu ( aMseSu ) avasaktAni ( nyastAni ) cAmarANi ( prakIrNakAni ) yAsAM, tAsAm / cAmaragrAhiNInAM = prakIrNakadhAriNInAM strINAm / kamalamadhupAnetyAdiH = kamaleSu ( padmeSu ) yat madhu ( puSparasaH ) tasya pAnam ( AsvAdaH ) tena mattA: ( madayuktA: ) jarantaH ( jIrNAH ) ye kalahaMsAH ( kAdambAH ) teSAM nAdaH ( dhvani: ) tena jarjaritena ( mizritena ) pade pade = pratipadam / raNitamaNInAM = raNitAH ( zabditAH ) maNayaH ( ratnAni ) yeSAM teSAm / tAdRzAnAM kuNDaloMke agrabhAgoMse vidArita mahIna kapar3oMvAle paraspara sambandhase hilanevAlI mAlAoMse yukta, kandhoMse uThe hue kesara aura sugandhidravyoMke cUrNoMse dizAoMko pItavarNa karanevAle, jinake caJcala mAlatIpuSpoM ke mukuToMse bhaure ur3a rahe the, Adhe laTake hue karNabhUSaNa kamaloMse jinake kapola cumbita-se pratIta ho rahe the jAte samaya rAjAko praNAma karaneke lie atyanta utkaNThita, pahale praNAma karanekI hor3abAjIse jinake vakSaHsthaloMpara motiyoMkI mAlA hila rahI thI, uThate hue una rAjAoMkA bahuta adhika saMbhrama ( jaldabAjI ) ho rahA thaa| idhara udhara se nikalatI huI kandhoMpara camara rakhanevAlI striyoMke kamalake madhuko pInese matta vRddha iMsoMke zabdase mizrita, paga-pagapara bajAtI huI maNiyoMse yukta nUpuroMkI dhvanisaM calatI huI vezyAoMke jaghanasthaloMpara
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 kathAmukhe-zUdrakasabhAvisarjanam kRSTAnAJca dhavalitAsthAnamaNDapa-sopAnaphalakAnAM bhavanadIrghikAkalahaMsakAnAM kolAhalena, razanArasitotsukAnAJca tAratara-virAviNAmullikhyamAna-kAMsya-keGkAradIrpaNa gRhasArasAnAM kUjitena, sarabhasapracalita-sAmantazatacaraNatalAbhihatasya cAsthAnamaNDapasya nirghoSagambhIreNa kampayateva vasumatI dhvaninA, pratihAriNAJca puraH sasambhramamutsAritajanAnAM daNDinAM samArabdhahelamuccaruccaratAmAlokayatAlokayantviti tAratara-dIrgheNa bhavanaprAsAda-kuJjeSUccarita-praticchanda maNinapurANAM = ratnakhacitapAdAGgadAnAM, ninAdena = zabdena, "sarvataH kSubhitamiva tadAsthAnamabhavat" ityatra sambandhaH / evaM paratrA'pi / vAreti / saJcarataH = nacchataH, vAravilAsinIjanasya = gaNikAlokasya, jaghanetyAdiH = jaghanasthalasya ( kaTipurobhAgasya ) AsphAlanaM (saMghaTanam ) tena rasitA: ( zabditA: ) ratnamAlikAH ( maNimAlyAni ) yAsu, tAsAm / maNimekhalAnAM= ratnakhacitakAJcInAM, manohAriNA = cittAkarSiNA, jhaGkAreNa jhamitizabdena / napureti / napuraravA''kRSTAnAM = nUpuraravaH (pAdA'GgadazabdaH ) AkRSTAnAM ( jAtAkarSaNAnAm ) tathA ca / dhavalitetyAdiH = dhavalitAni ( zvetIkRtAni ) AsthAnamaNDapasya ( rAjasabhAbhavanasya ) sopAnaphalakAni ( ArohaNamaNDalAni ) yaH, teSAM, tAdRzAnAM bhavanadIpikAkalahaMsakAnAM = bhavanadIdhikA: (prAsAdavApyaH ) tAsAM kalahaMsakAnAM ( kAdambAnAm ), kolAhalena = kalakalena / rasaneti / razanAramitotsukitAnAM razanAnAM ( mekhalAnAma ) rasitaiH ( zabdaiH ) utsukitAnAm ( utkaNThitAnAm ), tArataravirAviNAM = tArataram ( uccataram ) yathA tathA viruvantIti tacchIlAH, teSAm, uccatarazabdakAriNAmityarthaH / tAdRzAnAM gRhasArasAnAM = bhavanapuSkarAhapakSiNAm, "puskarAhvastu sArasaH" ityamaraH / ullikhyamAnakAMsyakreGkAradIrghaNa= ullikhyamAnaM ( ghuSyamANam ) yat kAMsyaM ( vAdyavizeSaH) tasya kreGkAraH ( kramiti zabda: ) sa iva dIrgha (vistRtam ) tena / tAdRzena kUjitenarutena / "kAMsyaM vAdyAntare pAnapAtre syaattjsaa'ntre|" iti medinii| sarabhaseti / saramasetyAdiH =sarabhasaM ( savegam ) pracalitAH (gantumArabdhAH ) ye sAmantAH ( maNDalezvarAH ), teSAM zataM (bahasaMkhyA ), tasya caraNatalAni (pAdatalAni ),taiH abhihatasya (tADitasya ), AsthAnamaNDapasya = rAjasabhAbhavanasya, nirghoSagambhIreNa = asphuTazabdagambhoreNa, vasumatI = pRthvI, kampayatA = kSobhayatA, dhvaninA = zabdena, atra luptopamA, utprekSAceti dvayoraGgAGgibhAvena saGkarA'laGkAraH / pratihAriNAM ceti / puraH = agre, nRpasyeti zeSaH / sasambhrama = satvaraM, samArabdhahelaM = samArabdhA ( upakrAntA ) helA ( anAdara: ) yasmin karmaNi, tadyathA tthaa| "helA striyAmavajJAyAM vilAse vArayoSitAm / " iti medinI / utsAritajanAnAm utsAritAH ( dUrIkRtA: ) janAH ( lokA: ) yaH, teSAm / daNDinAM = daNDadhAriNAm uccaiH = uccasvareNa, Alokayata Alokayata = pazyata pazyata, iti = evam, uccaratAM = bruvatAM, pratIhAriNAM = dvArapAlAnAM, tArataradIrgheNa= atyuccAyatena, mavanaprAsAdakuJjaSu = bhavanAni (gRhANi) prAsAdA (devAnAM rAjJAM ca mandirANi ) teSAM kuJjeSu ( latAgRheSu ) / uccaritapraticchandatayA = uccaritaH ( udgataH ) yaH praticchandaH pratirUpaH zabdaH ( pratidhvaniH iti bhAvaH ) tasya bhAvastattA tyaa| dIrghatAM= bahulatAm, upagatena = prAptena, Alokazabdena =jayazabdena / saMghaTTanase zabda karanevAlI ratnamAlAse yukta maNikhacita mekhalAoMke manohara jhaGkArase aura nUpurakI dhvanise AkRSTa sabhAmaNDapakI sIr3hiyoMko sapheda karanevAle, bhavanakI bAbalIke haMsoMke kolAhalase, mekhalAkI dhvanise utkaNThita, atyanta U~cA zabda karanevAle ragar3e gaye kAMseke kreDakAra zabdake mamAna dIrgha, gRhasArasoMke kUjanase vegase calanevAle saikar3oM sAmantoMke pAdatalase tADita sabhAmaNDapake meghagajitake samAna mAnoM pRthvIko kampita karatI huI dhvanise, rAjAke sAmane jaldabAjIse anAdarapUrvaka sAmAnya manuSyoMko haTAnevAle daNDadhAriyoMke U~ce svarase dekhiye dekhiye aisA kahanevAle dvArapAloMke atyanta tIvra rAjabhavana aura kuoMmeM uccAraNakI pratidhvanise dIrghatAko prApta
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI tayA dIrghatAmupagatenAlokazabdena, rAjJAJca sasambhramAvarjita-maulilola-cUDAmaNInAM praNamatAmamala-maNizalAkAdanturAbhiH kirITa-koTibhirullikhyamAnasya maNikuTTimasya niHsvanena, praNAmaparyastAnAmatikaThinamaNikuTTimanipatitaraNaraNAyitAnAJca maNikarNapUrANAM ninAdena, maGgalapAThakAnAJca puroyAyinAM jaya jIveti madhuravacanAnuyAtena paThatAM digantavyApinA kalakalena, pracalita-janacaraNazatasaMkSobhA-dvihAya kusumaprakaramutpatatAJca, madhulihAM huGktena, saMkSobhAdatitvaritapadapravRttairavanipatibhiH keyUrakoTitADitAnAM kaNita-mukhara-ratnadAmnAJca maNistambhAnAM raNitena sarvataH kSubhitamiva tadAsthAnabhavanamabhavat / __ atha visarjitarAjaloko 'vizramyatA' miti svayamevAbhidhAya tAM cANDAla-kanyakAm, 'vaizampAyanaH pravezyatAmabhyantaram' iti tAmbUlakaraGkavAhinImAdizya katipayAptarAjaputraparivRto narapatirabhyantaraM prAvizat / / rAjJAM ceti / sasaMbhrama = satvaram, AvajitamaulilolacUNAmaNonAm = AvajitAH (praNAmArthamavanamitA: ye maulayaH ( kirITAni ) teSu lolA: ( caJcalA: ) cUDAmaNayaH ( ziroratnAni ) yeSAM teSAm / "mauli: kirITe dhammille cUDAyAmanapuMsakam / " iti medinii| praNamatAM= praNAmaM kurvatAM, rAjJAM = bhUpAnAm, amalamaNizalAkAdanturAbhiH- amalA ( nirmalAH ) yA maNizalAkAH ( ratneSokAH ) tAbhi: danturAbhiH (viSamAbhi:) / kirITakoTibhiH = mukuTA'gradezaH, ullikhyamAnasya =vidAryamANasya, maNikuTTimasya = ratnabaddhabhuvaH, ni:svanena = dhvninaa| praNAmeti / praNAmaparyastAnAM = praNAmena ( namaskAreNa ) paryastAnAm ( patitAnAm ), atikaThinetyAdi: = atikaThinaH ( atizayakaThoraH ) yo maNikuTTimaH ( ratnamayanibaddhabhUmiH ) tasmin nipatitena (nipAtena ) raNaraNAyitAnAM ( kRtaraNaraNazabdAnAm ). tAdRzAnAM, maNikarNapurANAM ratnakhacitakarNabhUSaNAnAM, ninAdena = zabdena / puroyAyinAm = agragAminAM, jayajIveti madhuravacanA'nuyAtena = jayajIveti manoharavaco'nusRtena, paThatAM = pAThaM kurvatAM, maGgalapAThakAnAM= bandinAM, digantavyApinA = dizA'ntavyApakena, kalakalena = kolAhalena, pracaliteti / pracalitetyAdiH pracalitAH ( gantuM pravRttAH ) ye janAH (mAnavAH ), teSAM caraNazatAni (pAdazatAni ) teSAM saMkSobha: ( saMcalanam ) tasmAt / kusumaprakaraM = puSpasamUha, vihAya = tyaktvA, utpatatAm = uDDIyamAnAnAM, madhulihAM = bhramarANAM, haGkRtena = huGkArazabdena / saMkSobhAt = saMcalanAt, atitvaritapadapravRttaH = atizIghracaraNanyAsapravartamAnaH, avanipatibhiH = bhUpAla:, keyUrakoTitADitAnAM = keyUrANAm ( aGgadAnAm ) koTayaH ( agrabhAgA: ), tAbhiH, tADitAnAm ( AhatAnAm ), kvaNitamukhararatnadAmnAM kvaNitena ( zabditena ) mukharANi ( zabdAyamAnAni ) ratnadAmAni ( maNimAlyAni) yeSu, teSAm / tAdRzAnAM maNistambhAnAM%D ratnasthaNAnAM, raNitena = zabdena, tat = pUrvoktam, AsthAnabhavanaM = sabhAmaNDapaM, sarvataH = paritaH, kSubhitam iva =kSubdham iva abhavat = abhUt / atheti / atha = anantaraM, narapatiH = rAjA, vijitarAjalokaH = visarjitAH (visRSTAH ) jaya-jayakAra zabdase jaldabAjIse zira jhukAnese caJcala zirake ratnoMse yukta praNAma karanevAle rAjAoMke nirmala ratnazalAkAoMse viSama mukuTake agrabhAgoMse ghise jAte hue maNikuTTimake zabdase, praNAma karanese gire hue, atyanta kaThora maNikhacita kuTTima (pharza) para giranese "raNaraNa" zabda karanevAle ratnakhacita karNA'laGakAroMke zabdase, Age jAnevAle maGgalapATha karanevAloMke "jaya ho" ciraJjIva hoM" aise madhukhacanase anusRta dizAoMke konoMko nyApta karanevAle kolAhalase, calanevAle manuSyoMke saikar3oMke saJcalanase phUloMke samUhako chor3akara ur3ate hue bhauroMke hukArase, kSobhase ati zIghra pAdanyAsoMse yukta rAjAoMke bAjUbandake agrabhAgase tADita ataeva zabdase mukharita ratnamAlAoMke aura ratnastambhoMke zabdase vaha sabhAmaNDapa cAroM ora kSubdhake samAna huaa| taba rAjAoMko rukhasata kara usa cANDAlakumArIko "vizrAma karo" aisA svayam kahakara "vaizampAyanako
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe--zUdrakasnAnam apanItAbharaNazca divasakara iva vigalitakiraNajAla:, candratArakAzUnya iSa gaganAbhogaH samupAhRta samucita vyAyAmopakaraNAM vyAyAmabhUmimayAsIt / sa tasyAJca samAnavayobhiH saha rAjaputraH kRtamadhuravyAyAmaH zramavazAdunmiSantIbhiH kapolayorISadavalita-sinduvAra - kusuma-maJjarI - vibhramAbhiH, urasi nirddayazrama-cchinna-hAravigalitamuktAphala prakArAnukAriNIbhiH lalATapaTTake'STamI - candra- zakla-talollasa damRtabindubiDambinIbhiH svedajala-kaNikAsantatibhiralaGkriyamANamUrttiH, itastataH snAnopakaraNasampAdanasatvareNa 45 rAjalokA: (nRpasamUhAH ) yena saH, tAdRzaH san / vizramyatAM = vizramaH kriyatAm iti = evaM, svayam = AtmanA, tAM = cANDAlakanyakAm, abhidhAya = uktvA, vaizampAyanaH = zukaH, abhyantaraM = prAsAdamadhyaM, pravezyatAM = pravezapAtrIkriyatAm, iti = evaM tAmbUlakaraGkavAhinIM = nAgavallIdalapAtradhAriNIM striyam, Adizya - AjJApya, katipayarAjaputraparivRtaH = katipaye ( kiyantaH ) ye rAjaputrAH (nRpakumArAH ) taiH parivRta: ( pariveSTitaH ) san / abhyantaraM = prAsAdamadhyaM prAvizat = praviSTaH / = apanIteti / apanItAbharaNa:- apanItAni ( zarIrAd dUrIkRtAni ) AbharaNAni ( alaGkArAH ) yena saH, vigalitakiraNajAla: = vigalitAni ( srastAni ) kiraNajAlAni ( karasamUhAH ) yasya saH, tAdRzaH, divasakara iva = sUrya iva candratArakAsamUhazUnyaH = candra: ( induH ) tArakAsamUhaH ( nakSatrasamUhaH ) tAbhyAM zUnya : ( rahitaH ), gaganA''bhogaH = AkAzamaNDalam iva samupAhRtetyAdi: : samupAhRtAni ( bhRtyaiH samupAnItAni ) samucitAni ( yogyAni ) vyAyAme ( zarIrazramA'bhyAte ) upakaraNAni ( lauhamudgarAdIni sAdhanAni ) yasyAM tAM tAdRzIM vyAyAmabhUmim = zarIrazramA'bhyAsabhuvam, ayAsIt = agamat / atra " divasakara iva" "gaganA''bhoga iva' iti sthaladvaye upamAlaGkArayomitho'napekSayA sthite: saMsRSTiH / sa iti / saH = rAjA, tasyAM = vyAyAmabhUmau / samAnavayobhiH = samAnaM ( tulyam ) baya: ( avasthA ) yeSAM taiH, vayasyairityarthaH / rAjaputraiH = bhUpakumAraH, saha = samaM kRtamadhura vyAyAma: kRta: ( vihita ) madhura : ( zobhanaH ) vyAyAma: ( zarIraparizramaH ) yena saH, "madhuro svAduzobhanau " iti vyADi: / zramavazAt = vyAyAmavazAt, kapolayoH = gaNDaphalakayoH unmiSantIbhiH = prakAzamAnAbhiH / ISadava litetyAdiH = ISat ( kiJcit ) avadalitaM ( marditam ) yat sinduvArasya ( nirguNDaghA: ) kusumaM ( puSpam ), tasya maJjarI ( vallarI ) tasyA iva vibhramaH ( vilAsaH ) yAsAM tAbhi: / urasi = vakSaHsthale, nirdayazrametyAdiH = nirdayazrameNa ( kaThina prayAsena ) AcchinnaH ( chedaM prAptaH ) yo hAra : ( muktAvalI ) tato vigalitAni ( avasraMsitAni ) yAni muktAphalAni ( mauktikaphalAni ) teSAM prakara: ( samUhaH ) tam anukurvantIti tacchIlAH, tAbhi:, lalATapaTTake = = mAlapaTTake / aSTamIcandretyAdiH = aSTamIcandra: ( aSTamIvidhu: ) eva zakalaM ( khaNDam ), tasya talaM ( svarUpam ), tatra ullasantaH ( dIpyamAnA: ) ye amRtabindavaH ( pIyUSapRSatA: ) tAn viDambayanti ( anukurvanti ) tacchIlAbhiH tAdRzIbhiH, svedajalakaNikAsantatibhiH = svedajalasya ( nidAghasalilasya, zramavazAdupajAtasyeti bhAva: ) kaNikA: ( jalakaNA: ), tAsAM santatibhiH ( paramparAbhi: ), alaGkriya bhItara praveza karAo" isa prakAra pAnake Dibbeko lenevAlI strIko AjJA dekara kucha rAjaputroMse ghire hue rAjAne antaH purameM praveza kiyaa| alaGkAroM ko utArakara kiraNoMse rahita sUryake samAna, candra aura tArAoMse zUnya AkAzamaNDalake samAna rAjA kasaratakI sAmagrIse yukta vyAyAmabhUmimeM phuNce| ve vahaoNpara samavayaska rAjaputroM ke sAtha sundara vyAyAma ( kasarata ) karake parizrama karanese uTho huI kapoloMpara mardana kiye gaye nirguNDIke phUloM kI maJjarIkI samAna vakSaHsthalapara kaThina parizrama se TUTe hue hArase gire hue motiyoMkA anukaraNa ( nakala) karanevAlI lalATapara aSTamIke candra ke khaNDakaM svarUpapara prakAza honevAlI amRtavinduoMkA anukaraNa karanevAlI pasInekI jalavinduoMkI paGkti alaGkRta zarIravAle, idhara-udhara snAnakI sAmagrI ko juTAnemeM zIghratA karanevAle Age
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 kAdambarI puraH pradhAvatA parijanena tatkAlaM viralajane'pi rAjakule samutsAraNAdhikAramucitamAcaradbhiH daNDabhirupadizyamAnamArgaH, vitata-sitavitAnAm, aneka cAraNagaNa- nibadhyamAnamaNDalAm, gandhodaka- pUrNa - kanakamayajaladroNI - sanAthamadhyAm, upasthApita-sphATikasnAnapIThAm, ekAntanihitairatisurabhi - gandha-salilapUrNaiH parimalAvakRSTa-madhukara-kulAndhakAritamukhairAtapabhayAnnIlakarpaTAvaguNThitamukhairiva snAna kalazairupazobhitAM snAnabhUmimagacchat / avatIrNasya jaladroNIM vAravilAsinI-kara- mRdita-sugandhAmalakalipta ziraso rAjJaH paritaH samupatasthuraMzuka - nibiDanibaddha-stanaparikarAH, dUrasamutsArita- valaya- bAhulatAH, samu mANamUrtiH = alakriyamANA ( bhUSyamANA ) mUrti: ( zarIram ) yasya saH / itastataH samantataH / snAnopakaraNetyAdiH = snAnasya ( majjanasya ) upakaraNAni ( sAdhanAni jalAdIni ) teSAM sampAdanaM ( niSpAdanam ) tasmin satvareNa ( zIghreNa ) / ataH puraH = agre, pradhAvatA - zIghraM gacchatA, parijanena = sevakena, tatkAlaM = tatkSaNaM, rAjakule = bhUpabhavane, viralajane'pi = alpajane'pi, ucitaM = yogyaM, samAcaradbhiH = kurvadbhiH, daNDibhiH = yaSTidhArakaiH puruSaH, upadizyamAnamArgaH = upadizyamAnaH ( nirdizyamAna. ) mArga: ( panthAH ) yasya saH / ataH paraM snAnabhUmervizeSaNAni - vitatasitavitAnAM vitataM (vistRtam ) sitaM ( zuklam ) vitAnam ( ullocaH ) yasyAM sA, tAm, tAdRzIM snAnabhUmim, evamanyatrA'pi anvayaH kartavyaH / anekacAraNetyAdiH = aneke ( bahavaH ) ye cAraNagaNA: ( kuzIlavasamUhAH ) taiH nibaddhaghamAnaM ( viracyamAnam ) maNDalaM ( parivaraNam ) yasyAM tAm gandhodaketyAdiH = gandhodakena ( surabhijalena ) pUrNA ( pUritA ) yA kanakamayI ( suvarNamayI ) jaladroNI ( salilakuNDikA ), tayA sanAtha : ( yukta:) madhya : ( madhyabhAgaH ) yasyAM tAm / upasthApitetyAdiH = upasthApitaM ( nikaTanihitam ) sphATikaM ( sphATikamaNinirmitam ) snAnapIThaM ( majjanA''sanam ) yasyAM tAm / ekAntanihitaiH = ekAnte ( rahasi ) nihita: ( sthApitaiH ) / atisurabhItyAdiH = atisurabhi ( atizayeSTa gandhayukta ) yat gandhasalilaM ( gandhapUrNajalam ), tena pUrNai: ( pUritaiH ) / parimalA'vakRSTetyAdiH = parimalena ( manoharagandhena ) avakRSTA: ( AkRSTAH ) ye madhukarA: ( bhramarA: ) teSAM kulaM ( samUhaH ), tena andhakAritaM ( saJjAtA'ndhakAram ) mukham (agrabhAgaH ) yeSAntaH / AtapabhayAt = sUryajyotirbhItiH ) nIletyAdiH = nIlakapaTena ( kRSNavastrakhaNDena ) avaguNThitam ( AcchAditam ) mukham ( agrabhAgaH ) yeSAM taiH / iva, tAdRzaiH snAna kalazaiH = majjanakumbhaiH, upazobhitAM = zomAyuktAM, snAnabhUmi = majjanabhuvam agacchat = abrajat / atrotprekSA'laGkAraH / - avatIrNasyeti / jaladroNIM = salilakuNDikAm avatIrNasya = kRtA'vataraNastha, vAravilAsinAtyAdiH = vAravilAsinyA : ( vezyAyAH ) kareNa ( hastena ) mRditaM ( saMcUrNitam ) yat sugandhA''malakaM ( surabhidhAtrIphalaM, tena liptaM ) ( lepaviSayIkRtam ) zira: ( mastaka: ) yasya tasya / rAjJaH = bhUpasya, paritaH = samantataH, aMzuketyAdiH = aMzukai: ( vastraiH ) nibiDaM ( dRDhaM yathA tathA ) nibaddha : ( saMyataH ) stanaparikaraH ( kucavastrabandhaH ) yAbhistAH, "vArayoSitaH" ityasya vizeSaNAm, evamanyatrA'pi / daur3anevAle sevaka se usa samaya rAjaprAsAda meM thor3e manuSyoM ke rahanepara bhI ucita haTAneke adhikArakA AcaraNa karanevAle daNDadhAriyoMse batAye gaye mArgase sapheda cA~danI bichAI gaI, jisake cAroM ora aneka cAraNagaNa baiThe hue the, jisake madhya meM sugandhita jalase pUrNa suvarNamaya jalakuNDikA thI, sphaTikamaya snAnapIThase yukta, ekAntameM rakkhe gaye khuzabUvAle jalase pUrNa, jinake mukhameM sugandhase AkRSTa bhauMroMse andhakAra ho rahA thA, garmI ke bhaya se nIle kapar3ese Dhake hueka samAna snAna kalazoMse zobhita aisI snAnabhUmimeM (rAjA) pahu~ce / jalakuNDikAmeM utare hue vezyAoM ke hAthoMse pIse gaye sugandhita A~valese lipta mastakavAle rAjAke cAroM ora rezamI vastra se dRDhatApUrvaka stana bhAgako bA~dhanevAlI bAhoMse kaGkaNoMko Upara car3hAnevAlI karNabhUSaNoMko Upara
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zUdrakasnAnam tkSiptakarNAbharaNAH karNotsaGgotsAritAlakAH, gRhItajala-kalasAH snAnArthamabhiSekadevatA iva vaaryossitH| tAbhizca samunnata-kucakumbha-maNDalAbhirvArimadhyapraviSTaH kariNIbhiriva vanakarI parivRtastatkSaNaM rarAja raajaa| droNIsalilAdutthAya ca snAnapIThamamalasphaTika-dhavalaM varuNa iva rAjahaMsamAruroha / tatastAH kAzcinmarakatamaNi-kalasa-prabhAzyAmAyamAnA nalinya iva mUtimatyaH pattrapuTe:, kAzcidrajatakalasahastA rajanya iva pUrNacandramaNDalavinirgatena jyotsnApravAheNa, kAzcit kalasotkSepa-zrama-svedArdra-zarIrA jaladevatA iva sphaTikaiH kalasastIrthajalena, kAzvinmalayasarita dUretyAdiH = dUraM ( viprakRSTaM yathA tathA ) samutsAritAni ( uparinyastAni ) valayAni ( kaGkaNAni ) yAbhyastAH, tAdRzyo bAhulatAH ( bhujalatA: ) yAsAM tAH / samutkSisakarNA''maraNA: = samutkSiptAni (UrdhvasthApitAni) karNAbharaNAni (zrotrA'laGkArA: ) yAbhistA: / karNotsaGgAdityAdiH karNotsaGgAt ( zrotrasamIpAt ) utsAritA: ( UrdhvasthApitAH ) alakA: (cUrNakuntalA ) yAbhistAH / gRhItajalakalazAH = gRhItaH ( AttaH ) jalakalaza: ( salilakumbhaH ) yAbhistAH, snAnA'rtha = rAjJo majjanA'rtham, abhiSekadevatA iva snAnA'dhiSThAtRdevya iva, vArayoSitaH = vezyAH, samupatasthuH samupasthitAH / tAbhizceti / samunnatetyAdiH = samunnatam ( atyuccam ) kucakumbhamaNDalaM ( stanakalazasamUhaH ) yAsAM tAmiH / kariNIbhiriva = hastinIbhiriva, parivRtaH = pariveSTitaH, vArimadhyapraviSTa: = jalA'ntarakRtapraveza: / vanakarI iva = araNyahastI iva, rAjA = bhUpaH zUdrakaH, tatkSaNaM = tatkAlaM, rarAjazuzubhe / atrotprekSA'laGkAraH / droNosalilAditi / droNIsalilAt - kuNDikAjalAt, utthAya = utthAnaM kRtvA, amalasphaTikadhavalam = amala: (nirmala: ) yaH sphaTikaH ( sphaTikamaNiH ) sa iva dhavalaM ( zubhram ), snAnapIThaM majjanasthAnaM, tat varuNaH -pracetAH, rAjahaMsam iva = marAlam iva, Aruroha = ArUDhavAn, rAjeti zeSaH / upamA'laGkAraH / tata iti / tataH- rAjakartRkasnAnapIThA''rohaNA'nantaraM, tAH = vArA'GganAH, tAsAM bhedAnnidizati-marakatetyAdiH = marakatamaNinirmita: (harinmaNiracitaH ) yaH kalasaH ( kummaH ), tasya prabhA ( kAnti: ) tayA zyAmAyamAnA: ( zyAmavadAcarantyaH ) mUrtimatyaH = zarIradhAriNyaH, nalinya iva = kamalinya iva, kAzcit = katicit, vArAGganAH, pattrapuTa:=parNasampuTaH, rAjAnam, abhiSiSicuH, ityatra sambandhaH, evaM paratrA'pi / kAzcit vArayoSitaH, rajatakalazahastAH rajatakalaza: ( rUpyakumbhaH ) haste ( kare ) yAsAM tAH pUrNacandramaNDalavinirgatena = pUrNacandrasya ( SoDazakalendoH ) maNDalaM ( bimbam ) tasmAt vinirgatena (niHsRtena ), jyotsnApravAheNa = candrikAsrotasA, rajanya iva = nizA iva, atrotprekssaa'lngkaarH| kAzcit, kalazotkSepazramasvedAzarIrAH = kalazasya ( ghaTasya ) utkSepaH ( utthApanam ) tasmAt yaH zramaH (AyAsaH ) tena yaH svedaH (dharmajalam ) tena AdraM ( klinnam ) zarIraM rakhanevAlI aura jalakalazoMko lenevAlI vezyAe~ abhiSekako devatAe~-sI pratIta hotI huI upasthita huii| jalake madhyameM sthita rAjA unnata kucakalazoMvAlI una vezyAoMse ghirA hokara usa samaya hathiniyoMse ghire hue jaGgalI hAthIke samAna zobhita hue| jalakuNDikAke jalase uTha karake rAjA varuNa jaise rAjahaMsapara car3hate haiM usI taraha nirmala sphaTikake samAna sapheda snAnapIThapara cddh'e| taba kucha vezyAoMne pannAse bane hue kalazako kAntise zyAmavarNavAlI hotI huI mAnoM mUrtimatI padminI hokara pattrapuToMse ( rAjAko snAna karAyA ) kucha vezyAoMne cA~dIke kalazako hAthameM lekara pUrNacandra ke bimbase nikale hue candrikApravAhase rAtriyoMkI taraha (snAna karAyA ) / kucha vezyAoMne kalazako uThAneke parizramase pasInese ArdrazarIravAlI hokara sphaTikake kalazoMse tIrthajalase jala
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 kAdambarI iva candanarasamizreNa salilena, kAzvidukSipta-kalasa-pArzva- vinyasta- hastapallavAH prakIryyamANanakha - mayUkha- jAlakAH pratyaGguli- vivara-vinirgata- jaladhArAH salilayantradevatA iva, kAzcijADyamapanetumAkSipta-bAlAtapeneva divasazriya iva kanakakalazahastAH kuGkumajalena vArAGganAH yathAyathaM rAjAnamabhiSiSicuH / anantaramudapAdi ca sphoTayanniva zrutipathamaneka- prahata- paTu-paTaha-jhallarI- mRdaGga - veNuvINAgIta-ninAdAnugamyamAno vandivRnda- kolAhalAkulo bhuvana-vivaravyApI snAnazaGkhAnAmA pUryamANAnAmatimukharo dhvaniH / ( dehaH ) yAsAM tAH / sphATikaiH = sphaTikamaNisambandhibhiH, kalazaiH = ghaTaH, tIrthajalena = tIrthaM - salilena | jaladevatA iva = salilA'dhiSThAtRdevya iva, utprekSA'laGkAraH / kAzcit, candanarasamizreNa = malayajadravasaMyuktena, salilena, = jalena, malayasarita iva = malayaparvatanadya iva, utprekSA'laGkAraH / kAzcit, utkSiptetyAdiH = utkSipta: ( utthApitaH ) yaH kalaza: ( kumbha: ), tasya pArzvayoH = vAmadakSiNabhAgayoH, vinyastA: ( sthApitAH ) hastapallavA : ( kara kisalayAni ) yAmistAH prakIrya - mANanakhamayUkhajAlakAH = prakIryamANAni ( itastato vikSipyamANAni ) nakhamayUkhAnAM ( kararuhakiraNAnAm ) jAlakAni ( samUhAH ) yAsAM tAH / pratyaGgulivivaravinirgatadhArAH = pratyaGguli pratikarazAkham ) yAni vivarANi ( chidrANi ), tebhyo vinirgatA ( niHsRtA ) jaladhArA ( salilasantatiH ) yAsAM tAH, salilayantradevatA iva = jalayantrA'dhiSThAtRdevya iva / utprekSA'laGkAraH / kAzcit = kA api vArAGganAH / kanakakalazahastAH = kanaka kalaza: ( muvarNakumbha: ) haste ( kare ) yAsAM tAH / divasazriya iva = vAsaralakSmya iva, jADyaM = zaityam, apanetuM = nivArayitum, AkSiptabAlAtapena iva = AkSipta: ( AkarSitaH ) bAlAtapaH ( nUtanasUrya dyotaH ) yena tena iva, kuGkumajalena = kAzmIrasalilena, yathAyathaM = yathAsvaM rAjAnaM = bhUpAlam, abhiSiSicuH = snAnaM kAritavatyaH / atrApi "AkSipta bAlAtapeneva" ityatra "divasazriya ive" tyatra ca utprekSAlaGkAraH / anantaramiti / anantaram = abhiSekA'nantaraM zrutipathaM karNamArga, sphoTayan iva = vidArayan iva, anekaprahatetyAdiH = anekai: ( bahubhirjanaiH ) prahatA: ( vAditA: ) paTavaH ( samarthA: ) paTahAH ( AnakA: "AnakaH paTaho'strI syAt" ityamaraH / jhalyarya: ( vAdyavizeSA: ), mRdaGgA: ( murajA: ) veNava: ( vaMzyaH ) vINA: ( vallakyaH ), gItAni ca ( gAnAni ca ) teSAM ninAdaH ( dhvanayaH ), taiH, anugamyamAna: ( anusriyamANa: ), bandivRndakolAhalA''kulaH = bandinAM ( stutipAThakAnAm ) vRndaM ( samUhaH ), tasya kolAhala : ( kalakalaH ), tena Akula: ( mizra ), bhuvanavivaravyApI = bhuvanAnAM ( lokAnAm ) vivarANi ( chidrANi ) vyApnotIti tacchIlaH, etAdRzaH atimukharaH = atizayazabdAyamAnaH, ApUryamANAnAM = mukhavAteH pUraNIkriyamANAnAM snAnazaGkhAnAM = majjanakambubAdyAnAM, dhvaniH = ninAdaH, udapAdiH = utpanno'bhUt / udupasargapUrvakasya " pada gatau" iti dhAtorluGi prathamapuruSakavacane rUpam / devatAoM kI samAna hokara ( snAna karAyA ), kucha vezyAoMne candanarasase mizrita jalase malayaparvatakI nadiyoM ke samAna hokara ( snAna karAyA ), kucha vezyAoMne uThAye gaye kalazake pArzvameM pallavake samAna hAthoMko rakhane se nAkhUnoM ke kiraNasamUhako phailAkara pratyeka aguliyoMke vivaroMse nikalatI huI jaladhArAse jalayantrakI deviyoM kI taraha hokara (snAna karAyA ) / kucha vezyAoMne zaityako haTAne ke lie bAlasUrya ke prakAzako khIMcanevAlI dinakI lakSmiyoM ke samAna hokara soneke kalazako hAthameM lekara kesarake jalase rAjAko snAna kraayaa| usake bAda karNamArgako vidAraNa karate hue-se bajAye gaye aneka nagAr3e, jhA~jha, pakhAvaja, vaMzI, bIna aura gAneke zabda se anugata tathA stutipAThakoMke kolAhala vyApta lokacchidroMko vyApta karanevAlA bajAye gaye snAnakAlika zaGkhoMkA atyanta vistIrNa zabda utpanna huA /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zUdrakanityakRtyavarNanam evaJca krameNa nirvatitAbhiSeko viSadharanirmoka-parilaghunI dhavale paridhAya dhautavAsasI zaradambarakadeza iva jalakSAlana-nirmalatanuH ativavala-jalaghara-ccheda-zucinA dukUlapaTapallavena tuhinagiririva gaganasaritsrotasA kRtaziroveSTanaH sampAdita-pitRjalakriyo mantrapUtatoyAJjalinA divasakaramabhipraNamya devagRhamagamat / uparacita-pazupatipUjazca niSkramya devagRhAnnililAgnikAryo vilepanabhUmau jhaGkAribhiralikadambakairanubadhyamAnaparimalena mRgamada-narpUra-kumavAsa-surabhiNA candanenAnuliptasarvAGgo evaM ca = pUrvoktaprakAreNa, vrameNa = paripATyA, nirvatitA'bhiSekaH = nirvatitaH ( vihitaH ) abhiSekaH ( snAnam ) yena sH| viSadharanirmokapariladhunI = viSadharasya (sarpasya ) nirmoko ( kaJcako ) iva paglidhunI ( atizayasUkSme ), dhavale = zukle, dhautavAsasI = prakSAlitavastre, uttarIyA'dharIyasvarUpe iti bhAvaH / paridhAya = dhArayitvA, zaradA baraikadezaH iva = zaradi ( meghA'tyaye ) ambarasya ( AkAzasya ) ekadeza (ekakhaNDa: ) iva, jalakSAlananirmalatanuH = jalena ( salilena ) kSAlanaM (prakSAlanam ) tena nirmalA ( svacchA ) tanuH (zarIram ) yasya saH / upamA'laGkAraH / atidhavaleti0 = atidhavala: ( atizayazubhraH ) yo jaladharacchedaH ( meghakhaNDa: ), sa iva zaciH ( ujjvala: ), tena, dukulapaTAllavena kSomavastra kisalayena, dukUlapaTa: pallavam iva, tena, kRtaziroveSTanaH = kRtaM (vihitam ) ziroveTanaM ( mastakaprAvaraNam ) yena saH, ata eva gaganasaritsrotasAgaganasaritaH ( AkAzagaGgAyAH ) srotasA ( pravAheNa ) kRtaziroveTanaH (vihitazikharaprAvaraNa: ) tuhinagiriH (himA''layaH) iva, upamA'laGkAraH / mantrapUtatoyA'JjalinA =mantrapUtaH ( mantrapavitraH ) yaH toyA'Jjali: ( jalA'Jjali: ) tena, sampAditapitR jalakriyaH = sampAditA (niSpAditA ), pitRNAM ( kavyavADanalAdInAm ) jalakriyA ( tarpaNakarma ) yena saH, divasakaraM = sUryam / abhipraNamya = sammukhaM namaskRtya, devagRhaM =suramandiram, agamat = gataH / gamdhAtorluG, cleraG / uparacite ta / uparacitapazupatipUjaH = uparacitA ( upavihitA ) pazupate: ( zaGkarasya ) pUjA ( arcA ) yena, tasya / pazUnAM ( jIvAnAm ) patiH ( svAmI ) pazupatiH, taduktaM liGgapurANe "brahmAdyAH sthAvarA'ntAzca devadevasya zUlinaH / pazavaH parikIrtyante samastA: pazuvartinaH / / " iti / etena zUdrakasya zaivatvaM pratIyate / devagRhAt = suramandirAt, niSkramya = bahirAgatya, nirvatitA'gnikAryaH =nirvatitam ( kRtam ) agnikAryam ( agnihotrakarma ) yena saH / agnizAlAyAmiti zeSaH / etatkathanaM paJcamahAyajJAnAmupalakSaNam / paJca mahAyajJA yathA "balikarma-svadhA-homa-svAdhyAyA'tithisakriyAH / bhUtapitramarabrahmamanuSyANAM mahAmakhA: // 102 // " yAjJavalkya0 AcAra0 / vilepanabhUmau = aGgarAganiSpAdanabhuvi / jhaGkAribhiH = jhaGkArazabdayuktaH, alikadambakaiH = bhramarasamUhaiH, anubaddhayamAnaparimalena = anubaddhayamAnaH (anusriyamANaH ) parimala: (saurabham ) yasya, tena / mRgamada0 = mRgamadaH ( kastUrI ) karpUraH ( ghanasAraH ), kuGkamaH ( kesaraH ) teSAM vAsaH ( saurabham ) tena suramiNA ( sugandhayaktana ), tAdRzena candanena = malayajagsena, anuliptasarvAM'GgaH= isa prakAra kramase snAnakara sarpakI baiMculIke samAna halake aura sapheda dhoye kapar3oMko pahanakara zarat Rtuke AkAzake eka bhAgake samAna jalamnAnase nirmala zarIravAlA hokara atyanta sapheda meghake khaNDake sadRza nirmala rezamI vastrase AkAzagaGgAke pravAhase himAlaya parvatake samAna zirameM lapeTakara mantrase pavitra jalAJjalise pitaroMkA tarpaNa kArya kara sUryako praNAma kara rAjA devamandirameM gye| pazupati (zivajI ) kI pUjA kara devamandirase nikalakara agnikArya (agnihotra ) samApta kara vilepanabhUmimeM jhaGkAra karanevAle bhramaroMse sugandhakA 4kA0
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI viracitAmodi-mAlatIkusumazekharaH kRtavastraparivarto ratnakarNapUramAtrAbharaNa: samucitabhojanaH saha bhUpatibhirAhAramabhimata-rasAsvAda-jAtaprItiravanipo nirvatayAmAsa / paripItadhUmavattirupaspRzya ca gRhItatAmbUlastasmAt pramRSTa-maNi-kuTTima-pradezAdutthAya nAtidUrattinyA sasambhrama-pradhAvitayA pratIhAryA prasAritaM bAhuma avalambyAnavaratavetralatAgrahaNa-prasaGgAdatijaraTha-kisalayAnukAri-karatalaM kareNa, abhyantarasaJcArasamucitena parijanenAnugamyamAno dhavalAMzuka-parigataparyantatayA sphaTika-maNimaya-bhitti-baddhamivopalakSyamANam, atisurabhiNA mRganAbhiparimalenAmodinA candanavAriNA siktaziziramaNibhUmim, anuliptAni ( lepitAni ) sarvANi (sakalAni ) aGgAni ( avayavA: ) yasya tena / viracitAmodi0 =viracita: ( kRtaviracanaH ) AmodinAm ( atisugandhayuktAnAm ) mAlatIkusumAnAM (jAtipuSpANAm ) zekharaH ( zirobhUSaNam ) yena sH| kRtavastraparivartaH = kRtaH (vihitaH ) vastrayoH ( pUrva parihitayoruttarIyA'dharIyayoH ) parivartaH ( parivartanam ) yena sa: / ratnakarNapUramAtrA''bharaNaH = ratnakhacitaM maNikhacitaM karNapUramAtram ( karNabhUSaNam eva ) AmaraNam ( alaGkAraH ) yasya saH / samucitabhojanaH = samucitaM ( yogyam ) bhojanaM ( bhakSaNam ) yeSAM taiH, tAdRzaH bhUpatibhiH = rAjamiH, saha = samam / abhimata0 = abhimatA: ( abhISTA: ) ye rasAH ( madhurAdayaH ) teSAm AsvAdaH (AsvAdanam ) tena jAtA ( utpannA) prItiH ( santuSTiH ) yasya saH / tAdRzaH nRpatiH = rAjA / AhAraM = bhakSaNam, nivartayAmAsa = niSpAdayAmAsa / upaspRzya = Acamya "upasparzastvAcamanam' ityamaraH / paripItadhUmavatiH = paripotA (pAnaviSayIkRtA) dhUmavatiH = ( dravyavizeSaH ) yena saH / gRhItatAmbUla: = gRhItam ( Attam ) tAmbUlaM ( nAgavallIdalam ) yena saH / tasmAt, pramRSTa maNikuTTimapradezAta = pramaSTa: ( jalAdizodhitaH ) yo maNikaTrimapradeza: ( ratnanibaddhasthAnaM ), tasmAt utthAya - utthAnaM kRtyA, nA'tidUravartinyAM = nA'tiviprakRTasthale vidyamAnayA, sasambhramapradhAvitayA = sasambhramaM (satvaram ) pradhAvitayA (tvaritaM gacchantyA), tAdRzyA pratIhAryA = dvArapAlikayA anavarata0 % anavarataM (nirantaraM yathA tathA ) yaH = vetralatAgrahaNaprasaGgaH ( vetasayaTaghupAdAnA'vasara: ) tasmAt / atijaraThetyAdiH = ati jaraTham ) atijIrNam, atikaThina miti bhAva: ) yat kisalayaM ( pallava: ), tasya anukAri ( anukaraNazIla, sadazamiti bhAvaH ) tAdRzaM karatala ( hastatalam ) yasya, taM, tAdRzaM prasAritabAhUM = vistAritabhunam / kareNa = hastena / avalamvya = gRhItvA / abhyantarasaMcArasamucitenaabhyantare ( antaHpure ) ya: saJcAraH ( saJcaraNam ), tasmin samucitena ( yogyena ), parijanena = sevakena, anugamyamAnaH = anutriyamANaH / dhavalAM'zuketyAdiH = dhavalaM ( zubhram ) yA aMzukaM ( kSomavastram ) tena parigataH (pariveSTita: ) paryantaH (prAntabhAgaH), tasya bhAvaH, tattA, tayA / sphaTiketyAdiH = sphaTikamaNimayI ( sphaTikaratnamayI) yA bhittiH (kuDyam ) tayA nibaddham ( racitam ) iva, upalakSyamANaM dRzyamAnam, anena aMzukAnAM dhAvalyA'tizapaH pratIyate / utprekSA'laGkAraH / anusaraNa kiye gaye karanI kapUra kesarake samparkase sugandhapUrNa candanase saba aGgoMmeM lepana kara sugandhita camelIke phUloMke zirobhUSaNase yukta hokara kapar3oMko badala kara ratnakhacita karNabhUSaNamAtra dhAraNa kara apane sAtha bhojana karaneke lie yogya rAjAoMke sAtha abhISTa rasake AsvAdanase prasanna hokara rAjAne AhAra kiyaa| taba (aupadhoMse bane hue) dhUmrapAna kara Acamana kara tAmbUla lekara usa pariSkRta maNikhacita pharzana uThakara kucha hI dUra pradezameM rahI huI zIghratAke sAtha AI huI dvArapAlikAke vetralatAvA lete rahanese ati kaThora pallavake sadRza phailAye hue bAhulatAke karatalako apane hAthase sahArA lekara antaHpurameM sacaraNameM yogya sevakase anugata hokara sapheda rezamo voMse veSTita prAntabhAgavAlA honese sphaTikamaNimaya bhItase bane hueke samAna
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 kathAmukhe-sabhAmaNDapagamanam aviralaviprakIrNena vimala-maNikuTTima-gaganatalatArAgaNeneva kusumopahAreNa nirantaranicitam, utkIrNazAlabhaJjikAnivahena mannihitagRhadevateneva gandhasalila kSAlitena kaladhautamayena stambhasaJcayena virAjamAnam, atibahalAguru-dhUpa-parimalam, akhilavigalita-jalanivaha-dhavala-jaladharazakalAnukAriNA kusumAmodavAsita-pracchadapaTena, paTTopadhAnAdhyAsitazirodhAmnA maNimayapratipAdukApratiSThitapAdena pArzvastha-ralapAdapoThena tuhinazilAtala-sadRzena zayanena sanAthIkRtavaidikaM bhuktvaasthaanmnnddpmyaasiit|| atimurabhiNA = atisugandhayaktena, mRganAbhiparigatena = kasturovyAptena, AmodinA = atisugandhayuktena, candanavAriNA = malayajajalena, siktaziziramaNibhUmi = siktA ( ukSitA ) ataeva zizirA (zItalA ) yA maNibhUmiH ( ratnanibaddhA bha: ) yasmimtam / "AsthAnamaNDapam" ityasya vizeSaNameva manyatrApi / "ayAsIt" iti kriyApadena sambandhaH / aviralaviprakoNena = aviralaM ( ghanaM yathA tathA ) viprakIrNana ( vikSiptena ), vimalenyAdi: = vimalamaNAnAM ( nirmalaratnAnAm ) yA kuTTimaM (nibaddhA bhU:) tatra gaganatalatArAgaNena (kAgatalanakSatrasamUhena ) iva, kusumopahAreNa = puSpasamUhena, nirantaranicitaM = nirantaraM ( santatam ) nicitam (vyAtam ), upamA'laGkAraH / utkIrNazAlamaJjikAnivahena % utkIrNaH ( utkIrya kRtaH ) zAlamaJjikAnAM (pAJcAlikAnAm ) nivahaH ( samUhaH ) yasmistam / sannihitagRhadevatena = sannihitAH ( samIpasthitAH ) gRhadevatA: ( gehadevyaH ) yasmiMstena, iva / gandhasalilakSAlitena = gandhasalilena (sugandhayuktajalena ) kSAlitena (dhautena ) / kaladhautamayena = suvarNaracitena, "kaladhautaM rUpyahemnoH' ityamaraH / stambhasaJcayena -sthUNAsamUhena, virAjamAna = zomamAnam / atra utprekSA'laGkAraH / atibahalA'gurudhUpaparimalam = atibahala: ( atipracuraH ) agurudhUpAnAM ( kRSNA'gurudhupAnAm ) parimala: ( saurabham ) yasmistam / akhileti0 = akhila: ( samastaH ) vilitaH ( nigataH ) jalanivahaH ( salilasamUhaH ) yasmAt saH, ataeva dhavala: ( zubhraH ) yo jaladharaH (meghaH), tasya zakalaM (khaNDam) tat anukarototi, "zayanena' ityasya vizeSaNamevaM paratrA'pi, tena / kumumA''moda0 = kusumAnAM ( puSpANAm ) ya AmodaH ( saurabham ) tena vAsitaH (bhAvita: ) pracchadapaTa: ( AstaraNavastram ) yasmistena / eTropadhAnA'dhyAsitazirodhAmnA = paTTasya (kSaumavastrasya ) yat upadhAnam ( upabahaH ) tena adhyAsita: ( adhiSThita: J zirobhAgaH ( mastakadeza: ) yasmistat, tena / "upadhAnaM tRpabahaH" ityamaraH / maNimayetyAdiH = maNimayyaH (ratnapracurAH ) yAH pratipAdukA: (AdhArapIThAni ) tAsu pratiSThitAH ( saMvidyamAnAH ) pAdAH ( paryaGkacaraNA: ) yasmistena / pArzvastharatnapAdapIThena = pArzvasthaM (samIpastham ) ratnamayaM ( maNipracuram ) yat pAdapIThaM (caraNanyAsasthAnam ) tena / tuhinazilAtalasadRzena = tuhinazilAtalena (himaprastaratalena ) sadRzaM (tulyam ) tena / tAdRzena zayanena ( zayyayA), sanAthIkRtavedika = sanAthIkRtA ( sahitA) vedikA ( pariSkRtabhUmiH ) yasmistat tAdRzam AsthAnamaNDapaM = sabhAmaNDapaM, bhuktvA = bhojanaM kRtvA, ayAsIt = prAptavAn / "yA prApaNa" iti dhAtoluMGi prathamapuruSa kavacane rUpam / "yamaramanamAtAM sak ce"ti sgittau| atyanta sugandhavAle, kastRrIse yukta candanajalase sikta zItalamaNi bhUmise yukta lagAtAra bikhare gaye, nirmala ratnoMse nibaddha bhUmimeM AkAzameM tArAgaNake samAna puSpoMke upahAra se nirantara vyApta, khudI huI putaliyoMse mAnoM gRhadevatAoMse yukta, mugandhitajalase dhoye gaye suvanimita stambhoMke samUhase zobhita, atyadhika aguruke dhUpase sugandhita, saMpUrNa jalake nikalanese sapheda meghake khaNDa kA anukaraNa karanevAle phUloM ke sugandhase yukta zira rakhaneke sthAnameM cAdaravAle rezamI takiyese yukta, maNimaya pratipAdukAoMpara pratiSThita pA~vadAnavAle, himazilAke sadRza samIpAsthita ratnakhacita pA~vadAnavAle palaMgase yukta sabhAmaNDapameM rAjA zUdaka bhojanake anantara pahu~ca gye|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI tatra ca zayane niSaNNaH kSititalopaviSTayA zanaiH zanairutsaGga-nihitAsilatayA khaDgavAhinyA nava-nalina-dala-komalena karasampuTena saMvAhyamAnaca raNastakAlocitadarzanairavanipatibhiramAtyaimitraizca saha tAstAH kathAH kurvan muhurtamivAsAJcakre / tato nAtidUratinIm 'antaHpurAdvaizampAyanamAdAyAgaccha' iti samupajAtatavRttAntaprazna-kutUhalo rAjA pratIhArImAdideza / sA kSititala-nihita jAnu-karatalA 'yathAjJApayati devaH' iti zirasi kRtvAjJAM ythaadissttmkrot| ___ atha mahAdiva vaizampAyanaH pratIhA- gRhItapaJjaraH kanakavetralatAvalambinA kiJcidavanatapUrvakAyena sitakaJcukAvacchannavapuSA jarAdhavalitamaulinA gadgadasvareNa mandamandasaJcAriNA vihaGgajAtiprItyA jaratkalahaMseneva kaJcukinAnugamyamAno rAjAntikamAjagAma / tatreti / tatra =tasmin, zayane =zayyAyAM, niSaNNa: = upaviSTaH, zadraka: / kSititalopaviSTayA kSititale ( bhUtale ) upaviSTayA ( niSaNNayA), evaM ca, utsaGganihitA'silatayA = utsaGge ( aGke ), nihitA (sthApitA ), asilatA (khaGgatA) yayA sA, tayA / khaGgavAhinyA - karavAladhAriNyA kayAcit paricArikayA, navanalina0 = navaM ( nUtanam ) yat nalinadalaM (kamalapattram ) tat iva komalaM ( mRdulam ), tena tAdRzena karasaMpuTena = hastayugmena, saMvAhyamAnacaraNaH = saMvAhyamAnau ( saMmadya mAnau ) caraNau ( pAdau ) yasya saH / tatkAlocitadarzanaiH= tatkAle ( tatsamaye ) ucitaM (yogyam ) darzanam ( avalokanam ) yeSAM te, taiH / tAdRzaiH avanipatibhiH = bhUpaH, amAtyaiH = sacivaH, mitrazca = suhadbhizca saha =sama, tAstA:= anekaprakArA:, kathA: = vArtA''lApAna, kurvan = vidadhat, muhUrtam iva = kazcitkSaNam iva / AsAJcakre = upaviveza / navanalinamityatra upamA'laGkAraH / tata iti / tataH = kathA''lApA'nantaraM, nA'tidUravartinI = nA'tiviprakRSTasthAnasaMnihitAM, pratIhArI =dvArapAlikA, samupajAta0 = samupajAtaM (samutpannam ) tasya (zukasya ) vRttAntaprazne ( udantapRcchAyAm ) kutUhalaM ( kautukam ) yasya saH, tAdRzaH san, rAjA / antaHpurAt = zuddhAntAt / vaizampAyanaM = tannAmakaM zukam, AdAya = gRhItvA, Agaccha -AyAhi, iti, Adideza = AjJApayAmAsa / seti / sA= pratIhArI, kSititala. = kSititale ( bhUtale ) nihitaM ( sthApitam ) jAnukaratalaM ( Uruparvahastatalam ) yayA sA / tAdRzI sto| devaH = rAjA, bhavAn, yathA = yena prakAreNa, AjJApayati = Adizati / tathaivAcariSyAmIti zeSaH / iti = evaM, zirasi = mastake, AjJAm = AdezaM, kRtvA = vidhAya, yathAdiSTam = AjJA'nusAram, akarot = kRtavatI / ___atha = anantaraM, muhUrtAt iva = alpakAlAt iva, pratIhAryA = dvArapAlikayA, gRhItapaJjaraH= gRhItam ( Attam ) paJjaraM ( lauhazalAkAnimitaM pakSinivezanayantram ) yasya saH, tAdRzo vaizampAyanaH / vahA~para palaMgapara baiThakara jamInapara baiThI huI talavArako godameM rakhanevAlI talavAra dhAraNa karanevAlI svAse naye kamala pattrake samAna komala hAthoMse dhIre dhIra madita caraNoMvAle rAjA ( zUdraka ) usa samaya ucita darzanavAle rAjAo, sacivoM aura mitroMke sAtha aneka prakArake vArtAlApa kara kucha samayataka baiThe rhe| taba vaizampAyanake viSayameM prazna karaneko utkaNThA utpanna honese kucha dUra rahanevAlI dvArapAlikAko "antaHpurase vaizampAyanako lekara Ao" isa prakAra rAjAne AjJA dii| dvArapAlikAne ghuTanoM aura karataloMko jamInapara rakhakara "mahArAjako jaisI AjJA" aisA kahakara zirameM AzAko rakhakara AjJAke anusAra kiyaa| taba kucha samayake anantara hI dvArapAlikAne jisakA piMjar3A liyA thA vaha vaizampAyana totA suvarNakI vetralatAbo lenevAle zarIrake pUrvabhAvako kucha jhukAnevAle aura sapheda jAmAko dhAraNa karanevAle bur3hApAse sapheda ziravAle gada gada ( aspaSTa ) svaravAle aura dhIre-dhIre calanevAle pakSijAtike premase mAnoM bUr3he haMsake sadRza ka kIse anugata hokara rAjAke pAsa A gyaa|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-sa0 ma0 kaJcukI ni0 varNanam kSititala-nihitakaratalastu kaJcakI rAjAnaM vyajJApayat-'deva ! devyo vijJApayanti, devAdezAdeSa vaizampAyanaH snAtaH kRtAhArazca devapAdamUlaM pratIhA- nIta' ityabhidhAya gate ca tasmin rAjA vezampAyanamapRcchat-'kaccit abhimatamAsvAditamabhyantare bhavatA kiJcidazanajAtam ?' iti / sa pratyuvAca-'deva kiMvA nAsvAditam ?' Amatta kokila-locanacchavirnIlapATala: kaSAyamadhuraH prakAmamApIto jambUphalarasa: hari-nakharabhinna-mattamAtaGgakumbha-muktaraktAmuktA kanakavetralatA'valambinA = kanakanirmitA (suvarNaracitA ) yA vetralatA ( vetasalatA ) tAm avalambate taccholastena / tadgrAhiNetibhAvaH / kiJcidavanatapUrvakAyena = stokA'vanamra dehapUrvamAgena, kAyasya pUrva pUrvakAyaH, "pUrvA'parA'dharottaramekadezinakAdhikaraNe" iti ekadezisamAsaH / kiJcidavanataH pUrvakAyo yasya, tena / sitakaJcakA'vacchannavapuSA = sita: (zukla: ) ya: kaJcakaH ( kUsika: ) tena avacchannam ( AcchAditam ) vapuH ( zarIram ) yasya, tena / jarAdhavalitamaulinA = jarasA ( visrasayA ), dhavalitaH ( zuklIkRta: ) mauli: ( ziraH ) yasya tena / gadgadasvareNa-gadgadaH ( asphuTaH ) svaraH ( zabdaH) yasya tena / mandamandasaJcAriNA = mandaprakAraM mandamanda "prakAre guNavacanasya" iti mandazabdasya dvirbhAvaH / mandamandaM saJcaratIti taccholastena zanaiH zanaiH saJcaraNazIleneti bhAvaH / bihaGgajAti prItyA= pakSijAtisnehena, jaratkalahaMsena iva = vRddharAjahaMsena iva, kaJcukinA= sauvidallakena, kaJcakilakSaNaM yathA "antaH puracaro vuddho vipro guNagaNA'nvitaH / sarvazAstrA'rthakuzala: kaJcukItyabhidhIyate // " ityuktalakSaNalakSitena anugamyamAnaH = anutriyamANaH, rAjA'ntikaM = bhUpa (zUdraka ) samIpam, AjagAma = Ayayau, jaratkalahaMsenetyupamA'laGkAraH / kssititleti| kSititala. = kSititale ( bhUtale ) nihitaM (sthApitam ) karatalaM (hastatalam ) yena saH / tAdRzaH kaJcukI = sauvidalla:, rAjAnaM nRpaM zUdrakaM, vyajJApayat = vijJApitavAn / deva he rAjan !, devyaH = mahiSyaH, vijJApayanti = nivedayanti / devA''dezAt eva = mavadAjJAyA eva, eSaH = ayaM, vaizampAyanaH = tannAmakaH zukaH, snAtaH = kRtasnAnaH, akarmakAt SNAdhAto: "gatyarthAkarmakazliSazIsthA''savasajanaruhajIryatibhyathe" ti kartari kta pratyayaH / kRtA''hArazva-vihitamojanazca / pratIhAryA=dvArapAlikayA, devapAdamUla % mavaccaraNamulam, AnIta:=prApitaH / iti =evam, amidhAya = uktvA, tasmin = kaJbukini, gate = nivRtte sati, rAjA, vaizampAyanam, apRcchat =pRSTavAn / abhyantare = antaHpure, bhavatA= tvayA, kiJcit = kimapi / abhimatam = abhISTam, azanajAtaM = makSyapadArthasamUhaH, AsvAditaM kaccit = AsvAdanaviSayIkRtaM kim, "kaccitkAmapravedane" ityamaraH / saH = vaizampAyanaH, pratyuvAca = pratyuktavAn / deva = mahArAja, kiM vA = azanajAtaM na AsvAditam = na AsvAdanaviSayIkRtaM, kAkUH / sarvamapi AsvAditamiti bhAvaH / tadevamupapAdayati--AmattetyAdinA / AmattakokilalocanacchaviH = AmattaH (madonmattaH) yaH kokila: (pika: ), tasya locanayoH (netrayoH) iva chavi: ( kAntiH ) yasya saH / evaM ca nIlapATala:= kRSNa-zvetaraktaH / kaSAyamadhuraH = tuvaramiSTaH, kaJcakIne jamInapara hAthoMko rakhakara rAjAko nivedana kiyA-"mahArAja ! rAniyA~ nivedana karatI haiM ki mahArAjakI AjJAse snAnakara AhAra grahaNa karanevAle isa vaizampAyanako dvArapAlikA Apake caraNoMke samIpa le AI hai" aisA kahakara kaJjakIke jAnepara rAjAne vaizampAyanase pUchA-"Apane antaHpurameM abhISTa kucha bhojana cakha liyA ?" | vaizampAyanane uttara diyA-mahArAja ! maiMne kyA nahIM khAyA ? matta koyalake netroMke samAna nIlI aura gulAbI kAntise yukta karAya aura moThA jAmuna kA rasa paryApta pI liyaa| siMhake nAkhUnoMse vidIrNa
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 kAdambarI phalalvIMSi khaNDitAni dADima-bIjAni, nalinIdala-harinti drAkSAphala-svAdUni ca dalitAni svecchayA prAcInAmalakIphalAni / kiM vA pralapitena bahanA, sarvameva devIbhiH svayaM karatalopanIyamAnamamatAyate' iti / ___evaMvAdino vacanamAkSipya narapatirabravIt-AstAM tAvat sarvam, apanayatu naH kutUhalam, Avedayatu bhavAnAditaH prabhRti kAtsyenAtmano janma kasmin deze? bhavAn kathaM jAtaH ? kena vA nAma kRtam ? kA te mAtA? kaste pitA ? kathaM vedAnAmAgamaH ? kathaM zAstrANAM paricayaH ? kUtaH kalAH AsAditAH ? kiMtakaM janmAntarAnusmaraNam ? uta varapradAnam, athavA vihagaveSa-dhArI kazcicchannaM nivasasi ? ka pUrvamuSitam ? kiyadvA vayaH ? "navarastu kaSAyo'strI' tyamaraH / etAdRzo jambUphalarasaH = jambUphaladravaH, prakAmaM = paryAptaM yathA tathA, abhItaH = samyakapAnaviSayIkRta: / atropamA'laGkAraH / evameva - harinakharetyAdi: hareH (siMhasya) makharaiH ( nakha: ) bhinnAH ( vidAritA: ) mattamAtaGgAnAM ( madayuktahastinAm ) ye kummA: ( mastakamAMsapiNDAH ) tebhyo muktAni ( apagatAni ) yAni raktA''rdrANi ( rudhira klinnAni ) muktAphalAni ( mauktikAni ), teSAm iva tviT (kAntiH) yeSAM tAni, tAdRzAni dADimabIjAni karakaphalabIjAni, saNDitAni = khaNDIkRtAni, caJcupuTeneti zeSaH / upmaa'lngkaarH| itthameva nalinIdalaharinti = nalinI ( kamalinI ) tasyA dalAni ( pattrANi ) tAni iva harinti ( haritavarNAni ), drAkSAphalasvAdUni = drAkSA ( mRdvokA ) tasyAH phalAni ( sasyAni ) iva svAdU ni ( svAdayuktAni ), "mRTokA gostano drAkSA' ityamaraH / prAcInA''malakIphalAni = pAnIyAmalakaphalAni, svecchayA = nijA'bhilASeNa, cUrNitAni = cUrNIkRtAni, caJcapuTeneti zeSaH / upamA'laGkAraH / vA= athavA, bahunA = adhikena, pralapitena = anarthakavacanena, ki =ki prayojanam / sarvam eva = sakalam eva, azanajAtamiti zeSaH / devIbhiH = mahiSobhiH / svayam = Atmanaiva, karatalopanIyamAnaM = karatala: ( hastatala: ) upanIyamAnaM ( samIpe prApyamANaM sat ), amRtAyate-amRtavat Acarati, "kartuH kyaG salopazca" iti kyaG pratyayaH / upamA'laGkAraH / iti-vAkyasamAptau, "iti hetuprakaraNaprakAzA''disamAptiSu / " ityamaraH / evaMvAdinaH = pUrvoktaM vAkyaM kathayataH vaizampAyanasyeti bhAvaH / vacanaM = vacaH, AkSipya = AkSepa kRtvA, vAkyasamApto bAdhAM vidhAyeti bhAvaH / narapatiH= rAjA zUdrakaH, abravIt = akathayat / idaM % arvoktam etat, sarva = sakalam, AstAM= tiSThatu, tAvaditi vAkyA'laGkAre / bhavAn, naH = asmAkaM, kutahalaM = kautukam, apanayatu = nivArayatu / bhavAn, Adita: prabhRti = prathamata Arabhya / kAtsyena = sAkalyena, AtmanaH = svasya, janma = jananaM, kasmin deze = janapade jAtamiti zeSaH / bhavAn, kathaM = kena prakAreNa, jAtaH = utpannaH, kena vA = puruSeNa, nAma = abhidhAnaM, taveti zeSaH / kRtaM = vihitam / te=tava, mAtA=jananI, kA, te=tava, pitA= janakaH, ka: ? vedAnAM = zrutInAm, AgamaH= upalabdhiH, kathaM = kena prakAreNa, jAtaH / zAstrANAM = vyAkaraNanyAyAdInAM, paricayaH = saMstavaH, kathaM = kena prakAreNa jAtaH / kalA%= nRtyagItAdikA kalA, kutaH = kasmAt, AsAditA:=prAptAH, janmA'ntarA''nusmaraNaM = janmA'ntarasya (pUrvajanmanaH ) anusmaraNam ( anusmRtiH ) kihetukaM = hAthoke zirake mAMsapiNDase nikale hue rudhirase Ardra motiyoMkI-sI kAntivAle anArake dAnoMko khaNDa-khaNDa kara khA liyaa| kamalake pattoMke samAna hare agUrake samAna svAdu jalaAMvaloMke phaloMko apanI icchA se cUrNa-cUrNa kara khA ddaalaa| adhika kahanese kyA ? rAniyoMse apane karataloMse lAyA gayA saba kucha amRtake samAna pratIta ho rahA hai|" aisA kahate hue vaizampAyanakI bAtameM AkSepa kara rAjAne kahA-"yaha saba rahane deM, Apa hamArI utkaNThA haTA deN| zurUse pUrNarUpase kisa dezameM apanA janma huA ? Apa kaise utpanna hue ? kisane ApakA nAma rakkhA ? kauna ApakI mAtA aura Apake pitA hai ? vedoMkI prApti kaise huI ? zAstroMkA paricaya kaise huA ? kisase
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-vindhyATavIvarNanam kathaM paJjarabandhanam ? kathaM caNDAla-hastagamanam ? iha vA kathamAgamanam ? / vaizampAyanastu svayamupajAtakutuhalena sabahumAnamavanipatinA pRSTho muhurttamiva dhyAtvA sAdaramabravIt-"deva ! mahatIyaM kathA, yadi kautukamAkarNyatAm" ___asti pUrvApara-jalanidhi-velAvanalagnA madhyadezAlaGkArabhUtA mekhaleva bhuvaH, vanakarikula-madajala seka-saMvaddhitarativikaca-dhavala-kusumanikaramatyuccatayA tArA-gaNamiva zikharadezalagnamudvadbhiH pAdapairupazobhitA, madakala-kurarakula-dazyamAna-maricapallavA, karikikAraNam / uta = athavA, varapradAna = devAdivaravitaraNaM janmA'ntarAnusmaraNakAraNamiti bhAvaH / athavA = utAho, kazcit = ko'pi tvaM, vihagaveSadhArI=vihagasya (pakSiNa: ) veSadhArI ( nepathyadhAraka: ) san, channaM = pracchannaM yathA syAttathA, nivasasi = nivAsaM karoSi ?, pUrva = prathama, kva = kUtra, uSitaM =sthitam / vA= athavA / vayaH = avasthA, kiyA = kiMparimANaM, paJjarabandhanaM = paJjarA'vasthAnaM, kathaM = kena prakAreNa, jAtamiti zeSaH / cANDAlahastagamanaM = divakIrtikaraprApaNaM, kathaM = kena prakAreNa, jAtam / vA = athavA iha = atra,matsannidhau AgamanaM = prAptiH, katham ? upajAtakutuhalena = upajAtam ( utpannam ) kutuhala ( kautukam ) yasya tena, tAdRzena avanipatinA=rAjJA zadrakeNa, svayam = AtmanA, sabahumAnam = adhikasatkArapUrvakaM, pRSThaH = anuyaktaH, vaizampAyanastu = tannAmakaH zukastu, muhUrtam iva = kaMcitkAlam iva, dhyAtvA = cintayitvA, sAdaram = AdarapUrvakam, abravIt = avadat, deva = mahArAja!, iyam = eSA, kathA = pravRttiH, madviSayeti zeSaH, mahatI= savistarA, kautukaM yadi = kutUhalaM cet, AkarNyatAM = zrUyatAm / astIti / pUrvA'parajalanidhivelAvanalagnA=pUrvA'parau (pUrvapazcimau ) yau jalanidho ( samudrau ), tayoH yat velAvanaM ( taTakAnanam ) tatparyantaM lagnA ( sambaddhA ), madhyadezA'laGkArabhUtA = uttara (himAlaya ) dakSiNa ( vindhya ) prvtmdhyprdeshbhuussnnbhuutaa| madhyadezalakSaNaM yathA manusmRtau "himavadvindhyayormadhyaM yatprAgvinazanAdapi / pratyageva prayAgAcca madhyadezaH prakIrtitaH // " 2-21 / bhuvaH = pRthivyAH, mekhalA iva = kAJcI eva "vindhyATavI'' ityatra sambandhaH / vanakarikulatyAdiH = vane (araNye ) kariNAM ( hastinAm ) kulAni (yUthAni) teSAM yat madajalaM ( dAna-vAri ) tasya sekaH ( secanam ) tena saMvaddhitaH ( vRddhi prAptaH), "pAdapai" rityasya vizeSaNam / zikharadezalagnaM = zRGgapradezasthitam, ativikacetyAdi:0=ativikacAni ( atizayavikasitAni ) dhavalAni ( zuklAni ) yAni kusumAni (puSpANi ), teSAM nikaraM ( samUham ), ata: atyuccatayA = atizayonnatatvena / tArAgaNam iva = nakSatrasamUham iva, udvadbhiH =dhArayadbhiH pAdapaH-vakSaH, upazobhitA=zobhAM praapitaa| "tArAgaNam ive" tyatrotprekSA'laGkAraH / madakaletyAdiH = madena (mattabhAvena ) kalAH ( manoharAH ) ye kurarAH ( utkrozAH ) teSAM kulaM (samUhaH ) tena dazyamAnAni (bhakSyamANAni) Apane nRtyagIta Adi kalAoMko prApta kiyA ? pUrvajanmake smaraNakA kAraNa kyA hai ? athavA vara milanese huA hai ? athavA pakSIkA veSa lenevAle Apa koI gupta rUpase rahate haiM ? Apa pahale kahA~ rahe ? ApakI umra kyA hai ? Apa kaise piMjar3eke bandhanameM par3e ? kaise cANDAlake hAthameM jAnA huA ? athavA yahA~para Apa kaise A gaye?" / isa prakAra utkaNThAvAle rAjAse svayam bahuta sammAnase pUchA gayA vaizampAyana kucha kAla taka so vakara AdarapUrvaka bolA-"mahArAja ! yaha lambI kathA hai| Apako utkaNThA hai to suna leN"| pUrva aura pazcimake samudrakI tIrabhUmike vanoMse sambaddha madhyadezake alaGkArako samAna, pRthvIkI mekhalA (karadhanI ) kI taraha pratIta honevAlI, vindhyA'TavI (vindhyaparvatakI vanabhUmi ), isakA pIche taka sambandha hai| jo jaGgalI hAthiyoMke madajalake secanase bar3hAye gaye atyanta U~ce honese atizaya khile hue puSpasamUhakI mAnoM zikharapradezameM lage hue tArAsamUhako dhAraNa karate hue per3oMse zobhita hai, jahA~para madase manohara kurara pakSI maricake
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 kAdambaro kalabha-karamRdita- tamAlakisalayAmodinI madhumadoparakta- keralI- kapolacchavinA saJcaradvanadevatAcaraNAlaktaka- rasa- raJjiteneva pallavacayena saMchAditA, zukakula- dalitadADimIphala - dravAdrakRta-talairaticapala-kapi-kampita- kakkola - cyutapallava-phalazabalaiH anavarata - nipatitakusumareNupAMsulaiH pathika-jana-racita lavaGgapallava saMstaraH atikaThora nArikela- ketakI karIrabakula-parigataprAntaiH tAmbUlIlatAvanaddha-pUga-khaNDamaNDitairvanalakSmI - vAsabhavanairiva virAjitA latAmaNDapaiH, unmada-mAtaGga- kapolasthala-galita-salila-sikteneva / navaratamelAlatAvanena mada maricapallavAni ( kolakisalayAni ) yasyAM sA, "marI (ri) caM kolakaM kRSNabhUSaNaM dharmapattanam" ityamaraH / karikalabhetyAdiH = kariNAM ( hastinAm ) ye kalabhA : ( zAvakA: ), "kalamaH karizAvaka : " ityamara: ) teSAM karA: ( zuNDAdaNDAH ), tairmRditAni ( saMcUrNitAni yAni tamAlakisalayAni ( tApicchapallavAni ) taiH AmodinI ( saurabhayuktA ) / madhumadopara ktetyAdiH = madhu ( madyaM, "madhu madyaM puSparasa " ityamara: ) tasya yo madaH ( mattatA ) tenoparakta: aruNaH ) yaH keralIkapola: ( keraladezodbhavanArIgaNDaphalaka : ) tasyeva chavi: ( kAntiH ) yasyAH sA / saMcaradityAdiH = saMcarantyaH ( saJcaraNaM kurvatyaH ) yA vanadevatA: ( kAnanadevyaH ) tAsAM caraNeSu ( pAdeSu ) yo'laktakarasa: ( lAkSAdravaH), tena raJjitena iva ( raktIkRtena iva pallavacayena ( kisalayasamUhena ) saMchAditA 0= AcchAditA ) / "kapola komalacchavinA" ityatropamA, "raJjiteneve" tyatrotprekSA cetyetayoraGgAGgibhAvena saGkarA'laGkAraH / zukakuletyAdiH 0 zukakulena ( korasamUhena ) dalitAni (vidAritAni ) yAni dADimophalAni ( kuvalayasasyAni ) teSAM dravaH ( rasa: ), tena ArdrIkRtaM ( klinnIkRtam ) talam (adhobhAgaH ) yeSAM tai:, "latAmaNDapaiH" ityasya vizeSaNam / evamanyatrA'pi / aticapaletyAdiH 0 = aticapalAH ( atizayacaJcalAH ) ye kapayaH ( vAnarAH) taiH kampitA: ( dhUtA: ) ye kakkolA : ( kozaphalavRkSAH, "atha kolakam / kakkolakaM kozaphalam" ityamara: ), tebhyaH cyutAni ( patitAni) / yAni pallavaphalAni (kisalayasasyAni ) taiH zabalA : ( karburA : ), taiH / anavaratetyAdi 0 = anavarataM ( nirantaram ) nipatitAni ( srastAni ) yAni kusumAni ( puSpANi ) teSAM reNubhi: ( parAgaiH ) pAMsulai: ( sarajaskai: ) / pathikajanetyAdiH = panthAnaM gacchantIti pathikAH, "pathaH Skan" iti SkanpratyayaH / "3HdhvanIno'dhvago'dhvanyaH pAnthaH pathika ityapi / " ityamaraH / pathikajanai: ( pAnyajanaiH ) racitAH ( nirmitAH ) lavaGgapallavAnAM ( devakusuma kisalayAnAm ) saMstarAH ( AsanAni ) yeSu taiH / ati kaThoretyAdiH = atikaThorA ( atizayakaThinA: ) nAlikerA ( nArikelA : ), ketakya: ( krakacacchadA. ) karIrA: ( granthilA, "karIre tu krakaragranthilAvubhau / " ityamaraH / ) vakulA : ( kesarA: ) taiH parigataH ( vyAptaH ) prAntaH ( paryantadezaH ) yeSAM taiH / tAmbUlIlatetyAdiH = tAmbUlIlatAbhi: ( nAgavallI vratatibhiH ) avanaddhA: ( baddhA:) ye pUgakhaNDA : ( kramukasamUhAH ) taiH maNDitai: ( alaGkRtaiH ), "tAlavyo mUrdhanyo'bjAdikadambe zaNDazabdo'yam / mUrdhanya eva vRSabhe pUrvAcArye vinirdiSTaH / " ityuSmavivekaH / tAdRzaiH vanalakSmIvAsa bhavanaiH = vanalakSmyA : ( araNyazriyaH ) vAsabhavanai: ( nivAsagRhaiH ) iva, latAmaNDapaiH = vallIjanAzrayaH / virAjitA = zobhitA / atrotprekSA'laGkAraH / pallavoMko cabAte rahate haiM / jo hAthI ke baccoMke sUDoMse cUrNita tApiccha ke pallvAse sugandhasampanna hai / jo kerala dezakI striyoMke madirAmadase lAla kapolakI samAna kAntise yukta, calatI huI vanadevatAke caraNoMke alaktakarasase raMga huese pallavoMse AcchAdita hai / zukasamUhase vidArita anAra ke phaloMke rasase Ardra kiye gaye adhobhAgavAle atizaya caJcala bandaroMse kampita kakkolake per3oMse gire hue pallavoM aura phaloMse citakabare, lagAtAra gire hue puSpaparAgose cUrNayukta pathikoMse racita lavaGga pallavAMke AsanoMse yukta, atyanta kaThora nAriyala, ketakI, karIra aura maulasirIse vyApta paryanta dezavAle, tAmbUlalatAoMse sambaddha supArIke per3oMse alaGkRta vanalakSmIkaM nivAsa bhavanoMke
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 kathAmukhe - vindhyATavIvarNanam gandhinAndhajAritA, nakha-mukha - lagnebhakumbha- muktAphala-lubdhaiH zabarasenApatibhirabhihanyamAnakezarizatA, pretAdhipanagarIva sadAsannihitamRtyu bhISaNA mahiSAdhiSThitA ca, samarodyatapatAkinIva bANAsanAropita zilImukhA vimukta-siMhanAdA ca, kAtyAyanIva pracalitakhaDgabhISaNA raktacandanAlaGkRtA ca, karNIsutakatheva sannihita- vipulAcalA zazopagatA ca kalpAntapradoSasandhyeva unmadetyAdiH = unmadA ( utkaTamadA: ) ye mAtaGgAH ( gajAH), teSAM kapolasthalAni ( gaNDapradezA: ), tebhyo galitaM ( patitam ) yat salilaM ( madajalam ) tena siktam ( ukSitam ), tena iva, ata eva madagandhinA = madagandhayuktena tAdRzena elAlatAvanena = elAlatAnAM ( bahulAvallInAm ) vanena ( vipinena ) anavarataM = nirantaram, andhakAritA= zyAmIkRtA atrotprekSA'laGkAraH / || nakhamukhetyAdiH = nakhAnAM ( nakharANAm ) mukheSu ( agrabhAgeSu ) lagnAni ( sambaddhAni ) yAni ikumbhamuktAphalAni ( gajamastakapiNDamauktikAni ) teSu lubdha: ( lolupaiH ), zabarasenApatibhiH = mlecchabhedasainyasvAmibhiH, abhihanyamAnakesarizatA = abhihanyamAnaM ( vyApAdyamAnam ) kezarizataM ( siMha samUhaH ) yasyAM sA / pretA'dhipanagarI iva = pretA'dhipasya ( yamarAjasya ) nagarI iva ( purI iva ), sadAsannihita mRtyubhISaNA = sadA ( sarvadA ) sannihita: ( nikaTastha : ) yo mRtyu: ( maraNaM ), tena, bhISaNA ( bhayaGkarI), mahiSA'dhiSThitA = mahiSeNa ( pretA'dhipavAhanena, lulAyena vA, jAtAvekavacanam ) adhiSThitA ( kRtasthitiH ) "vindhyATavI" ityasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi / " lulAyo mahiSo vAhadviSatkAsarasairibhAH" ityamaraH / upamAlaGkAraH / samarodyatapatAkinI = samare ( yuddhe ) udyatA ( tatparA ) patAkinI ( senA ), iva, bANA''sanA''ropitazilImukhA = bANA'saneSu ( kArmukeSu ) AropitAH (sthApitAH ) zilImukhA: ( bANA: ) yayA sA / vindhyA'TavIpakSe --- bANAsu ( nIlajhiNTISu ) asaneSu ( sarjakeSu ) AropitAH ( sthApitAH ) zilImukhA: ( bhramarAH ) yasyAM sA / " bANA tu bANamUle strI nIlajhiNTayAM punardvayoH / " iti medinI "atho pItasAlake / sarjakA'sanabandhUkapuSpa priyakajIvakAH / " ityamaraH / vimuktasiMhanAdA = vimuktaH ( tyaktaH ) siMhanAdaH ( siMhasyeva zabda:, kSveDA iti bhAva: ) yayA sA " kSveDA tu siMhanAdaH syA" dityamaraH / vindhyATavIpakSevimukta: ( tyaktaH ) siMhai: ( kesaribhiH ) nAdaH ( garjanadhvaniH ) yasyAM sA / kAtyAyanI iva = = durgA iva, pracalitakhaGgabhISaNA - pracalita: ( saMcarita : ) yaH khaGgaH ( karavA ?: tena bhISaNA ( bhayaGkarI), raktacandanA'laGkRtA ca= raktam ( rudhiram ) eva yat candanaM ( zrIkhaNDadravaH ) tena alaGkRtA ( bhUSitA ) ca / vindhyA'TavIpakSe - pracalitAH ( savaritA: ) ye khaDgA: ( gaNDakAH ) taiH bhoSaNA '"gaNDake khaDgakhaDginau" ityamaraH / raktacandanA'laGkRtA = raktacandana : ( pattrA'GgaH ) alaGkRtA ( bhUSitA ) ca / " tilaparNI tu pattrA'GgaM raJjanaM raktacandanam / " ityamaraH / karNIsutakathA = karNIsutasya ( cauryakalApravartakasya ) kathA ( udantaH ) iva sannihitavipulAcalA = sannihito ( samIpa samAna latAmaNDapoMse zobhita, utkaTa madavAle hAthiyoMke gaNDasthaloMse gire hue jalase lagAtAra sIMce hue-se ataeva madake gandhavAle ilAyacIke latAvanase andhakArayukta, siMhoMke nAkhUnoM ke agrabhAga ( noka ) meM lage hue hAthiyoM ke mastakapiNDoM se nikale hue motiyoM meM lubdha zavarasenApatiyoMse jahA~para saikar3oM siMha mAre jAte haiM, yamarAjakI purIkI samAna hamezA rahanevAle mRtyuse bhayaGkara, mahiSa ( yamarAjake vAhana ) se, vindhyATavIpakSameM AraNyaka bhaiMsoMse adhiSThita hai / jaise yuddha meM udyata senA bANAsana ( dhanuSa ) para vANa car3hAkara siMhanAda karatI hai vaise hI vaha vindhyaparvata bhUmi bhI bANa aura asana ( sarja ) vRkSoMpara rahe hue zilImukhoM ( bhauMro ) vAlI siMhoM ke nAda( zabda ) se yukta hai / pracalita khaDga (talavAra) se bhISaNa aura raktarUpa candanase alaGkRta durgAkI sadRza, pracalita khaDgoM (gair3oM) se bhayaGkara aura raktacandana ke vRkSoMse alaGkRta hai| jaise kaNasuta ( caurya kalA ke pravartaka) kI kathA meM vipula aura acala nAmake mitra sAthameM rahate haiM aura zaza nAmakA pradhAnamantrI hai vaise hI jisameM vipula (vizAla ) acala (parvata) nikaTa haiM, aura jo zazoM ( kharagozoM) se yukta hai / jaise pralayakAlakI
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 kAdambarI pranRttanIlakaNThA pallavAruNA ca, amRtamathanaveleva zrIdrumopazobhitA vAruNI-parigatA ca, prAvRDiva ghanazyAmalA anekazatahradAlaGkRtA ca, candramUtiriva satatamRkSasArthAnugatA hariNAdhyAsitA ca, rAjyasthitiriva camaramRga-bAlavyajanopazobhitA samadagajaghaTA-paripAlitA ca, giritanayeva sthANusaGgatA mRgapatisevitA ca, jAnakIva prasUtakuzalavA nizAcaraparigRhItA ca, vatinau ) vipulA'calau ( vipulA'calanAmakau sakhAyau ) yasyAM sA / zazopagatA = zazena ( rAzanAmakena mantrimukhyena) upagatA (saMyaktA) c| vindhyATavIpakSe-sannihitavipulA'calA =sannihitAH ( nikaTartinaH ) vipulAH ( mahAntaH ) acalAH ( parvatAH ) yasyAM sA / zazopagatA = zazaiH ( paJcanakha pazuvizeSaH ) upagatA ( sahitA ) / kalpAntapradoSasandhyA = kalpA'ntasya (yagA'ntasya ) yaH pradoSaH ( rajanImukham ) tasya sandhyA (sAyaMvelA) sA, iva / pranRttanIlakaNThA = pranRttaH ( kRtanRtyaH ) nIlakaNThaH ( mahAdevaH ) yasyAM s|| pallavA'ruNA = pallavam (kisalayam ) iva aruNA ( raktavarNA ), vindhyA'TavIpakSe--pranRttAH nIlakaNThAH ( mayUrAH ) yasyAM sA, "mayUro bahiNo bahI nIlakaNTho bhujaGgabhuk / ' ityamaraH / pallavA'ruNA=pallavai: aruNA c| amRtamathanavelA = amRtAya (pIyUSAya ) yat mathanaM ( samudraviloDanam ) tasya velA ( samayaH ) iva, zrIdrumopazobhitA = zrI: ( lakSmI: ) drumaH ( vRkSaH, kalpavRkSa iti bhAvaH ) tAbhyAm upazobhitA ( zobhAsampannA) vAruNoparigatA = vAruNyA ( madirayA ) parigatA ( sahitA ) ca, vindhyA'TavIpakSe-zrIdrumopazobhitA= zrIdrumaiH ( lakSmIvRkSaH, bilvavRkSariti bhAva: ) upazobhitA (shobhaasmpnnaa)| vAruNI-parigatA=pazcimadiktrAptA / prAvaD = varSartuH, iva, ghanazyAmalA = ghanaH ( meghaH ) zyAmalA ( kRSNavarNA ), anekazatahradA'laGkRtA anekAH (bahvayaH) zatahradA: ( vidyutaH ), tAbhiH alaGkRtA ( bhUSitA) ca ghanA / vindhyATavIpakSe-ghanazyAmalA = ghanA ( vRkSaunabiDA ) zyAmalA ( kRSNavarNA ) c| anekazatAni (bahuzatAni ) ye hradAH ( agAdhajalA: jalAzayAH ) taiH alaGkRtA / "tatrA'gAdhajalo hradaH" ityamaraH / candramUrtiH = indudeha, iva, satataM = nirantaram / RkSasArthA'nugatA = RkSANAM (nakSatrANAm ) sArthaH (samUhaH ), tena anugatA (anusRtA), "nakSatramRkSaM bhaM tArA" ityamaraH hariNA'dhyAsitA= hariNena ( mRgacihnana ) adhyAsitA ( AzritA ) ca / vindhyATavIpakSe-RkSasArdhA'nugatA= RkSANAM (bhallUkAnAm ) sArdhana anugtaa| hariNaH ( mRgaH ) adhyAsitA ca / rAjyasthitiH = rAjyamaryAdA, iva, camaramRgetyAdiH= camaramRgANAM (camarahariNa nAm ) vAlAnAM ( ziroruhANAm ) vyajanAni (cAmarANi ) taiH upazobhitA (zobhAsampannA ), samadagajaghaTAparipAlitA= samadA ( madajalasahitA ) yA gajaghaTA ( hastisamUhaH ), tayA paripAlitA= ( saMrakSitA ) ca / vindhyATavIpakSe-camaramRgetyAdiH = camaramRgaH ( camarahariNaH ), teSAM vAla: ( ziroruhai: ), vyajana: ( vyajanaprakRtibhistAlAdivRkSaH ), upshobhitaa| giritanayA = sandhyA, nAcate hue nIlakaNTha (zivajI) se yukta hai aura pallavakai samAna lAlavarNavAlI hai vaise ho vaha (vindhyATavI), nAcate hue nIlakaNThoM ( mayUroM) se yukta hai aura pallavoMse lAlavarNavAlI hai| jaise amRtamathanakI belA ( samaya ) zrI ( lakSmI) aura drama ( vRkSa-arthAt kalpavRkSa) se zobhita aura vAruNI ( madirA ) se yukta thI vaise hI vaha zrImoM ( belake vRkSoM) se zobhita aura vAruNI ( varuNadizA pazcima ) ko prApta huI hai| varSA (Rtu ) jaise dhana (megha) se zyAmavarNa aura aneka zatahadAoM (bichiyoM ) se alaGkRta hotI hai vaise hI vaha vRkSoMse ghana (gADha) aura zyAmavarNavAlI aura saikar3o hadoM (gahare jalAzayoM) se alaGakRta hai| jaise candrakI mUrti nirantara kSoM ( nakSatroM) ke samUhase anusata hai aura hariga ( mRgacihna ) se Azrita hai vaise hI vaha nirantara RkSoM (rIchoM) ke samUhase anusRta hai aura hariNoM ( mRgI) se Azrita hai| jaise rAjyamaryAdA camaramRgoMke vAloM (rooM) ke camarase zobhita hai aura madayukta hAthiyoMke samUhase paripAlita hai vaise hI vaha camaramRgoMse aura unake bAloM (camaroM) se aura vyajana ( pasA) ke hetu tADavRkSoMse zobhita hai, aura madayukta hAthiyoMse paripAlita hai| jaise pArvatI sthANu (zivajI) se saMyukta haiM aura vAhanarUpa siMhase sevita haiM vaise hI
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-vindhyATavIvarNanam kAminIva candana-mRgamadaparimalavAhinI rucirAguru-tilakabhUSitA ca, sotkaNTheva vividhapallavAnilavIjitA samadanA ca, bAlagrIveva vyAghranakhapaGktimaNDitA gaNDakAbharaNA ca, pAnabhUmiriva prakaTita-madhukoza-zatA prakIrNavividhAkusumA ca, kacit pralayaveleva mahAvarAha-daMSTrApArvato, iva, sthANusaGgatA = sthANunA (zivena ) saGgatA ( sahitA ), "sthANU rudra umApatiH" ityamaraH / mRgapatisevitA = mRgapatinA ( siMhena ) sevitA ( AdhitA ) ca / vAhanabhAveneti zeSaH / vindhyATavIpakSe-sthANubhi: ( zAkhApattrarahitatarubhiH) sevitA, "sthANu vA nA dhruvaH zaGkaH" ityamaraH / mRgapatibhiH ( siMhaiH ) sevitA c| jAnako = sItA, iva, prasUtakuzalavA = prasUtau ( utpAditau ) kuzalavau putrau yayA saa| nizAcaraparigRhItA = nizAcareNa ( rAkSasena rAvaNeneti bhAvaH ) parigRhotA ( grahaNakarmIkRtA ) ca, vindhyA'TavIpakSe--prasUtAH ( janitA: ) kuzAnAM (darbhANAm ) lavAH ( lezA: ) yasyAM saa| "striyAM mAtrA truTI puMsi lavalezakaNA'NavaH / " ityamaraH / nizAcaraH ( rAtribhramaNazIlarulUkAdibhizca ) parigRhItA ( svIkRtA ) ca / kAminI = zRGgAranAyikA iva, candanamRgamadaparimalavAhinI-candanasya ( malayajadravasya ) mRgamadasya ( kastUryAH ) ca yaH parimala: ( saurabham ), taM vahati (dhArayati ) iti / rucirA'gurutilakabhUSitA = ruciraH ( manohara: ) yaH aguru: ( kRSNA'guruH ) tasya tilakena (vizeSakeNa ) bhUSitA ( alaGkRtA ), ca / vindhyA'TavIpakSe-rucirAH ( sundarAH ) ye aguravaH (kRSNA'guravaH ) tilakA: (kSurakAH ) tairbhUSitA / "tilakaH kSurakaH zrImAn" ityamaraH / sotkaNThA = utkaNThayA ( utsukatayA, priyasamAgama iti zeSaH ) sahitA tAdRzI nAyikA iva, vividhapallavA'nilavIjitA-vividhAni (anekaprakArANi) yAni pallavAni ( kisalayAni ) teSAm anila: ( vAyuH ) tena vIjitA (sparzIkRtA), samadanA = madanena ( kAmAvezena ) sahitA ( yuktaa)| vindhyAaTavIpaNe-samadanA - madanaiH (piNDItakavRkSaH) sahitA, "piNDItako maru vaka: zvasanaH karahATakaH / zalyazca madane" itymrH| bAlagrIvA = bAla: ( stanandhaya: ), tasya grIvA ( kandharA ) iva, vyAghranakhapaGktimaNDitA = vyAghasya ( zArdUlasya ) nakhapaGktiH ( nakharA''vali: ), tayA maNDitA ( bhUSitA ), devotpAtanivAraNArthamiti zeSaH / gaNDakA''bharaNA = gaNDaka (gaNDasthalaparyantavati grIvAbhUSaNam ) AbharaNaM ( bhUSaNam ) yasyAM sA / vindhyA'TavIpakSe-vyAghrAH ( zArdUlA: ) teSAM nakhapaGktibhiH (nakharA''valibhiH ) maNDitA / gaNDakAbharaNA = gaNDakAH ( khar3agA: ) eva AbharaNAni ( bhUSaNAni ) yasyAM saa| gaNDake khaDgakhaDginau" ityamaraH / pAnabhUmiH = madyapAnabhUH, iva, prakaTitamadhukozazatA = prakaTitam ( AviSkRtam ) madhukozAnAM ( madyapAnapAtrANAm ) zataM (bahusaMkhyA ) yasyAM saa| prakIrNavividhakusumA = prakIrNAni ( vikSiptAni ) vividhAni ( anekaprakArANi ) kusumAni (puSpANi ) yasyAM, sA ca / vindhyA'TavIpakSe--prakaTitaM ( prakAzitam ) madhukozAnAM ( mAkSikAzrayANAm ) zataM ( bahusaMkhyA ) yasyAM saa| kvacit = kutracit / pralayavelA =kSayasamayaH, iva / mahAvarAhetyAdiH = mahAvarAhasya vaha sthANu ( zAkhA aura pattese rahita arthAt DhUMThe) vRkSoMse saMyukta hai aura siMhoMse sevita hai| jaise sItAjI kuza aura lavako paidA karanevAlI haiM aura nizAcara ( rAkSasa arthAt rAvaNa ) se parigRhIta hai vaise hI vaha kuzalavoM arthAt kuzoMke Tukar3oMko utpanna karanevAlI aura nizAcaroM ( rAtameM ghUmanevAle ullU AdiyoM) se yukta hai| jaise zRGgAranAyikA candanarasa, aura kastUrIke sugandhako dhAraNa karatI hai sundara anuruke tilakase bhUpita hoto hai vaise hI vaha candana aura kastUrIke sugandhako dhAraNa karatI hai aura sundara aguru aura tilaka vRkSoMse bhUSita hai| jaise patimeM utkaNThA rakhanevAlI strI aneka pallavoMkI havAse vIjita hotI haiM (jhalI jAtI hai ) aura madana( kAmAveza ) se yukta hotI hai vaise hI vaha aneka pallavoMkI havAse vIjita hotI hai aura madana vRkSoMse yukta hai| jaise bAlakakI grIvA bAdhakI nakhapaktise yukta aura gaNDaka ( kapola taka rahanevAle bhUSaNa ) se alaDakRta hotI hai vaise hI vaha (vindhyA'TavI) bAghoMkI nakhapaGaktise yukta aura gair3oMse alakRta hai| jaise madyapAnakI bhUmi saikar3oM
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI samutkhAta-dharaNimaNDalA, kacidazamukhanagarIva caTulavAnaravRnda-bhajyamAna-tuGgazAlAkulA, kacidaciranirvRna-vivAhabhUmiriva harita-kuza-samit-kusuma-zamI-palAzazobhitA, kacidunvRtta. mRgapati-nAda-gIteva kaNTakitA, kaci matteva kokilakula-kalapralApinI, kvacidunmatteva vAyuvegakRta-tAlazabdA, kvacidvidhaveva unmuktatAlapatrA, kvacit samarabhUmiriva zara-zata-nicitA, kacidamarIti-tanuriva netrasahasra-saGkalA, kvacinnArAyaNamUtiriva tamAlanIlA, kacit pArtharatha( viSNatRtIyAvatArasya ) daMSTrAbhiH (vizAladazanaiH ) samutkhAtam ( UrdhvamAnItam ) dharaNimaNDalaM ( bhUmaNDalam ) yasyAM saa| pralayakAle bhagavAnvarAho hiraNyAkSaM hatvA bhUgolamubamAreti paurANikAH / vindhyA'TavopakSe-mahAvarAhaiH ( vizAlasUkaraiH ) daMSTrAbhiH ( vizAladazanaH ) samutkhAtam ( avadAritam ) dharaNimaNDalaM ( bhUpradezaH ) yasyAM saa| kvacit = kutracin / dazamukhanagarI = rAvaNapurI, laGketi bhAvaH, sA iva, caTulavAnaretyAdiH = caTulA: ( caJcalA ) ye vAnarAH ( kapayaH ) teSAM vRndAni ( samUhAH ) taiH bhajyamAnAH (AmadyamAnAH ) tuGgAH ( unnatA: ) yAH zAlA: ( mavanamAgA: ) tAbhi: AkulA ( vyAptA ) vindhyATavIpakSe-cala0 bhajyamAnAH ye zAlA: ( zAlavRkSA: ) taH AkulA ( vyAlA ) / kvacit = kutracit, aciretyAdiH = aciranirvRttaH ( alpakAlaniSpannaH ) yo vivAhaH ( pariNayasaMskAraH ), tasya bhumiH medinI iva, haritakuzetyAdiH = haritA: ( haridvarNAH ) ye kuzA (darbhAH ) samidhaH ( kASThAni ) kusumAni ( puSpANi ) zamyaH ( zivAH ) palAzAH (kizukA.' taiH zobhitA ( zomAsampannAH ), umayatra samAno'rthaH / kvacit%D kutracit / uvRttatyAdiH = vRttaH ( durvRttaH, krUra iti bhAva: ) etAdRzo yo mRgapatiH (mRgendraH, siMhaH ) tasya nAdaH (gajanam ) tasmAt bhItA ( trastA ) iva, kaNTakitA = romAJcitA, vindhyATavIpakSe-sajAtakaNTakA, iva, utprekSA'laGkAraH / kvacit = kutracit, mattA iva = madyapAnamadayuktA ramaNI iva, kokilakulapralApinI = kokilAnAM ( pikAnAm ) kulaM (samUhaH ), te na pralApinI (anarthakavacoyuktA ) / kvacit = kutracit, unmattA iva = unmAdayuktA iva, vAyavegakRtatAlazabdA = vAyuvegena ( vAtavikAreNa kRtAH (vihitAH ) tAlazabdAH ( karatAlazabdAH ) yyaa| vindhyA'TavIpakSe-vAyuvegena ( vAtajavena ) kRtAH (vihitAH ) tAlazabdAH ( tAlavRkSadhvanayaH ) yasyAM saa| ___kyacit = kutracit, vidhavA iva = vigataH dhavaH ( pati: ) yasyAH sA, mRtabhartRkA nArI iveti bhAvaH / muktatAlapattrA= unmuktAni ( tyaktAni ) tAlapattrANi ( karNAbharaNAni ) yayA sA "kaNikA tAlapattraM syAt" ityamaraH, vindhyA'TavIpakSe--unmuktAni tAlapatrANi ( tAlavRkSadalAni ) yayA sA / kvacina, samarabhUmiH iva = raNabhaH iva, zarazatanicitA= zarazataiH ( bANazataiH ) nicitA ( vyAptA ) / vindhyA'TavopakSe-zarazataiH ( tejanakavRkSazataH ), nicitA ( vyAptA ) / 'gundra stejanakaH -------- madhu ( madirA ) ke pAtroMse yukta aura bikharehue aneka phUloMse yukta hotI hai vaise hI vaha saikar3o madhukozoM(zahadake chattoM) se yukta aura vikhare hue aneka phUloMse yukta hai| pralayakI velA (samaya) meM mahAn varAha ( varAhA'vatAra bhagavAn viSNu ) kI dAr3hAse uThAI gaI bhUmikI sadRza kahIMpara mahAvarAhoM (bar3e mUaroM) kI dAr3hoMse uThAI gaI bhUmi dekhA jAtA hai| jaise rAvaNakI nagarI (laGkA) cancala vAnaroMse tor3I gaI zAlAoM (bhavanabhAgoM) se mApta thI vaise hI kahopara vaha caJcala vAnaroMse tor3e gaye zAla vRkSoMse vyApta hai| kahIMpara kucha samaya pahale hI sampanna vivAhako bhUmikI samAna hare kuzoM, samidhAoM, phUloM aura palAza vRkSoMme zobhita bhUmi hai| kahIMpara unmatta mihAke garjanase TarI huI-sI kaNTakita (romAJcayukta vA kAMToMvAlI ) jamIna hai| kahIMpara madase matta strokI sadRza kokilakulake pralApase yukta hai| kahIpara unmata svIkI sadRza vAyuvegase tAlazabda (tAr3ake vRkSAkA zabda ) karanevAlA hai| kahIMpara tAlapattra ( karNabhUSaNa ) ko chor3anevAlI vidhavA strIko samAna tAlapatroM(tAr3a vRkSake pattoM ) ko chor3anevAlI (vidhyATavI ) hai| kahIMpara saikar3oM zaroM (bANoM) se vyApta yuddha bhUbhikI samAna saikar3I zarI ( vRtA) meM vyApta (vinyATavA ) hai / kaha para sahasrAMneAM se vyApta indra kI tanu (zarora) kI
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe - vindhyATavIvarNanam patAkeva vAnarAkrAntA, kvacidavanipati hArabhUmiriva vetralatAzataduSpravezA, kacidvirATanagarIva kIcakazatAkulA, kacidambarazrIriva vyAdhAnugamyamAna tarala-tAraka-mRgA, kvacidgRhItavrateva darbha-cIra-jaTA-balkala-dhAriNI, aparimita bahalapatrasaJcayA'pi saptaparNabhUSitA, krUrasattvA'pi munijana sevitA, puSpavatyapi pavitrA vindhyATavI nAma | 61 zaraH / " ityamaraH / kvacit, amarapatitanuH = amarANAM ( devAnAm ) pati: ( svAmI, indra iti bhAvaH), tasya tanuH ( zarIram ) iva, netrasahasrasaMkulA = netrasahasreNa ( nayanasahasreNa ) saMkulA (vyAptA) | "AkhaNDalaH sahasrAkSa" iti prasiddhiH / vindhyA'TavIpa - netrANAM ( jaTAnAM tarumulAnAmiti bhAvaH ) sahasreNa saGkalA / 'netraM mathiguNe, vastrabhede, mule drumasya ca / " iti medinI / kvacit nArAyaNamUrtiH ( viSNuzarIram ) iva, tamAlanIlA = tamAla: ( tApiccha: ) iva nIlA ( kRSNavarNA ) / vindhyATavIpakSe - tamAlai: ( tApicche : ) nIlA / kvacit, pArtharathapatAkA = pArtha: ( arjunaH), tasya ratha ( syandana: ) / tasya patAkA ( vaijayantI ) iva, vAnarAkrAttA = vAnareNa ( kapinA hanUmatA iti bhAvaH ) AkrAntA ( adhiSThitA ), arjunarathaH kapidhvaja iti mahAbhArataprasiddhiH, vindhyA'TavIpakSe = vAnarai: ( kapibhiH ) AkrAntA ( kRtAkramaNA ) / kvacit avanipatidvArabhUmiH = avanipatiH rAjA, tasya dvArabhUmi: ( pratIhArabhU: ) iva vetralatAzataduSpravezA = vetralatA: ( vetasavRkSayaSTayaH ), tAsAM zatam ( bAhulyam ), tena duSpravezA ( duHkhena praveSTuM zakyA, khal pratyaya: ) / vindhyA'TavIpakSe - vetrAH ( vetasavRkSAH ), latA: ( vallya: ), tAsAM zataM ( bAhulyam ) tena duSpravezA / kvacit virATanagarI = virATasya ( matsyarAjasya ) nagarI (purI) iva kIcakazatA''kulA = kIcakasya ( virATazyAlakasya ) zatai: ( bahusaMkhyakaiH janaiH ) AkulA ( vyAptA ), vindhyA'TavIpakSe - kIcakAnAM ( vaMzavizeSANAM, chidreSu vAyupravezena zabdAyamAnAnAM vaMzavizeSANAmiti bhAvaH ) zatena ( bAhulyena ) AkulA ( vyAptA ) / " kIcakA veNavaste syurye svanantya - niloddhatAH / " ityamaraH / kvacit ambarazrIH = AkAzalakSmIH iva / vyAdhA'nugamyamAna 0= - vyAdhena ( lubdhakarUpadhAriNA hareNa ) anugamyamAnam (anutriyamANam) ata eva bhayena (bhItyA) taralaM (cazJcalam ) tArakamRgaM (mRgazironakSatram ) yasyAM sA / purA brahmA svakanyAM sundarIM sandhyAM vilokya madanAturastAmanusasAra / sA ca mRgIrUpeNa zivaM zaraNaM jagAma brahmA'pi mRgarUpeNa tAmanusasAra / tataH zivaH brahmaNaH zirazchedAya zaraM pracikSepa / bhIto brahmA mRgazironakSatramadhiSThita iti zivapurANe kathA vidyate / vindhyATavIpakSe - vyAdhaH ( lubdhakaiH ) anugamyamAnAH, ataeva bhayena taralatArakA: ( caJcalakanInikA: ) mRgA: ( hariNAH ) yasyAM sA / kvacit gRhItavratA = gRhItam ( Attam ) vrataM ( niyamaH ) yayA sA / ata eva darbhacIretyAdiH = darbhA: ( kuzA ) cIrANi vRkSatvacaH ) jaTAH ziphA ) valkalAni ( valkAni ) tAni dhArayatIti darbha0dhAriNI / ubhayatrA'rthAH samAnAH / aparimita 0 = aparimitaH ( asaMkhyAtaH ) bahalAnAm ( atyadhikAnAm ) pattrANAM ( parNAnAm ) nAI vaha sahasroM netroM ( jaTAoM ) se vyApta hai / kahIMpara tamAla-sI nIlavarNavAlI nArAyaNamUtikI sadRza vaha tamAla ( tApiccha ) vRkSAMse nIlavarNavAlI hai / kahIMvara vAnara - ( hanUmAn ) kI mUrtise yukta arjunakI rathapatAkAkI samAna vaha vAnaroMse AkrAnta hai / kahIMpara saikar3oM vetakI har3iyoMse duHkhase pravezayogya rAjAkI dvArabhUmikI sadRza vaha saikar3oM betakI latAoMse duSpravezya hai / kahIMpara kIcaka ( virATa ke sAle) ke saikar3oM puruSoMse vyApta virATa rAjAkI nagarIkI samAna vaha saikar3oM kIcakoM (vaMzavizeSoM) se vyApta hai / kahIMpara vyAdharUpadhara pIchA kiyA gayA aura caJcala tArakamRga (mRgazirA nakSatra ) se yukta AkAzalakSmIkI sadRza vaha vyAdhase pIchA kiye gaye caJcala netroMkI putaliyoMvAle mRgoMse yukta hai / kahIMpara vrata lenevAlI strIko samAna vaha kuza, cIra, jaTA aura valkalako dhAraNa kara rahI haiM / asaMkhya aura atyadhika pattrasamUhoMse yukta hokara bhI vaha saptaparNI ( saptaparNa, chativana vRkSoM) se
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI tasyAzca daNDakAraNyAntaHpAti sakalabhavanavikhyAtam utpattikSetramiva bhagavato dharmasya, sarapati-prArthanA-pIta-sakala-sAgara-salilasya meru-ma-sarAda gaganatala-prasArita-ziraHsahasraNa divasakara-rathAgamana-pathamapane tumabhyudyatena avagaNitasakalasura-vacasA vindhyagiriNApyanullaGghitAjJasya jaTharAnala-jIrNa-vAtApidAnavasya surAsura-mukuTa-makarapattra-koTi-cumbitacaraNa-rajaso saJcayaH ( samUhaH ) yasyAM saa| tathA'pi saptaparNopazobhitA = saptabhi: paNaH ( pattraH ) upazobhitA, atra virodhaH, tatparihAraH-saptaparNai: ( viSamacchadairvRkSaH ) upazobhitA ( zobhopasampannA ) / "saptaparNI vizAlatvaka zArado viSamacchadaH / " ityamaraH / krUrasattvA = krUrA ( ghAtukAH ) sattvAH ( jantavaH, vyAghrAdaya iti bhAvaH ) yasyAM sA, tathA'pi munijanasevitA "sattvamastrI tu jantuSu / " ityamaraH / manijanasevitA = munijanaiH ( vaziSThAdivAcaMyamajanaiH ) sevitA (AzritA ) / trApi virodhAbhAsaH / puSpavatI = ArtavavatI, tathA'pi pavitrA = prayatA, atrA'pi virodhaH / parihArastu-puSpavatI pUSpANi ( kusumAni ) santi yasyAM sA, matup pratyayaH, strItvavivakSAyAm "ugita"ti DIp / "paSpaM vikAsikUsamastrIrajaHsu napuMsakam" / iti medinI / "atha rajasvalA / strI dharmiNyavirAtreyI malinI pUSpavatvapi / " ityamaraH / tAdRzI vindhyA'TavI = vindhyaparvatavanam / nAmeti prasiddhau / asti = vidyate / tasyAM vindhyA'TavyAm / daNDakA'raNyA'ntaHpAti =daNDakA'raNyasya ( daNDakavanasya ) anta:pAti ( abhyantaravati ) / "Azramapadam" ityasya vizeSaNam / evaM paratrA'pi / sUryavaMzotpanna: kazciddaNDako nAma rAjA zukrAcAryaputrImarajAM nAma prasabhamupabhuktavAn / tata: kupita: zukrastamazapatacirAttava nidhanaM bhavet, saptAhAbhyantare tava rAjyaM cA'raNyabhAvaM prApnuyA"diti kathA vaalmiikiraamaaynnsthaa| sakalabhuvanavikhyAtaM = sakalAni ( samastAni ) yAni bhuvanAni ( lokAH ), teSu vikhyAtama ( prasiddham ) / bhagavataH aizvaryAdisampannasya, dharmasya = sukRtasya, utpattikSetra-janmasthAnam iv| sarapatIti0 =surapati: ( indraH ) tasya prArthanayA ( yAcanayA) pItaM (dhayitam ) sakalaM ( samastam ) sAgarajalaM (samudrasalilam) yena, tasya, "agastyasya" ityasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi / samudra jalA'bhyantaravartinAM kAleyanAmakAnAmasurANAM saMhArA'thaM devendraprArthanayA maharSiragastyaH samudrajalaM papAviti mahAbhAratasthA kthaa'traa'nusndheyaa| merumatsarAt = meroH ( hemAdreH ) matsarAt ( unnatirUpazubhadveSAn ), "matsaro'nyazubhadveSa" ityamaraH / gaganataletyAdiH = gaganatale ( AkAzatale ) prasAritaM ( vistAritam ) vikaTaM (vikRtam ) ziraHsahasraM (zikharasahasram ) yena, tena / divasakaretyAdiH = divasakarasya ( sUryasya ) rathasya ( syandanasya ) yA gati: ( gamanam ) tasyAH panthAH ( mArgaH ), tam / 'RkpurabdhU:pathAmAnakSe" iti sUtreNa samAsA'ntaH apratyayaH / acpratyaya iti likhantaSTIkAkArA bhrAntA: / taM ca gamanapatham, apanetuM = nivArayituM, niro'miti bhAvaH / abhyudyatena -- pravRttena / ata eva avagaNitasakalasuravacasA = avagaNitAni ( anAdRtAni ) sakalAnAM ( samastAnAm ) surANAM ( devAnAm ) vacAMsi ( vacanAni ) yena, tena / tAdRzena vindhyagiriNA = dakSiNa ( vindhya ) parvatena = api, anullavitA''jJasya = anullavitA ( anatikrAntA) AjJA zobhita ho rahI hai| krUra jantuoMse yukta hokara bhI jo munijanoMse sevita hai| puSpavatI ( phUloMvAlI ) vA strIrajase yukta hokara bhI pavitra, vindhyaparvatakI aTavI (vana) hai| usa ( vindhyA'TavI ) meM daNDakAraNyakA antargata, saba lokoMmeM prasiddha, bhagavAn dharmake utpattisthAnake samAna, indrakA prArthanAse samudra ke sampUrNa jalako pInevAle, sumerukI IAse AkAzatalameM vikRta hajAroM coTiyoMko phailAnevAle sUryake rathake gamanamArgako rokaneke lie tatpara ata eva samasta devatAoMke vacanako niraskAra karanevAle vindhya parvatane bhI jinakI AjJAkA ullaGghana nahIM kiyA thA, udarA'gnise vAtApi nAmake dAnavako
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ MP kathAmukhe-agastyAzramaH dakSiNAzA-mukha-vizeSakasya suralokAdekahuGkAranipAtita nahuSaprakaTaprabhAvasya bhagavato mahAmuneragastyasya-bhAryayA lopAmudrayA svayamuparacitAlabAlakaH karapuTasalilaseka-saMvaddhitaH sutanivizeSairupazobhitaM pAdapaiH, tatputreNa ca gahItavratenASADhinA pavitrabhasma-viracita-tripuNDrakA ( AdezaH ) yasya, tasya / "agastyasye' tyasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi / "sumerumiva mAmapi pradakSiNIkUru" iti vindhyasyA'nurodhe bhAskareNA'vadhorite sati vindhyaH sUryamArga sva zakharanikarapravarddhanapUrvakamavarodha / tato devaprArthanayA tatrA'gastyamuniH samAyayau, vindhyagirizca taM praNanAma, "yAvadahaM na pratyAgaccheyaM tAvattvaM praNatastiSTheriti munivacasA sa tathaiva tasthau, so'pi punarna pratyAyayAviti paurANikI kthaa'nusndheyaa| jaTharA'nalajIrNavAtApidAnavasya - jaTharA'nalena ( udarA'gninA ) jorNaH (pAkaviSayIkRtaH ) vAtApidAnavaH (vAtApinAmako danujaH ) yena, tasya / purA ilvalo nAma dAnavo brAhmaNaveSaM vidhAya meSarUpavidhAyinaH svakanIyaso vAtApidAnavasya mAMsena nimantritAbahanbrAhmaNAnbhojayAmAsa / bhojanA'nantaram "ehi vAtApe" iti mAyAvinA tene valenAkAritovAtApirdAhmaNAnAmudaraM bhittvA nizcakrAma / tatazca tAdRzaM brAhmaNakadarthanaM dRSTvA dathamAnAnAM devAnAM prArthanayA'gastyo vAtApi jarayAmAsa, jaghAna celvalamiti mahAbhAratIyA kthaa'nusndheyaa| surA'suretyAdiH = surAH ( devA: ) asurAH (suravirodhino daityAdayaH ) teSAM mukuTeSu (kiroTeSu ) yAni makarapattrANi ( makarA''kArAH pakSAH ) teSAM koTayaH ( agrabhAgA: ) tAbhizcumbitAni ( saMyogaviSayI kRtAni ) caraNarajAMsi ( pAdadhalayaH ) yasya, tasya / surAsurasammAnabhAjanasyeti bhAvaH / dakSiNAmukhavizeSakasya = dakSiNA ( avAcI dika), tasyA mukhaM ( vadanam ) tasya vizeSakasya (tilaka rUpasya ) / atrA'gastye vizeSakatvAropasya dakSiNadizi vadhutvAropaH kAraNamiti paramparitarUpakamalaGkAraH / suralokAt = devalokAt, svargAditi bhAvaH / ekahuGkAretyAdi: ekahaGkAreNa ( ekahukRtyA ) nipAtitaH (bhraMzita: ) nahuSasya (nahuSabhUpasya candravaMzotpatrasya kasyacidrAjJaH ) prakaTa: ( vyaktaH ) prabhAva: ( mahattvam ) yena, tasya / bhagavataH = SaDvidhaizvaryasampannasya, mahAmuneH = maharSeH, agastyasya % kumbhasaMbhavasya / purA vRtravadhAd brahmahatyayA devendre svargarAjyacyute sati devararAjakatvaparihArAya bhUpo nahuSaH svargagajye'bhiSiktastato rAjamadena sa indrANI ckme| tatazca suragurumantraNayA zacyA maharSibhirUDhAM zibikAmAruhya matprAsAdamAyAtu bhavAn, ahaM tvadIyA bhavAmI" ti sandiSTam / tataH ma maharSibhirUDhayA zibikayA zacIsamIpamAgantumudyataH / zibikAvahane mandagatimagastyaM tvarA'thaM "sarpa sa"ti bravan padA'bhijaghAna / tatazra maharSiNA "so bhaveti zaptaH sa so jAtaH, taM ca bhagavAn zrIkRSNo nijakarakamalasparzena uddadhAreti mahAbhAratoyA kathA'nusandhayA / tAdRzasya mahAmuneH, bhAryayA = pantyA, lopAmudrayA = rAjakumAryA, svayam = AtmanA, uparacitA''lavAlakaH = uparacitAni (parinirmitAni ) AlavAlakAni ( AvApA: ) yeSAM, taiH / karapuTasalilasekasaMvaddhitaH = karapuTena ( hastayagmena ) yaH salilasekaH ( jalasecanam ), tena saMvaddhitAH ( samyagvRddhi prAptiAH ), taiH, sutanirvizeSaiH = putrasadRzaiH, pAdapaiH = vRkSaH, upazobhitaM = sajAtazobham / "tatputreNa dRDhadasyanAmnA pavitrIkRtam", atra dRDhadasyovizeSaNAni--gRhItavratena = gRhItaM ( svIkRtam ) vrataM ( brahmacaryaniyamaH ) yena, tena / ASADhinA = ASADhaH (palAzadaNDa: ) asyA'stIti, tena palAzadaNDayaktena / "pAlAzo daNDa ASADho vrate" ityamaraH / pavitrabhasmetyAdiH = pavitraM ( prayatam ) pacAnevAle, jinake caraNoMkI dhUlako devatA aura daityoMke kirITasthita makarAkAra patroMke agrabhAgane sparza kara liyA thA, dakSiNadizArUpa strIke mukhake tilakake sadRza, eka huGkArase hI devaloka se rAjA nahuSake prakAzita prabhAbako girAnevAle bhagavAna mahAmuni agastyakI patnI lopAmudrAse jinake AlavAla (kyArI) ko racanA kI thI, aJjalise jalake secanase bar3hAyegaye putroMke samAna vaise vRkSoMse zobhA sampanna, tathA brahmacarya vratako grahaNa karanevAle
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI 64 bharaNena kuza-cIvara-vAsasA mauJjamekhalAkalitamadhyena gRhIta- haritaparNapuTena pratyuTajamaTatA bhagaM dRDhadasyanAmnA pavitrIkRtam, atiprabhUtedhmAharaNAcca yasyedhmavAha iti pitA dvitIyaM nAma cakAra, dizi dizi zukaharitaizca kadalIvanaiH zyAmalIkRta - parisaraM saritA ca kalazayoniparipIta sAgaramArgAnugatayeva baddhaveNikayA godAvaryyA parigatamAzramapadamAsIt / yatra ca dazarathavacanamanupAlayannutsRSTarAjyo dazavadana- lakSmI-vibhramavirAmo rAmo mahAmunimagastyamanucaran saha sItayA lakSmaNoparacita - rucira-parNazAlaH paJcavaTyAM kaJcit kAlaM yat bhasma ( bhUti: ) tena viracitaM (vinirmitam ) tripuNDrakam ( rekhAtrayasamAhAra ) eva AbharaNam ( alaGkAraH ) yena tena / kuchacIvaravAsasA = kuzamayaM ( darbhamayam ) cIvaravAsa: ( nivastram ) yasya, tena / mauJjamekhalAkalitamadhyena = mauJjI ( muJjamayI ) yA mekhalA ( razanA ) tayA kalita: ( baddha: ) madhya : ( avalagnam ) yasya tena / "maujI trivRtsamA zlakSNA kAryA viprasya mekhalA / 11 kSatriyasya tu maurvI jyA vaizyasya zaNatAntavI ||" manuH 2-42 / = gRhItaharitaparNapuTena gRhItam ( Attam ) haritaM ( pAlAzavarNam ) parNapuTaM ( pattrapuTakam ) yena tena / pratyUrjaM = pratiparNanAlam / uTajam uTajaM prati yathArthe'vyayIbhAvaH / " parNazA loTajo'striyAm" ityamaraH / bhikSAM = mikSA'rtham, aTatA - gacchatA / dRDhadasyunAmnA dRDhadasyunAmakrena, agastya - putreNa, pavitrIkRtaM prytiikRtm| atiprabhUteghmAharaNAt atiprabhUtAni ( atizaya pracurANi ) yAni imAni ( kASThAni ) teSAm AharaNAt ( AnayanAn ) pitA = janakaH, agastya muniH, yasya = putrasya 1 vAha iti, imAni vahatIti, "karmaNyaN" iti aNupratyayaH, upapadasamAsaH / dvitIyaM = dvayoH pUraNam, nAma = abhidhAnaM cakAra = vidadhI / dizi dizi = pratidizaM, "nityavIpsayoH" iti dviruktiH / zukaharitaiH = zukA iva haritAni taiH, "upamAnAni sAmAnyavacanaiH" iti samAsaH, kIraharitavarNaiH, kadalIvanaH = rambhAvipinaMH, zyAmalIkRtaparisaraM zyAmIkRtaparyantabhAgam, zyAmalIkRtaH parisaro yasya tat " paryantabhUH parisaraH" ityamaraH / kalazayonItyAdiH = kalaza: ( kumbha: ) yoniH ( utpattikAraNam) yasya saH, agatya iti bhAva: / " agastyaH kumbhasaMbhava" ityamaraH / kalazayoninA ( agastyena ) paripItaH ( culukIkRta: ) yaH sAgaraH ( samudraH ), tasya mArga: ( panthAH ) tam anugatayA ( anusRtayA ) ata eva baddhaveNikayA = baddhA ( naddhA ) veNikA ( pravAhaH, kezaracanA ca ) yayA, tayA godAvaryA = godAvarInAmnyA, saritA = nadyA, parigataM = pariveSTitam / agastyena paripotatvena sAgaralopazaGkayA pativratayA godAvaryA baddhaveNIkatvena patimArgAnusaraNaM kartavyamityutprekSAbhAvaH / = = yatra = yasmin Azramapade, dazarathavacanaM dazarathasya ( svapituH ) vacanaM ( vacaH, caturdazavarSaparyantaM vanavAsarUpam ), anupAlayan = samAcaran, ataH utsRSTarAjya: = utsRSTaM ( tyaktam ) rAjyam ( rAjakarma ) yena saH / dazavadana lakSmIvibhramavirAmaH dazavadana ( dazAnanaH, rAvaNa iti bhAva: ) = palAzadaNDako lenevAle, pavitra bhasmake tripuNDrako AbhUSaNa ke samAna dhAraNa karanevAle, kuzamaya munivastrako pahane hue, mU~jI mekhalA se kamarako bA~dhanevAle, hare pattoMkA donA liye hue, pratyeka parNazAlA meM bhikSA ke liye jAte hue tathA atyadhika indhanako lAnese pitA ( agastya ) ne jinakA "idhmavAha" aisA dUsarA nAma rakkhA thA, aise dRDha dasyu nAmake agastyaputrame pavitra kiyA gayA, pratidizA meM tote ke samAna hare kaileke vanoMse jisa ( Azrama ) kI paryanta bhUmi zyAmavarNavAlI huI thI aura agastyase pIye gaye samudrake mArgakA anusaraNa karanevAlI ataH veNI ( coTI vA pravAha ) bA~dhanevAlI godAvarIse pariveSTita AzramasthAna thA / jiMsa AzramasthAna meM dazarathake vacanakA pAlana karate hue, rAjyako chor3ane vAle, rAvaNa kI rAjyalakSmI ke vilAsako samApta karanevAle paJcavaTIme lakSmaNase racita sundara parNAzAlA meM mahAmuni agastyakI sevA karate
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-agastyAzramavarNanam sukhmvaas| cirazanye'dyApi yatra zAkhAnilIna-nibhUta-pANDu-kapotapaGktayo'mala lagnatApasAgni hotra-dhUmarAjaya iva lakSyanne taravaH / balikarma-kusumAnyuddharantyAH sItAyAH karatalAdiva saGkrAnto yatra rAgaH sphurati latAkisalayeSu / yatra ca pItodgIrNajalanidhi-jalamiva muninA nikhilamAzrame pAntatiSa vibhaktaM mahAhradeSu / yatra ca dazaratha-suta-nizitazaranikara-nipAtanihata-rajanIcara-bala bahala-rudhira-sikta-mUlamadyApi tadrAgAviddha-nirgatapalAzamivAbhAti natrakisalayamaraNyam / adhanApi yatra jaladharasamaye gambhIramabhinava-jaladhara-nivaha-ninAdamAkaye tasya yA lakSmIH ( zrIH ) tasyAH vibhramasya ( vilAsasya ) virAmaH ( avasAnaM, samAptiriti bhAva: ) yasmAt saH / tAdRzo rAmaH = rAmacandraH, mahAmuni = maharSim / agastyaM = kummasaMbhavam, anucaran = anusaran, sItayA =jAnakyA, saha =samam, lakSmaNoparacitaruciraparNazAla: lakSmaNena ( saumitriNA ) uparacitA ( upanirmitA ) rucirA ( manoharA ) parNazAlA ( uTaja: ) yasya saH / paJcavaTyAMpaJcaprakAravRkSavizeSayukte jnsthaanaa'ntrgtprdeshe| kaMcitkAlaM = kaMcitsamayaM, sukhaM = sAnandam, uvAsavAsaM cakAra, "vasa nivAse" iti dhAtoliT / "liTayabhyAsasyobhayeSAm" ityabhyAsasya samprasAraNam / "virAmo rAma" ityatra ymkaalngkaarH| cireti / cirazanye = bahasamayAnmunirahite, yatra = yasmina Azramapade, zAkhAnilInetyAdiH = zAkhAsu ( viTapeSu) nilInAH ( saMlagnA: ) kapotAnAM (pArAvatAnAm ) paGktayaH ( rAjayaH ) yeSu te / amaletyAdiH = amalA ( nirmalA ) lagnA ( sambaddhA ) tApasAnAm ( tapasvinAm ) yat agnihotraM ( yajJavizeSaH ) tasya dhUmarAjiH (dhUmapaGktiH ) yeSu te / tAdRzA iva, taravaH = vRkSAH, lakSyante = dRzyante / "lakSa darzanA'GkanayoH" iti dhAtoH karmaNi laTa / balikarmeti / balikarmakusumAni-balikarmaNi ( pUjAkriyAyAm ) kusumAni ( puSpANi ), uddharantyAHsaMcinvatyAH, sItAyAH = jAnakyA:, karatalAt %= hastatalAt, latAkisalayeSu = vallIpallaveSa, saMkrAnta iva = kRtasaMkrama iva, rAga: = lohityaM, sphurati = zomate / atrotprekSA'laGkAraH / yatra ceti / yatra = aashrmpde| muninA = agastyena, nikhilaM = samastam / pItodgIrNajalanidhijalaM - pItodgINaM (prAk pItaM = dhayitam ) pazcAt = udgINaM ( vAntam ) "pUrvakAlaMkasarvajaratpurANanavakevalAH samAnA'dhikaraNena' iti pUrvakAlasamAsaH / potodgINaM ca tat jalanidhijalam ( samudrasalilam ), AzramopAntavatiSu = Azramasya ( svavAsasthAnasya ) upAntaH (prAntamAgaH ) tadvartiSu ( tatsthAyiSu ) / mahA hradeSu = gabhIrajalAzayeSu / vibhaktam iva = kRtavimAgam iva, vartata iti zeSaH / atrotprekSAlaGkAraH / yatra ceti / dazarathasutetyAdi: 0 = dazarathasutau ( rAmalakSmaNau ) tayoH nizitAH ( tIkSNAH ) ye zarAH (bANA: ), teSAM nikara: ( samUhaH ) tasya nipAtena ( prahAreNa ) nihatA: ( vyApAditA: ) ye rajanIcarAH ( rAtriJcarAH, rAkSasA ityarthaH ) teSAM balaM ( sainyam ) tasya bahalaM (pracuram ) yat rudhiraM ( raktam ) tena sittam ( ukSitam ) mUlam (adhobhAgaH ) yasya tat / ata eva adyA'pi = idAnImapi, tadrAgA''viddhanirmatapalAdA = taraya ( rudhirasya) rAgaH (lauhityam ) tena AviddhAni hue rAmacandrajIne sItAjI ke sAtha kucha samaya taka sukhapUrvaka nivAsa kiyA thaa| bahuta kAlase zUnya jahA~para Aja bhI zAkhAoMmeM lIna sapheda kabUtaroMkI paGktivAle vRkSa tapasviyoMke agnihotrake nirmala dhUmapaktise yuktake samAna dekhe jAte haiN| jahA~para pUjAke lie phUloMko cunatI huI sItAke karatalase lAlimA mAnoM saMkrAnta hokara latA aura pallavoMmeM zobhita ho rahI hai| jahA~ pahale pIkara pIce ugale hue samudra ke samasta jalako mAnoM agastya munise Azramake samIpa rahanevAle bar3e jalAzayoMmeM vibhAga kara diyA hai| jahA~ naye kisalayoMvAlA jaGgala rAmake tIkhe bANoMke prahArase mArI gaI rAkSasasenAke pracura rudhirase sIMce gaye mUloMse yukta hokara Aja bhI usa rudhirakI lAlimAse yukta hokara nikale hue pattoMvAlA-sA mAlUma hotA hai| jahA~ abhI mI varSA RtumeM gambhIra meghagarjanako 5kA0
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 kAdambarI bhagavato rAmasya tribhuvana-vivara-vyApinazvApaghoSasya smaranto na gRhNanti zaSpa-kavalamajasramazrujala-lulita-dRSTayo vIkSya zUnyA daza dizo jarAjarjarita-viSANakoTayo jAnakIsaMvaddhitA jIrNamRgAH / yasminnanavarata-magayA-nihata-zeSa-vanahariNa-protsAhita iva kRtasItAvipralambhaH kanakamRgo rAghavamatidUraM jhaar| yatra maithilIviyogaduHkhaduHkhito rAvaNa-vinAza-sUcako candrasUryAviva kabandhagrasto samaM rAmalakSmaNo tribhuvanamayaM mahaccakratuH / atyAyatazca yasmin ( yuktAni ) nirgatAni (niHsRtAni ) palAzAni ( pattrANi ) yasmistat iva, navakisalayaM = navAni (mUtanAni ) kisalayAni (pallavAni ) yasmistat / tAdRzam araNyaM = vipinam, AmAti = saMzobhate / ayotprekSA'laGkAraH / adhunA'pIti / adhunA'pi = idAnImapi, yatra = Azramapade, jaladharasamaye - jaladharasya ( meghasya ) samaye ( kAle ) varSartAviti bhAvaH / gambhIraM = gabhIram, abhinavajaladharanivahaninAdam = abhinavA: ( navInAH ) ye jaladharAH ( meghAH ), teSAM nivahaH (samUhaH ) tasya ninAdaM (garjanam ) AkarNya = zrutvA bhagavataH = aizvaryasampannasya, rAmasya = rAmacandrasya, tribhuvanavivaravyApinaH = trayANAM bhuvanAnAM samAhArastribhuvanaM (trailokyam ), "taddhitA'rthottarapadasamAhAre ca" iti samAsastasya "saMkhyApUrvodvigu: "iti dvigusaMjJA, "sa napuMsakam" iti tasya napuMsakatvam / tribhuvanasya ( trailokyasya ) vivarANi (chidrANi ) tAni vyApnotIti tacchIlastasya, trailokyacchidravyApanazIlasyeti bhAvaH / tAdRzasya cApaghoSasya = dhanuHzabdasya, "smaranta' ityasya yoge "adhIgarthadayezAM karmaNi" iti karmaNi sssstthii| smarantaH = AdhyAyanta: ajasraM = nirantaram, azrujalalulita dRSTayaH = azrujalena ( asrasalilena ) lulitAH (vyAkulitAH ) dRzyaH ( netrANi ) yeSAM te / ata: daza = dazasaMkhyakAH / dizaH = kASThAH, zUnyAH = sItArAmalakSmaNarahitAH, vokSya = dRSTvA, jarAjarjaritabiSANakoTayaH = jarasA ( vArdhakyena ) jarjaritAH (vizIrNAH ) viSANAnAM (zRGgANAm ) koTayaH ( agrabhAgAH ) yeSAM te / tAdRzA jAnakIsaMvaddhitAH= jAnakyA (sItayA ) saMvaddhitA: ( bAlatRNasalilapradAnena vRddhi prApitAH ) jINamRgAH = vRddhahariNAH, zaSpakavalaM = bAlatRNagrAsam, na gRhNanti =na Adadate, sItArAmAdInAM zokeneti bhAvaH / atra rAmacApaghoSasmRteH smaraNA'laGkAraH, zaSpakavalagrahaNasya sambandhe'pi tadasambandhavarNanAdatizayoktyalaGkArastathA ca dvayoraGgAGgimAvena saGkarA'laGkAraH / ysminniti| yasmin = vane / anavaratetyAdiH = anavarataM (nirantaraM yathA tathA ) yA mRgayA (AkheTakrIDA ), tasyAM nihatAH (vyApAditAH ) tebhya: zeSaH ( avaziSTAH ) ye vanahariNA: (araNyamRgAH ) tai: protsAhita: ( utsAhaM prApita ) iva, kRtasItAvipralambhaH = kRtaH ( vihitaH ), sItAyAH ( jAnakyA: ) vipralammaH (viprayogaH ) yena saH / kanakamRgaH = suvarNahariNaH, mArIca iti bhAvaH / rAghavaM = rAmacandram, atidUram =atizayaviprakRSTapradezaM, jahAra-hRtavAn / atrotprekSA'laGkAraH / yatreti / yatra = paJcavaTyAM, maithilIviyogaduHkhaduHkhitau = maithilyA: (vaidehyAH ) viyogena (viraheNa ) yadukhaM ( kleza: ) tena duHkhitau ( sajAtaduHkhau ), rAvaNavinAzasUcakau% rAvaNasya ( dazavadanasya ) yo vinAzaH (dhvaMsaH) tasya sUcako ( jJApako ) rAmalakSmaNau = kauzalyAsumitrAtanayau, candrasUyauM = indubhAskarau, iva, kabandhagrastau = kabandhena ( rAhuNA, rAmalakSmaNapakSe )-dAnava sunakara bhagavAn rAmake trailokyake chidroMko vyApta karanevAle cApake zabdakA smaraNa karate hue vArdhakyase jIrNa sIMgoMke agrabhAgavAle sItAjIse bar3hAye gaye bUr3he mRga dazoM dizAoMko zUnya dekhakara nirantara A~sase vyApta netroMvAle hokara ghAsakI kaurako grahaNa nahIM karate haiN| jisameM lagAtAra zikAra karanese mAre gaye (mRgoM) se bace hue vanake mRgoMse protsAhita-sA hokara sItAkA viyoga karanevAlA monekA mRga (mArIca ) rAmacandrako bahuta dUra legyaa| jahAM sItAke viyogake duHkhame duHkhita rAvaNa-vinAzaka: mUnaka candra aura mUryake samAna kavandha (rAma aura lakSmaNake pakar3anevAlA danu vA rAhu ) se grasta rAma aura lakSmaNane eka hI vAra trailokyameM adhika bhaya kara
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-pampAsarovaravarNanam dazarathasuta-bANa-nipAtito yojanabAhorbAhuragastya-prasAdanAgatanahuSAjagara-kAyazaGkAmakarodRSijanasya / janakatanayA bharnA virahavinodanArthamuTajAbhyantaralikhitA yatra rAmanivAsadarzanotsukA punariva dharaNItalAdullasantI vanacareradyApyAlokyate / tasya ca sampratyapi prakaTopalakSyamANa-pUrvavRttAntasyAgastyAzramasya nAtidUre jalanidhipAnaprakupita-varuNaprotsAhitena agastyamatsarAtadAzramasamIpavartyapara iva vedhasA jalanidhirutpAkabandhena, grasto, candrasUryapakSe- kavalito, rAmalakSmaNapakSe-gRhItau / tAdRzau rAmalakSmaNau, samaM = yugapat, mahat = pracuraM, tribhuvana mayaMtribhuvanasya ( lokatrayasya ) mayaM ( motim ) cakratuH = kRtavantau / atyAyatazceti / yasmin = yatra, dazarathasutazaranipAtitaH = dazarathasutasya ( rAmacandrasya ) zarAH ( bANA: ) tai: nipAtitaH ( chitvA'dhaHpAtita: ), yojanabAho: = krozacatuSTayavistRtabhujasya, danukabandhasyeti bhaavH| bAhuH = bhujaH / RSijanasya = munijanasya, agastyetyAdi:= agastyasya(kumbhasaMbhavasya RSeH, sarpo bhaveti nahuSasya zapturiti bhAvaH ) prasAdanaM (prasannIkaraNam )' tadartham AgataH ( prAptaH ) yo nAhuSa: ( nahuSasambandhI ) ajagarakAya: ( vAhasazarIram ) tasya zaGkAm ( sandeham ) akarot = kRtavAn / "ajagare zayurvAhasa ityumo" ityamaraH / atra danukabandhabAhI nahuSasyA'jagarakAyazaGkayA bhrAntimadalaGkAraH / tallakSaNaM yayA sAhityadarpaNe-"sAmyAdatasmistabuddhibhrAntimAnpratimotthitaH / " iti / janakatanayeti / yatra = Azramapade / janakatanayA = sItA, ma; = patyA, rAmacandreNeti bhAvaH / virahavinodanA'yaM =virahasya (viyogasya ) vinodanA'rtham ( nivAraNA'rtham ) / uTajA'bhyantaralikhitA = uTajasya ( parNazAlAyA: ) abhyantare ( madhye ) likhitA ( citrIkRtA satI ), rAmanivAsadarzanotsukA = rAmasya ( rAmacandra sya ) nivAsaH ( vAsasthAnam ) tasya darzanaM ( vilokanam ), tasmin utsukA ( utkaNThitA ) satI punaH = bhUyaH, dharaNotalAt dharaNyA: ( bhUmeH ) talAt ( adhomAgAt ) pAtAlAditi bhAvaH / "Udha: svarUpayorastrI talam" ityamaraH / ullasantI iva = uddIpyamAnA iva, vanacaraiH= kirAtaH, adya api = adhunA api, Alokyate = dRzyate / atra punaH padena sItA yathA purA yajJabhUmikarSaNasamaye pAtAlAdutthitA, lokApavAdabhotena rAmeNa punaH sotAzuddhinizcayAthaM samAyAmAyo. jitA, tasyA bhUyo bhUtala pravezaH, rAmanivAsadarzanotkaNThayA punarapi ullasantIva Alokyata ityatra utprekSA'laGkAraH / tasya = pUrvoktasya, samprati api = adhunA api, prakaTopalakSyamANetyAdiH = prakaTam ( vyakta yathA tathA ) upalakSyamANaH ( jJAyamAnaH ) pUrvavRttAntaH ( prAcInodantaH ) yasya, tasya / agastyAzramasya = agastyAvAsasthAnasya / nA'tidUre = nikaTa eva, jalanidhItyAdi:= jalanigheH ( samudrasya) pAnaM (dhayanam ) tena hetunA prakupitaH ( kopaM prApitaH ) yaH varuNaH ( pracetAH) tena protsAhitena = protsAhaM prApitena, vedhasA = brahmadevena, agastyamatsarAt = agastyazumadveSAt, ataH aparaH =anyaH, jalanidhiH iva = samudra iva, "pampAbhidhAnaM padmasara" iti padadvayena sambandhaH, evaM paratrApi / utprekSA diyA thaa| jisameM rAmacandrajIke bANase girAyA gayA yojanabAhu ( cArakosa taka lambe bAhuvAle ) kabandhake bAhune RSiyoMko agastyako prasanna karane ke lie nahuSake ajagarake zarIrakI zaGkA utpanna kara dii| jahA~ pati (rAma) se virahako haTAneke lie parNazAlAke bhItara citrita sItA Aja bhI vanacaroMse mAnoM phira bhI rAmake nivAsasthala dekhane ke lie utkaNThita hokara bhUtala ( pAtAla ) se nikalatI huI sI dikhAI par3atI hai| isa samaya bhI jisake pUrva vRttAnta spaSTa rUpase dekhe jAte haiM aise agastyake Azramase kucha hI dUrapara mAnI samudrake pAnase kruddha varuNase utsAhita brahmAjIse utpanna agastyake mAtsaryase unake Azramake samIpa hI dUsare
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 kAdambarI ditaH, pralayakAla-vighaTTitASTa-digvibhAga-sandhibandhaM gaganatalamiva bhuvi nipatitam, AdivarAhasamuddhRta-dharAmaNDala-sthAnamiva jalapUritam, anavarata-majjadunmada-zabarakAminI-kucakalazalulita-jalam, utphulla-kumuda-kuvalaya-kahrAram, unnidrAravindamadhubinduniSyandabaddhacandrakam, alikulapaTalAndhakAritasaugandhikam, sArasita-samada-sArasam, amburuha-madhupAna-matta-kala-haMsakAminIkRta-kolAhalam, aneka-jalacara-pataGgazata-saJcalanacalita-vAcAla-vIcimAlam, anilollAsitakallola-zikhara-zIkarArabdha-durdinam, azaGkitAvatIrNAbhirambhaH krIDArAgiNIbhiH snAnasamaye laGkAraH / pralayakAletyAdiH =pralayakAle (saMhArasamaye ) vighaTTitAH ( naSTAH ) ye digvibhAgA: (AzAprabhAgA: ) teSAM sandhayaH ( saMyogAH ) teSAM bandhaH ( maryAdA) yasmistat, ataH bhuvi = bhUmau, nipatitam ( avasrastam ) gaganatalam = AkAzasvarUpam, iva / AdivarAhetyAdiH = AdivarAheNa = viSNostRtIyA'vatAreNa, samuddhRtaM ( jalAbahirAnItam ) dharAmaNDalasthAnam (bhUgolapradezaH) iva, jalapUritam ( salilapUrNam ) / anavaratetyAdiH / anavarataM ( satatam ) majjantyaH ( snAnaM kurvatyaH ) unmadAH ( udgatamadAH) yAH zabarakAminyaH ( millalalanA: ) tAsAM kucakalaza: ( stanakumbhaiH ) lulitam ( AloDitam ) jalaM ( salilam ) yasmistat / utphulleti / utphullAni ( vikasitAni ) kumudAni ( karavANi ) kuvalayAni ( utpalAni ) kalArANi ( saugandhikAni ) yasmistat / "site kumudakairaveiti "syAdutpalaM kuvalayam" iti, "saugandhikaM tu kalAram" iti cA'maraH / unnidreti / unnidrANi (vikasitAni ) yAni aravindAni ( kamalAni ) teSAM madhubindavaH ( makarandapRSatA: ) teSAM niSyandAH (dravAH ) tairbaddhA: ( kRtA: ) candrakAH (candrAkArA mayUramecakAH ) yasmistat / "samau candra kamecako" ityamaraH / alikuletyAdiH / alikulAnAM (bhramaravargANAm ) yat paTalaM (samUhaH) tena andhakAritAni ( sajAtAndhakArANi, aprakAzitAnIti bhAva: ) saugandhikAni ( kalArANi ) yasmistat / sArasitasamadasArasam = Arasitena ( zabdena ) sahitAH sArasitA: ( zabdAyamAnA: ), "tena saheti tulyayoge" iti tulyayogabahuvrIhiH, "vopasarjanasye"ti sahasya sabhAvaH / sArasitAH samadAH (madasahitAH) sArasAH (puSkarAhvAH, pakSivizeSA: ) yasmistat / amburuhetyAdiH = ambuni ( jale ) rohantIti amburuhANi, "igupadhajJAprIkiraH kaH" iti kapratyayaH / buruhANAM ( kamalAnAm ) yat madhu ( puSparasaH ), tasya pAnaM ( dhayanam ) tena mattAH ( madayaktA: ) yAH kalahaMsakAminyaH ( varaTA: ) tAmi: kRtaH (vihitaH ) kolAhala: ( kalakala: ) yasmiratan / aneketyAdiH / aneke ( bahavaH ) ye jalacarAH ( matsyAdayo jantavaH ) pataGgAH ( pakSiNaH, haMsAdaya iti bhAvaH ) teSAM zatAni ( samUhAH ) teSAM yat saJcalanaM (prasphuraNam ) tena calitAH (kSubdhAH ) ata eva vAcAlA ( zabdAyamAnA ) vIcimAlA ( taraGgapaGktiH ) yasmistat / anilollAsitetyAdiH / anilena ( vAyanA ) ullAsitA: ( UrdhvaprasAritA: ) ye kallolA: samudrake samAna, mAnoM pralaya samayameM ATha dizAvibhAgoMkA sandhibandhana naSTa hokara bhUmimeM gire hue AkAza talake sadRza, Adi varAhase uThAye gaye bhUmaNDalake sthAnake samAna jalase pUrNa, lagAtAra snAna karatI huI utkaTa madavAlI zabarakI sundariyoMke kucakalazoMse AloDita jalase yukta, jo vikamita kumuda, utpala aura raktakamaloMse yukta hai, khile hue kamaloMke puSparamoMse candrakoMse sampanna hai, gIroM / samUhame maugandhika ( kamala ) andhakAra yukta ho gaye haiN| zabda karanevAle matta sArasoMse yukta, kamalake puSparasake pAnase matta ha~siyoMke kolAhalase paripUrNa, anekoM jala cArI grAha Adi aura haMsa Adike saMcalanase zora karatI huI taraGga paGaktiyoMse yukta, vAyuse uThAye gaye taraGgake U~ce
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-pampAsarovaravarNanam vanadevatAbhiH kezapAzakusumaiH surabhIkRtam, ekadezAvatIrNamunijanApUryamANa-kamaNDalu-kalajaladhvani-manoharam, unmiSadutpalavanamadhyacAribhiH savarNatayA rasitAnumeyaiH kAdamba kadambakairAsevitam, abhiSekAvatIrNa-pulindarAja sundarI-kuca-candanadhUli-dhavalita-taram, upAnta-ketakIrajaHpaTala-baddha-kUla-pulinam, AsannAzramAgata-tApasakSAlitArdra-valkala-kaSAya-pATala-taTajalam, upataTa-vRkSa-pallavAnila-vojitam, avirala-tamAla-vIthyandhakAritAbhirvalinirvAsitena saMcaratA ( mahAtaraGgAH ), ta eva unnatatvAn zikharANi (zRGgasadRzA iti bhAva: ) teSAM sIkarAH ( ambakaNAH ) tai: ArabdhaM ( vihitam ) durdinam (meghacchannadinam ) yasmistat / "mahatsUllolakallolau" iti, "sIkaro'mbukaNAH smRtAH' iti cA'maraH / ato vanadevatA vizeSayati-azaGkitA'vatIrNAbhiH = azaGkitam ( zaGkArahitaM yathA tathA ) avatIrNAmiH (kRtA'vataraNAbhiH ), ambhaHkrIDArAgiNIniH = ammaHkrIDAyAM ( jalakelo) rAgiNIbhiH ( kRtA'bhilASAbhi: ) / tAdRzIbhi: vanadevatAmiH ( vanAdhidevIbhiH ), snAnasamaye = majjanakAle, kezapAzakusumaiH = kacasamUhapuSpaH, surabhIkRtaM = saugandhyamApAditam / ekadezA'vatoNetyAdiH =ekadeze ( ekabhAge, pampAsarasa iti zeSaH ) avatIrNAH ( kRtA'vataraNA: ) munijanA: ( tApasalokAH ) tai: ApUryamANA: (saMbhriyamANAH ) ye kamaNDalavaH ( kuNDyaH , jalapAtravizeSAH ) teSAM kala: ( manoharaH ) yo dhvaniH ( zabdaH ), tena manoharam (sundaram ) / "astrI kamaNDaluH kuNDI"tyamaraH / unmipavityAdiH / unmiSanti ( vikanti ) yAni utpalAni (kuvalayAni) teSAM vanaM (samUhaH) tanmadhyacAribhiH ( tadantavaraNazIla: ) savarNatayA ( tulyavarNatvena sAdRzyena ) samAno varNo yeSAM te savarNAH, "jyotirjanapadarAtrinAbhinAmagotrarUpasthAnavarNavayovacanasandhiSu" iti sUtreNa samAnasya sabhAvaH, savarNasya mAvastattA, tayA ( tal + TAp ) / rasitA'numeyaH, rasitena (zabdena ) anumeyaH ( anumAtuM yogyaH ) tAdRzaH kAdambaH = kalahaMsaH, AsevitaM = parvapAsitam / abhiSekA'vatIrNetyAdiH = abhiSekAya ( snAnAya ) avatIrNAH ( kRtA'vataraNAH ) yA: pulindarAjasya ( mlecchajAtivizeSasya ) sundaryaH (striyaH ) tAsAM kucAH ( payodharAH ) teSu ye candanaghUlayaH ( zrIkhaNDacUrNAni ) taivalitataram ( sA'tizayaM zuklIkRtam ) / ___upAntetyAdi:-upAnte ( samIpe ) ketakInAM (sUcIpuSpANAm ) rajaHpaTalaM (parAgasamUhaH ) tena baddhaM ( saMbaddham ) kUle ( taTe) pulinaM ( jalAdaciranirgatataTam ) yasmistat / AsannAzramAgatetyAdiH = AsannAH (nikaTavartinaH ) ye AzramAH ( mUnivAsasthAnAni ) tebhya AgatAH ( AyAtAH ) ye tApasAH ( tapasvinaH ) taiH kSAlitAni (dhautAni ) ata AANi (klinnAni) yAni valkalAni ( valkAni, vRkSatvanirmitavastrANIti bhAvaH) taiH kaSAyaM (tuvaram ) pATalaM ( zvetaraktam ) taTajalaM ( tIrasalilam ) yasmistat / upataTetyAdiH = taTasya samIpe upataTam "avyayaM vibhakto''tyAdinA'vyayIbhAvasamAsaH / upataTaM ye vRkSAH ( tarava: ) teSAM pallavAni (kisalayAni ) taiH yo'nila: ( vAyaH ) taiH vIjitam ( kRta bhAgoMke jalakaNoMse meghase AcchAdita dinake samAna, snAnake samayameM niHzaGka hokara utarI huI jalakrIDAmeM anurAga karanevAlI vanadeviyoMse kezapAzameM rahe hue phUloMse sugandhita kiyA gayA, eka bhAgameM avatIrNa muniyoMse bhare gaye kamaNDaluke komala jaladhvanise manohara, khile hue kamaloMke madhyameM ghUmanevAle kamalake tulya varNa honese zabdase anumAnake viSaya kalaha~sose nirantara sevita, snAnake liye utarI huI pulindarAjakI striyoMke kucoMmeM candanakI dhUlise atyanta sapheda, samIpameM ketakIke phUloMke parAgoMse sambaddha taTameM pulinase yukta, samIpake AzramoMse Aye hue tapasviyoMke dhoye gaye bhIge balkaloMse jisake kinArekA jala gulAbI aura kaSAya ho gayA hai, taTake samIpake vRkSoM
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 kAdambarI pratidinamRSyamUkavAsinA sugrIveNAvalupta-phala-laghu-latAbhiH, udavAsitApasAnAM devatArcanopayukta-kusumAbhirutpatajjalacara-pakSapuTa-vigalita-jalabindusekasukumAra-kisalayAbhiH latAmaNDapatala-zikhaNDi-maNDalArabdha-tANDavAbhiH anekakusuma-parimalavAhinIbhirvanadevatAbhiH svazvAsavAsitAbhiriva vanarAjibhiruparuddhatIram, aparasAgarazaGkibhiH salilamAdAtumavatIrNaM ladharairiva pahala-paGka-malinairvanakaribhiranavaratApIyamAnasalilam, agAdhamanantamapratimam apAM nidhAnaM pampAbhidhAnaM pdmsrH| dhyajanam ) / aviraletyAdiH = aviralA (nirantarA ) yA tamAlavIthI (tApicchapaGaktiH), tayA andhakAritAbhiH ( timiritAmiH, aprakAzitAbhiriti bhAvaH ) "vanarAjibhiH" ityasya vizeSaNama / evaM paratrA'pi / nirvAsitena=sthAnAniSkAsitena, pratidinaM pratyahaM, saJcaratA=gacchatA, RSyamUkanivAsinA=RSyamUkaparvatanivasanazIlena sugrIveNa% vAlyanujena, avaluptaphalalaghulatAbhiH = avaluptAni ( dUrIkRtAni ) phalAni ( sasyAni ) yAbhyastA, ataH laghvya: (lAghavayutAH phalamArarahitA iti mAvaH ) latA (vratatayaH ) yAsu, tAbhiH / udavAsitApasAnAm = udake ( jale ) vAsaH, 'peSaMvAsavAhanadhiSu ceti sUtreNa udakasyodAdezaH / udavAso'sti yeSAM te udavAsinaH, "ata iniThanau" itIniH / udavAsinazca te tApasAH teSAm, (ka0 dhA0 ) / jalanivAsitapasvinAm / devatA'rcanopayuktakusumAbhiH = devA eva devatAH, "devAtal" iti svA'rthe ( prakRtyarthe ) talpratyayaH / devatAnAm ( devAnAm ) arcane ( pUjane ) upayuktAni ( sopayogAni ) kusumAni ( puSpANi ) yAsu, tAbhiH / utpataditi / utpatanta: ( uDDIyamAnAH ) ye jalacarAH ( salilacarAH ) pataGgAH ( pakSiNaH, haMsAdyAH ) teSAM pakSapuTebhyaH ( patatrapuTebhyaH ) vigalitAH ( pratAH) ye jalabindavaH ( salilapRSatAH ), teSAM sekena ( secanena ) sukumArANi ( komalAni ) kisalayAni ( pallavAni ) yAsAM, tAbhiH / latetyAdiH = latAnAM ( vallInAm ) ye maNDapAH ( AcchAditapradezAH ) teSAM taleSu ( adha:pradezeSu ) yat zikhaNDimaNDalaM ( mayUrasamUhaH ), tena ArabdhaM (vihitam ) tANDavaM ( nRtyam ) yAsu tAbhiH / "tANDavaM naTanaM nATyaM lAsyaM nRtyaM ca nartanam / " ityamaraH / aneketyAdiH-anekAni ( bahUni, vibhinnajAtIyAnIti bhaavH)| yAni kusumAni ( puSpANi ) teSAM parimala: ( sugandhaH ) taM vahantIti tacchIlAstAbhiH / tAdRzImirvanadevatAbhiH ( araNyA'dhiSThAtRdevIbhiH ), svazvAsavAsitAbhiH svazvAsena .( AtmaniHzvAsena ) vAsitAbhiH ( bhAvitAbhiH ) iva, vanarAjibhiH ( vRkSasamUhapaGktibhiH ), uparuddhatIram = uparuddham ( upAvRtam ) tIraM ( taTam ) yasmistat, "pampA'bhidhAnaM padmasara" ityasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi / aparasAgarazaGkibhiH = aparaH ( anyaH ) yaH sAgaraH ( samudraH ) taM zaGkante ( sandihate ) tacchIlAH, taiH| "vanakaribhi' rityasya vizeSaNam / tatrotprekSyate-salilaM = jalam, AdAtuM = grahItum, avatIrNaiH = kRtA'vataraNaH, AkAzAditi zeSaH / jaladharaH = meghaH, iva, bahalapaGkamalinaH = bahalAH (pracurA: ) ye paGkA: ( kardamAH), ta iva malinAH (malImasAH, kRSNa pallavoMkI havAse jhalA gayA, lagAtAra tApiccha vRkSoMkI paGktise andhakArita ( AcchAdita), vAlIse nirvAsita pratidina ghUmate hue RSyamUkameM rahanevAle sugrIvase tor3e gaye phaloMse halakI latAoMse yukta, jalameM nivAsa karanevAle tapasviyoMke devatAke arcanake lie upayukta phaloMse yukta, ur3anevAle jala cAriyoM (ha~sa Adi) ke paMkhoMse gire hue jalabinduoMke secanase komala pallavoMse yukta, latAmaNDapake nIce jahA~para mayUra nRtyakA Arambha kara ro, aneka phUloMke sugandhako dhAraNa karanevAlI vanadevatAoMse apane niHzvAsase mAnoM sugandhita, aisI banapaGktiyoMse AcchAdita tIravAlA, dUsare samudrakI zaGkA karanevAle jala pIneke lie utare hue meghoMke sadRza, pracura paTToMse malina hAthiyoMse jahA~kA jala nirantara pIyA jAtA hai, talasparzase rahita, antase rahita, anupama
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zAlmalItaruvarNanam yatra ca vikaca-kuvalaya-prabhA-zyAmAyamAna-pakSapuTAnyadyApi mUttimadrAmazApagrastAnIva madhyacAriNAmAlokyante cakravAkanAmnAM pakSiNAM mitha tasyaivaMvidhasya sarasaH pazcime tIre rAghava-zara-prahAra-jarjarita-bAlataru-SaNDasya ca samApa diggaja-karadaNDAnukAriNA jaradajagareNa satatamAveSTitamUlatayA baddhamahAlavAla iva varNA iti bhAvaH ) jalagharapakSe'yaM vigrahaH / vanakaripakSe tu-bahalapataH (pracurakardamaH) malina: ( kRSNavarNaH ) / tAdRzaH vanakaribhiH = araNyahastibhiH / anavarataM = nirantaram / ApoyamAnasalilam = ( AmantAt ) pIyamAnaM (pAnakarmIkriyamANam ) salilaM ( jalam ) yasmistat / utprekSA'laGkAraH / agAdham = talasparzarahitam, anantam = antarahitam, aparimitamiti mAvaH / apratimam = avidyamAnA pratimA ( upamA ) yasya tat, anupamamiti bhAva: / "najo'styarthAnAM vAcyo vA cottarapadalopa" iti nabahavohiH / apAM=jalasya, nidhAnaM =nidhirUpam / "Apa: strI bhamni vAri salilaM kamalaM jalam / " ityamaraH / pampA'bhidhAnaM pampA amiSAnaM (nAmadheyam ) yasya tat / tAdRzaM padmasaraH = pApracura saraH, "zAkapArthivAdInAM siddhaya uttarapadalopasyopasaMkhyAnam" iti madhyamapadalopI samAsaH / padmaparipUrNaH kAsAra iti bhAvaH / / yatra ceti / yatra = pampAsarasi / madhyacAriNAm = amyansaracaraNazIlAnAM, cakravAkanAmnAM = rathAGganAmakAnAM, pakSiNAM = pataGgAnA, vikacetyAdiH = vikacAni (vikasitAni) yAni kuvalayAni (nIlakamalAni ) teSAM prabhA (kAntiH ) tayA zyAmAyamAnAni (zyAmavadAcaranti ) pakSapuTAni (pattrapuTAni ) yeSAM tAni, mithunAni-dvandvAni, adya api - etatkAlaparyantam api, mUrtimadrAmazApaprastAni = mUrtimAn ( zarIradhArI ) yo rAmazApa: ( rAghavazapanam ), tena prastAni (gRhItAni ), iva Alokyante = dRzyante / atrotprakSA'laGkAraH / rAvaNenA'pahRtAM janakatanayAmuddizya pampAsarasi sA'tizayaM vilapantaM rAmamAlokya cakravAkAH upAhasan, tato "yUyamapi pratinizaM viyogaduHkhamAjo bhavate'"ti "rAmaH zazApe"ti kiMvadantImanusRtya eSoktiH / atra kuvalayapramayA zyAmAyamAnAnAM cakravAkAnAM mUttimacchApagrastatvenotprekSA / tasyeti / tasya = pUrvoktasya, evaMvidhasya = etAdRzasya, pUrvavaNitasyeti bhAvaH / sarasaH = kAsArasya, pampAsarasa iti bhAvaH / pazcime = pazcimadigvatini, tIre= taTe / rAghavetyAdiH = rAghavasya ( rAmasya ) ye zarAH ( bANAH ) teSAM prahAraH ( upaghAtaH ) tena jarjaritaH ( vidAritaH ) bAlAnAM (hoverANAM vRkSavizeSANAm ) tarUNAm ( anyeSAM sAmAnyavRkSANAm ) yaH khaNDaH ( samUhaH ), tasya samIpe = nikaTe, diggajakaradaNDA'nukAriNA= dik sthitaH gajaH diggajaH, ( madhyama0 samAsaH ) ( airAvatAdiH ), diggajA yathA-"airAvataH puNDarIko vAmanaH kumudo' janaH / puSpadantaH sArvabhaumaH supratIkazca diggajAH // " ityamaraH / diggajasya (airAvatAdeH) yaH karadaNDaH ( zuNDAdaNDaH ) tam anukaroti ( anuharati ) iti tacchIlaH, tena, diggajazuNDAdaNDasadRzena, dIrgheNeti bhAvaH / tAdRzena, jaradajagareNa = jaraMzcA'sau ajagarastena, jINaMvAhasenetyarthaH / "ajagare zayurvAhasa ityumau" ityamaraH / upamA'laGkAraH / satataM = nirantaram, AveSTitamUlatayA = AveSTitaM ( parivRtam ) mUlam ( adhobhAgaH ) yasya saH, tasya mAvastattA, tyaa| parivRtA'dhobhAgatvenetyarthaH / jalAzraya pampAnAmaka kamaloMkA tAlAba hai| jahA~para vikasita nIlakamaloMkI kAntise zyAmavarNavAle pakSoMse yukta isalie Aja bhI mUrtimAn rAmazApase grasta-sI bIcameM vicaraNa karanevAlI cakravAkoMkI jor3iyA~ dekhI jAtI haiN| vaise pampAsarovarake pazcimake kinArepara rAmake bANoMke prahArase vidArita hIbera aura anya vRkSoMke samIpameM diggajake sUMDakA anukaraNa (nakala ) karanevAle jIrNa ajagarase nirantara veSTita jar3a honese mahAna AlavAla (kyAro)
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 kAdambaro tuGga-skandhAvalambibhiranilavellitairahinirmokaidhRtottarIya iva, dikcakravAla-parimANamiva gRhNatA bhuvanAntarAlaviprakIrNena zAkhAsaMcayena pralayakAla-tANDava-prasArita-bhujasahasramuDupatizekharamiva viDambayitumudyataH, purANatayA patanabhayAdiva vAyuskandha-lagnaH nikhilazarIravyApinIbhiratidUronnatAbhirjIrNatayA zirAbhiriva parigato vratatibhiH, jarA-tilakabindubhiriva kaNTakairAcitatanuH itastataH paripItasAgarasalilaigaganAgataiH, pattrarathairiva zAkhAntareSu nilIyamAnaH baddhamahA''lavAlaM = baddhaM (vihitam ) mahat ( dIrgham ) AlavAlam ( AvApaH ) yasya saH, iva "zAlmalIvRkSa" ityasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi, utprekSAlaGkAraH / upamotprekSayoraGgAGgibhAvena mAGkarA'laGkAraH / tuGgaskandhA'valambibhiH tuGgaH ( unnataH ) yaH skandhaH ( prakANDa: ) tam avalambante taccholAstaiH / unnataprakANDA'valambanazIlarityarthaH / tAdRzaH anilavellitaH = vAyasaJcalitaH, ahitirmokaiH = sarpakaJcukaiH, dhRtottarIyaH = dhRtam ( parihitam ) uttarIyam ( saMtryAnam, Urvavastramiti nAva: ), yena saH, utprekSA'laGkAraH / "saMvyAnamuttarIyaM ce"tymrH| digiti| dikacakravAlaparimANaM = dizAM ( kakubhAm ) yat cakravAlaM (maNDalam ) tasya parimANaM (parimitim ), gRhNatA= grahaNaM kurvatA, iva / bhuvanA'ntarAlaviprakIrNena = bhuvanAnAm ( lokAnAm ) yat antarAlam ( abhyantarabhAgaH ), tasmin viprakIrNena ( itastataH paryastena ), zAkhAsaJcayena = latAsamUhena, "same zAkhAlate" ityamaraH / pralayetyAdiH = pralayakAle ( sahArasamaye ) yat tANDavaM ( nRtyavizeSaH ), tasmin prasAritaM ( vistAritam ) bhujasahasraM (bAhusahasram ) yena, taM tathAvidham uDupatizekharam = uDUnAM ( nakSatrANAm ) patiH ( svAmI candra ityarthaH / sa zekharaH zirobhUSaNam ) yasya, taM, mahAdevamiti bhAvaH, / viDambayitum = anukartum, atropamA'laGkAraH udyataH = kRtodyogaH, iva, utprekSA'laGkAraH / dvayoralaGkArayoraGgAGgimAvena saGkaraH / purANatayeti / purANatayA =prAcInatvena, jIrNatveneti bhAvaH / patanabhayAt = skhalanamIte:, iva, vAyuskandhalagnaH = vAyupadasya vAyusaMcalAnA'vakAze AkAze lakSaNA, tatazca vAyoH skandhe ( aMse ) lagnaH ( sambaddhaH ), vAyuH ( vAtaH ) skandhalagnaH, yasya, sa iva / patanabhayAt vAyaryasya zAlmalItarorunnate prakANDe lagna iva pratIyata iti bhAvaH utprekSA'laGkAraH / nikhileti| nikhilazarIravyApinIbhiH = nikhilaM ( samastam ) yat zarIraM ( dehaH ) tad vyApnuvantIti tacchIlAH, tAbhiH / atidUronnatAbhiH = atidUram ( ativiprakRSTam ) unnatAbhiH ( uccaabhiH)| jIrNatayA = purANatayA, vArdhakyeneti bhAvaH / zirAbhiH = nADIbhiH, iva "nADI tu dhamaniH zirA" ityamaraH / vratatimiH= latAbhiH, parigataH = pariveSTitaH / utprekSA'laGkAraH / jareti / jarAtilakabindubhiH = jarAyAM ( vArdhakye ) ye tilakabindavaH ( tilakAlakAH ), tairiva / kaNTaka:= drumatIkSNA'GgaH, AcitatanuH = AcitA (vyAptA) tanu: (zarIram ) yasya saH / utprekssaa'lngkaarH| itastata iti / itastataH = yatra tatra / paripItasAgarajala:=paripItaM (pAnaviSayIkRtam ) sAgarasya ( samudrasya ) jalaM ( salilam ) yastaH, gaganA''gataH= gaganAra ( AkAzatalAt ) AgataiH se yukta sA, U~ce prakANDoMmeM laTakanevAle vAyuse kampita, sA~pakI keculiyoMse mAno uttarIya dhAraNa kiyA huA hai, jo mAnoM dizAoMke parimANako grahaNa karatA huA bhuvanoMke bhItara bikhare hue zAkhAsamudAyase pralaya samayake tANDava nRtyameM hajAroM hAthoMko phailAye hue candrazekhara ( mahAdeva ) kA anukaraNa karaneke lie tatpara hai, jisane prAcIna honese mAnoM giraneke bhayase apane kandhoM kA AkAzameM sahArA liyA hai| jo saMpUrNa zarIrako vyApta karanevAlI aura adhika dUra taka U~cI latAoMse mAnoM vRddhatAke kAraNa U~cI nADiyoM (nasoM) se vyApta hai, jo kA~ToMse mAnoM buDhApese tilakoM ( massoM) se vyApta zarIravAlA hai, idhara udharase samudra jalako pIye hue aura AkAzameM Aye hue
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zAlmalItaruvarNanam 73 kSaNamambubhArAlasairAdrIkRtapallavarjaladharapaTalerapyadRSTazikharaH, tuGgatayA nandanavanazriyamivAvalokayitumabhyudyataH, svasamIpatinAmupari saMcaratAM gaganatalagamana-khedAyAsitAnAM ravirathaturaGgamANAM sRkkaparisrutaiH phetapaTalaH sandehita-tUlarAzibhirdhavalIkRtazikharazAkhaH, vanagajakapolakaNDUyana-lagnamada-nilIna-mattamadhukaramAlena lohazRGkhalAbandhananizcaleneva kalpasthAyinA mUlena samupetaH, koTarAbhyantaraniviSTaH sphuradbhiH sajIva iva madhukarapaTalaH, duryodhana ivopalakSita-zakunipakSapAtaH, nalinanAbha iva vanamAlopagUDhaH, navajaladharavyUha iva nabhasi darzitonnatiH, ( AyAtaiH ), zAkhAntareSu = zAkhAnAm (latAnAm ) antareSa (avakAzeSa ), nilIyamAna: ( guptarUpeNa tiSThadbhiH ), pattrarathaiH = pakSimiH, iva / kSaNaM = kaMcitkAlaM, "kAlA'dhvanoratyantasaMyoge" iti kAlasyA'tyantasaMyoge dvitIyA / ambumArA'lasaH = ambumAreNa (pItajalamareNa ) alasaH (AlasyayaktaH, mandagatibhiriti bhAvaH ), ArdrakRtapallava: ArdrakRtAni (klinnIkRtAni ) pallavAni (kisalayAni ) yaH, taiH / jaladharapaTala: = meghamamUhai:, api, adRSTazikharaH = adRSTam ( anavalokitam ) zikharam (UrvabhAgaH ) yasya saH / tuGgeti / tuGgatayA = unnatatvena / nandanavanazriyam = devendrodyAnazomAm, avalokayituM = draSTum, abhyudyataH = tatpara iva, utprekssaa| svasamIpeti / svasamIpavartinAm = svanikaTasthitAnAm, upari = UdhvaMmAge, saMcaratAM= saMcalatA, gaganatalagamanakhedAyAsitAnAM = gaganatale (AkAzatale ) yat gamanaM ( gatiH ), tena yaH khedaH ( parizramaH ), tena AyAsitAnAm (saMjAtaparizramANAm ), tAdRzAnAM ravirathaturaGgamANAM = sUryasyandanAzvAnAM, sRkkaparisrutaH = oSThaprAntapatitaH, sandehitatUlarAzibhiH = sandehitaH ( sandehaviSayIkRtaH ) tularAziH ( kApAsasamahaH ) yastaiH, tAdRzaH phenapaTala:=DiNDIrasamahaiH, dhavalIkRtazikharazAkhaH = dhavalIkRtAH ( zuklIkRtAH ) zikharazAkhA: ( UrdhvasthitavRkSamAgAH ) yasya saH / iha phenapaTala: zikharazAkhAnAM dhavalIkaraNasambandhA'bhAve'pi sambandhokteratizayoktiH, tatazca zikharazAkhAnAmatyunnatatvaM vyajyata ityalaGkAreNa vastudhvaniH / / vaneti / vanagajetyAdi:- vanagajA: (AraNyakahastinaH) teSAM kapolayoH (gaNDayoH ). kaNDUyanaM (kharjUkaraNam ) tasmin lagnAH ( saktAH ) ye madAH ( dAna-vArINi ), teSu nilInA ( avasthitA) mattAnAM ( madayuktAnAm ) madhukarANAM (bhramarANAm ) mAlA (paktiH ) yasmistena / "gostriyorupasarjanasye" tyupasarjanasya hrasvatvam / ata: lohazRGkhalAbandhananizcalena = lohasya ( ayasaH) yA zRGkhalA (nigaDaH ), tasyA bandhanaM ( niyantraNam ), tena nizcalena (sthireNa ), iva. "atha zRGkhalA / anduko nigaDo'strI syAt / " ityamaraH / kalpasthAyinA = ApralayaM tiSThatA, tAdRzena mUlana = bughnena, samupetaH= saMyuktaH / atrotprekssaa'lngkaarH| kottreti| koTarA'bhyantaraniviSTaH = koTarasya (niSkuhasya ) abhyantare ( madhyabhAge ) niviSTaH ( praviSTa :) / sphuradbhiH= saMcadbhiH , madhukarapaTala:= bhramarasamUhai., sajIvaH = zvAsAdiprANayuktaH, iva / utprekSA'laGkAraH / pakSiyoMke sadRza zAkhAoM ke bhItara chipe hue kucha samaya taka jalake bhArase mandagativAle, pallavoMko AI karanevAle meghasamUhoMse bhI jisakA zikhara ( U~cAI ) nahIM dekhA jAtA hai, jo U~cA honese mAnoM nandana kAnanakI zobhAko dekhaneke lie tatpara hai, apane samIpameM rahanevAle Upara calate hue, AkAzatalameM gamanake khedase parizrAnta sUryake rathaka ghor3oMka oSThaprAntase nikale hue jinameM kapAsarAzikA sandeha hotA thA aise phenAse jisakI coTIko zAkhAe~ sapheda kara dI gaI thIM / jo jaGgalI hAthIke kapoloMko khujalAnese lage hue, madameM sthita aura matta bhramarasamUhase mAnoM lohekI sIkar3Ike bandhanase nizcala aura pralayakAla taka rahanevAlI jar3ase yukta hai| jo koTarake bhItara praviSTa aura
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kAdambarI akhilabhuvanatalAvalokanaprAsAda iva vanadevatAnAm, adhipatiriva daNDakAraNyasya, nAyaka iva sarvavanaspatInAm, sakheva vindhyasya, zAkhAbAhubhirupaguhyeva vindhyATavImavasthito mahAn jIrNaH shaalmliivRkssH| ___ tatra ca zAkhAgreSu koTarodareSu pallavAntareSu skandhasandhiSu jIrNavalkalavivareSu ca duryodhana iti / duryodhanaH = dhRtarASTrajyeSThaputraH, iva, upalakSitazakunipakSapAtaH = upalakSitaH ( dRSTaH ), zakuno (tadAkhye svamAtule ) pakSapAtaH ( AsaktiH ) yasya saH / duryodhanena svamAtulasya zakuneH sAhAyyenaiva kapaTAte pANDavAH parAjitA iti bhAratIyamAkhyAnam / zAlmalItarupakSeupalakSitaH ( dRSTa: ) zakunInAM (pakSiNAm ) pakSANAM (chadAnAm ) pAta: (patanam ) yasminsaH / upmaa'lngkaarH| nalinanAbhaH = padmanAbhaH, kRSNaH iva, vanamAlopagUDhaH = vanamAlayA ( vanapuSpamAlayA ) yadvA "AjAnulambino mAlA sarvartRkusumojjvalA / madhye sthUlakadambADhyA vanamAleti kIrtitA // " ityaktalakSaNopetayA vanamAlayA, upagaDhaH ( AliGgitaH ) / nalinaM ( padmam ) nAbhau yasya sa nalinanAma:, "acpratyanvavapUrvAtsAmalomna" ityatra "ac" iti yogavibhAgAdanyatrApi "iti vacanasAmarthyAt" "nalinanAma" ityatrA'pi "padmanAma" iva samAsA'nto'ca pratyayaH / vRkSapakSe--vanamAlayA ( araNyapaGktayA) upagUDhaH (AcchAditaH ) / upmaa| navajaladharavyUhaH = navAH (nUtanAH ) ye jaladharAH (meghaaH)| teSAM vyUhaH (samUhaH ), iva, namasi = zrAvaNe, "namaH khaM, zrAvaNe namA" ityamaraH / darzitonnatiH = darzitA (prakAzitA ) unnatiH ( ucchAyaH ) yena saH / vRkSapakSe--namasi% AkAze, dazitonnatiH / atrA'bhaGgazleSA'laGkAraH / akhileti| vanadevatAnAM-vipinA'dhidevInAm, akhiletyAdiH - akhilaM ( samastam ) yat bhuvanatalaM ( lokatalam ) tasya nirIkSaNaM ( vilokanam ) tadarthaM prAsAda: ( devagRham ) iva utprekSA'laGkAraH / daNDakAraNyasya = daNDakavanasya, adhipatiH =svAmI, iva / utprekssaa| sarvavanaspatInAM = sarveSAM (sakalAnAm ) vanaspatInAM ( puSparahitAnAM phalamAtrayuktAnAM vRkSANAm ) / nAyaka iva adhyakSa iva, utprekssaa'lngkaarH| "vAnaspatyaH phala: puSpAttarapuSpAvanaspatiH / ityamaraH / vindhyasya = dakSiNaparvatasya, sakhA = mitram, iva / utprekssaa| zAkhAbAhubhiH = zAkhAeva bAhavaH ( bhujAH ), taiH vindhyA'TavIM = vindhyavanam : upaguhya = AliGgaya, iva, sthitaH = vidyamAnaH, mahAn = vizAlaH, jIrNaH= purANaH, zAlmalIvRkSaH= sthirAyutaruH, astIti zeSaH / "picchilA pUraNI mocA sthirAyuH zAlmaliIyoH" ityamaraH / tatra ceti / tatra = tasmin, shaalmlovRksse| zAkhA'greSu = latA'gramAgeSu, koTarodareSu = koTarANAm ( niSkuhAnAm, vRkSarandhrANAmityarthaH), udareSu ( madhyabhAgeSu ), pallavAntareSu = kisalayacalate phirate bhramarasamUhase sajIva-sA mAlUma hotA hai, jaise duryodhana zakuni ( apane mAmA ) meM pakSapAta yukta dekhA jAtA thA vaise hI jisameM zakuniyoM (pakSiyoM) kA pakSapAta (pakSakA giranA) dikhAI detA hai| jaise nalina nAbha (kRSNa) ghuTanoMtaka laTakatI huI mAlAse AliGgita the vaise hI vaha vanamAlA (vanakI pakti) se yukta hai| jaise meghasamUhakI nabha (zrAvaNa ) meM unnati ( vRddhi ) dikhAI par3atI hai, vaise hI jisakI nabha (AkAza ) meM unnati (U~cAI ) dikhAI par3atI hai| vanadevatAoMkA samasta bhuvanatala dekhaneke prAsAdake samAna, jo mAnoM daNDakAraNyakA adhipati hai, jo mAnoM samasta vanaspatiyoMkA nAyaka hai, jo mAno vindhya parvatakA mitra hai| zAkhArUpa bAhuoMse mAnoM vindhyATavIkA AliGgana karake rahA huA vizAla aura jIrNa zAlmalI (seMmala) nA makA vRkSa hai| vahA~ zAkhAoMke agrabhAgoMmeM koTaroMke bIca, pallavoMke bhItara, prakANDoM kI sandhiyoMmeM, jIrNa valkaloMke
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zukajanmavRttAntaH 75 mahAvakAzatayA vizrabdha-viracita-kulAyasahasrANi durArohatayA vigatabhayAni nAnAdezasamAgatAni zuka-zakunikulAni prativasanti sma / yaH pariNAmaviraladalasaMhatirapi sa vanaspatiravirala-dala-nicaya-zyAmala ivopalakSyate divAnizaM nilInaiH / / te ca tasmin vanaspatAvativAdyA'tivAhya nizAmAtmanIDeSu pratidinamutthAyotthAyAhArAnveSaNAya nabhasi viracitapaGktayo madakala-balabhadra-haladhara-halamukhAtkSepa-vikIrNabahusrotasamambaratale kalindakanyAmiva darzayantaH, suragajonmUlita-vigaladAkAzagaGgA-kamalinIzaGkAmutpAdayantaH, divasakara-rathaturaga-prabhAnuliptamiva gaganatalaM pradarzayantaH, saJcAriNImiva marakatasthalI madhyeSa, skandhasandhiSu = prakANDabandheSu, jINaMvalkavivareSu = purAtanatarutvakchidreSu, mahAvakAzatayA = pracurapradezatvena, visrabdhaviracitakulAyasahasrANi = visrabdhaM ( vizvAsapUrvakaM, nirbhayamiti bhAvaH ) viracitAni ( vinimitAni ) kulAyAnAM ( nIDAnAm ) sahasrANi ( bahusaMkhyA: ) yeSAM tAni, "zukazakunakulAni" ityasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi / durArohatayA = duHkhena AroDhuM zakyo durArohaH, khal pratyayaH / zukazakunikulAdhAraH zAlmalItaruriti bhAvaH / tasya bhAvastattA tayA / durArohatayA = duHkhapUrvakArohaNaviSayatveneti tAtparyam / vigatabhayAni = vigatam ( apagatam ) bhayaM ( grahaNamIti: ) yeSAM tAni / nAnAdezasamAgatAni = nAnAdezebhyaH ( anekajanapadebhyaH ) samAgatAni ( saMprAptAni ) / zukazakunikulAni = zukAH ( kIrA: ) zakunayaH ( anyasAmAnyapakSiNaH ), teSAM kulAni ( sajAtIyAH ) prativasanti sma = nyavasan / vairiti / divAnizam = ahorAtraM, vilIna:= sthitaH, yaH = zukazakunikulaH, pariNAmaviraladalasaMhatiH pariNAmena ( prAcInatvena hetunA ) viralA ( alpA ) dalasaMhatiH ( pattrasamUhaH ) yasya saH / tAdRzo'pi, saH= pUrvoktaH, vanaspatiH = zAlmalItaruH, aviraladalanicayazyAmala: = aviralAni ( nibiDAni ) yAni dalAni ( pattrANi ) teSAM nicayaH ( samUhaH ) tena zyAmala: ( nIlavarNaH ) iva, upalakSyate = avalokyate / utprekssaa'lngkaarH| te ceti / te = zukazakunayaH, agre "vicaranti sme" tyatra sambandhaH, evaM paratrA'pi / tasmin = pUrvokte, vanaspatIzAlmalItarau, AtmanIDeSu = svakUlAyeSa, nizAM= rAtrim, ativAhya ativAhya = asakRt yApayitvA, pratidinaM-pratyaham, utthAya utthAya-asakRt utthAnaM kRtvA, AhArA'nveSaNAya = makSyapadA'thaMgaveSaNAya, namasi = AkAze, viracitapaGktayaH = viracitA ( kRtA ) paGktiH ( zreNI ) yaste / __ madakaletyAdiH / madena ( madhupAnamattatvena ) kala: ( manoharaH ) yo balabhadraH (balarAmaH ), tasya yat halaM (sIram ) tasya mukham ( agrabhAgaH ) tena ya AkSepaH (AkarSaNam ) tena vikIrNAni ( vikSiptAni ) bahUni ( pracurANi ) srotAMsi (pravAhAH ) yasyAH, tAm / tAdRzIM, kalindakanyAM = kAlindI, yamunAmityarthaH / ambaratale AkAzatale, darzayantaH = AlokayantaH, iva, utprekSA'laGkAraH / suragajetyAdiH = suragajena ( devahastinA ) unmUlitA ( utpATitA), vigalantyAH ( adhaH patantyAH ) AkAzagaGgAyAH ( suradIrghikAyAH) yA kamalinI ( padminI) tasyAH zaGkAm ( sandeham ), utpAdayantaH = janayantaH, tAdRzAH te = zukazakunayaH / atra bhrAntimadalaGkAraH / vedoMmeM pracura sthAna honese vizvAsake sAtha hajAroM ghosaloMko banAne vAle, per3ameM ArohaNameM kaThinatA honese nirbhaya hokara aneka dezoMse Aye hue tote aura anya pakSiyoMke samUha nivAsa karate the| jorNa honese pattoMkI kamI rahanepara bhI dinarAta rahane vAle jina pakSiyoMse vaha ( zAlmalI) vRkSa ghane pattoMke samUhase zyAma varNavAlA-sA dikhAI detA hai| ve pakSI usa per3apara apane ghosaloMke bhItara rAtako bitA bitAkara pratidina uTha uThakara AhAra DhU~r3haneke lie AkAza meM paGkti ( katAra ) banAkara mAnoM madase manohara balarAmake halake agrabhAgase AkarSaNa karanese bikharI huI aneka dhArAoM vAlI yamunAko AkAza talameM dikhalAte hue, devatAoMke hAthI (airAvata ) se ukhAr3I gaI aura
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 kAdambarI viDambayantaH, zaivalapallavAvalomivAmbarasarasi prasArayantaH, gaganAvatataiH pakSapuTaiH kadalodalairiva dinakara-kharakara-nikara-parikheditAnyAzAmukhAni vIjayantaH, viyati visAriNI zaSpavIthImivAracayantaH, sendrAyudhamivAntarikSamAdadhAnA vicaranti sm| ____ kRtAhArAzca punaH pratinivRttyAtmakulAyAvasthitebhyaH zAvakebhyo vividhAn phalarasAn kalamamaJjarIvikArAMzca prahata-hariNa-rudhirAnurakta-zArdUlanakhakoTipATalena caJcupuTena dattvA dattvA avarokRta-sarvasnehenAsAdhAraNena guruNA'patyapremNA tasminneva kroDAntanihitatanayAH kSapAH kSapayanti sma / divasakaretyAdiH / gaganatalam =AkAzatalaM, divasakarasya (sUryasya ) yo rathaH ( syandanaH ), tasya ye turagAH ( azvAH ), teSAM prabhayA ( harita kAntyA ), anuliptam ( anulepayuktam ) iva, pradarzayantaH = pradarzanaM kurvantaH / utprekssaa'lngkaarH| saJcAriNImiti / saJcAriNoM = saJcaraNazIlAM, marakatasthalI = harinmaNibhuvaM, "gArutmataM marakatamazmagarbho hrinmnniH|" ityamaraH / viDambayanta iva = anukurvanta iva / utprekssaa| zaivaletyAdiH / ambarasarasi = ambaram ( AkAzam ) eva sara: ( kAsAraH ), tasmin / rUpakam / zaivalapallavAvalI = zaMvalasya ( zevalasya ) yA pallavA''valI ( kisalayapaGktiH ), tAm iva, prasArayanta:vistArayantaH, iva / atra rUpakamutprekSA ceti dvayoraGgAGgibhAvena saGkaraH / gaganA'vatatairiti / kadalIdala:= rambhApattra:, iva, nIlatvasAmyAditi bhAvaH / gaganA'vatata:= gagane (AkAze ) avatataH / vistRtaH ), pakSapuTa:= pattrapuTaH, dinakarakharakaranikaraparikheditAni = dinakarasya ( sUryasya ) kharA: ( tIkSNAH ) ye karAH ( kiraNA: ), teSAM nikaraH ( samUhaiH ) parikheditAni (parikhedaM gamitAni, saMtApeneti zeSaH ) tAdRzAni AzAmukhAni = digvadanAni, vIjayantaH = vyajanavAtapAtrANi kurvantaH / viyatIti / viyati = AkAze, visAriNoM = visaraNazIlAM, zaSpavIthI = bAlatRNapaGktim, AracayantaH = kurvanta iva, utprekSA'laGkAraH / sendraayudhmiti| antarikSam = AkAzaM, sendrAyudhaM = zakradhanuH sahitam, iva, "indrAyacaM zakradhanuH" ityamaraH / AdadhAnAH = kurvANAH, anekavarNasvasamUheneti bhAvaH / vicaranti sma = vyacaran, utprekSA / te= zukazakunayaH, pUrvasthaM padamidaM kartRtvenAnvitaM bhavatIti boddhavyam / kRtAhArA iti / kRtA''hArA:= kRtaH (vihitaH ) AhAraH ( bhakSaNam ) yste| zukazakunaya iti zeSaH / punaH = bhUyaH, pratinivartya = parAvRtya, AtmakulAyasthitebhyaH = AtmanaH ( svasya ) ye kulAyAH ( nIDAH ) teSu sthitebhyaH (vidyamAnebhyaH ), zAvakebhyaH= zizubhyaH, 'potaH pAkomako DimmaH pRthuka: zAvaka: zizuH / "ityamaraH vividhAn = vividhA vidhA (prakAraH) yeSAM, tAn / anekprkaaraanityrthH| phalarasAn = sasyaniryAsAn, kalamamaJjarIvikArAn = kalamAnAM (zAlidhAnyAnAm ) yA maJjayaH ( vallayaH) tAsAM vikArAn (paripAkavizeSaNa pariNatAnkaNAn ) / giratI huI AkAzagaGgAkI kamaliniyoMkI zaGkAko utpanna karate hue, AkAzatalako sUryake rathake ghor3oMkI kAntise liptake sadRza dikhalAte hue, calatI phiratI marakatabhUmi (pannekI jamIna) kA anukaraNa karate hue, AkAzarUpI-tAlAbameM mAnoM zaivAlake pallavoMkI katArako phailAte hue, AkAzameM vistRta paMkhoMse mAnoM keleke pattoMse sUryake tIkSNa kiraNasamUhase pIr3ita dizAmukhoMko paMkhA jhalate hue, mAnoM AkAzameM phaile hue bAlatRRNoM(ghAsa ) ke mArgakI racanA karate hue mAnoM AkAzako indradhanuse yukta banAte hue vicaraNa karate the| AhAra kara phira lauTakara apane ghoMsaloMmeM sthita baccoM ko mAre gaye mRgake rudhirase lAla vyAghranakhake agrabhAga (noka) ke samAna gulAbI apane caJcupuTase aneka phaloMke rasoMko aura zAlidhAnyakI mAriyoMka vikAroMko dekara sabake sneha ko mAta (kama ) karanevAle asAdhAraNa mahAn santAnasnehase usI per3ameM bhujAntaroMmeM baccoMko rakhakara rAtoMko bitAte the|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zukajanmavRttAntaH oo ekasmizca jIrNakoTare jAyayA saha nivasataH pazcime vayasi vartamAnasya kathamapi piturahamevaiko vidhivazAt sUnurabhavam / atiprabalayA cAbhibhUtA mamaiva jAyamAnasya prasavavedanayA jananI me lokaantrmgmt| abhimatajAyAvinAzazokaduHkhito'pi khalu tAtaH sutasnehAdabhyantare nigRhya paTuprasaramapi zokamekAkI matsaMvardhanapara evAbhavata / atipariNatavayAzca kuzacIrAnukAriNImalpAvaziSTa-jIrNa-picchajAla-jarjarAm avasrastAMsadezazithilAm apagatotpatanasaMskArAM prahatetyAdiH / prahataH ( vyApAditaH ) yo hariNaH ( mRgaH ) tasya rudhiraM ( raktam ) tena anuraktA ( raktavarNIkRtA ) yA zArdUlasya ( vyAghrasya ) nakhakoTi: ( nakharA'gramAgaH ) sA iva pATalaM ( zvetaraktam ), tena / upamA'laGkAraH / tAdRzena caJcapuTena = voTisampuTena, dattvA = vitIrya, adharIkRtasarvasnehena = adharIkRtaH ( nyUnIkRta: ) sarveSu ( sakaleSu padArtheSu ) snehaH ( praNayaH ) yena, tena / tAdRzena asAdhAraNena = asAmAnyena, guruNA = mahatA durdhareNa vA, apatyapremNA = santAnasnehena, tasmin eva = zAlmalItarau eva, kroDA'ntarnihitatanayAH = kroDasya ( bhujAntarasya ), antaH ( abhyantare ) nihitAH ( nyastAH ) tanayAH (AtmajAH ) yaste tAdRzAH zukazakunayaH, kSapAH = rAtrI:, kSapayanti sma = yApitavanta:, "laT sme" iti "sma' padena yoge bhUtA'thaM laT / atra zukazakunInAmapatyaviSayaka ratitvena bhAvakAvyam / "taduktaM = "saJcAriNaH pradhAnAni devAdiviSayA ratiH / bhAvaH proktaH "iti sAhityadarpaNaH / "na nA kroDaM bhujA'ntaram / " triyAmA kSaNadA ksspaa|" ityumayatra cA'maraH / ekasminniti / ekasmin, jINaMkoTare purANaniSkuhe, "niSkuhaH koTaraM vA nA" ityamaraH / jAyayA saha = mAryayA samaM, nivasataH = nivAsaM kurvataH, pazcime = carame, vayasi = avasthAyAM, vArdhakya iti bhAvaH / vartamAnasya = vidyamAnasya, kathamapi = kenA'pi prakAreNa, mahatA kaSTeneti bhAvaH / pituH = janakasya, vidhivazAt = bhAgyavazAt, aham, eka:= ekAkI, sUnuH = sutaH, abhavam = abhUvam / atiprabaleti / mama, jAyamAnasya = utpadyamAnasya, "SaSThI cA'nAdare "iti bhAvalakSaNe sssstthii| eva, atiprabalayA = atizayadRDhayA, prasavavedanayA = prasUtivyathayA, me = mama, jananI = prasUH, paraloka = lokA'ntaram, agamat = gatA, gamla dhAtorluG / cler|| abhimtetyaadiH| abhimatA ( abhISTA) yA jAyA (mAryA) tasyA vinAzena ( maraNena) duHkhitaH = pIDitaH, api / khalu = nizcayena / tAtaH = janakaH, sutasnehAt = tanayavAtsalyAt hetoH / paTuprasaraM = paTuH ( tIvraH ) prasaraH ( vistAraH ) yasya, taM, tAdRzaM zokaM = manyum, api, abhyantare = antaHkaraNe, nirudhya = avarudhya, ekAkI = eka eva, ekAkI, eka zabdAt "ekAdAkiniccA'sahAye" iti AkinicpratyayaH / "ekAkI tveka ekk:"| ityamaraH / matsaMvarddhanaparaH = mama (sutasya ) saMvarddhanaM ( poSaNam ), "pratyayottarapadayothe"ti uttarapade pare'smacchabdasya madAdezaH / matsaMvarddhane paraH ( tatparaH ) / abhavat = abhUt / atipariNateti / atipariNatavayAH = atipariNatam ( atizayapakvam ) vayaH ( avasthA) yasya saH, ativRddha iti bhAvaH / kuzacIrA'nukAriNoM = kuzaM ( darbhaH ) cIraM ( valkalam ) tat anukaroti ( viDambayati ) tacchIlA, tAm "pakSasantatim' ityasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi / upamA'laGkAraH / alpA'vaziSTetyAdiH = alpam ( stokam ) avaziSTaM ( zeSayuktam ) yat jINaM (jarjaram ) picchajAlaM ( bahasamUhaH ) tena jarjarA ( jIrNA ), tAm / avasrastAM'sadezazithilAm = avasrastaH ( galitaH ) eka jIrNa koTara ( vRkSake sUrAkha ) meM bhAryAke sAtha nivAsa karate hue vRdbhAvasthAmeM vartamAna mere pitAkA kisI prakAra bhAgyavaza meM hI eka putra huaa| mere janmake samayameM utpanna pravala prasUti-vedanAse merI mAtA paraloka gii| abhISTa patnIke maraNake zokase duHkhita hokara bhI mere pitA putrake snehase phailate hue zokako bhI bhItara hI dabAkara akele hI mere saMvarddhanameM tatpara hue| atyanta vRddha ( mere pitA) kuza aura vRkSake valkalake sadRza, thor3A
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 kAdambarI pakSasantatim udvahan, upArUDhakampatayA santApakAriNImaGgalagnAM jarAmiva vidhanvan, akaThorazephAlikAkusuma-nAla-piJjareNa kalamamaJjarI-dalana-masRNita-kSINopAntyalekhena sphuTitAgrakoTinA caJcapuTena, paranIDapatitAbhyaH zAlivallarIbhyastaNDulakaNAnAdAyAdAya vRkSamUlanipatitAni ca zukakulAvadalitAni phalazakalAni samAhRtya paribhramitumazakto mAjhamadAt / pratidivasamAtmanA ca madupabhaktazeSama akarodazanam / ekadA tu prabhAtasandhyArAgalohite gaganatale, kamalinI-madhurakta-pakSasampuTe vRddhahaMsa iva mandAkinIpulinAdapara-jalanidhi-taTamavatarati candramasi, pariNata-raGka-roma-pANDuni vrajati yo'sadezaH ( skandhapradeza: ) tasmin zithilAm (zlathAm ) / apagatotpatanasaMskArAm = apagataH ( vigataH, vArdhakyeneti bhAvaH ) utpatanasya ( uDDayanasya ) saMskAra: ( vegaH ) yasyAM, tAM = tAdRzIm pakSasantati = patrasamuham, udvahana = dhArayan / upArUDheti / upArUDhakampatayA = upArUDhaH ( prAptaH ) kampaH ( vepathuH) yasya saH, tasya mAvastattA, tayA hetunA / santApakAriNI = pIDAvidhAyinIm, aGgalagnAM = dehA'vayavasambaddhAM, jarAm = vRddhA'vasthAm iva, pakSasantati, vidhunvan = kampayan, nivAraNA'rthamiti zeSaH / utprekSA'laGkAraH / akaThoretyAdiH = akaThoram ( akaThinam, komalamiti bhAvaH ), yat zephAlikAkusumaM (nirguNDIpuSpam ) tasya nAla: ( daNDaH ) sa iva piJjara:=piGgalavarNaH, tena / kalamaJjarItyAdiH = kalamasya ( zAlivizeSaraya ) yA maJjarI (vallarI) tasyA dalanaM (vidAraNam ) tena masRNitA (snigdhIkRtA ) kSINA ( prAhakSayA ) upAntyalekhA (prAntarAji: ) yasya tena / sphuTitA'grakoTinA = sphuTitA ( vizIrNAM ) agrakoTi: ( agryanizitamAgaH ) yasya, tena / tAdRzena caJcapuTena / paranIDapatitAbhyaH = pareSAm ( anyeSAm ) yAni nIDAni ( kulAyA: ) tebhyaH patitAmyaH ( srastAbhyaH ) azaktivazAditi bhAvaH / zAlivallarIbhyaH = dhAnyavizeSamaJjarImyaH, taNDulakaNAn = annavizeSalezAn, AdAya AdAya = vAraM vAraM gRhItvA / vRkSamUlanipatitAni =tarumUlavisrastAni, zukakulA'vadalitAnizukAnAM ( kIrANAm ) kulAni ( sajAtIyAni ),taiH, avadalitAni ( khaNDitAni ) / phalazakalAnisasyamkhaNDAni, ca, mamAhRtya = avacitya, paribhramituM = paribhramaNaM kartum, azaktaH = asamarthaH san, mahyaM = tanUjAya, adAt = dattavAn, "DudAJ dAne" iti dhAtorluG "gAtisthAghupAbhUbhya: sicaH parasmaipadeSu" iti sico luka / evaM pratidivasaM = pratyaham, AtmanA=svayaM, ca / madupabhuktazeSa = madupabhuktAt ( madbhakSitAt ) zeSam ( avaziSTam ), azanaM = bhakSaNam, akarot = kRtavAn / ekadeti / ekadA = ekasmin samaye, "mRgayAkolAhaladhvanirudacarat" ityanvayaH / prabhAtasandhyArAgalAAhata = prabhAtasya ( prAtaHkAlasya ) yA sandhyA ( sandhivelA ) tasyA yo rAgaH ( lohityam ) tena lohite ( raktavarNe), gaganatale = AkAzatale. kamalinImadhuraktapakSapuTe = kamalinyAH (padhinyAH) madhuH ( rasa: ) tena raktam ( aruNavarNam ) pakSapuTaM ( chadasampuTam ) yasya, tasmin, vRddhahaMsa avaziSTa jINa paMkhasamUhame jarjara aura zithila jhuke hue kandhemeM zithila, ur3aneke vegame rahita paMkhoMko dhAraNa karate hue kampayukta honeme mAnoM santApa karane vAlA aGgoMmeM lagna bur3hApeko samAna pakSapaGkti ko kampita karate hue komala nirguNDI puSpake nAlaka samAna pIle, zAlidhAnyakI maJjarIke vidAraNase snigdha aura kSINa prAntapaktivAle TI huI nokavAle cancupuTame anya ghosaloMse girI huI dhAnya vizeSakI maJjariyoMse cAvalake dAnoMko le, lekara paMr3ake nIce gire hue zukasamUhase khaNDita phaloMke Tukar3oMko ikaTThA kara calane meM asamartha hokara mujhe dete the / pratidina svayam bhI mere khAkara bace hue aMzase bhojana karate the| ekavAra prAtaH kAlakI sandhyAkI lAlimAma lAla AkAzameM kamalinIke rasame lAla paloMvAle vRddha haMsake samAna candramAke AkAzagaGgAke retIle kinArese pazcima samudrake taTapara utaranepara vRddha raGaku (mRgavizeSa ) ke
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 kathAmukhe-prabhAtavarNanam vizAlatAmAzAcakravAle gajarudhira-rakta-harisaTA-lohinIbhiH pratapta-lAkSika-tantu-pATalAbhirAyAminIbhiH azizirakiraNadIdhitibhiH padmarAgazalAkAsammArjanIbhiriva samutsAya'mANe gaganakuTTimakusumaprakare tArAgaNe, sandhyAmupAsitumuttagazA'valambini mAnasasarastIramivAvatarati saptarSimaNDale, taTagata-vighaTita-zukti-sampuTaviprakIrNamaruNakara-preraNAdhogalitamuDugaNamiva muktAiva = jaratkalahaMsa iva / candramasi = candre, mandAkinIpulinAt = AkAzagaGgAsakatAt, aparajalanidhitaTam = aparaH ( anyaH pazcima iti bhAvaH ) yo jalanidhiH ( samudraH ) tasya, taTam ( tIram ), avatarati = avarohati sati, atra vRddhahaMsa ivetyatropamAlaGkAraH / pariNateti / pariNataraGkaromapANDuni = pariNataH ( vRddhaH ) yo raGkuH ( mRgavizeSaH ) tasya roma ( loma ) itra pANDu ( zuklam ), tasmin / "pANDurnA nRpatau site'' iti medinii| AzAcakravAle = diGmaNDale, "dizastu kakubha: kASThA AzAtha haritazca taaH|" iti "cakravAlaM tu maNDalam" iti cA'maraH / vizAlatAM = vistIrNatAM, vrajati = gacchati sati, timirApagameneti bhAvaH / atra luptopamA / __ gajeti / gajarudhiretyAdiH = gajarudhireNa ( hastizoNitena ) raktAH (lohitAH) yA harisaTAH (siMhakesarA. ) tA iva lohinyaH ( raktavarNAH ) tAbhiH / atra rudhiraraktayorApAtataH punaruktipratotyA punaruta vadAmAsaH, sa yathA sAhityadarpaNe-- "ApAtato yadarthasya paunaruktyena bhAsanam / punaruktavadAmAsaH sa minnakArazabdagaH // " iti "harisaTAlohinomiH' ityatropamA cetyanayoraGgA'GgimAvena saGkarA'laGkAraH / prataptalAkSikatantupATalAmiH = prataptAH ( santaptA: ) ye lAkSikAH ( jatuvikArotpannAH ) tantavaH ( sUtrANi ) ta iva pATalA: ( raktavarNAH ), tAbhiH / atropamA'laGkAraH / AyAminIbhiH = vistArayuktAmiH, azizirakiraNadIdhitibhiH = azizirA: ( uSNA: ) kiraNAH ( razmayaH ) yasya, tasya sUryasyeti bhAvaH, dIdhitibhiH (prmaabhiH)| padmarAgazalAkAsammAjinomiH = padmarAgatya (lohitakamaNeH ) zalAkAH ( iSokAH ), tAsAM sammAjinIbhiH ( zodhanIbhiH ) iva, "saMmArjanI zodhano syAt" ityamaraH / atrotprekSA'laGkAra. / gaganakuTTimakusumaprakare = gaganam ( AkAzam ) eva kuTTimaM ( nibaddhA bhUH ), tasmin, yaH kusumaprakara: ( puSpasamUhaH ), tasmin / tArAgaNe = nakSatrasamUhe, samutsAryamANe = dUrIkriyamANe sati / atra tArAgaNe kusumaprakaratvAropasya gagane kuTTimatvAropo nimittamiti paramparitarUpakam / "yatra kasyacidAropo parAropasya kAraNam / tatAramparitam" iti sAhityadarpaNaH / sandhyAmiti / uttarAzAvalambini = uttarAzAm (udIcIm ) avalambate (Azrayate) tacchIlaM tasmin, saptarSimaNDale = marIcyAditArakAsamUhe, saptarSayo yathA-- "marIciraGgirA atri: pulastyaH pulahaH kratuH / vasiSThazceti saptate jJeyAcitrazikhaNDinaH // " iti / sandhyAM prAtaH sandhyAm, upAsitum = abhivanditum, iva, mAnasasarastIraM = mAnasasarovarataTam, avatarati = avarohati sati / taTagateti / pUrvetare = pUrva itaro yasmAttasmin, pazrima iti bhAvaH / bahuvrIhitvAnna sarvanAmatA / udanvati = samudre, taTagatetyAdiH = taTagatAni ( tIrasthitAni ) vighaTTitAni ( sphuTitAni) yAni lomake samAna dizAsamUhake vizAlatAko prApta karanepara, hAthIke rudhirase lAla siMhake kesarakI samAna lAla aura tapAye gaye lAkhake tantuoMke samAna gulAbI lambI sUrya-kiraNoMse mAnoM padmarAga ratnakI salAiyoMkI jhAr3a se AkAzarUpa pharzake puSpasamUhake samAna nakSatragaNoMke dUra kiye jAnepara sandhyAvandanake lie uttara dizAmeM laTake hue saptarSi maNDalake mAnasasarovarameM utarane para pazcima samudra ke kinArepara sthita phUTI huI sIpiyoMse bikhare gaye
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 kAdambaro phalanikaramudvahati dhavalitapulinamudanvati pUrvetare, tuSArabinduSiNi vibuddhazikhikule viz2ambhamANakezariNi kariNI-kadambaka-prabodhyamAna-samadakariNi kSapAjalajaDakesaraM kusumanikaramudayagirizikharasthitaM savitAramivoddizya pallavAJjalibhiH samutsRjati kAnane, rAsabha-romadhUsarAsu vanadevatAprAsAdAnAM tarUNAM zikhareSu pArAvatamAlAyamAnAsu dharmapatAkAsviva samunmiSantISu tapovanAgnihotradhUmalekhAmu, avazyAyazIkariNi lulitakamalavane ratikhinnazaktisampuTAni ( muktAsphoTasampuTAni ) tebhyo vikoNam ( itastato vikSiptam ) / aruNakarapreraNA'dhogalitam = aruNasya (sUryasya ) karaH ( kiraNaH ) yA preraNA ( nodanam ), tayA adhogalitam (nimnapatitam ), uDugaNam iva - nakSatrasamUham iva, muktAphalanikaraM - mauktikasamUham / dhavalitapulinaM = zuklIkRtasakataM yathA tathA udvahati = dhArayati sati, "yasya ca mAvena bhAvalakSaNam" iti saptamI / atroddugnnmivetytrotprekssaa'lngkaarH| tuSAreti / atha kAnanaM vizeSayati / tuSArabinduvarSiNi = tuSArasya ( tuhinasya ) ye bindava: (pRSatAH ) tadvarSiNi ( tadRSTikArake ), vibuddhazikhikule = vibuddhaM ( jAgaritam ) zikhikulaM ( mayUrasamUhaH ) yasmistasmin / vijRmmamANakesariNi = viz2ammamANAH (vizeSajammAM kurvantaH) kesariNaH (siMhAH) yasmistasmin / kariNItyAdi:- kariNInAM (hastinInAm ) kadambakaM ( samUhaH ), tena prabodhyamAnA: ( prabodhaM prApyamANAH ) samadA: (dAnajalasahitAH ) kariNaH (hastinaH) yasmistasmin / tAdRze kAnane = vne| kSapeti / kSapAjalajaDakesaraM = kSapAyAH ( rajanyAH ) jalena ( tuSArayuktasalilena ) jaDAni ( zItalAni ) kesarANi (kijalkAH ) yasmistam / "tadvadarthAH suSImaH ziziro jaDaH / tuSAraH zItala: zIto himaH saptA'nyaliGgakAH // " ityamaraH / tAdRzaM kusumanikara = puSpasamUham, udayagirizikharasthitam = udayagireH ( udayaparvatasya ) zikhare ( zRGge) sthitaM ( vidyamAnam ) savitAraM = sUryam, uddizya iva = uddezaM kRtvA iva / pallavA'JjalimiH = pallavAni (kisalayAni) eva aJjalayaH ( hastasampuTA: ), taiH / samutsRjati = samarpayati sati / atroddizyeveti kriyotprekSA, 'pallavAJjalaya' ityatra rUpakaM samAsoktizcetyeteSAmaGgAGgibhAvena saGkarA'laGkAraH / rAsabheti / rAsabharomaghUsarAsu = rAsabhasya ( gardamasya ) romANi ( lomAni ) tAni iva dhasarAH (dhUmravarNAH ), tAsu / vanadevatAprAsAdAnAM = vanadevatAnAM (kAnanadevonAm ) prAsAdA: ( UrdhvamavanasvarUpAH ), teSAm / tarUNAM = vRkSANAM, zikhareSu = uccamAgeSu, pArAvatamAlAyamAnAsu = pArAvatAnAM ( kapotAnAm ) mAlAyamAnAmu ( mAlAvan = paGktivat AcarantISu ), tapovanAgnihotraghamalekhAsu-tapovaneSu ( munyAvAseSu ) yAni agnihotrANi (agnyAdhAnakarmANi ) teSAM dhUmalekhAsu (dhUmazreNISu ), dharmapatAkAsu iva = puNyasUcakavaijayantISu iva, samunmiSantISu samutsarpantISu / atra rAsamaromadhasarAsvityatra upamA, pArAvatamAlAyamAnAsvityatra kyaGgatopamA, dharmapatAkAsvivetyatrotprekSA cetyeteSAmaGgAGgibhAvena saGkaraH / avazyAyeti / avazyAyasIkariNi = avazyAyaH (himam ) tatsIkariNi, "mAtarizvanI" tyasya vizeSaNAni (tadambukaNayukte ), "avazyAyastu nIhArastuSAra" ityamaraH / lulitakamalamotiyoMke dAnoMko mAnoM sUryako kiraNoMse nIce girAye hue nakSatrasamUha dhAraNa kara rahA hai aisA pratIta hotA thaa| vanameM osakI bUdoMkI vRSTi ho rahI thI. moroMkA jhuNTa jAga cukA thA, hAthI jamuhAI le rahe the, hathiniyoMse madavAle hAthI jagAye jA rahe the| vana rAtake jalase zItala kesaravAle puSpasamUhako udaya parvatakI coTomeM sthita sUryako uddezya kara mAnoM pallavarUpa aJjaliyoMse arpaNa kara rahA hai aisA pratIta hotA thaa| vanadeviyoMke prAsAdarUpa vRkSoMkI coTiyoM meM gadheke rooMkI samAna dhUsara tapovanake agnihotrakI dhUmarekhAe~ mAno kabUtaroMkI patikI
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-prabhAtavarNanam zabarasImantinI-svedajalakaNApahAriNi vanamahiSa-romanthaphenabinduvAhini calitapallava-latAlAsyopadeza-vyasanini vighaTamAna-kamalakhaNDa-madhusIkarAsAvarSiNi kusumAmodatarpitAlijAle nizAvasAnajAtajaDimni manda-mandasaJcAriNi pravAti prabhAtike mAtarizvani, kamalavanaprabodhamaGgalapAThakAnAm ibhagaNDaDiNDimAnAM madhulihAM kumudodareSu ghaTamAna-dalapuTa-niruddhapakSasaMhatInAmuccaratsu huGkAreSu, prabhAtaziziravAyvAhatamattaptajaturasAzliSTa pakSmamAlamiva sazeSavane = lulitaM ( kampitam ) kamalavanaM yena tasmin / ratakhinnetyAdiH0 = ratena ( nidhuvanena ) khinnA: ( khedaprAptAH ) yAH zabarasImantinyaH ( mleccha jAtivizeSaramaNyaH ) tAsAM svedajalakaNAn (dharmajalabindUna ) apaharatIti tacchIlastasmin, tadapaharaNazIla ityarthaH / vanamahiSetyAdiH 0 = vanamahiSANAM ( sarimANAm ) romanthaH ( carvitacarvaNam ) tasya phenabindavaH (DiNDorapRSatAH) tAn vahatIti ( dhArayatIti ) tacchIlastasmin / calitetyAdiH = calitAH ( kampitAH ) pallavAH ( kisalayAni ) yAsAM tAH, tAdRzyo yA latA ( vallyaH ) tAsAM lAsyaM ( nRtyam ) tasya upadezaH (zikSaNam ), tasmin vyasanini (Asakte ) / vighaTamAnetyAdiH / vighaTamAnaM (vikAsaM prApnuvan ) yat kamalakhaNDaM ( padmasamUhaH ) tasya yat madhu ( puSparasaH ) tasya zIkarANAm ( kaNAnAm ) AsAra: (dhArAsampAta: ) tadvarSiNi ( tadvarSaNazIle ) / kusumAmodatapitAlijAle = kusumAmodena (puSpasaurabheNa ) tapitam ( prINitam ) alijAlaM ( bhramarasamUhaH ) yena tasmin / nizA'vasAnajAtajaDimni = nizA'vasAnena ( rAtrisamAptyA ) jAtaH ( utpannaH ) jaDimA ( zaityam ) yasya tasmin / "pRthvAdibhya imanijvA" iti sUtreNa jaDazabdAdimanicpratyayaH / mandamandasaJcAriNi = zanaiH zanaiH saJcaraNazIle, prAbhAtike = prAtaHkAlamave, mAtarizvani = vAyau, pravAti = pravahati sati / "zvasanaH sparzano vAyurmAtarizvA sadAgatiH / " ityamaraH / kamaleti / kamalavanetyAdiH = kamalavanasya ( padmakAnanasya ) prabodhe ( jAgaraNe, vikasana iti bhAva: ) maGgalapAThakAnAM ( stutipAThakAriNAm ), etena kamalavanasya prabhutvaM bhramarANAM banditvaM vyaGgayam / ibhagaNDaDiNDimAnAm = ibhagaNDeSu ( hastikapoleSu ), DiNDimAnAm ( vAdyavizeSasvarUpANAM, DiNDimavacchandakAriNAmiti bhAvaH ), tAdRzAnAM madhulihAM = bhramarANAM, kumudodareSu = kumudAnAm ( karavANAM, kamalavizeSANAm ) udareSu ( madhyabhAgeSu ) / ghaTamAnetyAdi:0 = ghaTamAnAni ( saGkocaM prApnuvanti ) yAni dalapuTAni ( pattrakozAH ) teSu niruddhA ( nibaddhA ) pakSasaMhatiH ( patattrasamUhaH ) yeSAM, teSAm / madhulihAM = bhramarANAm / huGkAreSu = huGkAradhvaniSu, uccaratsu = guJjatsu / atra madhuliTtsu maGgalapAThakatvAropaH zAbdaH, kamalavane prabhutvAropastvArtha ityekadezavivartirUpakam, imagaNDaDiNDimAnAmityatra niraGgakevalarUpakam, anayomitho'napekSayA sthiteH saMsRSTiralaGkAraH / "mitho'napekSayateSAM sthitiH saMsRSTirucyate" iti sAhityadarpaNe / prabhAteti / UvaretyAdiH / USarA ( tRNarahitA ) yA zayyA ( zayanasthAnam ), tayA dhUsarA (dhUmravarNA ) kroDaromarAjiH (bhujAntaralomapaGktiH ) yeSAM, teSu / vanamRgeSu = araNyahariNeSu, samAna athavA dharmapatAkAoMkI samAna pratIta hokara phaila rahI thiiN| osakI bUMdoMse yukta, kamalavanako hilAnevAlI, ratise khinna zabarastriyoM ke pasIne ke kaNoMko sukhAnevAlI, jaGgalI bhaisoMkI jugAlIke phenakI bUMdoMko vahana karanevAlI, hilate hue pallavoMse yukta, latAoMke nRtyake upadezameM vyasanavAlI, khilate hue kamaloMke madhu kaNoMko lagAtAra barasAnevAlI, phUloMke saurabhase bhauroMko tRpta karanevAlI, rAtrikI samAptise zItala, manda-manda bahanevAlI prAtaHkAlakI havAke calanepara, kamalavanako jagAneke lie maGgalapAThaka, hAthiyoMke kapoloMmeM DiNDima ( vAdya )ke samAna, saGkucita pattoMke kozoMmeM baddha paGkhoMvAle bhauroMke guana karanepara, Upara ( tRNarahita ) zayyAse dhUsara bhujAntarakI romapaGktise yukta vanamRgoMke prAtaHkAlakI ThaNDI havAse tADita, mAno tapAye gaye lAkSArasase cipakAye gaye palakoMse yukta, 6 kA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 kAdambarI nidrAjihmitAraM cakSurunmIlayatsu zanaiH zanairUSarazayyA-dhUsarakroDaromarAjiSu vanamRgeSu, itastataH saJcaratsu vanacareSu, vijRmbhamANe zrotrahAriNi pampAsaraH kalahaMsakolAhale, samullasati natitazikhaNDini manohare vanagajakarNatAlazabde, krameNa ca gaganatalamavarato divasakaravAraNasyAvacUlacAmarakalApa ivopalakSyamANe maJjiSThArAgalohite kiraNajAle, zanaiHzanairudite bhagavati savitari, pampAsaraHparyanta-taru-zikhara-saJcAriNi adhyAsita-girizikhare divasakarajanmani hRtatAre punariva kapIzvare vanamabhipatati bAlAtape, spaSTe jAte pratyUSasi, nacirAdiva pramAtetyAdi: = pramAtasya (prAtaHkAlasya ) ya: ziziravAyuH ( zItavAtaH ) tena Ahatam ( tADitaM spRSTamiti bhAvaH ) / uttaptetyAdi:0 = uttaptaH ( santaptaH ) yo jaturasaH ( lAkSAdravaH ) tena AzliSTA (AliGgitA, saMyojiteti mAva: ), pakSmamAlA ( nayanalomapaGktiH ) yasya tat, iva, sazeSanidrA jihmatAraM = sazeSA ( sA'vazeSA ) yA nidrA ( svApakriyA ), tayA jihmA ( vakrA ) tArA ( kanInikA ) yasya tat / tAdRzaM cakSuH = netraM, zanaiH zanaiH = mandaM mandam, unmIlayatsu =vikAsayatsu satsu / atra kriyotprekssaa| itastata iti / itastataH = yatra tatra, vanacareSu = araNyacAriSu / saJcaratsu = saJcaraNaM kurvatsu / zrotrahAriNi = karNAkarSake, madhuratayeti bhAvaH / pampAsaraHkalahaMsakolAhale = pampAsarasi (pampA''khyakAsAre ) kalahaMsAnAM ( kAdambAnAM, haMsavizeSANAm ) kolAhale ( kalakale ), viz2ammamANe = prasarati sati / natitazikhaNDini = nartitAH ( nATitA: ) zikhaNDinaH ( mayUrA: ) yena tasmin / manohare = cittAkarSake, vanagajakarNatAlazabde = vanagajAnAm (araNyahastinAm ) karNatAlazabde = ( zrotratADanadhvanau ), samullasati = saMprasarati sati / atra gajakarNatAlazabda meghavani buddhvA harSeNa mayUrA natyantIti bhrAntimAn "sAmyAdatasmistadbuddhiAntimAnpratimotthitaH / " iti sAhityadarpaNaH / krameNeti / krameNa =paripATayA, gaganatalam = AkAzatalam, avatarataH = ArohataH, divasakaravAraNasya =divasakaraH (sUryaH ) vAraNaH ( gajaH ) iva, tasya, avacUlacAmarakalApe =avanatA cUlA ( agram ) yasya saH, DalayorabhedAt ivacUDa: (adhomukhaH ) cAmarakalApa: (prakIrNakasamUhaH ), tasmin, iva, maJjiSThArAgalohite = maJjiSThA ( vikasA ) tasyA rAgaH ( lauhityam ) tena iva lohitam ( raktavarNam ), tasmin / "maJjiSThAvikasA jiGgI" ityamaraH / kiraNajAle = mayUkhasamUhe. upalakSyamANe = dRzyamAne sati / atra dvayorupamayoraGgAGgibhAvena sngkraa'lngkaarH| bhagavatiaizvaryasampanne, savitari = sUrye, zanaiH zanaiH = mandaM mandam / udite = udayaprApte sati / pampAsara iti / pampAsara ityAdiH = pampAsarasaH (pampA''khyakAsArasya ) paryantatarUNAM (prAntasthitavRkSANAm ) zikhareSu (Urdhva bhAgeSu ) saJcarati (gacchati ) iti taccholastasmin / adhyAsitagirizikhare = adhyAsitam ( Azritam ) girizikharaM (parvatazRGgam ) yena, tasmin / divasakarajanmani = divasakarAt (sUryAt ) janma ( utpattiH ) yasya, tasmin, hutatAre = hRtAH ( dUrIbhUtAH ) tArAH ( nakSatrANi ) yena tasmin, bAlAtapapakSe'yamarthaH / sugrIvapakSe tu-hRtA ( apa avazeSa nidrAse tirachI putalIvAle netrako kholane para, vanacaroMke idhara-udhara saMcaraNa karanepara, kAnoMko AkRSTa karanevAle pampAsarovarake kalahaMsoMke kolAhalake bar3hanepara, mayUroMko nacAne vAle manohara hAthiyoMke kAnake tADanakA zabda phailanepara maJjiSThA ( majITha ) kI lAlimAke samAna lAla, kiraNasamUhake kramase AkAza meM utarate hue sUryarUpa hAthIke adhomukha caMvarake samAna dikhAI denepara, bhagavAn sUryake dhIre-dhIre uganepara, pampAsarovarake prAntasthita vRkSoMkI coTiyoMpara saMcaraNa karanevAle, parvatakI coTIkA Azraya lenevAle sUryase utpanna, ( sugrIva pakSameM sUryaputra,) tArAoM ( suprIva pakSameM tArA ) kA haraNa karanevAle, sUryake nava Atapake mAnoM phira vAnarezvara ( sugrIva )
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-mRgayAvarNanam divasASTamabhAgabhAji spaSTabhAsi bhAsvati bhRte, prayAtepu ca yathAbhimatAni digantarANi zukakaleSa, kalAya-nilInanibhata-zaka-zAvakasanAthe pi ni:zabdatayA zanya iva tasmina vanaspatI, svanIDAvasthita eva tAte, mayi ca zaizavAdasaJjAtabalasamudbhidyamAnapakSapuTe pituHsamopattini koTaragate, sahasaiva tasmin mahAvane saMtrAsitasakalavanacaraH sarabhasamutpatatpatatripakSa TazabdasantataH bhIta-karipota-cItkArapIvaraH pracalitalatAkula-mattAlikulakkaNitamAMsala: paribhramaduddhoNavanavarAha-ravaghargharAH giriguhA-supta-prabuddha-siMhanAdopabRMhitaH, kampayanniva tarUn bhagorathAvatA-- mANagaGgApravAhakalakala bahalo bhItavanadevatANito mRgayAkolAhaladhvanirudacarat / hatA) tArA ( tArAkhyA vAlipatnI ) yena, tasmin / bAlA''tape = nUtanasUryadyote, kapIzvare vAnarA'dhipatau, iva, punaH = bhUyaH, vanam = araNyam, abhipatati = AkrAmati sati / atra pUrNo pamA'laGkAraH / pratyUSasi =prAtaHkAle, spaSTa = vyakte, jAte= bhate sati / nacirAdiveti / mAsvati = sUrye, nacirAdiva = alpakAleneva, divasA'STamabhAgamAji = divasasya (dinasya ) aSTamabhAgaH ( caturghaTikAtmakAM'za: ) taM bhajati ( Azrayate) iti, tasmin / "bhajo NviH" iti NvipratyayaH / ata eva spaSTa mAsi = spaSTA ( vyaktA ) bhAH ( kAntiH ) yasya tasmin, bhUte = saMvatte sati / atrotprekSA'laGkAraH / prayAteSviti / zukakuleSu = korasamUheSa, yathA'bhimatAni = yatheSTAni, digantarANi = AzAvibhAgAn, prayAteSu = gateSu satsu / / kulAyeti / kulAyeSu ( nIDeSu, "kulAyo noDamastriyAm" ityamaraH ), nilInAH ( guptAH ) nibhRtAH ( nizcalA: ) ye zukazAvakAH ( kIrazizavaH ) taiH sanAthe'pi ( saMyukte'pi ) / niHzabdatayA = nIravatvena, zUnya iva = pakSirahita iva, tasmin = pUrvokte, vanaspatau = zAlmalIvRkSe / atrotprekSA' laGkAraH / tAte= matpitari, svanIDA'vasthita eva = nijakulAyasthita eva, zaizavAt = bAlyAt, asajAtetyAdi: = asaJjAtam ( anutpannam ) balaM ( zaktiH, utpatanazaktiriti bhAvaH ) yasya saH tathA samudbhidyamAnam ( samutpadyamAnam ) pakSapuTaM ( patattrapuTam ) yasya saH, tasmin / mayi-vaizampAyane, pitu:=tAtasya, samIpavatini = nikaTasthe, koTa ragate = niSkuhaprApte sati / / sahasaveti / sahasA = akite, eva, tasmin = pUrvokta, mahAvane = araNyAnyAM, "mRgayAkolAhaladhvanirudacarat" ityatra sambandhaH / saMtrAsitasakalavanacaraH = saMtrAsitA: (trAsaM prApitAH ) sakalAH ( samastAH ) vanacarA: ( araNyacAriNaH ) yena saH / saramasetyAdi: = sarabhasaM ( savegam ) samutpatantaH ( uDDIyamAnAH ) ye patatriNaH ( pakSiNaH ) teSAM pakSapuTAni ( patatrapuTAni ), teSAM zabdaiH ( dhvanimiH ) santataH ( vistIrNaH ), bhotakaripotacItkArapIvaraH = mItA: ( trastAH ) ye karipotAH ( kalamAH ) teSAM cItkArAH ( bhayadyotakadhvanayaH ) / taiH pIvaraH ( puSTaH, samRddha iti bhAvaH ) / pracaliteti / pracalitAH ( kampitAH ) yA latA: ( vallyaH ), tAsu AkulAH ( vyAkulAH ) mattAH (kSIbAH ) ye alayaH (bhramarA: ) teSAM kulaM (samUhaH ) tasya kvaNitaM (guJjanam ) tena mAMsala: (pusstt:)| paribhramadityAdi: paribhramantaH ( paritaH saJcarantaH ) uddhoNA: ( unnatanAsAH ) ye vanameM praveza kara rahe haiM, aisA pratIti karAnepara, prAtaHkAlake spaSTa honepara, alpakAlameM hI sUryake dinake aSTama bhAga(cAra ghar3I) ko prApta karanepara unakI prabhA spaSTa pratIta honepara, totoMke abhISTa dizAoMke bhAgoMmeM jAnepara, ghosaloMmeM chipe hue nizcala zuka zizuoMse yukta honeparabhI niHzabda honese usa per3a (zAlmalI ) ke pakSirahitake samAna pratIta honepara, mere pitAke apane ghoMsalemeMhI rahanepara, aura bacapanase ur3anekI zaktise rahita, para sahasA ugatehue paMkhoMvAle mere, pitAke samIpa koTarameM rahanepara, usa mahAvanameM samasta vanacaroMko saMtrasta karAnevAlA, vegapUrvaka ur3anevAle pakSiyoMke paMkhoMke zabdoMse vyApta, Dare hue hAthiyoMke baccoMke cItkAra zabdase puSTa, kampita latAmeM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI AkarNya ca tamahamazrutapUrvamupajAtavepathurarbhakatayA jarjarita-karNavivaro bhayavihvala: samIpattinaH pituH pratIkArabuddhayA jarAzithilapakSapuTAntaramavizam / anantaraJca 'sarabhasamito gajayUthapati-lulita-kamalinI-parimala:; itaH kroDakula-dazyamAna-bhadramustA-rasAmodaH, itaH karikalabha-bhajyamAna-sallakI-kaSAya-gandhaH; ito nipatita-zuSkapattramarmaradhvaniH, ito vanamahiSa-viSANa-koTikuliza-bhidyamAna-valmIkadhUli:, ito mRgavanavarAhAH ( araNyazUkarA: ) teSAM rava: ( zabda: ) tena gharghara: ( ghargharAtmakA'sphuTadhvaniyuktaH ) / giriguhetyAdi: 0 = giriguhAsu ( zailakandarAsu) suptaprabuddhA: ( prAk suptAH = nidrANAH, pazcAt, prabuddhAH = jAgaritAH ), "pUrvakAlakasarvajaratpurANanavakevalAH samAnA'dhikaraNena" iti samAsaH, tAdRzAH ye siMhAH ( kesariNaH ) teSAM ninAdaH ( garjanazabdaH ) tena upabRMhitaH ( vRddhigataH ) / takhna = vRkSAn, kampayan iva = kampayuktAnkurvan iva / bhagIratheti / bhagIrathena ( sUryavaMzotpannena rAjavizeSeNa ) avatAryamANaH (adhastAdAnIyamAnaH) yo gaGgApravAhaH (viSNupadIsrotaH ), tasya ya: kalakala: ( kolAhalazabdaH ) tena bahala: ( prbhuutH)| bhItavanadevatA''karNitaH = bhItAH ( trastAH ) yA vanadevatAH ( araNyadevyaH ) / tAmiH, AkarNitaH (zrutaH ) atropamotprekSayoH saMsRSTi: / mRgayAkolAhaladhvaniH= AkheTa-kalakalazabdaH / udacarat = udatiSThat / Akayeti / aham, azrutapUrvam = anAkarNitapUrva, taM = mRgayAkolAhaladhvanim, AkarNya = zrutvA / arbhakatayA = zizutvena, upajAtavepathuH = saMjAtakampaH / jarjaritakarNavivaraH =jarjaritaM ( vidIritam ) karNavivaraM (zrotracchidram ) yasya saH / bhayavihvala:= trAsaviklavaH / samIpavartinaH= nikaTasthitasya, pituH = janakasya, pratIkArabuddhayA = mayanivAraNamatyA, jarAzithilapakSapuTAntaraM = jarayA ( visrasayA ) zithilaM ( zlatham ) yat pakSapuTaM ( patatrayugalam ) tasya antaram ( antaH ) avizam = praviSTavAn / anantaraM =pitapakSapUTAbhyantarapravezA'nantaraM, "kolAhalamazRNavam" iti pazcAdvatipadAmyAM, sambandhaH / kolAhalaprakArAnAha __sarabhasamityAdi / itaH = asminpradeze, sarabhasaM = savegaM, gajayUthapatItyAdiH = gajayUthapatibhiH ( hastisamUhazreSThaH ) lulitAH ( marditAH ) yAH kamalinyaH ( padminyaH ) tAsAM parimalaH ( vimardotpannasugandhaH ) / prasaratIti zeSaH, ato'tra gajAH santItibhAvaH, evameva anyatrApi te te'numIyanta ityUhaH / itaH, kroDakuletyAdiH = kroDakulaH ( vanavarAhasamUhai: ) dazyamAnAH ( bhakSyamANAH ) yA madramustAH ( gundrAH, bhASAyAM tu "nAgaramothA" iti prasiddhAH ), tAsAM rasaH (dravaH ) tasya AmodaH ( sugandhaH ), ato'tra varAhAH santIti zeSaH / "syAdbhadramustako gundrA" ityamaraH / itaH, karikalabhetyAdiH= karikalamaH ( hastizAvakaH ) majyamAnAH ( AmadyamAnAH ) yAH sallakya: ( gajamakSyalatAvizeSAH ), tAsAM kaSAyagandhaH ( tuvaragandhaH ), itaH, nipatitazuSkapattramarmaradhvaniH= nipatitAni ( vRkSacyutAni ) vyAkula aura matta bhramarasamUhake gujanase bar3hA huA ghUmate hue U~cI nAsikAvAle jaGgalI sUaroMke zabdase kaThora, parvatakI guphAoMmeM sokara jAge hue siMhake garjanase bar3hAyA gayA, jo mAnoM vRkSoMko kampita kara rahA thA, bhagIrathase utArI gaI gaGgAke pravAhake kalakalake samAna ghanA, DarI huI vanadevatAoMse sunAgayA zikArakA kolAhala zabda utpanna huaa| pahale kabhI nahIM sune gaye usa zabdako sunakara maiM bAlaka honese kA~pakara jarjarita karNavivaravAlA, aura bhayase vihvala hokara pratIkArakI buddhise nikaTameM rahe hue pitAke bur3hApese zithila paMkhoMke bhItara ghusa gyaa| isake vAda vegake sAtha yahA~ hA~thiyoM ke svAmIse madita kamalinIkA gandha hai| yahA~ jaGgalI sUaroMse cabAI jAtI huI nAgaramothAke rasakA gandha hai, yahA~ hAthIke baccoMse tor3I jAtI huI sallakI latAkA kasailA gandha hai, yahA~
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe--zabaramRgayAvarNanam 85 kadambakam ito vanagajakulam, ito vanavarAhayUtham, ito vanamahiSavRndam, itaH zikhaNDi - maNDala-virutam, itaH kapiJjala - kula-kalakUjitam, itaH kurarakula-kvaNitam, ito mRgapatinakhabhidyamAna- kumbha- kuJjara-rasitam, iyamArdra- paGkamalinA varAhapaddhatiH, iyamabhinava - zaSpakavala-rasazyAmalA hariNa - romantha- phena-saMhatiH, iyamunmada - gandhagajagaNDa- kaNDUyana-parimalanilIna-mukharamadhukara-virutiH, eSA nipatitarudhirabindu sikta - zuSkapattra-pATalA rurupadavI, etadvirada-caraNa- mRdita yAni zuSkapattrANi ( nIrasapalAzAni ) teSAM marmaradhvani: ( marmarazabdaH ), itaH, vanamahiSetyAdiH 0 = vanamahiSANAM ( vipinasairibhANAm ) viSANakoTaya: ( zRGgA'grANi ) kulizAni ( vajrANi ) iva, taiH bhidyamAnaM ( vidAryamANam ) yat valmIkaM ( vAmalUraH, koTarAzIkRtamRttikApuJjo vA) tasya dhUli : ( raja: ), itaH, mRgakadambakaM = hariNayUtham / ita:, vanagajakulaM = vanagajAnAm, ( araNyahastinAm ) kulam ( sajAtIya samUhaH ) / itaH, vanavarAhayUthaM = vanavarAhANAm ( AraNyakazUkarANAm ) yUtham (vRndam ) / itaH, vanamahiSavRndaM vanamahiSANAm ( AraNyakasairibhANAm ) vRndam ( samudAya : ) / itaH, zikhaNDimaNDalavirutaM = zikhaNDimaNDalasya ( mayUrasamUhasya ) virutam ( zabda: ) / itaH kapiJjalakulakalakUjitaM = kapiJjalAnAM ( gauratittiroNAM cAtakAnAM vA ) yat kulaM ( sajAtIyasamUhaH ), tasya, kalakUjitam ( madhurarutam ) / itaH kurarakula kvaNitam = kurarakulasya ( utkrozapakSisamUhasya ) kvaNitam ( vAzitam ), "utkrozakurarau samau" ityamaraH / itaH, mRgapatItyAdiH = mRgapatInAM (sihAnAm ) nakhA: ( nakharA : ) taiH, bhidyamAnA: ( vidAryamANAH ) kumbhA: ( mastaka - piNDAH ) yeSAM teSAM kuJjarANAM ( hastinAm ) rasitam ( Akranditam ) / iyam = eSA, ArdrapaGkamalinA = Ardra : ( klinna: ) yaH paGkaH ( kardama: ), tena malinA ( malImasA ), varAhapaddhati:: araNyazUkaramArgaH / iyam, abhinavetyAdiH 0 = abhinavAni ( acirotpannAni ) yAni zaSpANi ( bAlatRNAni ) teSAM kavala: ( grAsaH ) tasya rasaH ( dravaH ) tena zyAmalA ( kRSNavarNA ), hariNa - romanthaphenasaMhatiH=hariNAnAM ( mRgANAm ) yo romanthaH ( carvitacarvaNam tasya phenasaMhatiH ( DiNDIrasamUhaH ) / iyam, unmadetyAdiH 0 = gandhapradhAno gajo gandhagajaH, "zAkapArthivAdInAM siddhaya uttarapadalopasyopasaMkhyAnam" iti madhyamapadalopI samAsaH / gandhagajalakSaNaM pAlakApye yathA = " yasya gandhaM samAghrAya na tiSThanti pratidvipAH / taM gandhahastinaM prAhurnRpatervijayAvaham // " iti / = unmadAH ( utkaTamadAH ) ye gandhagajAH ( gandhayuktahastinaH), teSAM gaNDakaNDUyanena ( karaTakaNr3tyA ) ya: parimala: ( vimardottha AmodaH ) tasmin nilInA: ( avasthitAH ) mukharA: ( zabdAyamAnAH ) madhukarA: ( bhramarAH), teSAM viruti: ( jhaGkAra: ) / eSA nipatitetyAdiH 0 = nipatitA: ( bhuvi trastA : ) ye ruSirabindavaH ( raktapRSatAH ) taiH siktAni ( ukSitAni ) yAni zuSkapattrANi ( nIrasapalAzAni ) tai: pATalA ( zvetaraktA ), rurupadavI = rurUNAM ( mRgavizeSANAm ) padavI ( mArga : ) / etat samIpataravata, dviradetyAdi : 0 = dviradAnAM ( hastinAm ), caraNai: ( pAdaiH ) mRditaM ( saMcUrNitam ) gire gaye sUkhe pattoMkI marmara dhvani ho rahI hai / yahA~ jaGgalI bhaisAMke sIMgokI nokoM rUpI vajroMse bhedI jAtI huI valmIka ( miTTIke Dhera ) kI dhUla hai, yahA~ mRgoMkA jhuNDa hai, yahA~ jaGgalI hAthiyoM kA giroha hai / yahA~ jaGgalI sUaroMkA jhuNDa hai, yahA~ jaGgalI bhaiMsoMkA jhuNDa hai, yahA~ mayUrasamUhakI AvAja ho rahI hai, yahA~ cAtakoMke jhuNDakA manohara kUjita hai, yahA~ kurara pakSiyoMke jhuNDakI dhvani ho rahI hai, yahA~ siMhake nAkhUnase kumbha ( mastakapiNDa ) ke bhede jAnese hA~thIkA cItkAra zabda hai, yahA~ gIlI kIcar3ase malina sUarakA mArga hai, yaha naI ghAsako kaurake rasase sAMvalA mRgoMkI jugAlIkA phenasamUha hai, yaha utkaTa madavAle gandhapradhAna hA~thiyoMke gaNDasthalameM khujalAne se hue sugandhameM lIna zora karanevAle bhauMroMkA jhaGkAra hai / yaha gire hue rudhira vinduoMse sIMce gaye sUkhe pattoMse gulAbI ruru
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 kAdambarI viTapa - pallavapaTalam etat khaDgikulakrIDitam eSa nakhakoTi - vikaTavilikhitavikaTa-pattralekho rudhirapATalaH karimauktikadanturo mRgapatimArgaH, eSA pratyagraprasUtavanamRgIgarbha - rudhira-lohinI bhUmiH, iyamaTavoveNikAnusAriNI pakSacarasya yUthapatemaMdajalamalinA saJcAra vIthI, camarIpaGktiriyamanugamyatAm, ucchuSkamRga- karISa-pAMsulA tvaritataramadhyAsyatAmiyaM vanasthalI, taruzikharamAruhyatAm, AlokyatAM digiyam, AkarNyatAmayaM zabdaH, gRhyatAM dhanuH, avahitaiH sthIyatAm, vimucyantAM zvAnaH' ityanyonyamabhivadato mRgayAsaktasya mahato janasamUhasya tarugahanAntaritavigrahasya kSobhitakAnanaM kolAhalamazRNavam / viTapapallavAnAM ( vRkSakisalayAnAm ) paTalam ( samUha: ) / etat khaDgikulakrIDitaM = khar3a - khaDgikulasya ( gaNDakasamUhasya ) krIDitam ( krIDAsthalam ) / krIDanti asminniti "kto'dhikaraNe ca dhauvyagatipratyavasAnArthebhya" iti sUtreNA'dhikaraNe ktapratyayaH / eSaH, nakhakoTItyAdi : 0 = nakhakoTibhiH ( nakharA'graiH ), vikaTA : ( vikRtA: ) vilikhitA: ( citritA : ) pattralekhA : ( pattrAkRticihnAni ) yasmin saH / rudhirapATala: = rudhireNa ( raktena ) pATala: zvetarakta: ), karimauktikadaladanturaH = kariNAM ( hastinAm ) yAni mauktikadalAni ( muktAkhaNDAni ) taiH dantura : ( unnatA''nataH ) viSama iti bhAva: / mRgapatimArgaH = siMhapadavI / eSA = samIpatarasthitA, pratyagretyAdiH 0 = pratyagraprasUtA ( navaprasavinI ) yA vanamRgI ( araNyahariNI ) tasyA garbha rudhireNa ( bhrUNaraktena ) lohinI ( raktavarNA ), bhUmiH = pRthivI / iyamiti / pakSacarasya = yUthasaMcaraNazIlasya, yUthapateH = svavargazreSThasya hastina iti bhAva: / madajalamalinA = - dAnasalilamalImasA, aTavIveNikA'nukAriNo = vanabhUmi kezabandhA'nukaraNazIlA, iyam, saJcAravIthI = saJcaraNapaddhatiH / iyam = eSA, camarIpaGktiH = camaramRgIzreNI, anugamyatAm = anuvrajyatAm / ucchuSkamRgakarISapAMsulA = ucchuSkAni ( vAnAni, atipurAtanAnIti bhAvaH ) yAni mRgakarISANi ( hariNapurISANi ), tai: pAMsulA ( sarajaskA ), iyaM vanasthalI = araNyA'kRtrimabhUmiH, tvaritataraM = zIghrataram adhyAsyatAm = AzrIyatAm / taruzikharaM = vRkSordhva pradezaH, AruhyatAm = ArohaNaviSayIkriyatAm / iyaM = sammukhasthA, dik = dizA, AlokyatAM = dRzyatAm / ayaM, zabdaH = dhvaniH, AkarNyatAM = zrUyatAm / dhanuH = kArmukaM gRhyatAm = AdIyatAM, pazupakSyAdivadhAyeti zeSaH / avahitaiH = sAvadhAnaiH, yuSmAbhiH, sthIyatAm = avasthAnaM kriyatAm / zvAnaH = kukkurAH, vimucyantAM : bandhanAnmuktAH kriyantAm / AkheTayogyajantuvadhAyeti zeSaH / iti - pUrvoktaprakAreNa, anyonyaM=parasparam, abhivadataH = bhASamANasya, mRgayA''saktasya = AkheTakrIDAtatparasya tarugahanA'ntaritavigrahasya = taruNAM ( vRkSANAm ) yat gahanaM ( vanam ) tena antarita: ( vyavahitaH ) vigraha: ( zarIram ) yasya, tasya / mahataH = vizAlasya, janasamUhasya = lokavRndasya | kSobhitakAnanaM = kSobhitaM ( saJcAlitam ) kAnanaM ( vanam ) yena, tam / tAdRzaM kolAhalaM = kalakalam, azRNavam = zrutavAn / = ( mRgavizeSa ) kA mArga hai / yaha hAthI ke pairAse rode gaye vRkSoMke pallavoMkA samUha hai / yaha gaiMDoMka samUhakA krIr3AsthAna hai / yaha nAkhUnoM kI nokoMse vikRta aura citrita patraka AkArakaM cihnoMvAlA, rudhirase gulAbI hAthI ke motiyoMke khaNDoMse U~canIca (viSama ) siMhakA mArga hai, yaha tatkSaNa byAI gaI vanamRgIke garbhaka rudhirase lAla bhUmi hai, yaha vanabhUmikI coTIkA anukaraNa karane vAlA samUhameM rahane vAle hAthiyoMke garoha ke mukhya hA~thIke mada jalase malina saJcAramArga hai / isa camaramRgIkI paGktikA anugamana karo, sUkhe mRga ke purISoMse dhUlavAlI isa vanasthalIkA zIghra Azraya karo, per3oMkI coTIpara car3ho, isa dizAko dekhalI, isa AvAjako suno, dhanuSako grahaNa karo / sAvadhAna ( hoziyAra ) hokara khar3e ho jAo, zikArI kuttoMko chor3a do, isa prakAra paraspara bhASaNa karate hue, zikAra meM Asakta aura per3oMke vanameM chipe hue zarIravAle vizAla janasamUhakI vanako saJcAlita karanevAlI kolAhaladhvaniko maiMne sunA /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 kathAmukhe-zabarasanyavarNanam ___ atha nAticirAdevAnulepanArdra-mRdaGgadhvanidhIreNa girivivara-vijRmbhita-pratinAdagambhIreNa, zabara-zara-tADitAnAM kesariNAM ninAdena, saMtrasta-yUtha-muktAnAmekAkinAJca saJcaratAmanavaratakarAsphoTamizreNa jaladhara-rasitAnukAriNA gajayUthapatInAM kaNThagajitena, sarabhasa-sArameyavilupyamAnAvayavAnAmAlola-tarala-tArakANAmeNakAnAJca karuNa-kUjitena, nihitayUthapatInAM viyoginInAmanugata-kalabhAnAJca sthitvA sthitvA samAkarNya kalakalamutkarNapallavAnAmitastataH paribhramantInAM pratyagra-pativinAzazokadIrpaNa kariNInAM cItkRtena, katipaya-divasa-prasUtAnAJca khaDgidhenukAnAM trAsa-paribhraSTa-potakAnveSiNInAmunmuktakaNThamArasantInAmAkranditena, taruzikhara atha - kolAhalazravaNA'nantaraM, nA'ticirAt eva = alpakAlena eva, "savaMtaH pracalitamiva tadaraNyamamavat" ityanvayaH / anulapenA''rdramRdaGgadhvAnadhAreNa = anulepanena ( dravadravyalepena ) AdraH (klinnaH ) yo mRdaGgaH ( murajaH ) tasya dhvaniH (dhvAnaH ) sa iva dhIraH ( gambhoraH ). tena / girivivaretyAdiH = girivivareSu ( parvataguhAsu ) vijRmbhitaH ( vistIrNaH ) yaH pratinAdaH ( pratidhvaniH) tena gambhIraH ( gabhIraH ), tena / zabarazaratADitAnAM zabarANAM ( mlecchavizeSANAm ) zara: ( bANe tADitAnAM ( prahRtAnAm ) kesariNAM ( siMhAnAm ), ninAdena =zabdena / saMtrasteti / saMtrastayUthamuktAnAM = saMtrastam ( udvignam ) yat yUthaM ( samUhaH ), tasmAt muktAnAm ( tyaktAnAm ), ekAkinAm ( ekakAnAm ) ca, saMcaratAM=bhramatAm, gajayUthapatInAM = hastisamahanAyakAnAm, anavaratakarAsphoTamizreNa = anavarataM (nirantaram ) yaH karAsphoTa: (zaNDA''ghAta: ). tena mizreNa ( saMvalitena ), jalaghararasitA'nukAriNA = jaladharasya ( meghasya ) yat rasitaM ( gajitama) tadanukAriNA ( tadviDambanazIlena, tattulyeneti bhAvaH ) kaNThagajitena = galabRMhitena / ____ sarabhaseti / saramasAH ( vegayuktAH ) ye sArameyAH ( zvAnAH, saramAyA: = zunyAH apatyAni, "strIbhyo Dhak" iti Dhak ), taiH vilupyamAnAH ( vinAzyamAnAH ) avayavAH ( aGgAni ) yeSAM teSAm / AlolataralatArakANAm = Alole ( samantAccaJcale ), tarale ( mAsvare ) tArake ( kanInike ) yeSAM, teSAm / eNakAnAM= mRgANAM ca karuNakUjitena- shokpuurnndhvninaa| nihateti / nihatayUthapatInAM = nihatAH ( vyApAditAH, AkheTazIriti zeSaH ) yUthapatayaH ( samUhanAyakAH ) yAsAM, tAsAm / viyoginInAM pativirahitAnAm, anugatakalabhAnAm = anugatAH (kRtA'nugamanAH ) kalabhAH ( karizAvakAH) yAsAM, tAsAm / sthitvA sthitvA, muhamaharavasthAna kRtvA / kalakalaM = kolAhalaM, samAkaNyaM zrutvA, utkarNapallavAnAm = unnate karNapallave ( zrotrakisalaye ) yAsAM, tAsAm / itastataH = yatra tatra, paribhramantInAM = paribhramaNaM kurvatInAm / tAzInAM kariNInAM = hastinInAM, pratyagrapativinAzazokadogheNa= pratyagraH (sadyomavaH) yaH pativinAzaH ( svAmimaraNam ) tena yaH zokaH ( manyuH ) tena dogheNa ( vistRtena ) cItkRtena = cItkArazabdena / katipayeti / katipayadivasaprasUtAnAM = katipaye ( kiyantaH ) ye divasA: (dinAni ) : "apavarge tRtIyA" iti tRtiiyaa| prasUtAnAM (kRtaprasavAnAm ), trAsaparibhraSTapotakA'nveSiNInAM = taba kucha samayake anantara anulepanase gIle pakhAvajakI AvAjake samAna gambhIra, parvatakI guphAoMmeM phailI huI pratidhvanise gambhIra, zabaroMke bANoMse tADita siMhoMke dahAr3ase, saMtrasta garohase bichur3e hue aura akele calate hue lagAtAra Vr3oMke prahArase mizrita meghake garjanakA anukaraNa karanevAle hAthIke jhuNDoMke nAyakoMke kaNThake garjanase, vegavAle zikArI kuttoMse noce gaye aGgoMvAle, atyanta caJcala aura camakIlI putaliyoMvAle mRgoMke karuNa zabdase, mAre gaye hA~thiyoMke jhuNDake nAyakoMkI viyoginI evam baccoMse anugata, tathA ruka ruka kolAhala zabda sunakara karNapallavoMko U~ce karanevAlI ghUmatI huI usI kSaNa patike vinAzake zokase dIrgha hathiniyoMke cItkAra zabdase, kucha dina Age byAI huI, trAsase bichur3e hue baccoMko DhU~r3hanevAlI aura galA phAr3akara cillAtI huI gair3iyoMke rodana
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 kAdambarI samutpatitAnAmAkulAkulacAriNAJca pattrarathAnAM kolAhalena, rUpAnusAra-pradhAvitAnAJca mRgayUNAM yugapadatirabhasapAda-pAtAbhihatAyA bhuvaH kampamiva janayatA caraNazabdena, karNAntAkRSTajyAnAJca madakala-kurarakAminI-kaNThakUjitakalazabalitena zaranikaravarSiNAM dhanuSAM ninAdena, pavanAhatikvaNitadhArANAmasInAJca kaThina-mahiSa-skandhapIThapAtinAM raNitena, zunAJca sarabhasavimuktaghargharadhvanInAM vanAntaravyApinA dhvAnena sarvataH pracalitamiva tadaraNyamabhavat / trAsena ( mayena ) paribhraSTA: ( naSTAH ) ye potakAH ( zizavaH ), tAn anviSyanti ( gaveSayanti ) iti tacchIlAstAsAm / ataeva unmuktakaNTham = unmukta: (parityaktaH) kaNThaH ( lakSaNayA-kaNThasvaraH ) yasmin karmaNi tadyathA tatheti kriyAvizeSaNam / ArasantInAm = ucca dantInAM, khaDagidhenakAnAM= gaNDakasahacarINAM, "gaNDake khaGgakhaGginau" ityamaraH / Ananditena = rodndhvninaa| taruzikhareti / taruzikharasamutpatitAnAM =taruzikharebhyaH ( vRkSolamAgebhyaH ) samutpatitAnAm ( samuDDInAnAm ) AkulAkulacAriNAm = AkulAkulam ( atizayAkulaM) yathA tathA caranti ( bhramanti ) taccholAsteSAm / tAdRzAnAM pattrarathAnAM = pakSiNAM, "patatpattrarathA'NDajAH" ityamaraH / kolAhalena = kalakalazabdena / rUpeti / rUpA'nUsArapradhAvitAnAM = rUpANAm (magANAM, tattatpazanAm iti bhAvaH, "rUpaM mRge'pi vijJeyam' iti halAyudhaH ) anusAreNa ( anusaraNena) pradhAvitAnAM ( kRtadhAvanAnAm ), mRgayUNAM = vyAdhAnAM, "vyAdho mRgavadhAjIvo mRgayulubdhako'pi sa'' ityamaraH / yugapat = ekadA eva, atiramasapAdapAtA'bhihatAyAH = atiramasena ( vegA'tizayena ) ye pAdapAtA: (caraNanyAsA: ), tai: abhihatAyAH (tADitAyAH), bhuvaH = bhUmeH / kampam iva = vepathum iva, janayatA = utpAdayatA / caraNazabdena = paaddhvninaa| karNAnteti / karNAntAkRSTajyAnAM = karNAntam (zrotrendriyaparyantam ) AkRSTA ( kRtAkarSaNA ) jyA ( guNaH ) yeSAM, teSAm / madakaletyAdiH = madena ( mattabhAvena ) kalA: ( manoharAH ) yAH kurarakAminyaH ( utkrozamAryAH) tAsAM kaNThakUjitaM ( galarutam ) tadiva kala: ( avyaktamadhuradhvaniH) tena zabalitena (citritena, mizriteneti bhaavH)| atropmaa'lngkaarH| zaranikaravarSiNAM-bANasamUhavarSaNazIlAnAM, dhanuSAM =cApAnAM, ninAdena - dhvninaa| pavaneti / pavanasya ( vAyoH ) AhatyA ( AghAtena ) kvaNitA ( zabditA ) dhArA ( tIkSNabhAgaH ) yeSAM teSAm / kaThinamahiSaskandhapIThapAtinAM kaThinAH ( kaThorAH) mahiSANAM ( lulAyAnAm ) skandhAH ( aMsA: ) eva pIThAni ( sthalAni ) teSu patantIti tacchIlAsteSAm ( patanazIlAnAm ). tAdRzAnAm asInAM = khaDgAnAM, raNitena = dhvAnena / zanAmiti / sarabhasavimuktaghargharadhvanInAM = saramasaM (vegapUrvakam ) vimuktaH ( saMtyaktaH ) ghargharadhvaniH ( gharghareti dhvaniH ) yaH, teSAm / zunAM = sArameyANAM, vanAntaravyApinA = kAnanamadhyavyApanazIlena, dhvAnena = ninadena, sarvata:=paritaH, pracalitam iva = kampitam iva, tat araNyaM = kAnanam ! abhavat - abhUt / pracalitamivetyatra kriyotprekssaa| zabdase peDoMkI coTIse ur3e hue ati Akula hokara ghUmanevAle pakSiyoMke kalakala zabdase, pazuoMkA anusaraNa kara dauDe hue vyAdhoMke ekahI vAra pAdanyAsoMse tADitA pRthivIke mAnoM kampako utpanna karanevAlI caraNadhvanise. kAnataka khIMcI gaI pratyaJcAvAle madase manohara kuraroMkI mAdAoMke kaNTha zabdake samAna avyakta madhuradhvanise mizrita, bANoMko barasAnevAle dhanuSAMkI TaGkAradhvanise, vAyuke AghAtase bajanevAlI dhAravAle bhaisoMke kaThora kandheke sthAnapara paDanevAle khagoMkI AvAjase, vegake sAtha gharghara dhvaniko nikAlane vAle zikArI kuttoMkI vanake bhItara vyApta honebAlI bhAvAjase vaha jaGgala mAnoM cAroM orase kampita huaa|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe - zabarasainyavarNanam 89 acirAcca prazAnte tasmin mRgayAkalakale, nirvRSTa-mUka jaladhara- vRndAnukAriNi mathanAvasAnopazAntavAriNi sAgara iva stimitatAmupagate kAnane, mandIbhUtabhayo'hamupajAtakUtUhalaH piturutsaGgAdISadiva niSkramya koTarastha eva zirodharAM prasAryyaM santrAsa - tarala-tArakaH zaizavAt kimidamityupajAta didRkSastAmeva dizaM cakSuH prAhiNavam / abhimukhamApatacca tasmAdvanAntarAdarjuna bhujadaNDa-sahasra - viprakIrNamiva narmadApravAham, anilacalitamiva tamAlakAnanam, ekIbhUtamiva kAlarAtrINAM yAmasaGghAtam, aJjanazilA - stambha sambhAramitra kSitikampa-vighUrNitam, andhakArapuJjamiva ravikiraNAkulitam, antakaparivAramiva paribhramantam avadArita rasAtalodbhUtamiva dAnavalokam, azubha karma-samUha = acirAcceti / acirAcca = alpakAlena ca / tasmin = pUrvavaNite, mRgayAkalakale = AkheTakolAhale, prazAnte = zAntimupagate, nirvRSTamUkajaladhara vRndA'nukAriNi = nirvRSTaM ( niHzeSeNa kRtavarSam ) ata eva mUkaM ( stanitarahitam ) yat jaladharavRndaM ( meghasamUhaH ), tat anukaroti ( viDambayati ) tacchIlaM tasmin kAnane vane, mathanA'vasAnopazAntavAriNi = mathanasya ( viloDanasya ) avasAnam ( antaH ), tasmin upazAntaM ( svasvarUpA'vasthitam ) vAri ( jalam ) yasmistasmin, tAdRze sAgara iva = samudra iva, stimitatAM = nizcalatAm upagate = prApte sati, mandIbhUtabhayaH = mandIbhUtam ( alpabhUtam ) mayaM ( bhotiH ) yasya saH, ahaM pituH = janakasya, utsaGgAt = aGkAt, ISat iva = stokam iva, niSkramya = nirgatya, viyujyeti bhAvaH / koTarastha eva = niSkuhasthita eva / zirodharAM = grIvAM, prasArya = vistArya, saMtrAsataralatAraka: = saMtrAsena ( bhayena hetunA ) tarale ( caJcale ) tArake ( kanInike ) yasya saH / zaizavAt = bAlyAddhetoH, idam - sadyo dRzyamAnaM kim iti = evam, upajAtadidRkSaH = upajAtA ( samutpannA ) didRkSA ( darzanecchA dizaM = kASThAM prati, cakSuH = netraM prAhiNavaM preSitavAn / sthiteH saMsRSTiralaGkAraH / ) yasya saH / tAdRzaH san tAmeva, ihopamA luptopamayomitho narapekSyeNa 1 abhimukhamiti / tasmAt = pUrvoktAt vanA'ntarAt = araNyamadhyabhAgAt, "abhimukhamApatat zabarasainyamadrAkSam" iti vAkyena sambandhaH / arjunetyAdiH 0 = arjunasya ( kArtavIryasya ) ye bhujadaNDAH ( bAhudaNDAH ) teSAM sahasraM ( dazazatI) tena viprakIrNam ( itastataH paryastam ) narmadApravAham iva = revAsrota iva, " zabarasainyam" ityasya vizeSaNamevaM paratrA'pi / anilacalitaM = : vAyukampitaM, tamAlakAnanam iva = tApicchavanam iva / upamAlaGkAraH / ekIbhUtamiti / ekIbhUtam = ekatrasthitaM, kAlarAtrINAM = pralayasamayanizAnAM yAmasaMghAtam iva = praharasamUham iva, utprekSAlaGkAraH / aneti / kSitikampavighUrNitaM = kSitikampena ( bhUkampena ) vighUrNitam ( calitam ), aJjanazilAstambha-sammAram iva = aJjanazilAnAM ( kajjalapASANAnAm ) ye stambhA: ( sthUNAH ) teSAM sambhAram ( samUham ), iva / ihopamAlaGkAraH / andhakAreti / ravikiraNAkulitaM = ravikiraNa ( sUrya razmibhi: ) Akulitam ( abhibhUtam ) andhakArapuJjam iva = timirasamUham iva / utprekSA'laGkAraH / = 7 thor3e hI samaya meM zikArakA zoragula zAnta honepara, vanake pracura vRSTi kara nIrava meghasamUhakA anukaraNa karanepara, aura mathanasamApti meM zAnta jalavAle samudrake samAna banake nizcala ho jAnepara, bhayake kucha manda ho jAne se kutUhalake kAraNa pitAkI goda se kucha bAhara nikalakara koTarapara hI rahakara garadana phailAkara trAsase caJcala putaliyoMvAlA hokara bacapana ke kAraNa yaha kyA hai ? isa prakAra dekhanekI icchA se usI dizA meM maiMne dRSTi DAlI / usa vanake bhItara se kArtavIrya ke hajAroM bAhuoM se bikhare hue narmadApravAhake samAna, vAyuse kampita tamAlavanake samAna, pralayakAlakI rAtriyoM ke ikaTThe hue praharasamUhake tulya, bhUkampa se cAlita kajjalazilAoMke stambhasamUhake sadRza, sUrya kiraNase abhibhUta andhakArake tulya, bhramaNa karate hue yamarAjake parivArake samAna, vidArita pAtAlase
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI mivaikatra samAgatam, aneka - daNDakAraNyavAsi - munijana - zApa - sArthamiva saJcarantam, anavarata zaranikara-varSa - rAma-nihata-khara-dUSaNa - balanivahamiva tadapadhyAnAt pizAcatAmupagatam, kalikAlabandhuvargamitra saGgatam, avagAhaprasthitamiva vanamahiSayUtham, acala-zikhara-sthita-kesari-karAkRSTi - patana vizIrNamiva kAlAbhrapaTalam akhilarUpa - vinAzAya dhUmaketujAlamiva samudgatam, andhakAritakAnanam, anekasahasrasaMkhyam, atibhayajanakam, utpAta - vetAlavrAtamiva zabarasainyamadrAkSam / antaketi / paribhramantaM = paribhramaNaM kurvantam, antakaparivAram iva = yamaparijanam iva / utprekSA'laGkAraH / avadAriteti / avadAritarasAtalodbhUtam = avadAritaM ( bheditam ) yat rasAyAH ( pRthivyAH ) talam ( adhobhAga:, pAtAlamityarthaH ) tasmAt udbhUtaM ( prakaTIbhUtam ) dAnavalokam iva = danusantAnasamUham iva, utprekSA / azubheti / ekatra = ekasmin sthAne, samAgataM = saMmilitam, azubhakarma samUham iva = pApakAryaMsamudAyam iva, utprekSA / aneketi / saMcarantaM = bhramantam / aneketyAdi : 0 = aneke ( bahava: ) daNDakAraNyavAsina: ( daNDakavanavAsazIlAH ) ye munijanA: ( tApasalokAH ) teSAM zApasArtham iva = = dureSaNAvAkyasamUham iva, utprekSA / anavarateti / tadapadhyAnAt = tasya ( rAmasya ) apadhyAnAt ( duzcintanAt ) pizAcatAM = bhUtavizeSabhAvam upagataM = saMprAptam, anavaratetyAdi: 0 = : anavarataM ( nirantaram ) ye zaranikarA: ( bANasamUhAH ) tadvarSI ( tadvarSaNazIlaH ) yo rAmaH ( zrIrAmacandraH ) tena nihato ( vyApAdito ) yau kharadUSaNau ( tadAkhyarAkSasavizeSau ), tavoH balanivaham iva ( senAsamUham iva ), utprekSA / kalikAleti / ekatra = ekasmin sthAne, saMgataM = militam, kalikAlabandhuvargam ivakalikAlasya ( kaliyugasya ) bandhuvargam ( bAndhavasamUham ) iva, utprekSA / avagAheti / avagAhaprasthitam=avagAhaH ( majjanam ) tadarthaM prasthitaM ( kRtaprasthAnam ), vanamahiSayUtham = araNyasairimasamUham, iva / utprekSA'laGkAraH / acaleti / acalazikharetyAdiH 0 = acalazikhare ( parvatazRGge ) sthitaH ( vidyamAnaH ) yaH kesarI ( siMhaH ) tasya karAbhyAm ( hastAbhyAm ) yA AkRSTi : ( AkarSaNam ) tayA yat patanaM ( bhraMzaH, bhUmAviti zeSaH ) tena vizIrNam ( saMjAtavizaraNam ), kAlA'bhrapaTalaM = kRSNameghasamUham, iva, utprekSA / akhileti / akhilarUpavinAzAya = akhilarUpANAM ( samastAraNyakapazUnAm ) vinAzAya (saMhArAya ), samudgataM ( samutthitam ) dhUmaketujAlam = utpAtasUcakagra hasamUham, iva, utprekSA / "rUpaM mRgepi vijJeyam" iti halAyudhaH / "dhUmaketuH smRto vahnAvutpAtagrahabhedayoH / " iti vizvaH / andhakAritam ( jAtA'ndhakAram ) athavA - akhilarUpavinAzAya = samastasaundaryavighAtAya samudgataM, dhUmaketujAlam = ghUmarUpadhvajasamUham iva, utprekSA / andhakAriteti / andhakArita'kAnanam - andhakAritam saJjAtA'ndhakAram ) kAnanaM prakaTa dAnavasamUhake tulya, eka sthAna meM saMmilita pApakarma ke samUha ke sadRza / saJcaraNa karanevAle, aneka daNDakAraNyavAsI munijana ke zApa samUhake samAna, rAmacandrake azubhacintanase pizAcabhAvako prApta, lagAtAra bANoMko barasAnevAle rAmacandrase mAre gaye khara aura dUSaNa rAkSasAMke sainyasamUhake sadRza, eka sthAlameM mile hue kaliyugake bandhuvarga ke samAna, snAnake lie prasthAna karanevAle jaGgalI bhaiMsoMke jhuNDake sadRza, pahAr3akI coTImeM sthita siMhake hA~thoMse khIMcanese girakara bikhare gaye kAle meghasamUhake samAna, samasta pazuoM ke nAzake lie uThe hue utpAtasUcaka grahasamUhake sadRza ( samasta saundarya ke vinAzake lie dhUmarUpa dhvajasamUha ke sadRza ), vanako andhakArayukta karanevAle hajAroM saMkhyAse yukta, atizaya bhayako utpanna karanevAle, utpAta karanevAle vetAloMke samUhake samAna zabaroM ke sainyako maiMne dekhA /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zabarasenApativarNanam madhye ca tasya mahataH zabarasainyasya prathame vayasi vartamAnam, atikarkazatvAdAyasamayamiva, ekalavyamiva janmAntaragatam, udbhidyamAna-zmazrurAjitayA prathama madalekhA-maNDyamAnagaNDabhittimiva gajayUthapatikumAram, asita-kuvalaya zyAmalena dehaprabhA-pravAheNa kAlindIjaleneva pUritA'raNyam AkuTilAgreNa skandhAvalambinA kuntala bhAreNa kesariNamiva gajamadamalinIkRtena kesarakalApenopetam, AyatalalATam, atituGga-ghoraghoNama, upanItasyaikakarNAbharaNatAM bhujagaphaNAmaNerApATalairaMzubhirAlohitIkRtena parNazayanAbhyAsAllagna-pallavarAgeNeva ( vanam ) yena, tm| anekasahasrasaMkhyam = anekAni ( bahUni ) sahasrANi ( dazazatIparimitA ) saMkhyA ( saMkhyAnam ) yasya tat / atibhayajanakam = atizayamotyatpAdakam, utpAtavetAlavAtam = utpAtAya ( amaGgalAya ) ye vetAlAH ( bhUtA'dhiSThitazavAH ) teSAM vAtam ( samUham ) iva,zabarasanyaM - mlecchavizeSA'nIkam, adrAkSaM = dRSTavAn utprekSA'laGkAraH / atha zabarasenApati varNayitumupakramate-madhye ceti / mahataH = vizAlasya, tasya = pUrvoktasya, zabarasanyasya = bhillabalasya, madhye = antare, prathame = pUrva, vayasi = avasthAyAM, vayasaH pUrvamuttaraM ceti bhAgadvayaM prakalpya kathanAt yauvana iti bhAvaH / vartamAnaM = vidyamAnaM, "mAtaGganAmAnaM zabarasenApatim" ityatra sambandhaH, evaM paratrApi / atikarkazatvAt = atizayakaThorA'vayavatbAt, Ayasamayam iva = lohavikAram iva, utprekSA / nirmitaM = racitaM, janmAntaragataM = anyajanmaprAptam, ekalavyaM = niSAdA'dhipatim, iva / ekalavyo nAma mahAbhArate vaNito mahAvIraH, sa niSAdA'dhipatehiraNyadhanuSaH putraH, droNAcAryeNA'dhyApayituM pratiSiddhatve'pi bhaktyatizayena droNAcAryamUrti puronidhAya dhanurvidyA'bhyasanazIla iti mahAmAratIyamAkhyAnam / utprekSA'laGkAraH / / udbhidyamAneti / udbhidyamAnazmazrarAjitayA = udbhidyamAnA ( utpadyamAnA) zmazrurAjiH ( mukharomapaGktiH ) yasya, tasya mAvastattA, tayA, hetunaa| prthmmdlekhetyaadiH| prathamA ( AdyA ) yA madalekhA ( dAnajalapaktiH ), tayA maNDayamAne ( bhUSyamANe) gaNDabhittI (kapolaphalako) yasya, taM tAdRzaM, gajayUthapatikumArakaM = gajayUthapateH ( hastisaGghanAyakasya ) kumArakam ( kalamam ) iva, upmaa'lngkaarH| asiteti / asitakuvalayazyAmalena = asitaM (nIlam ) yat kuvalayam (utpalam ) tadiva zyAmala: (kRSNavarNaH) tena, tAdRzena dehapramApravAheNa = zarIrakAntisrotasA, kAlindIjalena = yamunAsalilena, iva, pUritA'raNyaM = pUrNIkRtavanam / atropamA, utprekSA tathA dehaprabhApravAheNA'raNyapUraNA'sambandhe'pi sambandhavarNanAdatizayoktizceti mitho'GgAGgibhAvena sngkraa'lngkaarH|| AkuTilApreNeti / AkuTilA'greNa-kiJcitkuJcitA'grabhAgena, skandhA'valambinA=aMsA'valambanazIlena, kuntalabhAreNa-kezakalApena, upetaM-sahitaM, gajamadamalinIkRtena vyApAditahastidAnajalazyAmalIkRtena, kesarakalApena = saTAsamUhena, upetaM = yuktaM, kesariNam iva = siMham iva / atropamA'laGkAra / Ayateti / AyatalalATa = vistIrNamAlam, atituGgaghoraghoNam = atituGgA ( atyannatA) ghorA (bhISaNA ) ghoNA ( nAsikA ) yasya, tam / "ghoNA nAsA ca nAsikA" ityamaraH / upanItasyeti / ekakarNAbharaNatAm = ekaH yaH karNaH ( zrotram ) tasya AbharaNatAm ( bhUSaNa usa vizAla zavarasainyake bIca meM yuvAvasthA ( javAnI) meM vidyamAna, atyanta kaThora honese lohese nirmitake sadRza, dUsarA janma lenevAle ekalavyake sadRza, dAr3hI aura mUchoMkI rekhAse jo mAnoM pahalI madarekhAse zobhita kapolabhittivAle gajasamUhake nAyakake putrake tulya thA, nIlakamalake samAna zyAmavarNavAle zarIrakAntike pravAhase yamunAke jalase pUrNa kiye gaye jaGgalake sadRza, kucha kuTila agrabhAgavAle kandhoMpara laTake hue kezabhArase mAnoM hAthIke madase malina kiye gaye kesarasamUhase yukta siMha thaa| caur3e lalATa (lilAra ) vAlA, atizaya U~cI aura
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 kAdambaro vAmapArzvena virAjamAnam, acira-prahata-gaja-kapola-gRhItena, saptacchadaparimalavAhinA kRSNAgurupar3eneva sarabhiNA madena kRtAGgarAgama, upari tatparimalA'ndhena bhramatA mAyara-picchAtapatrAnukAriNA madhukarakulena tamAla-pallaveneva nivAritAtapam, AlolapallavavyAjena bhujabalanirjitayA bhayaprayuktasevayA vindhyATavyeva karatalenAmRjyamAna-gaNDasthala-svedalekham, ApATalayA hariNakula-kAla-rAtri-sandhyAyamAnayA zoNitAyeva dvaSTyA raJjayantamivAzAbhAvam ), upanItasya = prApitasya, bhujagaphaNAmaNe: = bhujagasya (sarpasya ) phaNAyAH (sphaTAyAH ) maNeH ( ratnasya ), "sphaTAyAM tu phaNA dvayoH" ityamaraH / ApATalai: = ISacchvetaraktaiH, aMzubhiH = razmibhiH, AlohitIkRtena = ISadraktavarNIkRtena, ata: parNazayanA'bhyAsAt = parNeSu ( vRkSapattreSu ), yat, zayanaM ( svApaH ), tasya abhyAsAt (paunaHpunyAt ) / lagnapallavarAgeNa = lagnaH ( sambaddhaH ) pallavAnAM (kisalayAnAm ) rAgaH ( AruNyam ), yasmin, tena iva, vAmapArzvana = savyabhAgena, iva, virAjamAnaM = zomamAnam / atrotprekSA'laGkAraH / ___acireti / aciraprahatetyAdiH = aciram ( alpakAlam ) eva prahataH ( vyApAditaH ) yo gajaH ( hastI ) tasya, kapolAbhyAM ( gaNDaphalakAbhyAm ), gRhItena ( upAttena ), saptacchadaparimalavAhinA = saptacchadasya ( saptaparNavRkSasya ) yaH parimala: ( saura mam ) tadvAhinA (tadvahanazIlena ) / kRSNA'gurupaGkena = kRSNA'guruNaH ( kAlA'guruNaH dhUpaprakRtisurabhidravyavizeSeNa ), paGkena (draveNa ) iva, "kAlA'gurvaguru" ityamaraH / suramiNA = ghrANatarpaNagandhena, madena = dAnajalena, kRtA'GgarAgaM = kRtaH ( vihitaH ) aGgarAgaH ( dehavilepanam ) yena, tam / atrotprekSA'laGkAraH / uparoti / tatparimalA'ndhena = tasya ( madasya ) yaH parimala: ( janamanoharo gandhaH ) tena andhena ( andhaprAyeNa, digdarzanA'bhAveneti mAva: ) ata eva, upari= Urdhvapradeze, bhramatA = bhramaNaM kurvatA, mAyUrapicchA''tapatrA'nukAriNA-mAyUraM ( mayUrasambandhi ) yat picchaM ( baham ) tasya AtapatraM (chattram ), tadanukAriNA ( tadanukaraNazIlena ) tAdRzena madhukarakulena = bhramarasamUhena, tamAlapallavenatApicchakisalayena, iva, nivAritA''tapaM = nivAritaH ( dUrIkRtaH ) AtapaH ( sUryaprabhA ) yasya, tam / atropamA'laGkAraH / ___Aloleti / bhujabalanirjitayA = bhujabalena ( bAhuzaktyA ) nirjitayA ( vazIkRtayA ) ata eva bhayaprayuktasevayA-bhayena ( mItyA ) prayuktA ( kRtA ) sevA ( paricaryA ) yayA / tAdRzyA vindhyATavyAvindhyaparvatavipinasthalyA, AlolapallavavyAjena = AlolAH ( samantatazcaJcalAH vAyuvegenetizeSaH ), ye pallavA: ( kisalayAni ) teSAM vyAjena ( chalena ), karatalena = hastatalena, AmRjyamAnetyAdi: = AmRjyamAnA (nivAryamANA) gaNDasthalayoH ( kapolaphalakayoH ) svedalekhA (dharmajalapaGktiH ) yasya, tam / ihA'pahanutyutprekSayoH saMsRSTiH / ApATalayeti / ApATalayA= ISacchavetaraktayA, hariNakaletyAdiH =hariNakalAnAM ( magavaMzAnAm ) kAlarAtreH ( vinAzarajanyAH) sandhyAyamAnayA ( sandhyAvadAcarantyA) zoNitAyA bhayAnaka nAkavAlA, jo eka kAnake alaGkArabhAvako prApta sarpakI phaNAmaNikI kucha gulAbI kiraNoMse kucha lAla kiye gaye vAma pAvase zobhita thA mAnoM pattoMpara soneke abhyAsase pallavoMkI lAlI laga gaI ho, kucha samaya pahale mAre gaye hAthIke kapolase liye gaye saptacchada kI gandhase yukta sugandhita madase mAnoM kRSNA'guruke paGkase aGgoM para lepa kiyA thA, Upara usakI sugandhase andhe hue ghUmate hue, mayUrapaGkhoMke chatrakA anukaraNa karanevAle bhramarasamUhase mAnoM tamAlapallavase jisakI dhUpa rokI jA rahI thI, caJcala pallavake bahAnese mAnoM bAhubalase jItI gaI ataH bhayase sevA karane vAlI vindhyavana bhUmise karatalase jisake kapolaphalakakI pasInekI retvA poMchI jA rahI thI, kucha gulAbI mAnoM mRgavaMzakI kAlarAtrikI sandhyA hotI huI aura mAnoM rudhirase Ardra dRSTi se dizAke
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zabarasenApativarNanam vibhAgAnAM, jAnulambena kuJjara-karapramANamiva gRhItvA nimmitena caNDikA-rudhirabalipradAnAyA'sakRnnizitazastrollekha-viSamita-zikhareNa bhujayugalenopazobhitam, antarAntarA lagnAzyAna-hariNa-rudhirabindunA svedajala-kaNikA-citena guJjAphalamizreH karikumbhamuktAphaleriva racitAbharaNena vindhyazilA-vizAlena vakSaHsthalenodbhAsamAnam, aviratazramAbhyAsAdullikhitodaram, ibha-mada-malinamAlAna-stambhayugalamupasahantamivoru daNDadrayena lAkSAlohita-kozeyaparidhAnam, akAraNe'pi krUratayA baddhatripatAkodagrabhRkuTIkarAle lalATaphalake iva = rudhiraklinnayA iva, dRSTa ghA=nayanena, AzAvibhAgAnAM = digvibhAgAnAma. digvibhAgAniti bhAva: karmaNaH zeSatvavivakSAyAM sssstthii| raJjayantaM = raktavarNAn kurvantam / atra sandhyAyamAnayetyatra kyaGgatopamA, zoNitAyevetyatra, raJjayantamivetyatra ca utprekSe, tathA ca mitha eteSAmalaGkArANAmaGgAGgibhAvena saGkaraH / jAnulambedeti / jAnulambena = UruparvaparyantAyatena, ata eva kuJjarakarapramANaM = kuJjaraH ( hastI ), tasya kara: ( zaNDAdaNDa: ) tasya pramANaM ( parimANam ), gRhItvA iva = AdAya iva, nirmitena = racitena, caNDikAradhirabalipradAnAya = caNDikA ( kAlI) tasya rudhirabale: ( raktapUjAyAH) dAnAya (samarpaNAya ), asakRt = vAraM vAram / nizitazastrollekhaviSamitazikhareNa = nizitAni ( tIkSNAni ) yAni zastrANi ( AyudhAni, khagAdInIti bhAvaH ), teSAm ullekhaH (gharSaNam ), tena viSamitam ( unnatA'vanatIkRtam ) zikharam ( agrabhAgaH ) yasya, tena, tAdRzena bhujayugalena = bAhuyugmena, upazobhitaM virAjamAnam / atrotprekSA / antareti / antarA'ntarAmadhye madhye / lagnAzyAnetyAdi:0 lagnAH ( saktAH ) AzyAnAH ( ISacchuSkAH ) hariNasya ( mRgasya ) rudhirabindavaH ( raktapRSatAH ) yasmin, tena / svedajalakaNikAcitena = svedajalasya ( dharmasalilasya ) kaNikA: = alpabindavaH, tAmiH Acitena ( vyaapten)| ata eva guJjAphalamizraH = kRSNalAsaMyuktaH, karikumbhamuktAphala:=hastimastakapiNDasthamauktikaphalaH, racitA''bharaNena = racitam ( nirmitam ) AmaraNaM ( bhUSaNam ) yasya, tena, iva / vindhyazilA ( vindhyaparvatapASANaH ), sA iva vizAlaM ( vistIrNama ), nena, tAdRzena vakSaHsthalenauraHsthalena, udbhAsamAnaM saMzobhamAnam / atropamotprekSayonirapekSatayA sthiteH saMsRSTiralaGkAraH / avirateti / aviratazramA'bhyAsAn = avirata: ( santataH ) ya: zramA'bhyAsaH (parizramanarantaryam ), tasmAt / ullikhitodaram = ullikhitam ( ullekhaviSayIkRtaM, tanakRtamiti bhAvaH ) udaraM (jaTharam ) yasya tam / ibhamadeti / UrudaNDadvayena =UrudaNDayoH (sakthidaNDayo: ) yena ( yagalena). "sakthi klIbe pumAnaruH" ityamaraH / ibhamadamalinam = imamadena ( hastidAnajalena ) malinam (malImasaM, zyAmamiti mAvaH ), AlAnastambhayugalam = AlAnastambhayoH ( gajabandhanasthUNayoH ) yugalam ( yugmam ), upahasantam iva = tiraskurvantam iva / atrotprekSA'laGkAraH / lAkSeti / lAkSAlohitakauzeyaparidhAnaM = lAkSayA (jatunA ) lohitaM ( raktavarNIkRtam ) kauzeyaM (kRmikozotpannam, "kozADDhaJ' iti DhaJ ) paridhAnam ( adhoM'zukam ) yasya, tam / vibhAgoM kI raMga rahA thA, ghuTanoM taka laTakate hue mAnoM hAthIke mUMDake pramANa (mAMpa) ko lekara banAye gaye, caNDikAko rudhirabali dene ke lie vAraMvAra teja zastroMke gharSaNase vipamita UrdhvabhAgavAle bAhuyugmase zobhita, jo bIca bocameM lage hue hariNake zuSka rudhira binduvAle aura pasIneme binduoMse vyApta, mAnoM gujAphaloMse mile hue hAthI ke mastaka piNDameM vidyamAna motiyoMse bane hue bhUSaNavAle vindhya parvatake caTTAnake samAna vizAla vakSaHsthalase zobhita thA, nirantara parizramake abhyAsase kRza peTavAlA thA, jo do UrudaNDoMse mAnoM hAthIke madase malina do bandhanastambhoMkA rapahAma kara rahA thA, lAkhase lAla kiye gaye rezamI vastra pahanA huA thA, kAraNake na rahanepara bhI kara honese tribali
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 kAdambarI prabala bhaktyArAdhitayA 'matparigraho'yamiti kAtyAyanyA trizUlenevAGkitam, upajAtaparicayeranugacchadbhiH, zramavazAd dUravinirgatAbhi: svabhAva-pATalatayA zuSkAbhirapi hariNa - zoNitamiva kSarantIbhijihvA bharAvedyamAnakhedaiH vivRtamukhatayA spaSTa dRSTa - dantAMzUn daMSTrAntarAla-lagnakesarisaTAniva sRkvabhAgAnudRhadbhiH, sthUlavarATaka-mAlikA-parigata kaNThairmahAvarAha-prahArajarjaraiH alpakAyairapi mahAzaktitvAdanupajAta ke sarairiva kesari kizorakaiH, mRgavadhU - vaidhavyadIkSAdAna - dakSairanekavarNaiH zvabhiH, atipramANAbhizva kesariNAmabhayapradAna- yAcanArthamAgatAbhiH akAraNe'pIti / akAraNe'pi = kAraNAbhAve'pi krUratayA = ghAtukatvena, baddhetyAdiH 0 baddhA (naddhA ) tripatAkA ( tripatAkA iva trirekhA ) yAbhyAM te, tAdRzyau udagre ( unnate ) ye bhrukuTyo ( bhrU kuTayau ) tAbhyAM karAlaM ( bhISaNam ), tasmin / tAdRze lalATaphalake mAlapaTTe, prabalabhaktyA = utkRSTArAdhanayA, ArAdhitayA = sevitayA, kAtyAyanyA = gauryA, ayaM = zabarapatiH, matparigrahaH mama ( kAtyAyanyAH ) parigrahaH ( parijanaH ), "patnIparijanA''dAnamUlazApAH parigrahAH / " ityamaraH / iti = evaM trizUlena = AyudhavizeSeNa, aGkitaM = cihnitam iva / atrotprekSA'laGkAraH / = upajAteti / upajAtaparicayaH = upajAtaH ( utpannaH ) paricaya: ( saMstava: ) yeSAM tai:, paricitairiti bhAvaH / tAdRzaH zvabhiH, kauleyakakuTumbinIbhiranugamyamAnam 'ityAgAmibhiH padaiH sambandhaH / anugacchadbhiH = anugamanaM kurvadbhiH, zabarasenApateriti zeSaH / =1 zramavazAditi / zramavazAt = parizramavazAt, dUragamanAditi zeSaH / dUravinirgatAbhiH = viprakRSTaniHsRtAbhiH vadanAditi zeSaH / "jihvAbhiH" ityasya vizeSaNam / svabhAvapATalatayA = svabhAvena ( nisargeNa ) pATalatayA ( zvetaraktatvena ), zuSkAbhirapi = zoSayuktAbhirarpi, hariNazoNitaM - mRgarudhiraM, kSarantIbhiH iva = sravantIbhiH iva tAdRzImi: jihvAbhiH = rasanAbhiH, AvedyamAnakhedaH = AvedyamAnaH ( bodhyamAnaH ) khedaH ( zramaH ) yastaiH / atrotprekSA'laGkAraH / vivRteti / vivRtamukhatayA = vidIrNavadanatvena hetunA, spaSTa dRSTa dantAMzUn = spaSTaM ( sphuTam ) dRSTAH ( avalokitA: ) dantAM'zavaH ( dazanakiraNA: ) yeSu tAn, "sRkvabhAgAn" ityasya vizeSaNam / ata eva daMSTrAntarAlalagnakesarisaTAn iva = daMSTrANAM ( bRhadazanAnAm ) antarAleSu ( madhyabhAgeSu ) lagnA: ( saMsaktAH ) kesarisaTA : ( siMhaskandhavAlA : ) yeSu tAn iva sRkvabhAgAn = oSThaprAntapradezAn, "prAntAvoSThasya sRkvaNI" ityamaraH / udvahadbhiH = dhArayadbhiH / atrA'pyutprekSA'laGkAraH / syUleti / sthUlavarATaketyAdiH = sthUlAH ( pIvarAH ) ye varATakA ( kapardakAH), teSAM mAlikAbhi: ( mAlAbhiH ) parigata: ( sahita ) kaNThaH ( gala: ) yeSAM taiH / mahAvarAhetyAdiH 0 = mahAntaH ( vizAlA ) ye varAhA: ( AraNyakazUkarA: ) teSAM daMSTrAprahArA: ( vizAladazanAghAtAH ), taiH jarjara : ( jIrNai: ) / 1 alpakAyairapi / alpakAyairapi = hrasvazarIrairapi mahAzaktitvAt = pracurasAmarthyAddhetoH / anupajAtakesaraiH = anutpannasaTaiH, kesarikizora kai: iva = siMha AvakaiH iva / atropamA'laGkAraH / mRgavadhviti / mRgavadhvityAdiH 0 = mRgavadhUnAM ( mRgINAm ) vaidhavyadIkSAdAne ( vigatabhartR bAMdhane vAlI U~cI bhrukuTIse bhayaGkara usake lalATa phalakameM mAnoM utkaTa bhaktise ArAdhita durgAjIne "yaha merA bhakta hai" isa prakAra trizUlase aGkita kara diyA thA, paricayatrAle ( pAlita) pIche lagane vAle parizramase dUra taka nikalI huI svabhAvase hI gulAbI hone se zuSka honepara bhI mAnoM mRgake ruvirako cuAtI huI jIbhase parizrama janAte hue mukha ke khulA rahanese spaSTa dekhI jAtI huI dA~toMkI kiraNoMko mAnoM dAr3hoMke bhItara lage hue siMhake kesara ( skandhavAla ) vAle hoThoMke prAntabhAgoMko dhAraNa karate hue, moTI kauDiyoMkI mAlAse yukta kaNThavAle, vizAla sUaroMke DAr3hoM ke prahArase jarjara, choTe zarIravAle hokara bhI adhika sAmarthya honese anutpanna kesaravAle siMhake baccoM ke
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zabarasenApativarNanam siMhIbhiriva kauleyakakuTumbinIbhiranugamyamAnam, kazcidgRhIta-camara-bAlagajadantabhAraH, kaizcidacchidra-parNa-baddha-madhupuTa: kaizcinmRgapatibhiriva gaja-kumbha-muktAphalanikara-sanAtha-pANibhiH, kaizvidyAtudhAnairiva gRhItapizitabhAraiH, kaizcit pramathairiva kesarikRttidhAribhiH, kaizcit kSapaNakairiva mayUrapicchadhAribhiH, kaizcicchizubhiriva kAkapakSadharaiH, kaizcit kRSNacaritamiva darzayadbhiH, samutkhAta-vidhRta-gajadantaH, kaizcijjaladAgamadivasairiva jaladharacchAyAmalinAmbaraH, kAtvavratavitaraNe ) dakSaH ( nipuNaH ), anekavarNaiH = aneke ( bahavaH ) varNAH ( zuklanIlAdayaH ) yeSAM, taiH / tAdRzaiH, zvabhiH = sArameyaH anugamyamAnam / / atIti / atipramANAbhiH = adhikaparimANAbhiH, kesariNAM =siMhAnAm, abhayapradAnayAcanA:dham=abhayapradAnaM ( nirbhayatAvitaraNam ), tasya yA yAcanA ( prArthanA ) tadartham, AgatAbhiH, siMhImi: iva =siMhavadhUbhiH iva, koleyakakuTumbinIbhiH = sArameyavadhUmiH, anugamyamAnam = anusriyamANam / atrotprekSA'laGkAraH / kaizciditi / gRhItacamaretyAdiH0=gRhItAH ( AttA: ) camaravAlAnAM ( camaramRgavAladhInAm ) gajadantAnAM ( hastidazanAnAm ) bhArAH ( samUhAH ) yastaiH, kaizcit katipayaH, zabaravRndaH, parivRtampariveSTitam / evaM paratrA'pi anvayaH / kaizciditi / acchidraparNabaddhamadhupuTaH = acchidrANi (chidrarahitAni ) yAni parNAni ( vRkSapattrANi ) teSu baddhAni ( naddhAni ) madhupuTAni ( kSaudrapuTakAni ) yastaiH, kaizcit zavaravRndaH / kaizciditi / mRgapatimiriva = sihairiva, gajakumbhetyAdi: 0 = gajakummAnAM ( hastimastakapiNDAnAm ) yAni muktAphalAni ( mauktikAni ) teSAM nikaraH ( samUhaH ) tena sanAthaH ( yuktaH ) pANiH ( hastaH ) yeSAM, taiH, kaizcit = zabaravRndaiH / atropmaa| kaizciditi / yAtudhAnariva = rAkSasariva, gRhItapizitabhAraH = gRhItaH (dhRtaH ) pizitabhAra: ( mAMsamAraH ) yastaiH, kazcit zabaravRndaiH / atropmaa'lngkaarH| 'yAtudhAnaH puNyajano nato yaaturksssii|" ityamaraH / / kaizriditi / pramathairiva = zivagaNariva, kesarikRttidhAribhiH=siMhacarmadhAraNazIlaH, kaizcita zabaravRndaiH / atropamA'laGkAraH / kaizciditi / kSapaNakariva = janasaMnyAsibhiriva, mayUrapicchadhAribhiH = vahiNabahadhAraNazIla:, kaizcit zabaravRndaiH / upamA'laGkAraH / "gajakumbhe" tyAramya "mayUrapicchadhArimiH" iti yAvadamaGgazleSazca / kaizciditi / zizubhiriva=bAlakariva, kAkapakSadharaH-zikhaNDakaghArakaH, "kAkapakSa: zikhaNDakaH" ityamaraH / zabaravRndapakSe-kAkAnAM (vAyasAnAm ) pakSANAm (chadAnAm ) gharAH, taiH / upamA'laGkAraH / kaizciditi / samutkhAtavidhRtagajadantaH = prAk samutkhAtAH ( samutpATitAH ) pacAt vidhRtA: samAna, mRgoMkI vadhUoMko vaidhavya dIkSAke dAnameM nipuNa, aneka varNIvAle zikArI kuttoMse aura vistRta pramANavAlI, siMhoMke abhayadAnako prArthanAke lie AIhuI siMhiyoMkI samAna zikArIkuttoMkI mAdAoMse anugamana kiyA gayA thA / aura jo aneka zabara samUhoMse ghirA gayA thaa| unameM kucha camara mRgake bAla aura hAthI dA~ta inake samUhako liye hue the, kucha chidrarahita pattoMmeM zahada rakhe hue the, kucha siMhoMke samAna hAthIke mastakapiNDasthita motiyoMko hAthameM liye hue the, kucha rAkSasoMke samAna mAMsabhArako liye hue the, kucha pramathoM (zivagaNoM) ke samAna sihacarmako liye hue the, kucha digambara jaina bhikSuoMke samAna mayUrake paDhoMko liye hue the, kucha bAlakoMke samAna kAkapakSoMko liye hue the, kucha mAnoM kRSNacaritako dikhalAte hue ukhAr3a kara hAthI dAMtoM ko liye hue the| kucha varSA Rtu ke dinoMke
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI anekavRttAntaiH zabaravRndaiH parivRtam, araNyamitra sakhaGgadhenukam, abhivana - jaladharAmava mayUra - piccha-citra- cApadhAriNam, bakarAkSasamiva gRhItaikacakram, aruNAnujamivoddhRtAnekamahAnAga-dazanam, bhISmamiva zikhaNDi - zatrum, nidAgha divasamiva satatAvirbhUta-mRgatRSNam, vidyA 96 = ( dhAritA: ), "pUrvakAlai kasarva jaratpurANanavakevalAH samAnA'dhikaraNena" iti pUrvakAlasamAsaH / samutkhAtavidhRtAH gajadantA: ( hastidazanAH ) yastai, ata eva kRSNacaritaM kezavacaritraM darzayadbhiH : pradarzitaM kurvadbhiH / kaizcit zabaravRndaiH, bhagavatA zrIkRSNena kaMsasya kuvalayApIDanAmakaM gajaM vyApAdya tasya danto gRhIta iti zrImadbhAgavatakathA draSTavyA / upamA | kaizviditi / jaladAgamadivasaH = jaladAgamasya ( varSarto: ) divasa: = vAsarai: iva, jaladharacchAyayA ( meghakAntyA ) malinam ( malImasam ) ambaram ( AkAzam ) yeSu te / zabaravRndapakSe -- jaladharacchAyA iva malinam ambaraM ( vastram ) yeSAM taiH / zleSa upamA ca dvayoraGgAGgibhAvena saGkaraH / tAdRzaiH zabaravRndaiH parivRtaM = pariveSTitam / araNyamiti / araNyaM = vanam iva sakhaGgadhenukaM = khaGgaH ( gaNDakaH ) dhenukA ( kariNI ) ca tAbhyAM sahitam / "gaNDake khaGgakhaGgino" iti "kariNI dhenukA vazA" iti cAmaraH / zabarasenApatipakSe - khaGgaH ( karavAla: ), dhenukA ( churikA ) ca tAbhyAM sahitam / " khaGge tu nistrizacandrahAsA'siriSTayaH / " iti "churikA cA'sidhenukA" ityamaraH / abhinaveti / abhinavajaladharam = nUtanamegham iva mayUrapicchacitracApadhAriNaM = mayUrapiccham ( bahiNabarham ) iva citram ( anekavarNam ) cApaM ( dhanuH, indrAyudhamiti bhAvaH ) taddhAriNam ( taddhAraNazIlam ) / zabarasenApatipakSe - mayUrapicchAni ( bahiNavarhANi ) tai: citraM ( vicitram ) yaccApaM ( dhanuH ) taddhAriNam / upamAlaGkAraH / / bakarAkSasamiti / bakarAkSasaM = bakaH ( bakanAmaka: ) yo rAkSasa: ( yAtudhAnaH ), tam iva, gRhItaikacakraM = gRhItA ( svA'dhInIkRtA ) ekacakrA ( ekacakrA nAmikA purI ) yena, tam / zabarasenApatipakSe - gRhItam ( dhRtam ) ekam ( advitIyam ) cakram ( zastravizeSaH ) yena tam / purA pANDavAH samAtRkA ekacakrAkhyAyAM puryAM nyavasan, tatra mAtranurodhena ekasya brAhmaNasya rakSaNArthaM narabhakSakaM bakA'bhidhAnaM rAkSasaM nihatya mImasenastatpuravAsinaH sarvAnapi samuddadhAreti mahAbhAratIyA kathAsnusandheyA / aruNA'numiti / aruNA'nujam = garuDam, iva uddhRtA'neka mahAnAgadazanam = uddhRtAH ( utpATitA: ) anekeSAM ( bahUnAm ) mahAnAgAnAM ( vizAlanAgAnAm ) dazanA: ( dantAH ) yena, tam / zabarasenApatipakSe - mahAnAgAnAM ( vizAlagajAnAm ) dazanAH yena tam / " mataGgajo gajo nAgaH kuJjaro vAraNa: karI - / " tyamaraH / bhISmamiti / bhISmaM = devavratam, iva, zikhaNDizatru = zikhaNDinaH ( drupadaputrasya ) zatrum ( ripum ) / zabarasenApatipakSe -- zikhaNDinAM ( mayUrAgAm ) zatru, tadvinAzakatvAditi bhAvaH / " zikhaNDI nA kalApe syAdgaGgeyA'ri-mayUrayoH / " iti medinI / samAna, meghoM kI chAyA ke samAna malina ambara (vastra) vAle the, varSA Rtuke dina bhI meghoM kI chAyAse malina ambara ( AkAza ) vAle hote haiN| aise aneka vRttAntoMvAle zavarasamUharu ghirA gayA, khaDga ( gaiMDA ) aura dhenukA ( hathinI )se yukta vanake samAna vaha ( senApati ) khaDga ( talavAra ) aura dhenukA (churI) se yukta thA, mayUrake palake samAna raMgaviraMge dhanu (indrAyudha ) ko dhAraNa karane vAle naye meghake samana vaha mayUrake paGkhoMse vicitra dhanuko liyA huA thA, ekacakrApurIko vazameM karanevAle baka rAkSasake samAna vaha eka cakra ( zastra vizeSa ) ko liyA huA thA / aneka vizAla nAgake dA~toM ko ukhAr3ane vAle garuDake samAna vaha aneka vizAla nAgoM ( hAthiyoM) ke dA~toM ko liyA huA thA / zikhaNDI ( dra padarAjake putra ) ke zatru bhISmake samAna vaha zikhaNDiyoM ( mayUroM ) kA zatru thA /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zabarasenApativarNanam gharamiva mAnasavegam, parAzaramiva yojanagandhAnusAriNam, ghaTotkacamiva bhImarUpadhAriNam, acalarAjakanyakA-kezapAzamiva nIlakaNTha-candrakAbharaNam, hiraNyAkSa-dAnavamiva mahAvarAha-daMSTrAvibhinna-vakSaHsthalam, atirAgiNamiva kRta-baha-bandI-parigraham, pizitAzanamiva raktalubdhakam, purA kAzirAjasutA'mbAlikA devavratenA'svIkRtatvAttadvadhArtha tapazcaritvA janmAntare drupadaduhitA babhUva, tadanu gandharvasya puMbhAvaM gRhItvA zikhaNDirUpeNa khyAti jagAmeti mahAmAratakathA / nidAghadivasamiti / nidAghadivasaM = grISmadinam, iva, satatAvirbhUtamRgatRSNaM = satatam (nirantaram ) AvirbhUtA (prAdurbhUtA ) mRgatRSNA ( marIcikA sUryakiraNeSu salilabhrama iti bhAva: ), yasya tam / zabarasenApatipakSe satatam AvirbhUtA mRgeSu (hariNeSu ) tRSNA (hananA'bhilASaH) yasya, tam / vidyAdharamiti / vidyAdharaM = devayonivizeSam, iva, mAnasavegaM mAnena ( ahaGkAreNa ) savegam ( vegasahitam ), athavA mAnasasya ( manasaH ) iva vegaH ( java: ) yasya tam / parAzaramiti / parAzaraM = vyAsajanakamRSivizeSam iva, yojanagandhA'nusAriNaM = yojanagandhA ( dhIvararAjakumArI satyavatI ) tAm anusarati ( anuruNaddhi ) tacchIlastam / zabarasenApatipakSeyojanAn (krozacatuSTayAt ) gandham ( AkheTapazvAmodam ) anusaratIti taccholastam / purA kila parAzaramunirdhIvararAjaduhitaraM yojanagandhAM dRSTvA tasyAmAsakto jAtastataH kuhakaM nirmAya ramaNaprasakto jAtaH kRSNadvaipAyanaM cA'jIjanaditi mahAbhAratakathA draSTavyA / ___ ghaTotkacamiti / ghaTotkacaM = hiDimbAsutaM bhImasenaputrama, iva, bhomarUpadhAriNaM = momasya (bhImasenasya ) rUpaM dhArayati tacchIlastam putraH pituH sAdRzyaM prApnoti / zabarasenApatipakSe-mIma (bhayaGkaram ) yat rUpam ( AkAram ) taddhAraNazIlam / upamA'laGkAraH / acalarAjeti / acalarAjetyAdiH = acalarAjasya (parvatarAjasya, himAlayasyeti bhAvaH ) kanyakA ( kumArI, pArvatIti bhAvaH ), tasyA: kezapAzam ( kacakalApam ) iva, nIlakaNTha candrakAmaraNaM = nIlakaNThasya ( mahAdevasya ) candrakaH ( induH ) sa eva AmaraNam (AbhUSaNam ) yasya tam / zabarasenApatipakSe-nIlakaNThasya ( mayUrasya ) candrakaH ( mecaka: ) sa eva AbharaNaM yasya, tam / upamA'laGkAraH / hiraNyAkSadAnavamiti / hiraNyAkSadAnavaM-hiraNyAkSaH ( hiraNyakazipusodaraH ) sa cA'sau dAnavaH (danuputraH ), tam iva / mahAvarAhetyAdi:0= mahAvarAhasya (AdivarAhasya, zrIviSNostRtIyAsvatArasya ) daMSTrAbhiH (vizAladazanaH ) vibhinnaM (vidAritam ) vakSaHsthalam ( ura:sthalam ) yasya, tam / zabarasenApatipakSe-mahAvarAhANAm ( vizAlavanazUkarANAm ), anyatpUrvavat / bhagavatA zrIviSNunA parAharUpamAsthAya svadaMSTrAmihiraNyAkSaM vyApAdya salilamagnAyAH pRthivyA uddhAro vihita iti zrImadbhAgavatasthA kathA draSTavyA / upamA'laGkAraH / atirAgiNamiti / atirAgiNam = atizayaviSayA'bhilASiNam, iva, kRtabahubandIparigrahaM = kA .. nirantara mRgatRSNA ( marIcikA ) ko prakaTa karanevAle grISmake dinake samAna vaha nirantara mRgoMkI tRSNA ( lAlasA) ko prakaTa karanevAlA thaa| mAnasa (mAnasasarovara) meM vegavAle vidyAdharake samAna vaha abhimAnase vegavAlA thaa| yojanagandhA ( satyavatI) kA anusaraNa karanevAle parAzara RSike samAna vaha yojana (cArakosoM) se AkheTa pazuke gandhakA anusaraNa karanevAlA thA, bhIma (bhImasena ) pitAke rUpa (AkRti) ko dhAraNa karanevAle ghaTotkaca rAkSasake samAna vaha bhIma ( bhayaGkara ) rUpa ( AkAra ) ko dhAraNa karanevAlA thA, pArvatIkA kezapAza jaise nIlakaNTha (mahAdevake candrarUpa AbharaNase yukta thA vaise hI vaha nIlakaNTha (mayUra ) ke candraka ( paGkha ) ke AbharaNa(alakAra ) se yukta thaa| jaise hiraNyAkSa dAnava mahAvarAha ( AdivarAha, bhagavAn viSNuke tRtIya avatAra ) ke dAr3hIse vidIrNa vakSaHsthalavAlA thA vaise hI vaha mahAvarAha / vizAla sUara ) ke dADhoMse vidIrNa vakSaHsthala. bAlA thaa| jaise atirAgI ( ativiSayA'bhilASI ) bahuta-sI bandI banAI gaI striyoMkA saMgraha karatA hai vaise hI vaha 7kA0
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI gItakalAvinyAsamiva niSAdAnugatam, ambikA - trizUlamiva mahiSa- rudhirArdrakAyam, abhinavayauvanamapi kSapita-bahuvayasam, kRta-sArameya-saMgrahamapi phalamUlAzanam, kRSNamapyasudarzanam, svacchandacAramapi durgaikazaraNam, kSitibhRtpAdAnurvAttanamapi rAjasevAnabhijJam, apatyamiva 98 kRta: ( vihitaH ) bahubandInAm ( pracuraniruddha mahilAnAm ) parigrahaH ( svIkAra: ) yena tam / zabarasenApatipakSe -- kRtaH bahUnAM ( pracurANAm ) bandinAM ( stutipAThakAnAm ) parigraho yena, tam / atra vandItyatra hrasvatvamanusandheyam / upamA'laGkAraH / 1 pizitAzanamiti / pizitam ( mAMsam ) azanaM ( bhakSaNam ) yasya taM, mAMsabhakSakam iva / zabarasenApatipakSe - raktAH (anuraktAH ) raktalubdhakaM = rakte ( rudhire) lubdhakam ( lolupam ) / lubdhakA : ( vyAghA: yasmin tam / gItakaleti / gItakalAvinyAsaM = gAnazilpavizeSasthitim iva niSAdA'nugataM = niSAdena ( SaDjAdisvarAnyatamena ) anugatam ( anusRtam ) / zabarasenApatipakSe - niSAda : ( mAtaGgaH ) anugatam / "niSAdaH svarabhede syAccaNDAle dhIvarAntare / " iti medinI / upamAlaGkAraH / ambiketi / ambikAtrizUlam = ambikAyAH ( gauryA : ) trizUlam ( zastravizeSaH ) tat iva, mahiSarudhirArdrakAyaM = mahiSasya ( mahiSAsurasya ) rudhiraM ( raktam ) tena Ardra : ( klinna: ) kAyaH ( zarIram ) yasya tam / zabarasenApatipakSe - mahiSANAM ( sairimANAm ) rudhireNa ArdrakAyam / upamA / abhinaveti / abhinavayauvanam = abhinavaM ( nUtanam ) yovanaM ( tAruNyam ) yasya tam / tAdRzamapi kSapitabahuvayasaM = kSapitAni ( kSayIkRtAni ) bahUni ( adhikAni ) vayAMsi (bAlyayauvanAdyavasthAH) yena, tam / zabarasenApatipakSe - kSapitAni bahUni vayAMsi ( pakSiNaH ) yena, tam / "khagabAlyAdinovaMya" ityamaraH / virodhAbhAso'laGkAraH / tallakSaNaM yathA - " AmAsatvaM virodhasya virodhAbhAsa iSyate " iti / kRteti / kRtasArameyasaMgraham = kRtaH ( vihitaH ) sArasya ( ghanasya ) meyasya ( mAtuM yogyasyA'nnAdeH ) saMgraha: ( saJcayaH ) yena, tam api phalamUlAzanaM = phalamUlam eva azanaM ( makSaNam ) yena, tam / parihArapakSe -- kRtaH sArameyANAM ( zunAm ) saMgraho yena, tam / 1 kRSNamiti / kRSNaM = viSNum api "viSNurnArAyaNaH kRSNaH" ityamaraH / asudarzanam = avidyamAnaM sudarzanaM ( cakram ) yasya tam atrA'pi virodhaH, parihArapakSe - kRSNaM = zyAmavarNam, ata eva -- asudarzanaM = sundara darzanarahitaM bhayaGkaramiti bhAva: / virodhAbhAso'laGkAraH / svacchandeti / svacchandacAram = svacchandena ( svAzayena ) cAraH ( saJcaraNam ) yasya tam, api, durgekazaraNaM-durgam ( durgamasthAnaM, giryAdikamitibhAva ) eva ekam ( ekamAtram ) zaraNaM ( rakSaNasthAnam ) yasya taM, "zaraNaM gRharakSitroH" ityamaraH / atrA'pi virodhaH, parihArastu-durgA ( gaurI ) eva ekaM ( mukhyam ) zaraNaM ( rakSitrI ) yasya, tam / virodhAbhAsaH / kSitIti / kSitibhRtpAdA'nuvartanaM = kSitiM ( pRthivIM ) birbhAta ( puSNAti ) iti kSitibhRt bhI bahuta-se bandijanoM (stutipAThakoM ) kA saMgraha karatA thA / jaise gAnakalA kA vinyAsa niSAda ( svaravizeSa )se anugata hotA hai vaise hI vaha niSAdoM ( vyAdhoM ) se anugata thA / jaise durgAkA trizUla mahiSa -- ( mahiSAsura ) ke rudhirase Ardra thA vaise hI vaha mahiSoM ( jaGgalI bhaiMsoM ) ke rudhirase Ardra zarIravAlA thA / naye yauvanavAlA hokara bhI usane bahuta vayas (umra) kA kSaya kiyA thA ( virodha ) / parihAra - bahutase vayas ( pakSiyoM ) kA kSaya kiyA thA / bahutasA sAra-meya (dhana-dhAnya ) kA saMgraha kiyA huA hokara bhI vaha phalamUla khAnevAlA thA ( virodha ) / parihAra - bahuta-se sArameyoM ( kuttoM ) kA saMgraha kiyA huthA thA / kRSNa (vAsudeva) hotA huA bhI asudarzana = sudarzana( cakra ) se rahita, ( virodha ) / parihAra - kRSNa = kAlAvarNavAlA, asudarzana = sundara darzanase rahita= bhayaGkara thA / svacchandatAse calanevAlA hokara bhI durga ( kilA ) kA mAtra Azraya karanevAlA, ( virodha ) / parihAra -- kevala durgAkA zaraNa (Azraya ) lenevAlA thA / kSitibhRt (rAjA) ke pAdA'nuvartI ( caraNakA anuvartana karanevAlA )
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe - zabaracaritAlocanam vindhyAcalasya, aMzakA'vatAramiva kRtAntasya sahodara mitra pApasya, sAramitra kalikAlasya bhISaNamapi mahAsattvatayA gabhIramivopalakSyamANam, anabhibhavanIyAkRtim, mAtaGganAmAnaM zabarasenApatimapazyam / abhidhAnantu tasya pazcAdahamazrISam / 99 AsIcca me manasi - 'aho ! mohaprAyameteSAM jIvitam, sAdhujana - garhitaJca caritam / tathAhi-puruSa-pizitopahAre dharmmabuddhiH, AhAraH sAdhujana vigarhito madhumAMsAdiH, zramo mRgayA, zAstraM zivArutam upadeSTAraH sadamatAM kauzikA, prajJA zakunijJAnam, paricitAH zvAnaH, (rAjA), tatpAdI ( taccaraNI ) anuvartate ( anusarati ) tacchIla iti, tam / tathAvidho'pi rAjasevA'nabhijJaM = rAjasevAyAm (nRpaparicaryAyAm ) anabhijJam ( ajJAtAram ) atrA'pi virodhaH / parihArapakSe - kSiti ( pRthivIm ) bibharti ( dhArayati ) iti kSitibhRt ( parvataH ) tasya pAdA: ( pratyantaparvatAH ) tAn anuvartate tacchIlastam, ata eva rAjasevA'nabhijJam / virodhAbhAsaH / apatyamiti / vindhyAcalasya - vindhyaparvatasya apatyam iva = santAnam iva, utprekSA'laGkAraH / aMzaketi / kRtA'ntasya = yamarAjasya, aMzakA'vatAram = ekabhAgA'vatAram iva, "kRtAnto yamunAbhrAtA zamano yamarAD yamaH / " ityamaraH / utprekSA / sahodaramiti / pApasya = kaluSasya, sahodaraM = sodaram, iva, utprekSA / sAramiti / kalikAlasya = caturthayugasya, sAraM sthirAMzatam, iva / utprekSA'laGkAraH / bhISaNamiti / bhISaNam api = bhayAnakam api mahAsattvatayA = udAttasvabhAvatvena gambhIram iva = gamIram iba, asphuTAzayamiveti bhAvaH / upalakSyamANaM = paridRzyamAnam / utprekSA'laGkAraH / anabhibhavanIyAkRtimiti / anabhibhavanIyA ( abhibhavitum = tiraskartum ) azakyA ( azaktiviSayA ) AkRti: ( AkAra: ) yasya, tam tAdRzaM mAtaGganAmAnaM = mAtaGgasaMjJakaM, zabarasenApati = zabarasainyA'ghyakSam, apazyaM = vyalokayam / tasya = zabarasenApateH abhidhAnaM tu = nAmadheyaM tu, ahaM, pazcAt = anantaram = azrauSaM = zrutavAn / AsIditi / me = mama manasi = citte, AsIt = abhavat, vicAra iti zeSaH / tamupanyasyati - aho ityAdinA / aho = AzrayaMm / eteSAM zabarANAM jIvitaM jIvanaM mohaprAyam=ajJAnapracuram / caritam = AcaraNaM ca, sAdhujanagarhitaM = sAdhujanaiH ( ziSTajana ), garhitaM ( ninditam ) ca / etadupapAdayati - tathAhIti / puruSapizitopahAre = puruSasya ( puMsaH ) yat pizitaM ( mAMsam ) tasya upahAre ( devyaM naivedyarUpeNa samarpaNe ) dharmabuddhiH = idaM puNyamiti jJAnam / sAghujanagarhitaH = sajjananinditaH, maghumAMsAdiH = madyapizitA''diH, AhAraH = makSyapadArthaH / zramaH = vyAyAmaH, mRgayA = AkheTakrIDA / zAstram = anuzAsanavacanaM, zivArutaM = zRgAladhvaniH, "striyAM zivA bhUrimAyagomAyumRgadhUrtakAH / " ityamaraH / sadasatAM = zubhAzubhAnAm, "upadeSTAraH" iti kRdantapadayoge "kartRkarmaNoH kRti" iti karmaNi SaSThI / upadeSTAraH = upadezakAH / kauzikAH = ulUkA:, teSAM dhUtkArazravaNena kAryAkAryanirNayA - hokara bhI rAjasevAmeM anabhijJa (virodha), parihAra - kSitibhRt (parvata) ke pAda - ( pratyantaparvata) kA anuvartI ataH rAjasevA meM anabhijJa / jo mAnoM vindhyaparvatakA putra thaa| vaha mAno yamarAjakA aMzA'vatAra thA / mAnoM pApakA sahodara bhAI thA, kalikAlakA mAnoM sAra thA / bhISaNa ( bhayaGkara ) hokara mahAn sattvaguNa honese gambhIra-sA dekhA jAnevAlA thA, jisakA AkAra tiraskArayogya nahIM thaa| aise mAtaGga nAmake zabara senApatiko maiMne dekhA / usakA nAma to maiMne pIche suna liyA / mere manameM ( aisA vicAra ) huA - ina ( zabaroM) kA jIvana ajJAnase pUrNa hai aura caritra sajjanoMse nindita hai / jaise ki ye loga naramAMsako samarpaNa karane meM dharmaM samajhate haiN| inakA AhAra sajjanoMse nindita madya mAMsa Adi hai / zikAra khelanA vyAyAma hai / gIdar3oMkI cIkha zAstra hai, zubha aura azubha ke upadeza karane
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 kAdambarI rAjyaM zUnyAsvaTavISu, ApAnakamutsavaH, mitrANi krUrakarmasAdhanAni dhanUMSi, sahAyA viSadigdhamukhA bhujaGgA iva sAyakAH, gItamutsAhakAri mugdhamRgANAm, kalatrANi bandI-gRhItAH parayoSitaH, krUrAtmabhiH zArdUlaiH saha saMvAsaH, pazurudhireNa devatArcanam, mAMsena balikarma, cauryeNa jIvanam, bhUSaNAni bhujaGgamaNayaH, vanakari-madaraGgarAgaH, yasminneva kAnane nivasanti, tadevotkhAtamUlamazeSataH kurvte| iti cintayatyeva mayi sa zabara-senApatiraTavIbhramaNa-samudbhavaM zramamapaninISurAgatya tasyaiva zAlmalItaroradhazchAyAyAmavatArita-kodaNDastvaritaparijanopanIta-pallavAsane samupAvizat / diti bhAvaH / "mahendraguggulUkavyAlamAhiSu kauzikAH" ityamaraH / prajJA = vivekabuddhiH, zakunijJAnaM = pakSinirUpaNam / zvAna: - kukkurAH, paricitAH = saMstutAH, vizvAsapAtrANIti bhAvaH / zUnyAsu = janarahitAsu, aTavISu = vanabhUmiSu, rAjyaM = svAmitvam / ApAnakaM = saMbhUya madyapAnam, utsavaH= pramodaH / mitrANi - suhRdaH, krUrakarmasAdhanAni = vadhAdidhAtukakRtyopakaraNAni, dhanaMSi = kAmakANi / sahAyA: = sAhAyyakArakAH, bhujaGgA iva= sarpA iva, viSadigdhamukhAH = viSadigdhaM (garalaliptam ) mukham ( Ananam, pakSe agramAgaH) yeSAM te, tAdRzAH sAyakAH = bANAH, "zare khaDge ca sAyakaH" ityamaraH / mugdha mRgANAM= mugdhAH ( mUDhAH ) ye mRgAH ( hariNAH ), teSAm / utsAhakAri= utsAha (zravaNotsAham ) karotIti taccholaM, mAdhuryAtizayAditi bhAvaH / "utsAdakArI"ti pAThAntaraM tasya vinAzakArItyarthaH / gItaM = gAnam / gItenAkRSTAstemRgAH stabdhAH santaH mRgayUNAM lakSyatAM gacchantIti bhAvaH / "mugdhaH sundaramUDhayoH" ityamaraH / kalatrANi = mAryAH, bandIgRhItAH=bandhaH ( haThAt hRtAH ) gRhItAH ( svIkRtAH ), parayoSitaH = anyastriyaH / krUrAtmabhiH = krUraH ( ghAtukaH ) AtmA ( svamAvaH ) yeSAM, taiH, "nRzaMse ghAtuka: krUraH" iti "AtmA yatno dhRtirbuddhiH svabhAvo brahma varma ce"tyamaraH / zArdUla:= vyAghraH, saha = samaM, saMvAsaH = sahA'vasthitiH / pazurudhireNa = pazUnAM ( mahiSAdInAm ) rudhireNa ( raktana ), devatA'rcanaM =surapUjanam / mAMsena = pizitena, balikama = upahArakRtyaM, yakSabhUtAdyarthamiti zeSaH / "karopahArayoH puMsi bali:, prANyaGgaje striyAm" ityamaraH / cauryeNa = paradravyA'pahAreNa, jIvanaM = prANadhAraNam / bhUSaNAni = alaGkArAH, bhujaGgamaNayaH= sarparatnAni / vanakarimadaiH = vanakariNAm ( araNyagajAnAm ) madaH ( dAnajala: ), aGgarAgaH = dehAvayavavilepanam / yasminniti / yasmin eva, kAnane vane, nivasanti nivAsaM kurvanti, tadeva-tatkAnanam eva / azeSataH = samagrataH, utkhAtamUlam = utpATitamUlaM, kurvate = vidadhati / itIti / iti = pUrvoktaprakAreNa, mayi, cintayati = dhyAyati, eva, zabarasenApatiH = zabaracamUnAyakaH, aTavIbhramaNasamudbhavam = aTavyAM (vane ) bhramaNam (itastataH saMcaraNam ) tatsamudbhavaM ( tadutpannam ) zramam ( parizramam ) apaninISuH = apanetum ( nivArayitum ) icchu: ( amilASukaH ) san, "sanAzaMsabhikSa uH" ityupratyayaH / tasyaiva = pUrvoktasyaiva, zAlmalItaroH = zAlmalIvRkSasya, adhaH vAle ullU haiM, cir3iyoMkA jJAna viveka buddhi hai, kutte paricita haiM, zUnya jaGgaloMmeM rAjya hai, mitroMke sAtha maya pInA utsava hai, kara karmake sAdhana dhanuSa mitra haiM, viSalipta mukhavAle soke samAna nokameM viSavAle vANa sahAya haiM, jJAnahIna mRgoMko sunanemeM utsAha karanevAlA gAnA hai, apahRta parastriyA~ inakI bhAryAeM haiM, kara svabhAvavAle vyAghoMse inakA sahavAsa hai, pazuoMke raktase devatAoMkI pUjA hai, ye mAMsase yakSabhUta Adiko upahAra dete haiM, corIse inakA jIvana hai| sarpako maNiyAM alaGkAra hai| ye jaGgalI hAthiyoMke madase aGgakA lepa karate haiM, jisa jaGgalameM rahate haiM usIko saba tarahase nirmUla karate haiM, isa prakAra maiM cintA kara hI rahA thA zabara senApati jaGgalameM dhUmanese utpanna thakAvaTako miTAneko icchAse Akara usI semalake per3ake nIce chAyAmeM dhanuSako utArakara
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe ---- zabaracaritAlocanam 101 * anyatarastu zabarayuvA sasambhramamavatIyyaM tasmAt karayugala - parikSobhitAmbhasaH saraso eka vaidUryyadravAnukAri pralaya - divasa kara-kiraNopatApAdambarekadezamiva vilInam indumaNDalAdiva prasyanditam, drutamiva muktAphala-nikaram, atyacchatayA sparzAnumeyaM himajaDam, aravindakoza' rajaH-kaSAyamambhaH kamalinIpattrapuTena pratyagrodhRtAzca dhautapaGkanirmalA mRNAlikAH samupAharat / ApIta-salilazca senApatistA mRNAlikAH zazikalA iva saihikeyaH krameNAdazat / apagatazramazcotthAya paripItAmbhasA sakalena tena zabara - sainyenAnugamyamAnaH zanaiH zanairabhimataM digantaramayAsIt / nimnabhAge, chAyAyAm = anAtapapradeze, Agatya - AgamanaM kRtvA avatAritakodaNDaH = avatAritam ( avaropitaM, svaskandhAditi zeSa: ) kodaNDaM ( dhanuH ) yena saH / " dhanuzcApo dhanvazarAsanakodaNDakArmukam / " ityamaraH / tvaritetyAdiH 0 = tvarita: ( tvarAyuktaH ) parijana : ( sevaka: ) tena upanItaM ( samIpaprApitam ) yat pallavA''sanam ( kisalayopavezanAdhAraH), tasmin samupAvizat = samupaviSTaH / anyatarastviti / anyatarastu = anirdiSTanAmA kazcittu zabarayuvA = zabarataruNaH, sasambhramaM == satvaram, avatIryaM = sarasyavataraNaM kRtvA karayugalaparikSomitA'mmasaH = karayugalena ( hastayugmena ) parikSobhitaM (saMcAlitaM, zaivalAdyapanayanA'rthamiti bhAva: ) ambha : ( jalam ) yasya, tasmAt / sarasaH=pampA'bhidhAnAt, kAsArAt, kamalinIpattrapuTena = padminIdalapuTena, vaidUryadravA'nukAri= vaidUryasya ( vAlavAyajamaNeH ) dravaH (drutiH ) tadanukAri ( tadanukaraNazIlam ) / vidUrAt ( vAlavAyaparvatAt ) prabhavatIti vaidUryam, "vidUrAJJaH" iti tryapratyayaH / "vaidUryaM vAlavAyajam" iti vizvaH / pralayetyAdiH 0 = pralaye ( kalpAntakAle ) yo divasakara ( sUryaH ) tasya kiraNAnAm ( karANAm ) upatApa: ( santApa: ), tasmAt / vilInam=kSaritam, ambaraikadezam iva = AkAzaikamAgam iva, atrotprekSA / indumaNDalAtcandrabimbAt, prasyanditaM = prakSaritaM drutaM = dravIbhUtaM muktAphalanikaram iva - - mauktikaphalasamUham iva, utprekSA / atyacchatayA = atizayanirmalatvena, sparzA'numeyaM = sparzena ( Amarzanena ) anumeyam anumAtuM yogyaM, salilatveneti zeSaH / himajaDaM = himam ( tuhinam ) iva, jaDam ( zItam ) / upamAlaGkAraH / aravindakozarajaH kaSAyam = aravindasya ( kamalasya yaH koza: (kaNikAssdhAra :) tasya rajaH ( parAgaH ) tena kaSAyam ( saurabhayuktam ) / tAdRzam ambhaH = salilam, pratyagroddhRtAH / sadyautpATitAH, dhautapaGkanirmalAH = dhautaH ( kSAlitaH ) paGkaH ( kadamaH ) yAsAM tA: ata eva nirmalA: ( svacchA: ), mRNAlikA: = alpAni mRNAlAni tAni / alpAni mRNAlAni mRNAlyaH, avayavA'pacayavivakSAyAM "SidgaurAdibhyazce" ti GIS / mRNAlya eva mRNAlikAstA: / "strI syAtkAcinmRNAlyAdivivakSA'pacaye yadi / " ityamaraH / samupAharat = samAnayat / H senApatiH = ApIteti / ApItasalilam = ApItaM ( pAnaviSayIkRtam ) salilaM ( jalam ) yena saH / : = zabaracamUnAyakaH, tAH = pUrvoktAH, mRNAlikAH = alpAni mRNAlAni, saiMhikeyaH = rAhuH, phurtIle naukarase lAye gaye pallavoMke Asanapara baiTha gayA / anya eka yuvA zabara zIghratApUrvaka pampAsarovarameM utarakara donoM hA~thoMse viloDita jalavAle usa sarovara se kamalake pattoMko donoMse vaidUryamaNike dravake samAna, mAnoM pralayakAlake sUrya kI kiraNoM ke santApase pighale hue AkAzake eka hisseke samAna, candramaNDalase cuvA huA, mAnoM pighale hue motiyoMke samAna, atyanta nirmala honese sparzase anumAnakA viSaya, barpha ke samAna ThaNDA, kamalake kozake parAgase sugandhita jala aura usI samaya ukhAr3e gaye, kIcar3a ke dhonese nirmala choTe-choTe mRNAlakhaNDoM ko le AyA / senApatine icchA ke anusAra pAnI pIkara una mRNAlikAoM ( mRNAlakhaNDoM ) ko jaise rAhu candrakalAko khAtA hai usI prakAra kramase khA liyaa| thakAvaTa jAne para jala pInevAle samasta una zabara sainyase anugata hokara vaha abhISTa dizAke bhAgameM calA gayA /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 kAdambarI ekatamastu jaracchabarastasmAt pulinda-vRndAdanAsAditahariNa-pizitaH-pizitAzana iva vikRtadarzanaH pizitArthI tasminneva tarutale muhUrttamiva vyalambata / antarite ca tasmin zabarasenApatausa jIrNazabaraH pibanivAsmAkamAyUMSi rudhirabindupATalayA kapilabhralatA-pariveSabhISaNayA dRSTyA gaNayanniva zukakula-kulAyasthAnAni zyena iva vihagAmiSasvAda-lAlasaH sucira- ' mArurukSustaM vanaspatimA mUlAdapazyat / utkrAntamiva tasmin kSaNe tadAlokana-bhItAnAM zukakulAnAmasubhiH / siMhikAyA apatyaM pumAn, "strIbhyo Dhak" iti Dhak, "tamastu rAhuH svarbhAnuH saihikeyo vidhuntudaH / " ityamaraH / zazikalA iva = candra kalA iva, krameNa = salilapAnAnantaryeNa, adazat = abhakSayat / upamA'laGkAraH / apagatazramaH = apagataH (nivRttaH ) zramaH ( mRgayAjanitakhedaH ) yasya saH / utthAyautthAnaM kRtvA / paripItA'mbhasA= vihitasalilapAnena, sakalena = nikhilena, tena = pUrvakathitena, zabarasainyena = zabarasenayA, anugamyamAnaH = anusriyamANa: san, zanaiH zanaiH = mandaM mandam, abhimatam - amISTa, digantaram = anyAm AzAm, ayAsIt = prApat / "yA prApaNa' iti dhAtorlaGa "yamaramanamAtAM saka ca" iti sgittau| ekatamastviti / ekatamastu = anyatamastu, jaracchabara: = vRddha zabaraH, tasmAt = pUrvoktAt, pulindavRndAt = zabarasamUhAt, anAsAditahariNapizitaH = anAsAditam ( aprAptam ) hariNapizitaM (mRgamAMsam ) yena saH, pizitA'zanaH = mAMsabhakSakaH, vyAghrAdiH, rAkSasAdiH, iva, vikRtadarzanaH = vikRtaM (vikArayuktaM, bhayaGkaramiti bhAvaH ) darzanam ( avalokanam ) yasya saH, upmaa| pizitA'rthI = mAMsA'rthI san / tasminneva-pUrvokta eva, tarutale = zAlmalIvRkSamule, muhUtam iva =kaJcitkAlam iva, vyalambata = vilambam akarot / antarita iti / zabarasenApatau= pulindasanyanAyake / antarite ca = vyavahite ca, vRkSalatAdineti zeSaH / saH= pUrvoktaH, jIrNazabaraH = vRddhapulindaH, asmAkaM = pakSiNAm, AyUMSi = jIvanakAlAn, piban iva = pAnaviSayANi kurvan iva, utprekssaalngkaarH| rudhirabindupATalayA = rudhirabinduriva ( raktapRSata iva ) pATalA (zvetaraktA ) tyaa| kapiletyAdi:0 = kapilA ( piGgalA) yA bhrUlatA (nayanalomavallI ) tasyAH pariveSaH ( paridhiH ) tena mISaNA ( bhayaGkarI ), tayA, tAdRzyA dRSTayA nayanena, zukakulakulAyasthAnAni = zukakulasya (korasamUhasya) kulAyasthAnAni ( nIDasthalAni ), gaNayana iva = gaNanAM kurvan iva, utprekSA'laGkAraH / zyena iva = pattrI iva, vihagA''miSasvAdalAlasa:vihagAnAm ( pakSiNAm ) yat AmiSaM ( mAMsam ) tasya svAdaH (AsvAdanam ) tasmin lAlasaH (atyabhilASukaH ) san, upmaa| taM pUrvoktaM, vanaspati = zAlmalIvRkSam, ArurukSuH (Arodum icchuH ), AmUlAt = mUlaparyantam / suciraM = bahukAlaM yAvat, apazyat = vyalokayat / __utkrAntamiveti / tasmin, kSaNe = avasare, "kSaNaH parvotsavavyApAreSu maane'pynehsH|" iti medinii| tadAlokanabhItAnAM = tasya ( jaracchabarasya ) yat AlokanaM ( darzanam ) tasmAt bhItAnAm ( trastAnAm ) zukakulAnAM = kIrasamUhAnAm, asumiH = prANaH, utkrAntam iva = nirgatam iva, atrotprekssaa'lngkaarH| unameM bhayAnaka AkRtivAlA eka vuDDhA zavara usa zabarasamUhase mRgamAMsako nahIM pAnese mAMsabhakSaka(rAkSasa Adi ) ke samAna hokara mAMsakI icchA karatA huA usI per3a ( zAlmalI) ke nIce kucha samaya taka ThaharA / zabarasenApatike A~khoMse oTa honepara mAnoM hamArI Ayuko pItA huA aura rakta binduke samAna lAla aura bhUrI bhralatAke pariveSase bhayaGkara dRSTase zukasamUhoMke ghoMsaloMko ginatA huA bAjake samAna pakSIke mAMsakA bhAsvAdana karaneke lie lolupa hotA huA usa per3apara car3haneke lie icchA kara usa per3ako jar3ase dekhane lgaa|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 kathAmukhe-zukazAvakanipAtanam kimiva hi duSkaramakaruNAnAm ? yataH sa tamaneka-tAla-tuGgamabhraGkaSa-zAkhAzikharamapi sopAnairivAyatnenaiva pAdapamAruhya tAnanupajAtotpatanazaktIn, kAMzcidalpadivasa-jAtAn garbhacchavipATalAJ zAlmalI-kusumazaGkAmupajanayataH,kAMzcidudbhidyamAnapakSatayA nalina-saMvattikAnukAriNaH, kAMzcidarkaphalasadRzAn, kAMzcillohitAyamAna-caJcukoTIn ISadvighaTita-dala-puTa-pATalamukhAnAM kamalamukulAnAM zriyamudvahataH, kAMzcidanavarata-ziraHkampa vyAjena nivArayata iva pratIkArAsamarthAn, ekekatayAH phalAnIva tasya vanaspateH zAkhAntarebhyazca zuka-zAvakAnagrahIt, apagatAiMzca kRtvA kSitAvapAtayat / kimiveti / hi= yasmAt kAraNAt, "hi hetAvavadhAraNe" ityamaraH / akaruNAnAM = nirdayAnAM, duSkaraM = duvidheyaM, kimiva ? na kimapIti bhAvaH / te sarvamapi krUrakarmA'nutiSThantIti bhAvaH, arthApattiH / yataH= yasmAtkAraNAt, saH =jaracchabaraH, anekatAlatuGgam = aneke (bahavaH ) ye tAlAH ( tAlavRkSAH, uparyuparisaMyojitA iti zeSaH ) ta iva tuGgaH ( unnataH ), tam / abhraGkaSazAkhAzikharam apiabhraM ( megham ) kaSanti (vilikhanti ) iti abhraGkaSANi, "sarvamUlA'bhrakarISeSu kaSaH" iti khac, "arudviSadajantasya mum" iti mumAgamaH / abhraGkaSANi ( meghasparzIni, atyunnatAnIti bhAvaH ) zAkhAnAM (skandhAnAm ) zikharANi ( agrabhAgAH ) yasya tam / tAdRzamapi pAdapaM vRkSam / sopAnariva = ArohaNariva, utprekSA / ayatnenaiva = anAyAsenava, Aruhya = ArohaNaM kRtvA, anupajAtotpatanazaktIn = anupajAtA ( anutpannA) utpatanazaktiH ( uDayanasAmarthyam ) yeSAM, tAn / tAdRzAn, kAMzcit, alpadivasajAtAn =stokadinotpannAn, ata eva gacchavipATalAn = garbhasya (bhrUNasya ) yA chabiH ( kAntiH ), tayA pATalAn ( zvetaraktAna ), ataH zAlmalIkusumazaGkAM=zAlmalIkusumasya ( picchilApuSpasya ) zaGkAm (sandeham ), upajanayataH= utpAdayataH, "picchilA pUraNI mocA sthirAyuH zAlmalidvaMyoH / " ityamaraH / atra kAvyaliGga bhrAntimAMzca / kAMzcit-udbhidyamAnapakSatayA = udbhidyamAnI ( utpadyamAnau ) pakSau (patatre ) yeSAM, te, teSAM mAvastattA, tayA / nalinasaMvartikA'nukAriNaH = nalinAnAM ( kamalAnAm ) saMvartikA: ( navadalAni ), tA anukurvanti ( viDambayanti ) tacchIlAstAna etenA'tinarmalyaM gamyate / upamA / "saMvartikA navadalam" ityamaraH / kAMzcit-arkaphalasadRzAn = mandAraphalatulyAn, kAMzcit-lohitAyamAnacaJcukoTIn = alohitA lohitA yathA sampadyanta iti lohitAyamAnAH, "lohitAdiDAjbhya: kyaS" iti kyaSantAllaTa: zAnac / lohitAyamAnAH ( raktIbhavantaH ) caJcUnAM ( troTInAm ) koTayaH ( agrabhAgAH ) yeSAM, tAn / ata eva ISadvighaTitetyAdi:ISadvighaTitaM (stokavikasitam ) yat dalapuTaM (pattrapuTam ), tena pATalaM ( zvetaraktam ) mukham (agramAgaH ) yeSAM teSAm / tAdRzAnAM kamalamukulAnAM= padmakuDmalAnAM, zriyaM = zobhAm, udvahataH= dhArayataH, atra nidarzanA'laGkAraH / kAMzcit-anavarataziraHkampavyAjena =anavarataM ( nirantaram ) yaH zira:kampaH ( mastakavepathuH ), tasya vyAjena (chalena) nivArayata iva = "vayam arbhakA ata eva usa samaya usako dekhanese Dare hue zukasamUhoMkA prANa mAnoM nikala gyaa| nirdayoMko duSkara karma kyA hai ? jo ki usa vRddha zabarane aneka tAr3ake per3oMke samAna U~ce, AkAzako sparza karanevAle zAkhA-zikharoMvAle usa per3apara mAnoM sIr3hiyoMse hI prayAsake vinA hI car3hakara una zukazizuoMko, jinameM ur3anekI zakti utpanna nahIM huI thii| kucha thor3e hI dinoMke pahale utpanna the, ata: garbhakI kAntise gulAbI honese semalake phUloMkI zaGkA utpanna karate the| kucha paToMke uganese kamalake naye pattoMke samAna the| kucha arkavRkSake phalake samAna the| kucha coMcake agrabhAgake lAla honese kucha pattoMke vikasita honese gulAbI agrabhAgavAlI kamalakI kaliyoMkI zobhAko dhAraNa kara rahe the aura kucha pratIkArameM asamartha honese lagAtAra zira hilAneke bahAnese mAnoM ( usa vRddhazabarako) nivAraNa kara rahe the| eka eka karake usa zAlmalIkI zAkhAoMke bhItarase aise una zukazAvakoMko usa vRkSake phaloMke samAna pakar3a liyA aura unako, mArakara jamInapara paTaka diyaa|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 kAdambarI tAtastu taM mahAntamakANDa eva prANaharamapratIkAramupaplavamupanatamAlokya dviguNataropajAtavepathurmaraNabhayAdudbhrAnta-tarala-tArako viSAdazUnyAmazrujalaplutAM dRzamitastato dikSu vikSipan, ucchuSkatAlurAtmapratIkArAkSamaH trAsa-sasta-sandhi-zithilena pakSapuTenAcchAdya mAM tatkAlocitaM pratIkAraM manyamAnaH snehaparavazo madrakSaNAkula: kiMkartavyatAvimUDhaH kroDavibhAgena mAmamavaSTabhya tsthau| asAvapi pApaH krameNa zAkhAntaraiH saJcaramANaH koTaradvAramAgatya jIrNAsitabhujaGgabhogabhISaNaM prasAryA vividha-vana-varAha-vasA-visragandhikaratalaM kodaNDa-guNA-karSaNano hantavyA" iti nivAraNaM kurvata iva, atrotprekSA'pahnatizca / pratIkArA'samarthAn = pratikaraNaM pratIkAraH, "upasargasya ghaJyamanuSye bahulam' iti bAhulyena dIrghatvam / pratIkAre ( vanivRttyupAye ) asamarthAn ( azaktAna ), ekakatayAH = ekam ekaM kRtvA, phalAni iva = sasyAni iva, upamA / tasya = pUrvoktasya, vanaspateH = zAlmalIvRkSasya, zAkhAntarebhyazca = skandhA'bhyantarebhyazca, cakArapAThena avarohaNA'nantaraM koTarA'ntarebhyazca = niSkuhA'bhyantarebhyazva iti jJAyate zukazAvakAn = kIrazizun, agrahIt = gRhItavAn, apagatA'suMzca = vigataprANAMzca, kRtvA = vidhAya, kSitau = bhUmau, apAtayat = akSipat / / tAtastviti / tAtastu = pitA tu, mahAntam = utkaTam , akANDe eva = anavasaraM eva, "kANDo'strI daNDabANA'rvavargA'vasaravAriSu / " ityamaraH / prANahara = jIvanahAriNam, apratIkAraM% nivAraNopAyarahitam, upaplavam = upadravam, upanataM = prAptam, Alokya = dRSTA, dviguNataropajAtavepathuH= dviguNataram ( vAradvayaM yathA tathA ) upajAtaH ( utpannaH ) vepathuH ( kampa: ) yasya saH / maraNamayAt = mRtyubhIteH, udbhrAntataralatArakaH = udbhrAnte (caJcale ) tarale ( bhAsvare ) tArake ( kanInike) yasya saH, "tarale bhAsvare cale" iti haimaH, "tArakA'kSaNa: kanonikA" ityamaraH / viSAdazanyAMviSAdena ( khedena ) zUnyAm ( hataprabhAm ), azrujalaplutAm = azrujalena ( asrasalilena ) plutAM ( vyAptAm ), tAdRzIM dRzam ( netram ) itastataH = yatra tatra, dikSu = AzAsu, vikSipan = prerayan, ucchuSkatAluH ucchuSkam ( atizayazoSayuktam ) tAlu ( kAkudam ) yasya saH / AtmapratIkArA'kSamaHAtmanaH ( svasya ) pratIkAraH ( ApannivRtyapAyaH ) tasmin akSamaH ( asamarthaH ) san, trAsasastasandhizithilena = trAsAt ( bhayAt ) srastAH ( zithilA: ) ye sandhayaH ( asthibandhAH ) taiH zithilena (zlathena), tAdRzena pakSasampuTena -chadasampuTena, mAm, AcchAdya = AvRtya, tatkAlocitaM = tatsamayayogyaM, vidhimitizeSaH / manyamAnaH = jAnAnaH, snehaparavaza:=premavazyaH, madrakSaNAkula:= madrakSaNe ( madgopane ) Akula: (vyagraH), kiMkartavyatAvimUDhaH = kiMkartavyatAyAm ( idAnIM kiM kartavyamiti vighayatAyAm ) vimUDhaH ( atyanabhijJaH ), tAtkAlikakartavyanizcayA'samartha iti bhAvaH / kroDamAgena mujA'ntarAM'zena, mAm, avaSTabhya = avalambya, tasthau= sthitaH / asAvapoti / aso=jaracchabaraH, api / pApaH = apuNyakarmA, zAkhAntara:=viTapAntaraH, saMcaramANaH = saMcaraNaM kurvan, koTaradvAraM =niSkuhadvAram, Agatya = etya, "tAtaM gatAsum akarot" ityatra sambandhaH / jIrNA'sitetyAdi: =jIrNaH (jaraThaH ) asitaH (kRSNavarNaH ) yo pitAjI mahAn prANahArI tathA pratIkArase rahita usa upadravako akasmAt Aye hue dekhakara dviguNa kampapAle hokara mRtyuke bhayase caJcala aura camakIlI putaliyoMvAle hokara khedase kAntihIna A~suoMse bhare hue netroMko dizAoMmeM idhara-udhara DAlate hue atyanta zuSka tAluvAle hokara apanI Apattiko haTAnemeM asamartha hote hue trAsase zithila sandhibandhoMse zithila apane paMkhoMse mujhe Dhakakara usa samayake yogya vidhi samajhakara snehake adhIna hokara mere rakSaNameM Akula hote hue kiMkartavyatAmeM vimUr3ha hote hue bAhoMke madhyabhAgase mujhe Dhakakara sthita hue| use hatyAre pApIne bhI za khAoM ke bIcase calakara koTa rake dvArameM Akara jIrNa kRSNa sarpake zarIrake samAna, bhayaGkara-aneka jaGgalI sUmaroM
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe - zukadazAvarNanam vraNAGkita-prakoSTham antaka-daNDAnukAriNaM vAmabAhumatinRzaMso muhurmuhurdattacaJca-prahAramutkUjantamAkRSya tAtaM gatAsumakarot / mAntu svalpatvAd bhayasampiNDitAGgatvAt sAvazeSatvAvAyuSaH kathamapi pakSasaMpuTAntara - gataM nAlakSayat / uparataJca tamavanitale zithilazirodharamadhomukhamamuJcat / ahamapi ccaraNAntare nivezita zirodharo nibhRtamaGka-nilInastenaiva sahApatam / avaziSTapuNyatayA tu pavanavazasaMpu tasya mahataH zuSkapattrarAzerupari patitatamAtmAnamapazyam / aGgAni yena me nAzIryyanta / 105 mujaGgaH ( sarpa: ) tasya bhoga: ( zarIram ) sa iva moSaNa: ( mayaGkaraH ) tam / upamA / "aheH zarIraM mogaH syAt" ityamaraH / vividhetyAdi : 0 = vividhAH ( anekaprakArAH ) ye vanavarAhAH ( araNyazUkarA : ) teSAM vasA ( vapA ) tayA visrugandhi ( Amagandhi ) karatalaM ( hastatalam ) yasya, tam / " medastu vapA vsaa|" iti, "visraM syAdAmagandhi yat" iti cAmaraH / kodaNDetyAdiH 0 = kodaNDaguNasya ( dhanurjyAyAH ) yat AkarSaNam ( AkSepaH ), tena yo vraNaH Im ) tena aGkitaH ( cihnita: ) prakoSTha : ( kUrparA'dho mAgaH ) yasya tam / guNapadasya " pratyace " ti vyAkhyAtRRNAM bhASAzabda saMskRtabhrAntiH / "maurvI jyA ziJjinI guNaH ' " iti vraNo'striyAmIrmamaruH klIbe" iti cAmara / "kakSAntare prakoSThaH syAt prakoSThaH kUrparAdadhaH / " iti zAzvataH / antakadaNDA'nukAriNam - antakasya ( yamasya ) yo daNDa: ( laguDa : ) tadanukAriNam ( tadanukaraNarazIlam ) upamA'laGkAraH / tAdRzaM vAmabAhuM = savyabhujam, prasAyaM = vistAyaM muhurmuhuH = vAraMvAram / dattacaJcuprahAraM = dattaH ( vitIrNaH ) caJcuprahAraH troTayAghAtaH ) yena, tam / utkUjantam = uccaH svareNa zabdAyamAnaM, tAdRzaM tAtaM = majjanakam, AkRSya = Anoya, nIDAdbahiriti zeSaH / gatA'suM = prANarahitam / akarot = vyadadhAt / mAM tviti / svalpatvAt = atisUkSmatvAt mayasaMpiNDitA'GgatvAt = mayAt ( trAsAt ) piNDitAni ( saGkucitAni ) aGgAni (zarIrA'vayavAH) yasya, tasya bhAvastattvaM, tasmAt | AyuSaHjIvanakAlasya, sA'vazeSatvAcca = avaziSTatvAcca kathamapi = kenA'pi prakAreNa mahatA klezaneti bhAvaH / pakSasaMpuTA'ntaragataM = pakSasaMpuTasya ( chadamAgasya pituritizeSaH ) / antaragatam ( abhyantaraprAptam ), mAM tu = vaizampAyanaM tu, na alakSayat = na apazyat / uparatamiti / uparataM = mRtam, ata eva zithilazirodharaM = zithilA ( zlathA ) zirodharA (kandharA) yasya, tam / adhomukham = avAGmukham / taM = majjanakam, avanitale bhUtale, amuJcat = akSipat / ahamapIti / aham api taccaraNA'ntare = tasya ( pituH ) caraNayoH ( pAdayoH ) antare ( madhye ), nivezitazirodhara : = nivezitA ( sthApitA ) zirodharA ( grIvA ) yena saH / nibhRtaM : nizcalaM yathA tathA / aGkanilInaH = aGke ( utsaGge ) nilIna: ( antarhitaH ) san tenaiva saha = tAtenaiva samam / apatam - patitaH / = avaziSTeti / avaziSTa puNyatayA = avaziSTaM ( sA'vazeSam ) puNyaM ( sukRtam ) yasya saH, tasya kI carbI se kacce mAMsake durgandha hAthoMvAle, dhanuSkI pratyaJcAko khIMcanese hue vraNase cihnita kehunAke adhogabhAgavAle aura yamadaNDakA anukaraNa karanevAle bAe~ bAhuko phailAkara bAraMbAra cocoMse prahArakara U~ce svarase caukhate hue mere pitAjIko khIMcakara mAra DAlA / parantu atizaya choTA zarIra honese Darase sikur3e hue aGgoMvAlA honese aura merI Ayu zeSa honese bhI kisI prakAra pitAjIke paMkhoMke bhItara rahe hue mujhe nahIM dekhA / mare hue aura zithila garadanavAle aura adhomukha pitAjI ko bhUtalapara chor3a diyaa| apanI grIvA ko pitAjIke caraNoMke bIca meM rakhakara nizcala hokara unakI godameM chipA huA meM bhI unhIM ke sAtha gira par3A / puNyake avazeSa honese vAyuvaza ikaTThe hue sUkhe pattoMke Dherapara gire hue apaneko maiMne dekhA / jisase mere aGga cUra-cUra nahIM hue|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kAdambarI yAvaccAsau tasmAttaruzikharAnnAvatarati tAvadahamavazIrNa-pattra-savarNatvAdasphuTopalakSyamANa-mUttiH pitaramuparatamutsRjya nRzaMsa iva prANaparityAgayogye'pi kAle bAlatayA kAlAntarabhuvaH sneharasasyAnabhijJo janmasahabhuvA bhayeneva kevalamabhibhUyamAnaH kizcidupajAtAbhyAM pakSAbhyAmoSatkRtAvaSTambho luThannitastataH kRtAntamukha-kuharAdiva vinirgatamAtmAnaM manyamAno nAtidUrattinaH, zabarasundarI-karNapUra-racanopayukta-pallavasya, saGkarSaNa-paTa-nIla-cchAyayopahasata iva gadAdhara-dehacchavim, acchaH kAlindI-jala-cchedairiva viracitacchadasya, vanakarimadopasikta bhAvastattA, tayA tu / pavanavazapuJjitasya = pavanavazAt ( vAyuvazAt ) puJjitasya (saMghAtarUpeNA'vasthitasya ) mahataH = vipulasya zuSkapattrarAzeH = nIrasaparNasamUhasya / upari = UrdhvamAge, patitaM = sastam, AtmAnaM = svadeham, apazyaM = vyalokayaM, yena = zuSkapattrarAzyuparipatanena hetunA, me= mama, aGgAni = dehA'vayavAH / na azIyaMnta = na cUrNitAni abhavan / yAvaditi / yAvat = yatkAlaparyantam, asau =jaracchabaraH, tasmAt = pUrvoktAt, taruzikharAt = zAlmalIvRkSolamAgAt, na avatarati =na avarohati / tAvat = tatkAlam eva, aham, avazIrNapatrasavarNAtvAt = avazIrNAni ( patitAni ) yAni pattrANi (parNAni ), teSAM savarNatvAt (samAnavarNatvAt), "jyotirjanapadarAtrinAbhinAmagotrarUpasthAnavarNavayovacanabandhuSu" iti samAnasya samAvaH / asphuTopalakSyamANamUrtiH = asphuTam ( aprakaTaM yathA tathA ) upalakSyamANA ( dRzyamAnA) mUrtiH ( zarIram ) yasya saH / "mUrtiH kAThinyakAyayoH" ityamaraH / nRzaMsa iva = krUra iva, uparataM = mRtaM, pitaraM = janakam, utsRjya = tyaktvA, prANaparityAgayogye prANaparityAgasya ( asumocanasya ) yogye ( ucite ), kAle api = samaye api, bAlatayA = zizutvena, kAlAntarabhuvaH = anyasamayabhAvinaH, prauDhAva''sthAyAM bhaviSyata iti bhAvaH / tAdRzasya sneharasasya = vAtsalyAsvAdasya, anabhijJaH =jJAnarahitaH, janmasahabhuvA = janmanaH (utpattikAlAt ) sahabhuvA ( sahajanmanA), mayena eva bhItyA eva, kevalam ekamAtram, abhibhUyamAnaH adhikriyamANaH, kiJcit stokam, upajAtAbhyAm utpannAbhyAm, pakSAbhyAM chadAbhyAm, ISat = stoka, kRtA'vaSTammaH= vihitA'valambaH, itastataH= yatra tatra, luThan = pratIghAtaM kurvan, AtmAnaM =svaM, kRtAntamukhakuharAt = kRtAntasya ( yamarAjasya ) mukhakuharAt ( vadanavivarAt ), vinigaMtam iva =viniHsRtam iva, manyamAnaH= jAnan, utprekSA'laGkAraH / nAtidUravartinaH = nAtiviprakRSTasthAnasthitasya, "tamAlaviTapina" ityasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi / zabarasundarItyAdiH = zabarasundarINAM (zabararamaNonAm karNapUrANi (zrotrAmaraNAni ) teSAM racanA ( nirmANam ) tasyAm upayuktAni ( upayogayuktAni ) pallavAni ( kisalayAni ) yasya, tasya / saMkarSaNetyAdi: = saMkarSaNaH ( balabhadraH ), tasya paTa: ( vastram, ) tasya nIlacchAyayA ( nIlakAntyA ), gadAdharadehacchavi = gadAdharasya (zrIkRSNasya ) dehacchavim ( zarIrakAntim ), upahasata iva = upahAsaM kurvata iva, acchaH = nimalaH, kAlindIjalacchedaiH iva = yamunAsalilakhaNDa: iva / viracitacchadasya%DviracitAH (nirmitAH) chadAH (parNAni ) yasya, tasya / vanakarItyAdiH0vanakariNAm (araNyagajAnAm ) mardaH (dAna jala:) upasiktAni ( ukSitAni ) kisalayAni (pallavAni ) yasya, tasya / vindhyATavIkezapAza jabataka vaha ( vRddhazabara ) usa per3akI coTIse nahIM utarA, tabataka gire hue pattoMke sadRza honese spaSTa nahIM dekhe jAnevAle zarIravAlA maiM mare hue pitAjIko chor3akara krUra-sA hotA huA prANa chor3aneke lie ucita samayameM bhI bAlaka honese yauvana AdimeM honevAle sneha rasakA jAnakAra na hokara janmake sAtha honevAle kevala bhayase abhibhUta hotA huA kucha uge hue paMkhoMkA kucha sahArA lekara idhara-udhara loTa-poTa karatA huA apaneko mAno yamarAjake mukhake chidrase nikalA huA samajhakara kucha samIpameM rahe hue zabarasundarIke karNabhUSaNakI racanAyeM upayukta pallavavAle, balarAmake vastrake nIlevanake samAna nIla kAntike zrIkRSNake dehakI kAntiko mAnoM upahAsa karate hue,
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zukadazAvarNanam 107 kisalayasya, vindhyATavI-kezapAza-zriyamudvahataH, divApyandhakAritazAkhAntarasya, apraviSTa-sUryakiraNamatigahanaparasyeva piturutsaGgamatimahatastamAlaviTapino mldeshmvishm|| avatIyaM ca sa tena samayena kSititala-viprakIrNAn saMhRtya tAn zukazizUnanekalatApAza-saMyatAnAbaddhya parNapuTe'titvarita-gamanaH senApatigatenaiva varmanA tAmeva dizamagacchat / mAntu labdha-jIvitAzaMpratyagra-pitRmaraNa-zoka-zuSka-hRdayam atidurApAtAdAyAsitazarIraM santrAsa-jAtA sarvAGgopatApinI balavatI pipAsA paravazamakarot / anayA ca kAla-kalayA sudUramatikrAntaH sa pApakRditi parikalayya kiJcidunnamitakandharo zriyaM vindhyATavyAH ( vindhyaparvatavanabhUmeH ) kezapAza: ( kuntalakalApaH ), tasya dhiyam (zomAm ) udahata:- dhArayataH, atra nidrshnaa| divA'pi divase'pi andhakAritazAkhA'ntaritasya = andhakAritAni ( saMjAtA'ndhakArANi, bhAskarakarapravezAmAvAditi zeSaH ) zAkhAntarANi (viTapA'bhyantarapradezAH) yasya, tasya / atimahataH = atizayavizAlasya, tamAlaviTapinaH = tApicchataroH, apraviSTasUryakiraNam = apraviSTA: ( akRtapravezAH ) sUryakiraNA: ( mAskarakarA: ) yasmistam / atigahanaM = durgamavanA'tizAyi, aparasya = anyasya, pituH = janakasya, utsaGgam iva - aGkam iva, atrotprekssaa| mUladezaM = bughnapradezam, avizaM = praviSTa: / atropamotprekSayoH saGkarA'laGkAraH / avatIrya = avaruhya ca, saH = vRddhazabaraH, tena, samayena = kAlena, kSititalaviprakIrNAn = mititale (bhUtale) viprakorNAn (itastataH paryastAn) tAn, zukazizUna-kIrazAvakAn, saMhRtya-ekokRtya, ekalatApAzasaMyatAn -ekA ( ekakA) yA latA ( vallI) tasyAH pAzaH (bandhanarajjuH), tena saMyatAn (baddhAn ) kRtveti zeSaH / parNakuTe-pattrapuTe, Abaddhaya = bandhanaM kRtvA, atitvaritagamanaH - atitvaritam ( atizayazIghraM ) gamanaM (gatiH ) yasya saH / tAdRzaH san, senApatigatena eva = zabarapRtanAnAyakayAtena eva, vamanA = mArgaNa, tAm eva dizaM = senApatigatAm eva kASThAm, agacchan == avajat / mAM viti / labdhajIvitA''zaM labdhA ( prAptA ) jIvitA''zA ( jIvanasaMbhAvanA ) yena, tam / pratyagretyAdi: %pratyaya: ( abhinavaH, sadyomava iti bhAvaH ) yaH pitRmaraNazoka ( janakanidhanamanyuH ), tena zuSkaM (prAptazoSam ) hRdayaM (cittam ) yasya, tam / atidUrapAtAt = ativiprakRSTasthalapatanAt / bAyasitazaroram = AyAsitaM ( parizrAntam ) zarIraM (dehaH ) yasya, tam / tAdRzaM mAm / saMtrAsajAtA = atishymyotpnnaa| sarvA'topatApino= skldehaa'vyvsntaapkaarinnii| balavatI=zaktisampannA, pipAsA=jalatRSNA, paravazaM svAyattam, akarot vyadadhAt / banayeti / anayA = etayA, nikaTapratipAditayeti bhAvaH / kAlakalayA samayakadezena, sudUram - ativiprakRSTa pradezam, atikrAntaH =prayAtaH, saH pUrvoktaH, pApakRt = duSkRtAcAraH, iti = evaM, parikalayya = parikalanAM kRtvA, kiJcit = stokam, unnamitakandharaH = unnamitA (UrvIkRtA ) kandharA mAnoM nirmala yamunAke jalake khaNDoMse racita pattoMvAle, jaGgalI hAthIke madase sikta pallavoMvAle, vindhyavanabhUmike kezapAzako zobhAko dhAraNa karate hue, dinameM bhI jisakI zAkhAkA bhItarI bhAga andhakAra yukta thaa| aura jisameM sUryako kiraNoMkA praveza nahIM hotA thaa| aise atyanta gahana, dumare pitAkI godake samAna tamAlapakSake mUla pradezameM maiMne praveza kiyaa| umI samaya utarakara vaha (vRddha zabara ) jamInapara bikhare hue zukazAvakoMko ikaTaThA kara eka latApAzameM bAMdhakara poMke donoMmeM bA~dhakara atizaya zIghragatime senApatike gaye hue mAgame usI dizAmeM calA gyaa| jInekI mAzAse yukta, naye pitRmaraNake zokase mUkhA hRdayavAle, ati dUrame giraneme parizrAnta zarIravAle, mujhako atyanta mayase utpatra, samasta aGgoMko santapta karanevAlI jabardasta pyAsane adhIna kara ddaalaa| isI samayameM vaha pApAtmA bahuta dUra gayA hai aisA vicAra kara garadanako kucha U~cAkara bhayabhIta dRSTise
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kAdambarI bhayacakitayA dRzA dizo'valokya tRNe'pi calati punaH pratinivRtta iti tameva pade pade pApakAriNamutprekSamANo niSkramya tasmAttamAlatarumUlAt salila-samIpaM satuM prayatnamakaravam / ajAtapakSatayA nAtisthiratara-caraNa-saJcArasya muhurmuhurmukhena patato muhustiryanipatantamAtmAnamekayA pakSapAlyA sandhArayataH kSititalasaMsarpaNa-bhramAturasya anabhyAsavazAdekamapi dattvA padamanavaratamunamukhasya, sthUlasthUlaM zvasato dhUlidhUsarasya saMsarpato mamAbhUnmanasiatikaSTAsvavasthAsvapi jIvita-nirapekSA na bhavanti khalu jagati prANinAM pravRttayaH / nAsti jIvitAdanyadabhimatataramiha jagati sarvajantUnAm / evamuparate'pi sugRhItanAmni tAte yadahamavi( grIvA ) yena saH / mayacakitayA = bhayAt ( bhIteH ) cakitayA ( trastayA), dRzA = dRSTayA, diza:kASThAH, avalokya = dRSTA, taNe'pi =arjune'pi. "taNamarjunam" ityamaraH / calati = kampamAne sati, punaH - bhUyaH, pratinivRtta:=pratyAyAtaH sa vRddhazabara iti zeSaH / iti evaM vimRzya, pade padepratipadaM, tam eva = pUrvoktam eva, pApakAriNaM = duSkRtAcAraM, vRddhazabaramiti bhAvaH / utprekSamANaH = saMbhAvayan, tasmAt = pUrvoktAt, tamAlatarumUlAt = tApicchavRkSanimnabhAgAt, niSkramya = nirgatya, salilasamIpaM = jalanikaTaM, satuM = gantuM, prayatna = prayAsam, akaravaM = kRtavAn / ajAteti / mama manasi samabhUditi sambandhaH / ajAtapakSatayA-anutpannacchadatvena, nA'tisthirataracaraNasaJcArasya% nA'tisthirataraH (nA'tidRDhataraH ) caraNasaJcAraH (pAdanyAyaH ) yasya, tasya / ata eva, muharmuhuHvAraM vAraM, mukhena = Ananena, patataH patanaM kurvtH| muhuH = bhUyo'pi, tiyaMkatirazcInaM yathA tathA, nipatantaM = bhrazyantaM, tAdRzam, AtmAnaM = svam, ekayA = kevalayA, "eke mukhyA'nyakevalAH" ityamaraH / pakSapAlyA= chadapaGaktayA, "pAli: karNalatAgre'zrI paGktAvakaprabhedayoH / " iti medinii| saMdhArayataHpatanAdrakSAM vidadhataH, kSititaletyAdi: =kSititale (bhUtale) yat saMsarpaNaM ( gamanam ), tena yo bhramaH (bhrAntiH ) tena Aturasya ( pIDitalya ), anabhyAsavazAt = abhyAsA'mAvavazAt, ekam api, padaM = caraNaM, dattvA =nivezya, anavarataM = nirantaram, unmukhasyaUvaMvadanasya, zramAditi zeSaH / sthUlasthalaM = dIrgha dIrgha yathA tathA, zvasataH = zvAsamokSaM kurvataH, dhUlidhUsarasya = pAMsudhUmravarNasya, saMsarpataH = saMsarpaNaM kuvaMtaH, mama, manasi-citte, samabhUt = etAdRzo vakSyamANa prakAro vicAranicayo'jAyata iti bhAvaH / __tameva pratipAdayati-atikaSTAsviti / jagati = loke, prANinAM = jantUnAM, pravRttayaH = pravartanarUpAH kriyAH, atikaSTAsu = atizayakaThinAsu, avasthAsu = dazAsu, api, jIvitanirapekSA:jIvite ( jIvane ) nirapekSAH ( apekSArahitAH, niHspRhA iti bhAvaH ) na bhavanti = no vidyante / nAstIti / iha = asmin, jagati = loke / sarvajantUnAM = sakalaprANinAM, jIvitAt = jIvanAt, manyat = aparam, abhimatataram = abhISTataram, nA'sti =no vidyte| uktA'rthamupapAdayatievamiti / evaM pUrvoktaprakAreNa, sugRhItanAmni = prAtaHsmaraNIyanAmadheye, "atha yaH prAtaH smayate zubhakAmyayA / sa sugRhItanAmA syA" diti trikANDazeSaH / tAte = pitari, uparate'pi = mRte'pi, dizAoM ko nihArakara patteke calanepara bhI vaha ( pApI) phira lauTa A gayA isa prakAra paga-pagameM saMbhAvanA karatA huA maiM usa tamAlake per3ake adhobhAgase jalake samIpa jAnekA prayatna karane lgaa| paMkhoMke na uganese aura pairoMse calanemeM bhI ati sthiratA na honese vAraMvAra muMhase girate hue aura vAraMvAra tirachA girate hue apaneko ekamAtra pakSapaGkti sa~bhAlatA huA jamInapara sarakanese bhramase Akula, abhyAsa na honese eka paga calakara bhI lagAtAra Upara mukha kiye hue lambA-lambA zvAsa lete huai aura dhUlase dhUsara aura sarakate hue mere manameM aisA vicAra huA-"atyanta kaSTapUrNa avasthAoMmeM lokameM prANiyoMkI ceSTAe~ jIvanameM nirapekSa (parabAha na karanevAlI) nahIM hotI hai| lokameM samasta jantuoMko jIvanase adhika abhISTa kucha bhI nahIM hotA hai| isa prakAra prAtaHsmaraNake yogya pitAke marane
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zukadazAvarNanam 109 kalendriyaH punareva prANimi / dhiGmAmakaruNamatiniSThuramakRtajJam / aho ! soDhapitRmaraNazokadAruNaM yena mayA jIvyate, upakRtamapi nApekSyate / khala hi khalu meM hRdayam / ahaM hi lokAntaragatAyAmambAyAM niyamya zokAvegamA prasava-divasAt pariNatavayasApi satA tAtena testairupAyaH saMvarddhanaklezamatimahAntamapi snehavazAdagaNayatA yat paripAlitaH, tatsarvamekapade vismRtam / 'atikRpaNAH khalvamI prANAH, yadupakAriNamapi tAtaM kApi gacchantamadyA'pi nAnugacchanti / sarvathA na kaJcinna khalIkaroti jIvita-tRSNA, yadIdRgavarathamapi mAmayamAyAsayati jalAbhilASaH / manye cAgaNita-pitRmaraNa-zokasya nighRNateva kevalamiyaM mama salilapAnabuddhiH / adyApi dUra eva yat, ahaM = putraH, avikalendriyaH = avikalAni (prAtisvikaviSayagrahaNasamarthAni ) indriyANi ( hRSIkANi ) yasya saH / tAdRzaH san, punareva = bhUya eva, prANimi = zvasimi / akaruNaM = dayArahitam, atiniSTharam =atizayakaThoram, akRtajJam akRtavedinaM, kRtaghnamiti bhaavH| tAdRzaM mAM, dhika, "SiguparyAdiSu triSu" iti ghigyoge "mAm' ityatra dvitIyA / ____aho iti / aho = Azcaryam / yena, mayA, soDhetyAdiH0 = soDhaH ( marSitaH ) yaH pitRzokaH ( janakamaraNamanyuH ), tena dAruNAM ( bhISaNaM, yathA tathA ) jovyate = prANadhAraNaM kriyate, upakRtam api =pitakRtopakAro'pi, na apekssytenaa'pekssaavissyiikriyte| hi = yataH, memama, hRdayaM cittaM, khalaM = kRtaghnamiti bhAvaH / / svahRdayasya khalatvaM sAdhayati-mayeti / hi = yataH, ambAyAM= mama jananyAM, lokAntaragatAyAM = lokAntaram (paralokam ) gatAyAM ( prAptAyAm ) satyAM, zokavega = manyujavaM, niyamya = nirudhya, A prasavadivasAt = janmadinAt Arabhya, pariNatavayasA = pariNataM (pakvaM, jIrNamityarthaH ) vayaH ( avasthA ) yasya, tena, vRddhena, iti bhAvaH, satA api = bhavatA api, tAtena, tastaiH = anekaprakAraH, upAyaH= jIvanadhAraNaprakAraH, snehavazAt = vAtsalyavazAt, atimahAntam api = atizayA'dhikam api, saMvaddhanaklezaM = matsampoSaNaduHkham, agaNayatA = klezatvena acintayatA, tAtena = pitrA, yat, ahaM, paripAlitaH = parirakSitaH, tat sarva-tat sakalam ekapade=akasmAt, vismRtaM vismRtaM kRtam / atikRpaNA iti / amI= ete, prANA:= mama asavaH, atikRpaNAH = atyantamanudArAH, khalunizcayena / yat upakAriNam api = upakArazIlam api / adya = asmin dine kvA'pi = kutrA'pi sthAne, gacchantam api = vajantam api tAtaM-pitaram, na anugacchanti = na anuvrajanti / sarvathA-sarvaH prakAraH, jIvitatRSNA = jIvanA'bhilASaH, kazcit = kamapi puruSaM, na khalIkaroti ( iti ) na =na durjanIkaroti iti na "dvo najo eka prakRtA'thaM dyotayata" iti nayena jIvitatRSNA sarvamapi janaM durjanIkarotyevetimAvaH / akhala: khala: yathA sampadyate tathA karoti khalIkaroti, "kRmvastiyoge saMpadya kartari cviH" iti abhUtatadbhAve cviH / yat = yasmAt hetoH, IdRgavastham api = etAdRzadazAsthitam api, janakanidhanena zokaparavazamapItimAvaH, mAM, jalAbhilASaH = salilapAnatarSaH / AyAsayati = AyAsayuktaM karoti / ___manya iti / agaNitapitRmaraNazokasya - agaNitaH ( acintitaH ) pitRmaraNazokaH ( janakapara bhI jo avikala (svakAryameM samartha) indriyoMvAlA maiM jI rahA huuN| nirdaya ati niSThura aura kRtaghna mujhe dhikkAra hai| jo maiM pitRmaraNakA zoka bhI sahakara atizaya kaThoratAse jI rahA hU~, unake upakArakI bhI apekSA nahIM kara rahA huuN| merA hRdaya duSTa hai| merI mAtAke paraloka jAnepara bhI zokavegako dabAkara vRddhAvasthAmeM rahate hue bhI una-una upAyoMse putrako bar3hAnemeM atyadhika klezakI bhI snehavaza paravAha na karanevAle pitAjIne jo merA paripAlana kiyA vaha saba maiM ekabAragI hI bhUla gyaa| ye mere prANa atyanta hI anudAra haiM, jo ki upakArI pitAjIke kahIM ( lokAntarameM) jAnepara bhI jo anugamana nahIM karate haiN| jIvanakI tRSNA kisIko bhI durjana nahIM
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI sarastIram / tathAhi-jaladevatAnupUra-ravAnukAri dUre'dyApi kalahaMsa-virutam asphuTAni zrUyante sArasasitAni, ayaM c| viprakarSAdAzAmukhavisarpaNa-virala: saJcarati nalinI-SaNDaparimala: / divasasya ceya kaSTA dazA vartate / tathAhi-ravirambaratalamadhyavartI sphurantamAtapamanavaratamanala. dhUli-nikaramiva vikirati karaiH, adhikAmupajanayati tRssm| santapta-pAMsu-paTala-durgamA bhUH, atiprabala-pipAsAvasannAni gantumalpamapi me nAlamaGgakAni / aprabhurasmyAtmanaH / sIdati me hRdayam / andhakAratAmupayAti cakSuH / api nAma khalo vidhiranicchato'pi me maraNamadyaiva upapAdayet ? nidhanamanyuH ) yena saH tsy| mama, kevalam =ekamAtraM yathA, iyam = eSA, salilapAnabuddhiH= jalapAnA'bhilASaH, nipuNatA = niranukampA, eva / adyApi = adhunA'pi, sarastIraM = kAsArataTam, dUre eva= viprakRSTapradeza eva, astIti zeSaH / dUratvamupapAdayati-tathAhIti / tathA hi, jaladevatetyAdiH = jaladevatAnAM ( salilA'dhiSThAtrINAM devInAm ) napurANAM (pAdA'GgadAnAm ) yo ravaH ( dhvaniH ) tadanukAri ( tadanukaraNazIlam ), "pAdA'GgadaM tulAkoTirmajIro nUpuro'striyAm / " ityamaraH / tAdRzaM kalahaMsavirutaM = kalahaMsAnAM (kAdambAnAm ) virutam ( kUjitam ) / adyA'pi = adhunA'pi, dUre = viprakRSTapradeze / asphuTAni = avyaktAni, sArasarasitAni = sArasAnAM (puSkarAhvAnAM) rasitAni ( kUjitAni ), "puSkarAhvastu sArasaH" ityamaraH / zrUyante = AkarNyante / viprakarSAt = dUrAt, AzAmukhavisarpaNavirala: = AzAmukheSu = diGmukheSu, yat visarpaNaM ( prasaraNam ) tena virala: ( nyUnaH ), nalinIkhaNDaparimala: = nalinIkhaNDAnAM (kamalinIsamUhAnAm ) parimala: ( vimardanajanito gandhaH ), saJcarati % prasarati / divasasya = dinasya ca, iyam = eSA, kaSTA = duHkharUpA, dazA= avasthA, vartate vidyate, madhyAhnasamayo'stIti bhAvaH / etadupapAdayati-tathAhIti / ambaratalamadhyavartI = ambaratalasya ( AkAzatalasya ) madhyavartI ( madhyagAmI) san / raviH = sUryaH, anavaratam = nirantaram / sphurantaM-dIpyamAnam, AtapaM = tejaH, analavalinikaram iva = agnipUrNasamUham iva, karaH = kiraNaH, hastaizca, "balihastAMszavaH karA:' ityamaraH, upamA / vikirati = vikSipati / adhikAM=prabalAM, tRSaM = pipAsAm, upajanayati = prakaTayati / bhUH = bhUmiH, santaptapAMsupaTaladurgamA = santaptam ( uSNam ) yat pAMsupuTalaM (dhUlisamUhaH ) tena durgamA ( duHkhena gantuM zakyA ) astIti zeSaH / _ atiprabaleti / atiprabalA ( atyadhikA ) yA pipAsA ( tRSNA ) / tayA avasannAni (klAntAni ), me = mama, aGgakAni = dehA'vayavAH, alpam api = stokam api, gantuM = calituM, na alaMno samarthAni / kiM bahunA-AtmanaH = dehendriyasaMghAtasya, api, aprabhuH = asamarthaH, asmi, Atmano hastapAdAdi cAlayitumapi asamartho'smIti bhaavH| me= mama, hRdayaM = cittaM, sIdati = avazIryate / banAtIhai yaha bAta nahIM hai ( arthAt durjana banAtI hai ), jo ki aisI dazAvAle mujhako bhI jalakA abhilASa AyAsayukta banAtA hai| pitRmaraNake zokakI bhI paravAha na karanevAle merI yaha jala pInekI icchA kevala nirdayatA hai, maiM aisA mAnatA huuN| abhI tAlAbakA kinArA dUra hI hai| jaise ki jaladevatAke nUpura (chAgala ) ke zabdake sadRza haMsako AvAja abhI bhI dUra hI hai / sArasake aspaSTa zabda sune jA rahe haiN| yaha dUrase dizAmukhoMmeM phailanese nyUna kamalasamUhako sugandha phaila rahI hai| dinakI yaha duHkharUpa dazA (madhyAhna samaya ) hai| jaise ki sUrya AkAzamaNDalake madhyasthita hokara camakatI huI dhUpako agnicUrNake samUhake samAna karoM (kiraNAM ) aura hArthose bikhera rahe haiM, atyanta pipAsAko paidA kara rahe haiM / santapta dhUlisamUhase bhUmi durgama ho rahI hai| atizaya jabardasta pyAsase klAnta mere aGga kucha bhI calaneke lie samartha nahIM haiN| maiM apane zarIrako saMbhAlanemeM asamartha hU~ / merA hRdaya vizIrNa ho rahA hai| netra andhakAra bhAvako prApta kara rahA hai| Aja hI icchA na karanepara bhI durjana vidhAtA merI mRtyu kara DAlegA kyA ?
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-hArItavarNanam 111 evaM cintayatyeva mayi tasmAt sarasonAtidUravattini tapovane jAbAli ma mahAtapA muniH prativasati sma / tattanayazca hArItanAmA munikumArakaH sanatkumAra iva sarvavidyAvadAtacetAH, savayobhiraparastapodhana-kumArakanugamyamAnastenaiva pathA dvitIya iva bhagavAn vibhAvasuratitejasvitayA dunirIkSyamattiH, udyato divasakara-maNDalAdivotkIrNaH taDidbhiriva racitAvayavaH, tapta-kanaka-draveNeva bahirupalipta-mUtiH, pizaGgAvadAtayA deha-prabhayA sphurantyA sabAlAtapamiva divasaM sadAvAnalamiva vanamupadarzayan uttapta-lauhalohinInAmaneka-tIrthAbhiSekapUtAnAmacakSaH = netram, andhakAratAM= timiratAm, upayAti = saMprApnoti, andhakArAkulaM bhavatIti bhAvaH / khala:=darjanaH, vidhi:-vidhAtA, anicchato'pi = asamIhamAnasya api, me= mama, acava = asminneva dine, maraNaM-mRtyum, upapAdayet api-kuryAt kim ?, "grhaasmuccy-prshn-shngkaa-sNbhaavnaasvpi|" ityamaraH / nAmeti "nAma praakaashy-sNbhaavy-krodhopgm-kutsne|" ityamaraH / evamiti / evam = itthaM, mayi, cintayati = cintAM kurvati sati, tasmAt = pUrvoktAt, sarasaH kAsArAn, nA'tidUravartini = nA'dhikaviprakRSTavartini, samIpavartinItibhAvaH / tapovane = tapaH kAnane, jAbAli ma = nAmnA jAbAliriti, mahAtapAH= mahAtapasvI muniH = mananazIlaH, RSiriti mAvaH / prativasati sma = nivAsaM cakAra "laT sme" bhUtA'rthe laT / tattanaya iti / tattanayaH = tasya ( jAbAleH ) tanayaH (putraH ), hArItanAmA = hArItanAmakaH, munikumArakaH = tapasvimANavakaH, sanatkumAra iva = brahmaputra iva, "sanatkumArau vaidhAtra" ityamaraH / sarvavidyA'vadAtacetA: =sarvavidyAsu ( samastavedAdividyAsu) avadAtaM ( zuddham ) cetaH ( cittama ) yasya saH / savayomiH- samavayaskaH, samAnaM vayaH ( avasthA ) yeSAM, taiH / "jyotirjanapade"-tyAdisUtreNa samAnasya sabhAvaH / aparaiH = anyaH, tapodhanakumAraka:- tapasvidAraka: anugamyamAnaH = anusriyamANaH, san / "tadeva kamalasaraH sisnAsurupAgamat" ityAgAmimiH padaiH sambandhaH / tenaiva pathA = tenaiva mArgeNa, dvitIyaH = aparaH, bhagavAn = aizvaryasampannaH, vibhAvasuriva = agniriva / utprekssaanglngkaarH| atitejasvitayA = adhikatejaHsampannatvena hetunA, dunirIkSyamUrtiH = dunirIkSyA ( duHkhena nirIkSituM yogyA) mUrtiH ( zarIram ) yasya saH / udyataH = udayaM prApnuvataH. divasakaramaNDalAt = sUryabimbAt, utkIrNa iva-ullikhita iva, utprekSA / taDidbhiH = vidyaddhiH, racitA'vayava iva = nirmitA'Gga iva, utprekSA taptakanakadraveNa iva = santaptasuvarNarasena iva, bahiH = bAhyamAge, upaliptamUrtiH = upaliptA=( upadigdhA ) mUrtiH ( zarIram ) yasya / pizaGgati / sphurantyA = dIpyamAnayA, pizaGgA'vadAtayA = pizaGgA ( pItavarNA ) cAso avadAtA ( sitA ), tayA, tAdRzyA = dehapra mayA = zarIrakAntyA, sabAlAtapam iva = nUtanadyotam iva. divasaM =dinaM, sadAvA'nalam = dAvAgnisahitam iva, vanaM = kAnanam, upadarzayan = prakAzayan / ubhayatrotprekSA'laGkAraH / uttateti / uttaptalauhalohinInAm = uttaptA: ( uttApayatA: ) ye lohAH ( kAlAyasAni) "loho'strI zastrakaM tIkSNaM piNDaM kAlAyasAyasI / azmasAra" ityamaraH / te iva lohinyaH ( rakta--- mare aise socate rahane para usa tAlAbake kucha dUrapara rahe hue tapovana meM jAbAli nAmaka bar3e napasvI muni hate the, unake putra hArIta nAmaka munikumAra sanatkumArake mamAna samasta vidyAoMse zuddha cittavAle anya samaayaska munikumAroMme anugata hote hue. usI mArgase atizaya tejasvI honese dUsare bhagavAn agnidevake samAna duHsvase dekhe jAnevAle zarIrase yukta hokara mAnoM ugate hue mUryamaNDalase gar3hakara bane hueke sadRzA, unake zarIrake avayava mAnoM bijalIme race gaye the, mAnoM santapta moneke dravame unake bAhya zarIra meM mulammA kiyA gayA thA, pIlI, umbala aura camakatI huI zarIrakAntise mAnoM dinako mUryakI naI dhUpase yukta aura vanako dAvAnalase yukta
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kAdambaro sasasthalAvalambinInAM jaTAnAM nikareNopetaH, stambhitazikhA-kalApaH, khANDavavana-didhakSayA kRtakapaTa baTu veSa iva bhagavAn pAvakaH, tapovanadevatAnUpUrAnukAriNA dharmazAsana-kaTakeneva sphATikenAkSavalayena dakSiNazravaNavilambinA virAjamAnaH, sakala-viSayopabhoga-nivRtyarthamupapAditena lalATapaTTake trisatyeneva bhasmatripuNDrakeNAlaGkRtaH, gagana-gamanonmukhabalAkAnukAriNA svargamArgamiva darzayatA satatamudgrIveNa sphaTika-maNi-kamaNDalunAdhyAsita-vAmakaratala:, skandhadezAvavarNAH ), tAsAm / upamA'laGkAraH / anekatIrthA'bhiSakapUtAnAm = anekAni (bahani ) yAni tIrthAni (gaGgAdipavitrasthAnAni ) teSu abhiSekeNa (snAnena ) pUtAnAm (pavitrANAm ) / aMsasthalA'valambinInAm = aMsasthalam (skandhasthAnam ) avalambante (Alambante ) tacchIlAH, tAsAm / tAhazInAM jaTAnAM = saTAnAM, "vatinastu jaTA saTA" ityamaraH / nikareNa = samUhena, upetaH = yuktaH / ___ stambhiteti / stammitazikhAkalApaH = stambhitaH ( baddhaH ) zikhAnAM ( cUDAnAm ) kalApa: ( samUhaH ) yena saH / "zikhA cUDA kezapAzI'tyamaraH / khANDavavanadidhakSayA = khANDavavanasya ( khANDavanAmakakAnanasya ) didhakSayA ( dAhecchayA ), dagdhumicchA didhakSA / "daha bhasmIkaraNa" iti dhAtoH sannantAt "a pratyayAt" iti apratyaye, "ajAdyataSTAp" iti TAp / purA zvetakinAmadheyasya rAjJo dvAdazavASike yajJe nirantarAjyamakSaNAdudararogapIDitaH pAvako dhRtaviprarUpaH san zrIkRSNA'rjunasAhAyyena khANDavavanaM dadAheti mahAmAratIyA kathA drshniiyaa| kRtakapaTabaTuveSaH = kRtaH ( vihitaH ) kapaTena ( chadmanA ) baTuveSaH (brAhmaNarUpam ) yena saH / bhagavAn = aizvaryasampannaH, pAvaka iva = agniriva, pradIpta iti zeSaH / upamA'laGkAraH / tapovaneti / tapovanadevatAnapurAnukAriNA=tapovanasya (tapazcaraNakAnanasya ) yA devatA ( adhiSThAtrI devI ) tannapurA'nukAriNA ( tatpAdAGgadA'nukaraNazIlena ) dharmazAsanakaTakena = dharmazAsanAni (vidhiniSedharUpA dharmopadezAH ) teSAM kaTakena (sainyena, rakSakarUpeNeti zeSaH ) upamA utprekSA cA'nayoraGgAGgibhAvena saGkaraH / dakSiNazravaNavilambinA = dakSiNaM (vAme tarata ) ca tata zravaNaM ( zrotram ) tadvilambinA ( tadvilambanazIlena ), sphATikena = skaTikamaNinirmitena, akSavalayena = akSamAlayA, virAjamAnaH = zobhamAnaH / sakaleti / sakalAH ( samastAH) ye viSayAH (srakcandanAdayo bhogyapadArthAH ) teSAmupamogaH (nivezaH, "nirveza upabhogaH syAt" ityamaraH ), tasya nivRtyartham ( nivAraNA'rtham ) upapAditena = sampAditena, lalATapaTake = mAlaphalake / trisatyena = manovAkkAyalakSaNena satyena, iva. utprekSA bhasmatripuNDrakeNa - masitarekhAtritayena, alaGkRtaH= bhUSitaH / utprekssaa'lngkaarH| gaganeti / gagane (AkAze ) gamanaM (yAnam ) tatra unmukho (unnatavadanA ) yA balAkA (bisakaNThikA ) tAm anukaroti ( viDambayati ) tacchIlena / svargamArga = tridivapathaM, darzayatA =prakAzayatA, iva satataM = nirantaram, udgrIveNa = unnatakandhareNa, sphaTikamaNikamaNDalunA, sphaTikaratnakarakeNa / adhyAsitavAmakaratala:= adhyAsitam (Azritam ) vAmaM (dakSiNetarat ) karatalaM (hastatalam ) yasya saH / dikhalAte hue, santapta lohese lAla aura aneka tIrthoM meM snAna karanese pavitra, kandhoMpara laTakanevAlI jaTAoMke samUhase yukta, jvAlAsamUhako stabdhakara mAnoM khANDava vanako jalAnekI icchAse kapaTase brAhmaNaveSako lenevaale| agnike samAna, tapovanakI devIke nUpurakA anukaraNa karanevAle mAnoM dharmazAsanakI senAke samAna dakSiNa karNameM laTakanevAlI sphaTika maNiyoMkI akSamAlAse zobhita hote hue, mAnoM samasta viSayoM ke upabhogakI nivRtti ke lie sampAdita lalATa (lilAra ) meM mana, vacana aura zarIrarUpa tIna satyoMke samAna bhasmake tripuNDraka (tIna rekhAoM) se alaGkRta, AkAzameM jAneke lie unmukha bagalekA anukaraNa karanevAle mAnoM svarga mArgako dikhalAte
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-hArItavarNanam 113 lambinA kRSNAjinena nIlapANDubhAsA tapastRSNAnipItenAntaniSpatatA dhUma-paTaleneva parotamUttiH, abhinava-bisasUtra-nirmiteneva parilaghutayA pavanalolena nirmAMsa-viralapArzvakapaJjaramiva gaNatayA vAmAMsAvalambinA yajJopavItenodbhAsamAnaH, devatArcanArthamAgRhIta-vanalatA-kusumaparipUrNaparNapuTa-sanAtha-zikhareNASADhadaNDena vyApta-savyetarapANiH, viSANotkhAtAmuhahatA snAnamRdamupajAta-paricayena nIvAramuSTi-saMvaddhitena kuza-kusuma-latAyAsyamAna-lola-dRSTinA tapovanamageNAnugamyamAnaH, viTapa iva komala-valkalAvRta-zarIraH, giririva samekhala:, skandheti / tapastRSNAnipItena = tapasi ( tApasA''caraNe ) yA tRSNA ( vRddhilAlasA ), tayA nipItena (pAnaviSayIkRtena ), ataH anta:zarIrA'bhyantarAt / niSpatatA= niSkrAmatA, dhUmapaTalena = dhUmasamUhena, iva, utprekssaa'lngkaarH| skandhadezA'valambinA = skandhadezam ( aMsabhAgam ) avalambate ( Azrayate ) tacchIlaM, tena / nIlapANDumAsA= nIlA ( kRSNA) pANDuH (pANDurA) mAH ( kAntiH ) yasya, tena, tAdRzena--kRSNA'jinena = kRSNasAramRgacarmaNA, parotA ( vyAptA ) mUrtiH ( zarIram ) yasya sH| __ abhinaveti / abhinavabisasUtranimitena-abhinavAni ( nUtanAni ) yAni bisasUtrANi ( kamalanAlatantavaH ) taiH nimitena ( racitena ) iva, parilaghutayA = atilAghavayuktatvena, aNatveneti bhAvaH. utprekSA / pavanalolena-pavanena ( vAyanA ) lolena ( cnyclen)| nirmAsetyAdiHnirmAsam ( adhikamAMsarahitam ) ataeva viralam ( asaGkIrNam ) pAzvaMkapaJjaram (pAzrvA'sthisaJcayaH ), tad gaNayatA iva = tatsaMkhyAM kurvatA iva, utprekssaa| atra dvayorutprekSayonirapekSatvena sthiteH saMsRSTiralaGkAraH / vAmAMsA'valambinA=vAmAM'sam ( dakSiNetaraskandham ) avalambate ( Azrayate) tacchIlaM-tena / tAdRzena yajJopavItena-brahmasUtreNa, uddhAsamAna:= uddIpyamAnaH / __ devateti / devatA'rcanA'yaM = devapUjanA'rtham, AgRhItetyAdi: = AgRhItAni ( samantata AttAni ) yAni vanalatAkusumAni ( vipinavallIpuSpANi ), taiH paripUrNa (paripUritam ) yat parNapuTa ( pattrapuTam ), tena sanAthaM ( yaktam ) zikharam ( UvabhAgaH ), yasya, tena, tAdRzena ASADhadaNDena =pAlAzadaNDena, "pAlAzo daNDa ASADha" ityamaraH / vyApRtasavyetarapANi:= vyAprataH ( saMlagna: ) savyetaraH ( dakSiNa: ) pANi: (hastaH ) yasya saH / viSANotkhAtAmiti / viSANena ( zRGgaNa ) utkhAtAm ( avadAritAm ), snAnamRdaM = majjanamRttikAm, udvahatAdhArayatA, upajAtaparicayena = upajAtaH ( utpannaH ) paricayaH ( saMstavaH ) yasya, tena pariciteneti bhAvaH / ata eva nIvAramuSTisaMvaddhitena = nIvArANAM (munyannAnAm ) muSTinA ( muSTimitaparimANena ) saMvaddhitena ( saMvRddhi prApitena ), kuzetyAdiH = kuzAni ( darbhAH ) kusumAni (puSpANi), latAH ( vallyaH ), tAbhiH AyAsyamAne (AkRSyamANe) ata eva lole (caJcale ) dRSTI ( netre ) yasya tena / tAdRzena tapovanamRgeNa = tapaHkAnanahariNena, anuyAtaH= anusRtaH / viTapa iti / viTapa:= stamba: zAkhA vA, iva, "viTapa: pallave SiDne vistAre stambahue nirantara U~cI grIvAvAle sphaTikamaNike kamaNDaluse yukta vAma karatalavAle, mAnoM tapasyAkI tRSNAse pIye gaye aura zarIrake bhItarase nikalate hue dhUmasamUhake samAna kandhepara laTake hue nIlI aura sapheda kAntivAle kRSNasAra mRgake carmase AcchAdita zarIravAle naye mRNAlasUtroMse bane hue halakA honese vAyuse caJcala, mAnoM adhika mAMsa na honese virala pArzvapaJjara ( pasaliyoM) ko ginate hue, bAe~ kandhepara laTakanevAle yajJopavIta (janeU) se zobhita hote hue, devapUjAke lie liye hue vanalatAoMke puSpoMse paripUrNa pattoMke donoMse yukta UrzvabhAgavAle palAzake daNDase yukta dAhine hAthavAle, sIMgase khodI gaI snAnakI miTTIko lete hue paricayavAle, muSTi parimita nIvAroM(munyannoM) se bar3hAye gaye, kuzoM, phUloM aura latAoMse AkRSTa aura caJcala dRSTivAle tapovanake mRgase anugata. 8kA0
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 kAdambaro rAhurivAsakRdAsvAdita-somaH, padmanikara iva divasakara-marIcipaH, nadI-taTa-taruriva satatajalakSAlana-vimalajaTa:, kari-kalabha iva vikaca-kumuda-dala-zakalasita-dazanaH, drauNiriva kRpAnugataH, nakSatrarAziriva citramRga-kRttikAzleSopazobhitaH, gharmakAla-divasa iva kSapitabahudoSaH, jaladharasamaya iva prazamitarajaHprasaraH, varuNa iva kRtodavAsaH, haririvApanItanarakabhayaH, pradoSArambha iva shaakhyoH|" iti vishvH| komalavalkalAvatazarIraH-komalaM (mRdulam ) yat valkalaM ( valkam ) tena AvRtam (AcchAditam ) zarIraM ( dehaH ) yasya saH ubhayatra sAmyam / pUrNopamA'laGkAraH, evaM paratrA'pi / giririva = parvata iva, samekhala:=samadhyamAga iva, "mekhalA'drinitambe syAdrazanAkhaDgabandhayoH / "iti haimaH / hArItapakSe = mauJjyA mekhalayA shitH| rAhuriva = saihikeya iva, asakRdAsvAditasomaH = asakRt ( nirantaram ) AsvAditaH ( grAsaviSayIkRtaH ) somaH ( candraH) yena saH / hArItapakSe-asakRt, AsvAditaH ( pItaH ) somaH ( somalatArasaH ) yena saH / "somastvoSadhItadrasenduSu" iti haimaH / padmanikaraH = padmAnAM (kamalAnAm ) nikaraH ( samUhaH ), iva, divasakaramarIcipaH-divasakarasya ( sUryasya) marIcIna (kiraNAn ) pibatIti / hArItapakSe-paJcAgni sevanatapasi catuSvagniSu madhye Urdhvasthitasya sUryarUpA'gne: kiraNapAnakara iti bhAvaH / "grISme paJcA'gnimadhyastho varSAsu sthnnddileshyH|" iti yAjJa0 smRti: 3-52 / nadItaTataruH = nadyAH ( saritaH ) taTe (tIre ) taruH ( vRkSaH ), iva, satatajaletyAdiH = satataM (nirantaram ), trisandhyamiti bhAvaH / jalena ( ambunA ) yat kSAlanaM ( majjanama ), tena vimalA ( nirmalA ) jaTA (ziphA ) yasya saH / hArItapakSe-vimalA jaTA ( saTA ) yasya saH / "ziphAjaTe" iti "vratinastu jaTA saTA" ityapyamaraH / karikalamaH = karizAvakaH, iva, atra "kalabha" iti padenaiva karizAvakarUpA'rthabodhe'pi punaH karipadopAdAnaM prAzastyabodhanA'rthamato na punarukti: / "kalama: karizAvaka" ityamaraH / vikacakumudetyAdi:vikacAni ( vikasitAni ) yAni kumudAni ( karavANi ) teSAM dalAni ( pattrANi ) teSAM zakalAni ( khaNDAni ) tAni iva sitAH ( zubhrAH ) dazanAH ( dantAH ) yasya saH / ubhayatra sAmyaM sphuTameva / drauNiH = droNaputraH, azvatthAmA iti bhAvaH, sa iva, kRpA'nugataH= kRpeNa ( kRpAcAryeNa) anugataH ( anusRtaH ) yuddhAdAviti zeSaH / hArItapakSe-kRpayA ( dayayA, paraduHkhaprahANecchayeti bhAva: ) anugataH / nakSatrarAziH=tArAsamUhaH, iva citramRgakRttikAzleSopazobhitaH = citraM ( citrAnakSatram ) mRgaH ( mRgazIrSa ) "nAmaikadeze nAmagrahaNam" iti nyAyena ) kRttikA AzleSA ca, etainakSatraH, upazobhitaH ( upazomAM prApitaH ) / hArItapakSe-citramRgasya ( karburahariNasya ) yA kRttikA (camaM ) tayA AzleSaH ( sambandhaH ), tena upazobhita: / dharmakAladivasaH dharmakAlasya (grISmasamayasya) divasaH dinam, iva kSapitabahudoSaH =kSapitAni (kSayaM prApitAni, kSayitAni" iti pAThe'pyayamevA'rthaH ) bahUni ( anekAni ) doSA ( rAtrayaH ) yena saH, "sAmAnye npuNskm"| doSApadasyA'vyayatvAt tasya vizeSaNA'thaM stamba vA zAkhAke samAna komala valkalase AcchAdita zarIravAle, jaise parvata mekhalA (madhyabhAga) se yukta hotA hai vaise hI pU~jakI mekhalAse yukta, jaise rAhu soma (candramA) kA AsvAdana karatA hai vaise hI soma ( somalatAke rasa )kA AsvAdana kiye hue, jaise kamalasamUha sUryakiraNakA pAna karatA hai vaise hI paJcA'gnisAdhya tapameM sUryakiraNoMko pIye hue, jaise nadIke taTake vRkSakI jaTA nirantara jalake prakSAlanase nirmala hotI hai vaise hI nirantara jalameM prakSAlanase nirmala jaTAvAle, hAthIke bacceke samAna vikasita kumuda ke khaNDoMke sadRza sapheda dA~toMvAle, jaise azvatthAmA kRpa (kRpAcArya) se anugata hote haiM vaise hI kRpA (dayA) se anugata ( dyaalu)| jaise nakSatra-samUha citrA, mRgazirA, kRttikA aura AzleSAse upazobhita hotA hai vaise citra (citakabare) mRgakI kRtti ( carma ) ke AzleSa ( sambandha ) se upazobhita / jaise grISmakA dina doSA ( rAta ) ko kSINa karatA hai vaise hI doSa (kAmakrodha Adi ) ko kSINa kiye hue, varSAkAla jaise raja (dhUli ) ke prasarako haTAtA hai vaise hI raja ( rajoguNa ) ke vyApArako haTAnevAle, varuNake samAna jalameM vAsa kiye hue, hari (kRSNa) ne jaise naraka (narakAsura ) ke
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-hArItavarNanam sandhyA-piGgalatArakaH prabhAtakAla iva bAlAtapa-kapilaH, raviratha iva dRDhaniyamitAkSacakra:, surAjeva nigUDha-mantrasAdhana-kSapita-vigrahaH, jaladhiriva karAla-zaGkhamaNDalAvartta-gataH, bhagIratha iva dRSTa-gaGgAvatAraH, bhramara ivAsakRdanubhUtapuSkara-vanavAsaH, vanacaro'pi kRtamahAlayapravezaH, strIliGgabhrAntyA kSapitA baho" iti likhantaH bahavaSTIkAkArA bhrAntAH / hArItapakSe-kSapitA bahavo doSAH ( rAgAdayaH ) yena saH / jaladharasamaya:=prAvRT kAlaH, iva, prazamitarajaHprasaraH =prazamitaH (prazamaM prApita: ) rajasAM dhUlInAm ) prasaraH ( prasaraNam ) yena saH / hArItapakSe-prazamitaH rajasaH ( rajoguNasya ) prasaraH ( vyApAraH ) yena saH / "rajo reNau parAge syAdAtave ca gunnaantre|" iti medinI / varuNaH = pracetAH, iva, "pracetA varuNaH pAzI yAdasAM ptirpptiH|" ityamaraH, kRtodavAsaHkRtaH (vihitaH ) udake ( jale ) vAsaH ( nivAsaH ) yena saH, "peSaM vAsavAhanadhiSu ca" iti udakasyodAdezaH / hArItapakSe-udavAso vratavizeSaH / hariH= kRSNaH, iva, apanItanarakamayaH= apanItaM (nivAritam ) narakAt ( narakA'surAt, prAgjyotiSapurA'dhipateH ) mayaM ( trAsaH ) yena saH / hArItapakSe-satkarmA'nuSThAnena nivAritanirayamaya ityarthaH / pradoSAramma:=pradoSasya ( rajanImukhasya ) ArambhaH ( upakramaH ) iva, sandhyApiGgalatArakaH = sandhyA ( dinarAtrisandhikAla: ) sA iva piGgalatAraka: = piGgalA: (pItavarNAH ) tArakA: ( nakSatrANi ) yasmin saH / hArItapakSe--sandhyA iva piGgale (pItavarNe ) tArake ( kanInike ) yasya saH / idaM mahApuruSalakSaNaM, taduktaM sAmudrikekSudro'pi cakravartI syAt pItatArakacakSuSi / " iti / tArakA'kSNaH kanInikA" ityamaraH / prabhAtakAla:= prabhAtaM ( pratyUSam ) tasya kAla: ( samayaH ), sa iva, bAlAtapakapila:=bAlA'tapena (nUtanadyotena ) kapila: ( pItavarNaH ), "prakAzo dyota AtapaH" ityamaraH / hArItapakSe-bAlAtapa iva kapilaH / ravirathaH = sUryasyandanaH, iva, dRDhaniyamitA'kSacakraH = dRDhaM (gADhaM yathA tathA ) niyamitaM ( baddham ) akSaH ( madhyadaNDa: ) cakra ( rathA'Ggam ) yasya sH| hArItapakSe-dRDhaniyamitaM ( gADhaniruddham ) akSANAm ( indriyANAm ) cakraM ( samUhaH ) yena saH / surAjA = uttamo nRpaH, iva, "na pUjanAt" iti samAsA'ntaTacpratyayaniSedhaH / nigUDhetyAdiH = nigUDhaH ( atiguptaH ) yo mantraH ( sandhivigrahAdivicAraH ) tatsAdhanena ( tadanuSThAnena ) kSapita: (kSayaM prApitaH ) vigrahaH ( yuddham ) yena saH / hArItapakSe--nigUDhadevamantrasAdhanena kSapitaH (kSayaM prApitaH ) vigrahaH ( zarIram ) yena saH / "vigrahaH kAyavistAravimAge nA raNe'striyAm / " iti medinii| jalanidhiH = samudraH iva, karAlazaGkhamaNDalAvartagataH = karAlAni ( danturANi ) zaGkhamaNDalAni (kambumaNDalAni ) AvartA: ( ambhasAM bhramAH ) gartAH (avaTAH ) yasmin saH, "syAdAvarto'mbhasAM bhramaH" iti "gartA'vaTau bhuvi zvabhre" iti cA'maraH / hArItapakSe--karAlam ( unnatA'vanatam ) yat zaGkhamaNDalam ( lalATAsthimaNDalam ) AvartaH ( bhramirekhA ) gataH ( avaTa: ) yasya saH / tAdRzAvartazca mahAtapasvilakSaNam / "zaGkho nidhau lalATA'sthni kambo na strI" tyamaraH / bhagIrathaH = sagaraprapautraH, sUryavaMzotpanno rAjA, iva, dRSTagaGgA'vatAraH = dRSTa: ( avalokitaH ) gaGgAyAH (viSNupadyAH) avatAraH bhayako haTAyA thA vaise hI narakake bhayako haTAye hue, jaise rAtrike ArambhameM sandhyA pIlI tArakAe~ hotI hai vaise hI sandhyAko samAna pIlI tArakAe~ (putaliyoM) vAle, jaise prAtaHkAla bAlasUryake prakAzase pIlA hotA hai vaise hI pIle, sUryakA ratha jaise dRr3hatAse baddha akSa ( rathakA avayava) aura cakrase yukta hotA hai vaise hI akSacakra(indriyasamUha ) ko dRr3hatAse roknevaale| jaise uttama rAjA gupta mantra (sandhi vigraha Adike vicAra ) se vigraha(yuddha ) ko kSINa karatA hai vaise gupta devamantrasAdhanase vigraha ( zarIra ) ko kSINa kiye hue, jaise samudra unnata avanata zaGkhamaNDala, bha~vara aura gaDDhAse yukta hotA hai vaise hI karAla zava ( lalATakI asthi ) Avarta aura gartase yukta, jaise rAjA bhagIrathane gaGgAkA avatAra (udgamasthAna ) dekhA thA vaise hI gaGgAke avatAra (ghATa ) ko dekhe due, jaise bhramara vAraMvAra puSkara ( kamala ) ke vanameM vAsakA anubhava karatA hai vaise hI puSkaratIrthameM nivAsa kiye hue,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 kAdambaro asaMyato'pi mokSArthI, sAmaprayogaparo'pi satatAvalambitadaNDaH, supto'pi prabuddhaH, sannihitanetradvayo'pi parityaktavAmalocanastadeva kamalasaraH sisnAsurupAgamat / ( pramavaH ) yena saH, hArItapakSe-dRSTo gaGgAyA avatAra: ( ghaTTaH ) yena saH / "ghaTTastIrthA'vatAra" iti koSaH / bhramaraH = madhukaraH, iva, asakRt = vAraM vAram, anubhUtapuSkaravanavAsaH= anubhUtaH ( anubhavaviSayIkRtaH) puSkaravane ( kamalavane ) vAsaH (nivAsaH ) yena saH / hArItapakSe anubhUtaH puSkaravane (puSkaratIrthajale athavA puSkaratIrthatapovane) vAso yena mH| "payaH kIlAlamamRtaM jovanaM bhuvanaM vanam / " ityamaraH / puSkararatIrthamAhAtmyaM yathA mahAbhArate-"yathA surANAM sarveSAmAdistu madhusUdanaH / tathava puSkaraM rAjaMstIrthAnAmAdirucyate // " iti / sarvatra pUrNopamA'laGkAraH / vanacaro'pi - araNyacArI api, vane caratIti "careSTa" iti TapratyayaH / kRtamahAlayapravezaH = kRtaH (vihitaH ) mahAlayeSu (vizAlabhavaneSu ) pravezo yena sa iti virodhastatparihArastu-kRto mahAlaye (paramAtmani) praveza: (svasvarUpanivezaH ) yena sH| "mahAlayo vihAre syAt tIrthaM ca paramAtmani / " iti medinii| asaMyato'pi = saMyamarahito'pi, "trayamekatra saMyamaH" ( yogasUtram 3-4) ityato dhAraNA-dhyAna-samAdhonAmekatra sthitau "saMyama" ityucyate / teSAM lakSaNAni ca-"dezabandhazcittasya dhAraNA" ( 3-1), "tatra pratyayakatAnatA dhyAnam" ( 3-2), "tadevA'rthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH" ( 3-3 ) mokSArthI = muktyarthI / atra ca tAdRzasaMyamA'mAve kathaM mokSArthitvamiti virodhastatparihArastu-asaMyato'pi = abaddho'pi' vAsanApArzariti zeSaH / mokSArthI = apavargA'bhilASI, vAsanApAzerabaddhaH zravaNA'diparAyaNatvena muktyabhilASuka iti bhAvaH / sAmaprayogaparaH = sAma ( sAntvam ) tasya prayogaH ( anuSThAnam ) tasmin paraH ( udyuktaH ) api, satatA'valambitadaNDaH = satatam ( nirantaraM yathA tathA ) avalambitaH (AzritaH ) daNDaH ( damaH = upAyeSu caturthaH ) yena saH, atra sAmadaNDAvupAyo mithoviruddhAvatastayoH kathamekatrA'vasthitiriti virodhastatparihArastu sAmaprayogapara: sAmavedA'nuSThAnaparaH, satatA'valambitadaNDaH = satataM yathA tathA avalambita: ( gRhItaH ) daNDa: ( pAlAzalaguDaH ) yena saH / supto'pi = nidrANo'pi, prabuddhaH= jAgaritaH, atra virodhaH, parihArastu suptaH, prabuddhaH=prakRSTajJAnasampannaH / bhAnucandrastu-sUptaH= zobhanA tA ( jaTA ) yasya saH / "ptA jaTAyAM ca rAkSasyAm" iti haimaH / sannihitanetradvayaH = sannihitaM ( saMsthApitam ) netradvayaM ( locanadvitayam ) yasya saH, tAdRzo'pi, parityaktavAmalocana:=parityaktaM (parivajitam ) vAma ( dakSiNetarat ) locanaM ( netram ) yena saH / atra virodhastatparihArastu-parityaktA vAmalocanA ( kAminI) yena saH, "vizeSAstvaGganA bhIru: kAminI vaamlocnaa|" ityamaraH / atra sAmAnyapade prayoktavye vizeSapadopAdAnAtsAmAnyaparivRttirdoSaH, paraM virodhAbhAse doSAGkazatvena doSA'bhAvaH / evamupavaNito hArIto nAma munikumArakaH, tadeva = pUrvoktameva kamalasaraH = padmapracurakAsAraM, pampAsara iti bhAvaH / sisnAsuH snAtumicchuH san, sannantAt "SNA zauce" iti dhAtorupratyayaH upAgamat = samIpaM gataH / vanacara hokara bhI mahAn AlayameM praveza kiye hue (virodha ) / virodhaparihAra-mahAlaya (paramAtmA ) meM svasvarUpakA niveza karanevAle, saMyama ( dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ) ke na rahane para bhI mokSakI icchA karanevAle (virodha) vi0pa0-vAsanAke pAzase baddha na hokara mokSakI icchA rkhnevaale| sAma ( mela ) ke prayogameM tatpara hokara bhI nirantara daNDa (vigraha ) kA avalambana karanevAle (virodha ) / vi0 pa0-sAma (sAmaveda ) ke prayoga ( anuSThAna ) meM tatpara aura nirantara palAzake daNDakA avalambana karanevAle supta ( sote hue ) bhI prabuddha (jAgarita), (virodh)| vi0pa0-prabuddha (prakRSTa zAnase sampanna ) athavA supta ( sundara tA = jaTAse yukt)| donoM netroMke nikaTasthita honepara bhI bAe~ netrakA parityAga karanevAle (virodha), vi0pa0-vAmalocanA (kAminI) kA parityAga krnevaale| aise munikumAra hArIta usI kamalake tAlAbameM snAnakI icchA karate hue baaye|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-hArotavarNanam prAyeNAkAraNa-mitrANyatikaruNArdrANi ca sadA khalu bhavanti satAM cetAMsi / yataH sa mAM tadavasthamAlokya samupajAtakaruNaH samIpattinamRSikumArakamanyatamamabravIt-'ayaM kathamapi zuka-zizurasaJjAta-pakSapuTa eva taruzikharAdasmAt paricyutaH / zyena-mukha-paribhraSTena vA'nena bhavitavyam / tathAhi-atidavIyastayA prapAtasyA'lpazeSajIvito'yamAmIlita-locano muhurmuhumukhena patati, muhurmuhuratyulbaNaM zvasiti, muhurmuhuzcaJcupuTaM vivRNoti, na zaknoti zirodharAM dhArayitum / tadehiSa / yAvadevAyamasubhirna vimucyate tAvadeva gRhANemam avatAraya salilasamIpam' ityabhidhAya tena mAM sarastIramanAyayat / ___ upasRtya ca jala-samIpamekadeza-nihita-daNDa-kamaNDalurAdAya svayaM mA muktaprayatna prAyeNeti / prAyeNa = bAhalyena, satAM = sajjanAnAM cetAMsi = cittAni, sadA sarvadA, akAraNamitrANi - akAraNe'pi ( hetvabhAve'pi ) mitrANi ( sauhArdayaktAni), evaM ca atikaruNA''rdrANi ca=atizayadayAklinnAni ca, bhavanti = vidyante / yataH= yasmAtkAraNAt, saH-hArotaH, mAM, tadavasthaM = sA ( tAdRzI ) avasthA ( dazA ) yasya, tam, kaSTapUrNA'vasthA''panna miti bhAvaH / Alokya-dRSTA, samupajAtakaruNaH = samupajAtA (samutpannA ) karuNA ( dayA ) yasya saH / samIpavartinaM-nikaTasthAyinam, anyatamam =ekam, RSikumAraM = munisutam, abravIt =avadat / ayamiti / ayaM = sannikRSTasthaH, asaMjAtapakSapuTa:= asamutpannacchadapuTaH, eva zukazizuH= korazAvakaH, kathamapi = kenA'pi prakAreNa / asmAt = nikaTasthAt, taruzikharAt - vRkSobhAgAta. paricyataH= parisrastaH / vA=athavA anena = zukazizunA, zyenamukhabhraSTena zyenasya (patriNaH. AkheTazIlapakSivizeSasya ) "pattrI zyena" ityamaraH / zyeno hindIbhASAyAM "bAja" iti nAmnA vikhyAtaH / mukhaM ( vadanam ), tasmAt, paribhraSTena (paricyutena ), bhavitavyaM = mAvyam / tadevopapAdayati-tathA hIti / prapAtasya-prapatanasthAnasya, atidavIyastayA =atizayadaratvena, ayaM - zakazizaH, alpazeSajIvitaH=alpazeSaM (stokA'vaziSTam ) jIvitaM (jIvanam ) yasya saH / "zeSo'nante vadhe sIriNyupayuktatare'pi ce"ti haimaH ataeva AmIlitalocanaH = AmIlite ( ISanmudrite) locane (netre ) yasya saH / muhurmuhuH - vAraM vAraM, mukhena = vadanena karaNena, patati = nipatati, muhurmuhuH, atyalbaNaM-pravyaktaM, "spaSTaM sphuTaM pravyaktamulbaNam" ityamaraH / zvasiti-prANiti, mahamahaH caJcapUTa = proTipaTaM. vivaNoti =vikaasyti| zirodharAM-grIvAM, dhArayituM = sthirIkatUM. na zaknotina samarthoM bhavati / tat = tasmAtkAraNAt / ehi = Agaccha / yAvat eva = yatkAlam eva, ayaM = sannikRSTasthaH, zakazizaH, abhiH prANaH, na vimucyatena parityajyate, tAvat eva tatkAlam eva, imaM - zukazizu, gRhANa = dhAraya / salilasamIpaM =jalanikaTam, avatAraya-prApaya, iti =evam, abhidhAya= uktvA, tena = RSikumArakeNa, prayojyakartA, mAM, sarastIraM = kAsArataTam, anAyayat =prApayat / upasatyeti / jalasamIpaM - salilAntikam, upasRtya prApya, ca, ekadezetyAdi:0= ekadeze (ekabhAge ) nihito (sthApitau ) daNDakamaNDalU (pAlAzadaNDakarako ) yena sH| Amuktaprayatnam = prAyaH sajjanoMke citta vinA kAraNake hI mitra aura atizaya karuNAse sadA Ardra hote haiN| kyoMki unhoMne (hArItane ) vaisI avasthAvAle mujhe dekhakara karuNA utpanna honese samIpameM sthita dUsare munikumArako kahAnahIM uge hue paMkhoMvAlA "yaha totekA baccA kisI prakAra isa per3akI coTIse gira par3A hai, athavA yaha bAjake mukhase girA hogaa| jaise ki-giranekA sthAna atidUra honese alpazeSa jIvanavAlA yaha A~khoMko mUMdakara vAraMvAra mu~hase giratA hai, vAraMvAra atyanta jorase zvAsa letA hai, vAraMvAra caJcapuTa kholatA hai| garadanako nahIM saMbhAla pAtA hai| isalie Ao-jaba taka yaha prANoMse chor3A nahIM jAtA hai taba taka ise pakar3o aura jalake samIpa utaaro|" aisA kahakara unhoMne usa munikumArake dvArA mujhe tAlAbake kinArepara phuNcaayaa| jalake samIpa jAkara eka ora daNDa aura kamaNDaluko rakhakara zarIra dhAraNake prayatnako chor3anevAle aura mukhako U~cA karanevAle mujhako svayam
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 kAdambarI muttAnita-mukhamaGgalyA katicit salila-bindUnapAyayat / ambhaHkSodakRtasekaJcopajAtanavInaprANamupataTa-prarUDha-navanalinIdalasya jalazizirAyAM chAyAyAM nidhAya svocitamakarot snAnavidhim / abhiSekAvasAne cAnekaprANAyAmapUto japannaghamarSaNAni pratyagrabhagnarunmukho raktAravindainalinIpattra-puTena bhagavate savitre dattvArghamudatiSThat / AgRhIta-dhauta-dhavala-valkalazca sahajyotsna iva sandhyAtapaH karatala-nirdhUnana-vizada-saTa: pratyagrasnAnArdra-jaTena sakalena tena munikumAra-kadambakenAnugamyamAno mAM gRhItvA tapovanAbhimukhaM zanaiH zanairagacchat / AmuktaH ( parityaktaH ) prayatnaH (zarIrasthitiprayAsaH ) yena, tam / uttAnitamukham = uttAnitam (UrvIkRtam ) mukhaM ( vadanam ) yena taM, tAdRzaM mAM, svayam = AtmanA, AdAya = gRhItvA, katicitkAMzcit, salilabindUn = jalapRSatAn, apAyayat =pItAn akArayat / ambhHjodeti| ambhaHkSodakRtasekam = ambhasaH ( jalasya ) kSodaH (kaNikAmiH ) kRtaH ( vihitaH ) sekaH ( secanam ) yasya, tam / ataeva upajAtanavInaprANam = upajAtA: ( utpannAH) navInAH ( nUtanAH ) prANAH asavaH ( yasya ), tam, mAmiti zeSaH / upataTaprarUDhasya = taTasya samIpaM upataTaM. samIpA'rthe'vyayIbhAvaH, prarUDhasya ( utpnnsy)| nanavalinIdalasya = navA (nutanA ) yA nalinI ( padminI ) tasyA dalasya (pattrasya ) / jalazizirAyAM - jalena (salilena ) zizirAyAM ( zItalAyAm ) chAyAyAm ( anAtape ), nidhAya =sthApayitvA / svocitaM =svasya (AtmanaH ) ucitaM ( yogyam ), snAnavidhi - majjanavidhAnam / akarot = vyadadhAt / abhiSekA'vasAna iti / abhiSekA'vasAne = abhiSekasya (snAnasya) avasAne ( ante ), ca anekaprANAyAmapUtaH = aneke ( bahavaH ) ye prANAyAmAH (pUrakAdIni yogasya caturthAGgAni ), ta: pUtaH ( pavitraH ) san, aghamarSaNAni = aghaM mRSyantIti, lyuTa = pApanAzakAn "AyaGgo"rityAdi mantrAn, "sarvenasAmapadhvaMsi japyaM triSvaghamarSaNam / " ityamaraH / japan = japaM kurvan / unmukhaHUrdhvavadanaH sUryonmukhaH sannitibhAvaH / pratyagramagnaH = sadyo'vacitaiH, raktA'ravindaiH= raktakamalaH, nalinIpattrapuTena = nalinyAH ( kamalinyAH ) pattrapuTena ( dalapuTena, AdhArabhUtenetibhAvaH ) / bhagavate - SaDvidhezvaryasampannAya, savitre = sUryAya, argha = pUjAM, dattvA = vitIyaM, udatiSThat = utthitaH / / Agahoteti / AgRhItaM ( svIkRtaM, snAnA'nantaramiti zeSaH ), dhautaM (kSAlitam ) dhavalaM ( zuklam ) valkalaM ( valkam ) yena saH / ata eva sahajyolaH = jyotsnayA (candrikayA) sahitaH "tena saheti tulyayoge" iti tulyayogabahuvrIhiH, "vopasarjanasye" tyanena vikalpatvAtsahasya sAdezA'bhAvaH / sandhyAtapa iva = sAyaGkAlikadyota iva / karataletyAdiH = karatalena (hastatalena ) yat ( nirdhananaM ( saJcAlanam ) tena vizadA (nirmalA ) saTA (jaTA ) yasya sH| pratyagrasnAnA''drajaTena = pratyagraM ( sadyaH sampannam ) yat snAnaM ( majjanam ) tena ArdrA (klinnA ) jaTA ( saTA) yasya, tena / sakalena = samastena tena = pUrvakathitena, munikumArakadambakena = RSisutasamUhena, anugamyamAnaH= anusriyamANaH san, mAM gRhItvA = AdAya, zanaiH- mandaM mandaM, tapovanA'bhimukhaM = svAzramasammukham, agacchat = gataH / lekara U~galIse kucha jalabinduoMko pilaayaa| jalabinduoMse secana kiye gaye aura utpanna naye prANoMvAle mujhako kinAreke samIpa utpanna naye kamalinIke pattoMkI jalase ThaNDI chAyAmeM rakhakara apane yogya snAnakI vidhiko kara liyaa| snAnakI samAptimeM aneka prANAyAmoMse pavitra hokara pavitra aghamarSaNa mantroMko japate hue Upara mukhakara tatkSaNa tor3e gaye lAla kamaloMse kamalinIke donoMse bhagavAn sUryako argha dekara uTha gye| sapheda aura dhoye gaye valkalako lekara cAMdanIvAle sandhyAke sUryaprakAzake samAna hokara hAthoMse phaTakAranese ujjvala jaTAvAle ve sadyaH snAnase AI jaTAvAle samasta una munikumAroMse anugata hote hue mujhe lekara dhIre-dhIre tapovanake pAsa cale gye|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe -- jAbAlyAzramavarNanam 119 atidUramiva gatvA dizi dizi sadAsannihita-kusumaphalaiH tAla - tilakatamAla - hintAlabakulabahulaiH, elAlatAkulita - nAlikerI - kalApaiH lola- lodhra- lavalI - lavaGga-pallavaiH, ullasita - cUta - reNu- paTale, alikula- jhaGkAra - mukhara - sahakAraiH, unmada - kokila-kula-kalApa - kolAhalabhiH, utphulla- ketakI - rajaHpuJja - piJjaraiH, pUgIlatA - dolAdhirUDha - vanadevataiH, tArakAvarSamivA-dharmavinAza-pizunaM kusuma-nikaramanila calitamanavaratamatidhavalamutsRjadbhiH, saMsaktapAdapaiH kAnanairupagUDham acakita-pracalita kRSNasAra zata-zabalAbhiH, utphulla-sthalakamalinI - lohinIbhiH, = 1 anatidUramiti / anatidUramiva kiyaddUramiva gatvA = prApya, "Azramamapazyamiti dUrasthAmyAM padAbhyAM sambandhaH / dizi dizi = pratidizaM sadA sarvadA, sannihitakusumaphalaM : = sannihitAni ( vidyamAnAni ) kusumAni ( puSpANi ) phalAni ( sasyAni ) yeSu taiH / tAletyAdibhiH = tAlA: tRNarAjA: ) tilakA: ( kSurakA ), tamAlAH ( tApicchA: ) hintAlA : ( vRkSavizeSAH ) bakulA: kesarA: ), ete bahulA : ( pracurA: ), yeSu tAni taiH, "kAnanaH" ityasya vizeSaNam / evaM paratrA'pi / elAlatA''kulitanAlikerIkalApaiH = elAlatAbhi: ( candrabAlAvallIbhiH ) AkulitAH ( vyAptA: ), nAlikerIkalApA: ( lAGgalIsamUhAH ) yeSu taiH / "nAlikerastu lAGgalI"tyamaraH / lolaloghalavalIlavaGgapallavaiH = lolA : ( caJcalAH ) lodhra- lavalI - lavaGgAnAM ( gAlava- latAvizeSadevakusumAnAm ) pallavAH ( kisalayAni ) yeSu taiH / " lavaGgaM devakusumaM zrIsaMjJam" ityamaraH / ullasitacUtareNupaTalaiH = ullasitAni ( uddIptAni ) cUtareNUnAm ( AmrakusumaparAgANAm ) paTalAni ( samUhAH ) yeSu taiH / alikulajhaGkAramukharasahakArai: = alikulAnAM ( bhramarasamUhAnAm ) jhaGkAreNa ( jhakRtyA, zamiti dhvanineti bhAvaH ) mukharA : ( zabdAyamAnA: ) sahakArAH ( atisauramayuktAmravRkSAH ), yeSu, tai: / unmadetyAdiH 0 = unmadAH ( utkaTamadAH ) ye kokilA: ( pikA ), teSAM kulaM ( sajAtIyavargaH ), tasya kalApaH ( samUhaH ), tena kolAhalabhi: ( kalakalazabdayuktaiH ), utphulla ketakI - rajaHpuJjapiJjaraiH = utphullA : ( vikasitAH ) yAH ketakya: ( krakacacchadavRkSAH ) tAsAM rajaHpuJjA: ( parAgasamUhAH ) taiH piJjara : ( pItavarNai: ) / pUgIlatetyAdiH 0 = pUgIlatAH ( kramukavallyaH ) eva dolA: ( preGkhAH), tA adhirUDhAH ( AzritAH ) vanadevatA: ( araNyA'dhidevyaH ) yeSu, taiH / "dolA preGkhAdikA striyAm" ityamaraH / adharmavinAzapizunam - adharmasya ( pApasya ) vinAza: ( dhvaMsaH ) tasya pizunam ( sUcakam ), surapUjopayogitveneti bhAva: / anilacalitaM = vAyukampitam, atidhavalam= atizayazuklaM kusumanikaraM = puSpasamUhaM, tArakAvarSam iva = nakSatravRSTim iva, anavarataM = nirantaram, utsRjadbhiH = vikiradbhiH, saMsaktapAdapaiH = saMsaktA: ( anyonyaM militAH ) pAdapA: ( vRkSAH ) yeSu, taiH / tAdRzaiH kAnanaiH = vanaiH, upagUDhaM parito vyAptam / I = - acakiteti / acakitetyAdiH 0 = acakitA : ( atrastAH ) pracalitA: ( prasRtAH) ye kRSNasArAH ( mRgavizeSAH ) teSAM zataM ( dazazatI, bAhulyamiti bhAva: ), tena zabalAbhi: ( citrAbhiH ) " daNDakAraNyasthalImiH" ityasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi / utphullakamalinI lohinIbhiH = utphullA: ( vikasitAH ) yAH karmAlinyaH (padminyaH ), tAbhi: lohinIbhi: ( raktavarNAbhiH ) | mArocetyAdiH 0 = kucha dUra jAkara dizA dizAmeM sadA vAsavAle phUla aura phaloMse yukta, paryApta tAr3a, tintaka, tApiccha hintAla aura maulasirIke per3oMse sampanna, ilAyacIke latAoMse vyApta nAriyalake per3oMvAle, cancala, lobha, lavalI aura lavaGgake pallavase yukta, zobhita AmakI maJjarIke parAgoMvAle, bhauroMke jhaGkArase zabdAyamAna sahakAroMse yukta, madavAle, koyarloke kolAhala se sampanna, vikasita ketakI ( kevar3A) ke parAgoMse pIle, jinameM supArIkI latArUpa jhUle meM vanadevatAe~ ArUDha thIM, tArAoMkI vRSTike samAna adharmanAzake sUcaka, havAse hilate hue atizaya puSpasamUhako nirantara bikherate hue, paraspara saTe hue vRkSoMse yukta jaGgaloMse vyApta, nirbhaya hokara cale hue saikar3oM kRSNasAra mRgoM se raMga
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI mArIcamAyAmRgAvalUna-prarUDha - vIruddalAbhiH, dAzarathi - cApa - koTi-kSata - kanda garttaviSamita-talAbhiH, daNDakAraNyasthalIbhirupazobhitaprAntam, AgRhItasamitkuzakusumamRdbhiH adhyayana mukhara-ziSyAnugataiH sarvataH pravizadbhiH munibhirazUnyopakaNTham, utkaNThitazikhaNDimaNDala-zrUyamANajala-kalazapUraNadhvAnam, anavaratAjyAhutiprItaizcitrabhAnubhiH sazarIrameva munijanamamaralokaM ninISubhiH, uddhUyamAna- dhUma-lekhAcchalenAbaddhayamAna svargamArga-gamana-sopAna - setumivopalakSyamANam, AsannavartanIbhistapodhana-samparkAdivApagatakAluSyAbhi:, taraGga-paramparA-saMkrAnta-ravibimba 120 mArIcaH ( rAkSasavizeSaH, tADakAputraH ) eva mAyAmRga: ( kapaTahariNaH, hariNaveSadhArIti bhAvaH ), tena prAk avalUnAni (chinnAni ) pazcAt rUDhAni ( utpannAni ) vIrudhAM ( pratAninInAM latAnAm ) dalAni ( pattrANi ) yAsu, tAbhi: / dAzarathItyAdiH 0 - dAzarathiH ( dazarathaputro rAmaH, dazarathasyA'patyaM pumAn, "ata in" iti sUtreNa iJpratyayaH ) / tasya ( dAzarathe: ) yA cApakoTi : ( dhanuragrabhAgaH ) tayA kSatA: ( utkhAtAH ) ye kandAH ( mUlAni ) teSAM gartA : ( bhUmivivarANi ), tai: viSamitam ( unnatA''natam ) talam ( adhobhAgaH ) yAsu, tAbhiH / tAdRzIbhiH daNDakAraNyasthalIbhiH = daNDakavanA'kRtrimabhUmibhiH / upazobhitaprAntam = upazobhitaH ( upazobhAM prApitaH ) prAnta: ( pazcAdbhAgaH ) yasya tam / gRhIteti / AgRhItAH ( AttA: ) samidha: ( indhanAni ) kuzAH ( darbhA: ) kusumAni ( puSpANi ) mRdaH ( mRttikA: ) yaistaiH, "munibhiH" ityasya vizeSaNam / adhyayanamukharaziSyA'nugataiHadhyayanena ( vedapArAyaNena ) mukharA: ( zabdAyamAnA: ) ye ziSyA : ( chAtrAH ) tai: anugataiH ( anusRtaiH), sarvataH = abhitaH pravizadbhiH = pravezaM kurvadbhiH, munimi: = mananazIlaiH tapasvibhiH, 'azUnyopakaNTham = azUnya: ( arahitaH, yukta iti bhAvaH ) upakaNThaH ( samIpadezaH ) yasya, tam / utkaNThitetyAdiH 0 = utkaNThitA: ( meghadhvanibhrAntyA utkaNThAyuktAH ) etAdRzA ye zikhaNDina: ( mayUrAH ) teSAM maNDalaM ( samUhaH ) tena zrUyamANa: ( AkaNyamAnaH ) jalena ( salilena ) kalazapUraNasya ( kumbhapUraNasya ) dhvAnaH ( zabdaH ) yasmistam / anavarateti / anavaratam ( nirantaraM yathA tathA ) yA AjyAhuti: ( ghRtahavanam ) tayA prItaiH ( tarpitaiH ) citrabhAnubhi: ( agnibhiH, dakSiNA'gni gArhapatyA''havanIyanAmakairiti bhAvaH ) sazarIram ( sadeham ) eva, munijanam = tApasavargam, amaralokaM = svargaM ninISubhiH = netumicchadbhiH, udbhUyamAnetyAdiH 0 = udbhUyamAnA ( saMcAryamANA, vAyuvazAditi zeSaH ) yA ghUmalekhA ( agnidhvajapaGkti: ) tasyAzchalena ( kapaTena ), AbaddhaghamAnetyAdi : 0 = AbaddhyamAnam ( viracyamAnam ) svargamArge ( devalokapathe ) gamanasya ( prApteH ) sopAnasetum ( ArohaNAlim ) iva, upalakSyamANaM = utprekSA'laGkAraH / vyajyamAnam, Asanneti / AsannavartinIbhiH = samIpasthAyinIbhiH, tapodhanasaMparkAt = tapodhanAnAM ( tapasvinAm ) saMparkAt ( sambandhAt ) iva, apagatakAluSyAbhiH - apagataM ( dUrIbhUtam ) kAluSyaM ( pApabhAva: ) yAsAM tAbhiH taraGgetyAdi: 0 = taraGgaparamparAsu (Umipa ktiSu) saMkrAntA ( pratibimbitA ) ravibimbasya biraMgI, khilI huI kamalinIse lAla, mAyAmRgase carvita aura uge hue phailI huI latAoMke pattoM se yukta, rAmacandrake dhanuSkI noMkase ukhAr3e gaye kandAke gaDDhoMse viSamita talavAlI aisI daNDakAraNyakI sthaliyoM ( akRtrima bhUmiyoM )se zobhita prAnta ( pichala bhAga) vAlA, jisakA samIpasthAna samidhA, kuza aura miTTIko liye hue adhyayanase mukhara ( zabda karanevAle ) ziSyoMse anugata, saba orase praveza karanevAle muniyoMse azUnya ( sahita ) thA, utkaNThita mayUroMse jahAM para jalase kalazake bharanekA zabda sunA jA rahA thA, nirantara ghIkI Ahutise prasanna, mAnoM munijanoMko zarIrake sAtha devalokako pahuMcAnekI icchA karanevAle, ivAse phaharAI gaI dhUmapaGktike bahAnese svargamArgameM jAnekI sIr3hiyoMkA pula bAMdhate huese dakSiNAgni Adi agniyoMse yukta dekhA jA rahA thA, nikaTameM rahanevAlI mAnoM tapasviyoMke samparka se jisakI kaluSatA ( asvacchatA vA pApa) naSTa ho gaI hai, taraGgoMkI paGktimeM saMkrAnta sUrya
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe jAbAlyAzramavarNanam 121 paGktibhiH, tApasadarzanAgatasaptarSi-mAlAvigAhyamAnAbhiriva, vikaca-kumudavanamRSijanamupAsitumavatINaM grahagaNamiva nizAsUdvahantIbhirdIrghikAbhiH parivRtam, anilAvanamitazikharAbhiH praNamyamAnamiva vanalatAbhiH, anavaratamuktakusumairabhyaya'mAnamiva pAdapaiH, AbaddhapallavAJjalibhirupAsyamAnamiva viTapaiH, uTajAjira-prakIrNa-zuSyacchyAmAkam, upasaMgRhItAmalaka-lavalI-lavaGga-karkandhU-kadalI-lakuca-cUta-panasa-tAlaphalam, adhyayanamukhara-baTujanam, anavarata-zravaNa-gRhIta-vaSaTkAra-vAcAlazukakulam, aneka-sArikoqhuSyamANa-subrahmaNyam, araNya(sUryamaNDalasya) paktiH (AvaliH) yAsu, tAbhiH / "dIdhikAbhiH" ityasya vizeSaNam. evaM paratrA'pi / tApasetyAdiH = tApasAnAM ( tapasvinAM, jAbAliprabhRtInAmiti maav:)| darzanAya ( vilokanAya ) AgatA (prAptA ) yA saptarSimAlA ( kazyapAdisaptarSipaGktiH ) tayA vigAhyamAnAmiH, ( viloDyamAnAbhiH ) iva, etena saptarSINAM ravipratibimbasAdRzyaM nirUpitam / utprekSA'laGkAraH / tathA nizAsu = rAtriSu, RSijanaM = jAbAlyAdimunigaNam, upAsituM-sevitum, avatIrNa-kRtA'vataraNam, upariSTAdAgatamityarthaH / grahagaNam iva = kheTasamUham, iva sUryAdikamiveti bhAvaH / utprekSA / vikacakumudavanaM = vikacAni ( vikasitAni ) yAni kumudAni (karavANi ) teSAM vanam ( samUham ) udvahantIbhiH= dhArayantIbhiH, dIdhikAbhiH= vApIbhiH, parivRtaM = pariveSTitam / __anileti / anilA'vanamitazikharAbhiH = anilena ( vAyunA ) avanamitAni ( namrIbhUtAni ) zikharANi ( UvabhAgAH ) yAsAM tAbhiH / tAdRzIbhiH vanalatAbhiH = araNyavallIbhiH, praNamyamAnaM = namaskriyamANam, iva, utprekssaa| anavarateti / anavarataM ( nirantaraM yathA tathA ) muktAni ( tyaktAni ) kusumAni ( puSpANi ) yaH,taH, pAdapaH- vRkSaH, abhyaya'mAnam = pUjyamAnam, iva / utprekssaa| Abaddheti / AbaddhAH ( racitAH ) pallavAH ( kisalayAni ) eva aJjalayaH ( hastasampuTAra) yaH, taiH, tAdRzaH viTapaH= zAkhAbhiH, upAsyamAnaM = sevyamAnam, iva / rUpakam, utprekSA ceti dvayoraGgAGgibhAvena sngkrH|| uTajeti / uTajAnAm ( parNazAlAnAm ) ajireSu (prAGgaNeSu ), prakIrNAH ( prasAritAH) ataH zuSyantaH ( zoSaM prApnuvantaH ) zyAmAkAH (dhAnyavizeSAH ) yasmin, tam / / upasaMgRhIteti / upasaMgRhItAni ( upasaMgrahaviSayIkRtAni ) AmalakAni (dhAtrIphalAni ) lavalyaH ( latAvizeSAH, lakSaNayA tatphalAni ) / karkandhvaH ( badaryaH lakSaNayA badarIphalAni ) kadalyaH rambhAH, lakSaNayA kadalIphalAni, bhASAyAM "kelA" nAmakAni, lakucAni (likucAni, bhASAyAM "bar3ahara" nAmakaphalAni) cUtAni (AmraphalAni) panasAni (panasaphalAni, bhASAyAM "kaTahara" nAmakaphalAnIti bhAvaH ) tAlIphalAni (tRNarAjaphalAni, bhASAyAM tADanAmakAnIti bhAvaH ), yasmistam / "karkandhUbaMdarI koli:" "lakuco likuco DaGgaH" iti "panasaH kaNTakiphala" iti cA'maraH / adhyayanamukharabaTujanam = adhyayanena (vedAdizAstrapaThanena ) mukharAH ( zabdAyamAnAH ) vaTujanAH (brahmacArijanAH) yasmin, tam / maNDalakI paGktise yukta, ataH mAnoM jahAM tapasviyoMke darzanake lie Aye hue saptarSi-paramparA praveza kara rahI hai| rAtameM khile hue kumudasamUhako mAnoM RSiyoMkI upAsanA karaneke lie utarate hue grahagaNako dhAraNa karatI huI bAbaliyoMse ghirA huA, vAyuse jisakA agrabhAga jhukAyA gayA hai aisI vanalatAoMse praNAma kiyA gayA-sA, pallavarUpa aJjaliko jor3e hue vRkSoMse upAsanA kiye gayeke samAna, jahAM parNazAlAke AMganameM savAdhAnya sukhAyA jA rahA thA, jahAMpara AMbalA, lavalI, bera, kelA, bar3ahara, Ama, kaTahara aura tAr3a ye saba phala saMgRhIta the, adhyayanase mukhara (zamda karanevAle ) baTujanoMse yukta, jahAMpara lagAtAra sunanese grahaNa kiye gaye vaSaT ( zabda ) se vAcAla zukasamUha
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kAdambarI kukkuTopabhujyamAna-vaizvadevabalipiNDam, Asanna-vApI-kalahaMsapota-bhujyamAna-nIvAravalim, eNI-jihvApallavopalihyamAnamunibAlakam, agnikAryArddhadagdhamisamisAyamAna-samitkuzakusumam, upala-bhagnanAlikera-rasasnigdhazilAtalam, acira-kSuNNa-valkala-rasa-pATalabhUtalam, raktacandanopaliptAdityamaNDala-nihita-karavIra-kusumam, itastato vikSipta-bhasmalekhA-kRtamunijanabhojana-bhUmiparihAram, paricita-zAkhAmRga-karAkRSTi-niSkAsyamAna-pravezyamAna-jaradandha anavaratetyAdiH = anavarataM (nirantaram ) zravaNagRhItAH (AkarNanasvIkRtAH ) ye vaSaTkArAH ( havirdAnoccAraNazabdAH ) taiH vAcAlaM ( jalpAkam ) zukakulaM ( korasamUhaH ) yasmin, tam / aneketi / anekasArikAbhiH (bahupItapAdAbhiH pakSiNImiH, bhASAyAM "mainA" nAmadheyAmiriti mAva: ) uddeSyamANam ( uccasvareNa paThyamAnam ) subrahmaNyaM ( mantravizeSaH ) yasmin, tam / araNyeti / araNyakukkuTaH ( vanacaraNAyudhaH, pakSivizeSaH) upabhujyamAnaH ( bhakSyamANaH ) vaizvadevabalipiNDa: ( vizvadevoddezena dIyamAnaH pUjAnnapiNDa: ) yasmin, tam / Asaneti / AsannA ( nikaTavartinI ) yA vApI ( dodhikA ) tasyAM ye kalahaMsapotAH (kAdambapakSizAvakAH ) taiH bhujyamAnaH (bhakSyamANaH) nIvArabali: ( munyannapUjApadArthaH) yasmin, tam / eNoti / eNInAM ( hariNInAm ) jihvApallavaH ( rasanArUpakisalayaH) upalihyamAnA: ( saMspRzyamAnAH ) munibAlakAH ( tapasvikumArAH ) yasmin, tam / agnoti / agnikAyeM ( home ) ardhadagdhAni ( sAmimasmIbhUtAni ) ataH misamisAyamAnAni ( misamisetidhvani kurvANAni ) samitkuzakusumAni ( indhanadarmapuSpANi ) yasmin, tam / upalabhagneti / upalaiH (pASANaH) bhagnAni ( AmaditAni) yAni nAlikerANi (lAGgalIphalAni ) teSAM rasaH ( dravaH ), tena snigdhAni ( snehayuktAni, cikkaNAnIti bhAvaH ) zilAtalAni (prastaratalAni ) yasmin, tam / acireti / acirakSuNNAni ( tatkAlacUrNitAni, vRkSebhyo niHsAritAnIti bhAvaH ) yAni valkalAni ( valkAni, vRkSatvaca iti bhAvaH ) teSAM rasaH (niryAsaH ) tena pATalaM ( zvetaraktam ) bhUtalaM (bhUmitalam ) yasmin, tam / raktati / raktacandanena ( pattrAGgena ) upaliptam ( upalepanaviSayIkRtam ) yat AdityamaNDalaM (sUryamaNDalam) tasmin nihitAni (sthApitAni) karavIrakusumAni ( hayamArakapuSpANi ) yasmin, tam / itastata iti / itastataH = yatra tatra, saarvvibhktikstsiH| vikSiptatyAdiH = vikSiptA ( racitA ) yA bhasmalekhA ( bhUtipaGktiH ), tayA kRtaH (vihitaH ) munijanAnAM ( tApasajanAnAm ) bhojanabhUmeH ( bhakSaNasthAnasya ) parihAraH ( niSedhaH, anyajanapravezasyeti bhAvaH ) yasmistam / paricitetyAdi: = paricitAH ( saMstutAH ) ye zAkhAmRgAH ( vAnarAH), teSAM karAkRSTayA ( hastAkarSaNena) kecit niSkAsyamAnAH ( vahirnIyamAnAH ) kecicca pravezyamAnAH (kriyamANapravezAH ) jarantaH ( jIrNAH, vRddhA iti bhAvaH) andhAH ( darzanavikalAH ) tApasAH ( tapasvinaH ) yasmin, tam / the, aneka mainAoMse jahAMpara subrahmaNya ( mantravizaSa ) par3hA jA rahA thA, jahA~para jaGgalI murge vaizvadevakA balipiNDa khA rahe the, pAsakI bAvalImeM kalahaMsake bacce nIvArabali khA rahe the| mRgiyAM pallavakI samAna jIbhase munibAlakoMko cATa rahI thIM, agnikArya ( havana ) meM AdhA jale hue samidhA, kuza aura phUloMkA "misa misa" zabda ho rahA thA, pattharoMse tor3e gaye nAriyalake rasase zilAtala snigdha (cikanA) thA, thor3I dera pahale chor3e gaye valkalake rasase bhUtala gulAbI ho gayA thA, rakta candanase upalipta sUryamaNDalameM karavIrake phUla car3hAye gaye the| yatra tatra racita bhasmarekhAse tapasviyoMkI bhojanabhUmimeM auroMke AnemeM niSedha kara diyA thA, paricita (pAlatU) bandaroMke hAthake AkarSaNase kucha buDDhe aura andhe tapasvI nikAle jA rahe the aura kucha praveza karAye jA rahe the, hAthIke baccoMse AdhA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-jAbAlyAzramavarNanam 123 tApasam, ibha-kalabhArbopabhuktapatitaH sarasvatI-bhujalatA-vigalitaiH zaGkhavalayairiva mRNAlazakaleH kalmASitam, RSijanArthameNaviSANa-zikharotkhanyamAnavividha-kandamUlam, ambupUrNapuSkara-puTervanakaribhirApUryyamANa-viTapAlavAlakam, RSikumArakAkRSyamANavanavarAhadaMSTrAntarAla-lagna-zAlUkam, upajAta-paricayaiH kalApibhiH pakSapuTapavana-sandhukSyamANamunihoma-hutAzanam, ArabdhAmRta-caru-cArugandham, arddhapakka puroDAza-parimalAmoditam, avicchinnAjyadhArAhuti hutabhugjhaGkAra-mukharitam, upacaryamANAtithivargam, pUjyamAnapitR-daivatam, aya'mAna-hari-hara-pitA ibheti / imakalamAnAm ( hastizAvakAnAm ), atra kalamapadenaiva hastizAvakarUpA'rthabodhe'pi punaribhapadasya "viziSTavAcakAnAM padAnAM sati pRthagvizeSaNavAcakapadasamavadhAne vizeSyamAtraparatvam" iti nyAyena zAvakarUpA'rthaparatvAddoSA'bhAva ityavadheyam / arkopabhuktebhyaH (sAmimakSitebhyaH ) patitAni (srastAni) taiH, "mRNAlazakala:" ityasya vizeSaNam / sarasvatIbhujalatAvigalitaH= sarasvatyAH ( zAradAyAH) bhujalate (bAhuvallyau ) tAmyAM, vigalitaH ( sastaiH ), zaGkhavalayaH (kambukaGkaNaH ) iva, mRNAlazakalai: (biskhnndd:)| kalmASitam ( citritam ) / atrotprekSA'laGkAraH / RSoti / RSijanA'tha = munijanArtham, eNakaH = mRgaiH, viSANetyAdi = viSANazikharaH (zRGgaprAntaH ) utkhanyamAnAni ( avadAryamANAni ) vividhAni ( anekaprakArANi ) kandamUlAni ( zasyamUlazikhAH ) yasmistam / / ambapUrNeti / ambupUrNapuSkarapuTaH = ambupUrNAni ( jalapUritAni ) puSkarapuTAni ( zuNDA'grANi ) yeSAM, taiH, "puSkaraM karihastA'gne vAdyamANDamukhe jle|" ityamaraH / vanakarimiH = araNyagajaH, ApUryamANaviTapAlavAlakam = apUryamANAni ( saMbhriyamANAni ) viTapAnAm (vRkSANAm ) AlavAlakAni ( AvApAH ) yasmin, tam / RSIti / RSikumArakaH ( munimANavakaH ) aakRssymaannaani| ( kriyamANAkarSaNAni ) vanavarAhANAm ( araNyazUkarANAm ) daMSTrA'ntarAlalagnAni ( dIrghadazanAbhyantarasaMbaddhAni ) zAlUkAni ( kamalakandAH ) yasmin, tam / "zAlUkameSAM kanda: syAt' ityamaraH / upajAteti / upajAtaparicayaH saJjAtasaMstavaH, pUrvaparicitairitibhAvaH / kalApibhiH = mayUraH, pakSapuTetyAdi: = pakSapuTayoH (patatrapuTayoH ) pavanena ( vAyunA ) saMdhukSyamANaH ( sandIpyamAnaH ) munInAM ( tApasAnAm ) homahutA'zanaH ( havanA'gniH ) yasmistam / ____ Arabdheti / ArabdhaH (vihitaH ) yaH amRtacaruH ( hutazeSaudanaH ) tasya cArugandhaH ( manoharAmodaH ) yasmistam / __arddhapakveti / addhapakvaH ( sAmijAtapAkaH) yaH puroDAzaH ( havivizeSaH ) tasya parimala: (janamanoharo gandhaH ) tena Amoditam ( saMjAtagandham ) / avicchinneti / avicchinnA (vicchedarahitA, atruTiteti bhAvaH ) yA AjyadhArA (ghRtadravaparamparA ) tasyA AhutiH ( havanam ) tayA hutabhujaH ( agneH ) jhaMkAraH ( samityAkArako dhvaniH ) tena mukharitam (dhvanitam ) / upacaryamANetyAdiH = upacaryamANa: ( upAsyamAnaH ) atithivargaH ( prAghuNikasamUhaH ) yasmistam / pUjyamAnapitRdevataM = pUjyamAnAni ( aryamAnAni ) pitRdevatAni ( pitrAdayaH khAkara gire hue mRNAlake Tukar3oMse mAnoM sarasvatIkI bAhulatAse zaGkhoMke kaGkaNoMse citrita thA, jahAM RSijanoMke lie mRgoMke sIMgakI nokase aneka kandamUla khode jA rahe the| jahAM jaGgalI hAthI jalase bhare hue sUMr3ake agrabhAgase per3oMkI kyAriyoMko bhara rahe the, kahIM RSikumAroMse jaGgalI sUaroMkI DAr3hoMke bIcameM lage kamaloMke kanda khIMce jA rahe the, kahIMpara paricita (pAlatU) mRga pajhoMkI havAse muniyoMke homake lie Aga sulagA rahe the| kahIM hutazeSa carukI gandha A rahI thI, Adhe pake puroDAzake parimalase sugandhita, lagAtArakI gaI ghRtadhArAkI Ahutise agnike jhaGkArase
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kAdambarI maham, uddizyamAna-zrAddhakalpam, vyAkhyAyamAnayajJavidyam, AlocyamAna-dharmmazAstram, vAcyamAnavividha - pustakam, vicAryyamANa sakalazAstrArtham, ArabhyamANa- parNazAlam, upalipyamAnAjiram, upamRjyamAnoTajAbhyantaram, AbadhyamAnadhyAnam, sAdhyamAna- mantram, abhyasyamAna-yogam, upahUyamAna-vanadevatAvalim, nirvatrtyamAna- mauJjamekhalam, kSAlyamAna- valkalam, upasaMgRhyamANa-samidham, upasaMskriyamANakRSNAjinam, gRhyamANa- gavedhukam, zoSyamANa- puSkarabIjaM grathyamAnAkSamAlam, gRhyamANatripuNDrakam, nyasyamAna- vetradaNDam, satkriyamANa parivrAjakam, ApUyyamANa-kamaNDalum, devatAzca ) yasmistam / arcya mAnahariharapitAmaham = arcyamAnA: ( pUjyamAnAH ) hari: ( viSNuH ) hara : ( zivaH ) pitAmahaH ( brahmA ) yasmistam | uddizyamAnazrAddhakalpam = uddizyamAna: ( uddezapUrvakaM kriyamANaH ) zrAddhakalpa: ( zrAddhavidhiH ) yasmistam / vyAkhyAyamAnayajJavidyaM vyAkhyAyamAnA (sA'rthaMka nirUpyamANA ) yajJavidyA ( yAgapratipAdakazAstram ) yasmistam / AlocyamAnadharmazAstram=AlocyamAnAni ( AlocanAviSayIkRtAni ) dharmazAstrANi ( manvAdismRtayaH ) yasmistam / vAcyamAnavividhapustakaM = vAcyamAnAni ( paribhASyamANAni ) vividhAni ( anekaprakArANi ) pustakAni ( zAstragranthA: ) yasmistam / vicAryamANasakalazAstrA'rthaM = vicAryamANA: ( vimRzyamAnAH ) sakalAH ( samastAH ) zAstrA'rthA: ( vedAdizAstraviSayAH ) yasmistam / ArabhyamANaparNazAlam = AramyamANAH ( upakramyamANAH ) parNazAlA: ( uTajA: ) yasmistam / upalipyamAnA'jiram - upalipyamAnAni ( gomayAdinA upalepaviSayIkRtAni ) ajirANi ( aGganAni ) yasmistam / "aGgaNaM catvarA'jire" ityamaraH / upeti / upasRjyamAnAni ( saMzodhyamAnAni ) uTajAnAm ( parNazAlAnAm ) abhyantarANi (antarbhAgAH ) yasmistam / AbaddhaghamAnadhyAnam = AbaddhadhamAnaM ( kriyamANam ) dhyAnam ( cintanam, upAsyadevasyeti zeSaH ) yasmistam / sAdhyamAnamantraM = sAdhyamAnA: ( siddhiviSayIkriyamANAH ) mantrAH ( manavaH, tattaddevatAnAmiti zeSaH ) yasmistam / abhyasyamAnayogam = abhyasyamAnaH ( vAraM vAraM kriyamANa: ) yoga: ( cittavRttinirodhaH ) yasmistam / upahUyamAnavanadevatAbalim = upahUyamAnA: ( havanaviSayIkriyamANA ) vanadevatAbhyaH ( araNyA'dhiSThAtRdevebhyaH ) balaya: ( pUjAdravyANi ) yasmistam / nirvartyamAnamauJjamekhalaM = nirvartyamAnA (niSpAdyamAnA ) mauJjamekhalA ( muJjatRNanirmitarasanA ) yasmistam / kSAlyamAnavalkalaM = kSAlyamAnAni ( zodhyamAnAni jalenetizeSaH ) valkalAni ( valkAni, vRkSatvaca ityarthaH ) / yasmastam / upasaMgRhyamANasamidham = upasaMgRhyamANAH ( upAdIyamAnAH ) samidhaH ( indhanAni ) yasmistam / upasaMskriyamANa kRSNA'jinam = upasaMskriyamANaM ( zuddhIkriyamANaM, prakSAlanAdineti zeSaH ) kRSNA'jinaM ( kRSNasAramRgacamaM ) yasmistam / gRhyamANagavedhukaM = gRhyamANAH ( AdIyamAnAH ) gavedhukA: ( gavedhavaH, bhASAyAM " bAjar3A" iti prasiddhA dhAnyavizeSAH ) yasmistam / zoSyamANapuSkarabIjaM = zoSyamANAni ( zoSaM nIyamAnAni ) puSkarabIjAni ( varATakAH ) yasmistam / grathyamAnA'kSamAlaM = grathyamAnA ( gumphaghamAnA ) akSamAlA ( rudrAkSamAlA ) yasmistam / nyasya zabdayukta, kahIM atithiyoMkA satkAra ho rahA thA, pitRdevatAoMkI pUjA ho rahI thI, viSNu, ziva, aura brahmAkI pUjA ho rahI thI, kahIM para uddezyapUrvaka zrAddhavidhAna ho rahA thA, kahIM yajJavidyAkI vyAkhyA ho rahI thI / kahIM dharmazAstroMkI AlocanA ho rahI thI, kahIM aneka pustakoMkA pATha ho rahA thA, kahIM samasta vedAdi zAstraviSayoMkA vicAra ho rahA thA, kahIM parNazAlA banAI jA rahI thI, AMganameM gomayAdise lepana ho rahA thA, kahIM parNazAlAke bhItara ma ( saphAI ) ho rahA thA, kahIM dhyAna kiyA jA rahA thA, kahIM mantroMkA sAdhana ho rahA thA, kahIM yogakA abhyAsa ho rahA thA, kahIM vanadevatAoMkI pUjAke padArthoMkA havana ho rahA thaa| kahIM mU~jakI mekhalA banAI jA rahI thI, kahIM samidhAoMkA saMgraha ho rahA thA / kahIM kRSNasAra mRgake carmakA upasaMskAra ho rahA thA, kahI~ gavedhukA (bajar3A) - kA grahaNa kiyA jA rahA thA, kahIM kamalabIja sukhAye jA rahe the, kahIM rudrAkSamAlAe~ gUMthI jA rahI thIM, kahIM
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-jAbAlyAzramavarNanam adaSTapUrva kalikAlasya, aparicitamanRtasya, azrutapUrvamanaGgasya, abjayonimiva tribhuvanavanditam, asurArimiva prakaTitanaraharivarAharUpam, sAMkhyamiva kapilAdhiSThitam, mathuropavanamiva balAvalIDha-darpitadhenukam, udayanamivAnanditavatsa-kulam, kimpuruSAdhirAjyamiva munijanagRhItakalazAbhiSicyamAna-drumam, nidAghasamayAvasAnamiva pratyAsanna-jalaprapAtam, jaladharasamayamiva mAnavetradaNDaM = nyasyamAnaH (sthApyamAnaH) vetradaNDaH ( vetasadaNDaH ) yasmistam / satkriyamANaparivrAjakaM sakriyamANAH (AdriyamANA: ) parivrAjakAH ( saMnyAsinaH ) yasmistam / ApUryamANakamaNDalum = ApUryamANAH ( saMbhriyamANAH, jaleneti zeSaH ) kamaNDalava: ( kuNDayaH ) yasmistam / "astro kamaNDalu: kuNDI" tyamaraH / kalikAlasya = caturthayugasamayasya, adRSTa pUrvam = anavalokitapUrva, pAtakA'mAvAditi zeSaH / antasya = asatyasya, aparicitam = asaMstutaM paricayarahitamitimAvaH / anaGgasya = kAmadevaya, azrutapUrvam = anAkaNitapUrva, madanavikArarAhityAditi zeSaH / abjayonim iva = brahmadevam iva, tribhuvanavanditaM tribhuvanena ( lokatrayeNa, svargamartyapAtAlAtmakenetyarthaH ) vanditam ( abhivAditam ) / atra pUrNopamA'laGkAraH, evaM paratrA'pi / asurArim iva - datyArim, viSNumiveti bhAvaH / prakaTitanaraharivarAharUpaM-prakaTite (prakAzite) naraharivarAhayoH (nRsiMhasUkarayoH) rUpe ( svarUpe) yena, tam / AzramapakSe tu-prakaTitAni (prakAzitAni) narA: ( manuSyAH ) harayaH ( siMhAH ) varAhAH ( sUkarAH ) rUpANi ( mRgAH ) yena, tam / "rUpaM mRge'pi vijJeyam" iti halAyuSaH / sAMkhyam iva = kapiladarzanam iva, kapilA'dhiSThitaM - kapilena ( kardamaputreNa ) adhiSThitam (Azritam ), AzramapakSe--kapilAmiH ( govizeSaH ) adhiSThitam / "kapilA reNukAyAM ca zizapA govizeSayoH / " iti medinii| mathuropavanam = mathurAyA: ( "ayodhyA mathurA mAyA kAzI kAJcI hyavantikA / purI dvArAvatI caiva saptatA mokSadAyikAH / " iti purIsaptakamadhye dvitIyapuryAH) upavanam ( ArAmaH) iva, balA'valIDhetyAdi0 = balena ( zaktyA ) avalIDhaH ( vyAptaH ) ata eva darpitaH ( gavaMyuktaH ) dhenukaH ( dhenukanAmA daityaH ), yasmistam / AzramapakSe-balA'valoDhA darpitA dhenavaH ( navaprasUtA gAvaH) yasmistam / "zeSAdvibhASA" iti samAsA'nto vaikalpika: kap / udayanam iva = tannAmakaM rAjAnam iva, vatsadezA'dhipate rAjJa udayanasya kathA bRhatkathAmaJjaryAM draSTavyA / Ananditavatsakulam AnanditaM (pramodA'nvitam ) vatsakulaM ( vatsadezaprajAvargaH ) yena, tam / AzramapakSe-AnanditaM vatsAnAM ( tarNakAnAm ) kulaM ( samUhaH ) yasmistam / kimpuruSA'dhirAjyam = kimpuruSANAm (kinnarANAm ) aghirAjyam ( adhirASTram ) iva, munijanetyAdiH = munijanaiH (RSisamUhaiH) gRhItAH ( AttAH ) ye kalazAH ( jalapUrNakumbhAH ), taiH abhiSicyamAnaH ( abhyukSyamANaH ) drumaH ( puruSavizeSaH ) yasmistam / AzramapakSe-.....'abhiSicyamAnAH drumAH ( vRkSAH ) yasmistam / drumasyA'bhiSekakathA'pi bRhatkathAmaJjayAM drssttvyaa| nidAghasamayA'vasAnaM = nidAghasamayasya (grISmakAlasya ) avasAnam ( zeSamAgam ), iva, vetradaNDa rakkhe jA rahe the, kahIM sanyAsiyoMkA satkAra ho rahA thA, kahIM kamaNDalu jalase bhare jA rahe the, jahAMpara kali. yuga pahale kabhI nahIM dekhA gayA thA, asatya kA aparicita, jahAMpara kAmadeva pahale nahIM sunA gayA thA, jo brahmAke samAna tInoM lokoMse abhivAdita thA, asurA'ri (viSNu) ke samAna nRsiMha aura varAhake rUpako prakaTa karanevAlA, AzramapakSameM manuSya, siMha (zera) varAha (sUara ) aura mRgako prakaTa karanevAlA, sAMkhyake samAna kapila (muni ) se Azrita, AzramapakSameM-kapilA (go vizeSa ) se Azrita, mathurAke upavana ( bagIce ) ke samAna balazAlI abhimAnI dhenuka daityase yukta, AzramapakSameM-zaktizAlinI darpayukta gAyoMse yukta, udayana ( vatsadezake rAjA ) ke samAna vatsakula ( vatsadezake janasamUha ) ko Anandita karanevAlA, AzramapakSameM-vatsakula (bachar3oMke samUha) ko Anandita karanevAlA, kinnaroMke adhirAjyake samAna RSiyoMse grahaNa kiye gaye kalazoMse abhiSeka - -- --
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kAdambarI vanagahana-madhya-sukha-supta-harim, hanUmantamiva zilA-zakala-prahAra-saJcUrNitAkSAsthisaJcayam, khANDava-vinAzodyatArjunamiva prArabdhAgnikAryam, surabhivilepanadharamapi satatAvirbhUtadhUmagandham, mAtaGgakulAdhyAsitamapi pavitram, ullasita-dhUmaketuzatamapi prazAntopadravam paripUrNadvijapati pratyAsannajalaprapAtaM = pratyAsannaH ( nikaTasthaH ) jalaprapAtaH ( salilavRSTiH ) yasmistam / AzramapakSejalaprapAtaH ( salilanirjharaH) yasmistam / "prapAto nirjhare taTe" iti medinii| jaladharasamayaM-meghakAlaM, varSa miti bhAvaH / iva, vanagahanetyAdiH = vanasya ( jalasya ) gahanaM ( vanaM, samUha ityarthaH, samudra iti bhAva:) tasya madhyaM (madhyabhAgaH ) tasmin sukhena (Anandena ) suptaH (nidrANaH) hariH (viSNuH ) yasmistam / harirvarSAprArambhe kSIrasAgare svapitIti paurANika samayaH / "payaH kIlAlamamRtaM jIvanaM bhuvanaM vanam / " ityamaraH / AzramapakSe-vanasya ( vipinasya ) yat gahanaM (gahvaram ) tasya madhye sukhasuptAH harayaH (siMhAH ) yasmistam / "gahanaM gahvare duHkhe vane" iti trikANDazeSaH / "siMho mRgendraH paJcAsyo haryakSaH kesarI hariH / ' ityamaraH / hanUmantam iva = aJjanIsutam iva, ziletyAdi: =zilAzakalAnAM (pASANakhaNDAnAm ) prahAreNa ( tADanena ) saMcUrNitaH ( cUrNIkRtaH ) akSasya ( akSakumArasya rAvaNaputrasya ) asthisaMcayaH (kIkasasamUhaH ) yena, tam / AzramapakSe-zilAzakalaprahArasaMcarNita: akSANAM ( bimItakAnAm ) asthisaMcayaH (madhyamAgasamUhaH) yasmistam / akSakUmAravadhakathA vAlmIkirAmAyaNasya sundarakANDe drssttvyaa| khANDavetyAdiH = khANDavasya ( khANDavanAmakavanasya ) vinAzaH (dhvaMsa:, bhasmIkaraNarUpaH ), tasmin udyatam ( udyogayuktam ) arjunam (kirITinaM, madhyamapANDavamiti bhAvaH ) iva, prArabdhA'gnikArya prArabdham (prakrAntam ) agnikAryam ( analakRtyaM, tattapaMNarUpamiti zeSaH ), yena tam / AzramapakSe-prArabdham agnikAryam ( analakRtyaM, havanarUpamiti mAvaH ) yasmistam / vanagahanetyAdI punaruktavadAmAsaH pUrNopamA ceti dvayoralaGkArayoraGgAGgibhAvena sngkrH| surabhivilepanagharaM = surabhi ( sugandhi ) yat vilepanam ( aGgarAgadravyam ) tasya dharam (dhArakam ) api, satatAvirbhUtahavyadhUmagandhaM = satatam ( nirantaram ) AvirbhUtaH (prAdurbhUtaH ) havyadhUmasya ( havanIyapadArtha-ghUmasya) gandhaH (ghrANagrAhyo guNavizeSaH ) yasmistamatra virodhaH / tatparihArastu-surabheH ( goH ) vilepanaM (gomayam, vipUrvAt "lipaupadehe" iti dhAto: vilipyate anena bhUriti vilepanaM, karaNe lyuT, iti vyutpatteH ) tasya dharaM (dhArakam ), "suramirgavi ca striyAm" ityamaraH / surabhevilepanaM yasyAM, tAdRzI dharA yasyAmiti vyadhikaraNabahuvrIhikalpanA kliSTA gauravayuktatyavadheyam / mAtaGgeti / mAtaGgakulA'dhyAsitaM = mAtaGgakulena (cANDAlavaMzena ) adhyAsitam (Azritam), kiye gaye drama (kinnaravizeSa ) ke samAna, AzramapakSameM-RSiyoMse gRhIta ghaToMse jahA~para vRkSa sIMce jA rahe the, grISmaRtuke samAptikAlake samAna jahA~para dRSTisamaya nikaTavatI thA, AzramapakSameM-jahA~para jalaprapAta ( jharanA) nikaTa thA / meghakAla ( varSARtu) ke samAna vanagahana ( samudra ) ke madhyabhAgameM sukhase soye hue hari (viSNu) se yukta, AzramapakSameM-vanagahana ( jaGgalakI guphA ) ke bIcameM sukhase soye hue hari (siMhoM) se yukta, jaise hanUmAnne pattharake Tukar3oMke prahArase akSa (rAvaNaputra ) ke asthisamUhako cUra kiyA thA, vaise hI jo pattharake Tukar3oMke prahArase cUrNita akSa (baher3A) ke samUhase yukta thA, khANDava vanake vinAzake lie tatpara arjunake samAna jahA~ agnike kArya ( dAha-AzramapakSameM havana ) kA Arambha kiyA gayA thA, surabhi dravyake vilepanako dhAraNa karanepara bhI nirantara havanIya ( caru Adi ) ke dhUma gandhase yukta, yahA~ virodha hai, parihAra-surabhi (gAya ) ke vilepana (lepanadravya = gobara ) dhAraNa karanevAle, mAtaGga (cANDAla ) kulase Azrita hokara bhI pavitra, yahA~ virodha hai, parihAra-mAtaGga kula (hAthiyoMke garoha ) se Azrita / uddIpta saikar3oM dhUmaketuoM ( utpAtake sUcaka grahoM ) ke honepara bhI jahA~para upadrava zAnta thA, yahA~ virodha hai, parihAra-uddIpta saikar3oM dhUmaketuoM ( agniyoM ) ke
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 kathAmukhe-jAbAlyAzramavarNanam maNDala-sanAthamapi sadA-sannihita-taru-gahanAndhakAram, atiramaNIyamaparamiva brahmalokamAzramamapazyam / ___ yatra ca malinatA havidhUmeSu na cariteSu, mukharAgaH zukeSu na kopeSu, tIkSNatA kuzAgreSu na svabhAveSu, caJcalatA kadalIdaleSu na manaHsu, cakSUrAgaH kokaleSu na parakalatreSu, kaNThagrahaH kamaNDaluSu na surateSu, mekhalAbandho vrateSu neAkalaheSu, stanasparzo homadhenuSu na kAminISu, api, pavitraM = pUtam, atra virodhaH / tatparihArastu-mAtaGgakulena ( hastisamUhena ) adhyAsitam / "mAtaGgaH zvapace gje|" iti medinI / ullasiteti / ullasitadhUmaketuzatam = ullasitam ( uddIptam ) dhUmaketUnAm ( utpAtasUcakagrahANAm ) zatam ( samUhaH ) yasmistamapi prazAntopadrava = prazAntaH ( nivRttaH ) upadravaH ( utpAtaH ) yasmistam / atra virodhaH, tatparihArastu-ullasitaM, dhUmaketUnAm ( agnInAm, dhUmaH ketuH = cihnam yeSAM ta iti vigraheNeti bhAvaH ) zataM yasya tam / "vahnayutpAtau dhUmaketU' ityamaraH / "dhUmaketuH smRtau vhvaavutpaatgrhbhedyoH|" iti vizvaH / paripUrNatyAdi: = paripUrNa ( paripUritaM, SoDazakalAyuktamiti bhAvaH ) yat dvijapatimaNDalaM ( candramaNDalam ) tena sanAtham ( yuktam ) api, sadetyAdi: = sadAsannihitaM ( sarvadA''sannasthitam ) tarugahaneSu (vRkSavaneSu ) andhakAraM ( timiram ) yasmistam, atra virodhaH / parihArastu-paripUritaM (paripUrNa, jJAneneti zeSaH ) dvijapatInAM ( zreSThabrAhmaNAnAm ) yat maNDalaM (samUhaH) tena sanAtham / atiramaNIyam =atizayamanoharam, aparam = anyaM, brahmalokam iva = satyalokam iva, AzramaM = tapovanam, apazyaM = vyalokayam / utprekssaa| yatra ceti / yatra= yasmin Azrame, malinatA= mAlinyaM, caritapakSe pApakAluSyaM, havidhameSa = carupuroDAzAdighUmeSu, cariteSu = caritreSu, AcAreSviti mAvaH, na = no mAlinyamityarthaH / lokavyavahAreSu nA'dharmAcaraNamiti mAvaH / atra zleSaparisaMkhyayoraGgAGgimAvena saGkaraH / parisaMkhyAlakSaNaM"praznAdapraznato vA'pi kathitAdvastuno bhavet / tAdRganyavyapohazcecchAbda Artho'thavA tadA // parisaMkhyA" (sA0 da0)6-81 / atra zAbdI parisaMkhyA / evaM paratrA'pi / mukharAgaH = mukhe ( vadane ) rAgaH ( lauhityam ) zukeSu = kIreSu, kopeSu = krodheSu, na = no mukharAgaH, krodhajanitamAruNyamiti bhAvaH / tIkSNatA = nizitatA, kuzA'greSu-darbhamUleSu, svabhAveSu = prakRtiSu, na tIkSNatA=na krUratA / caJcalatA = capalatA, kadalIdaleSu = rambhApattreSu, manaHsu na=citteSu caJcalatA na, Azrame sarveSAM manasi sthiratA'stIti bhAvaH / cakSurAgaH= cakSuSoH ( netrayoH ) rAgaH ( lauhityam ), kokileSu = pikeSu, parakalatreSu na =paramAryAsu cakSurAgaH (nayanA'nurAgaH, darzanA'bhilASa iti bhAvaH ) na=no vrtte| "rAgasta mAtsarye lohitAdiSu / klezAdAvanurAge ca gAndhArAdau nRpe'pi ca / " iti medinii| kaNThagrahaH = kaNThe ( UrdhvamAge ) grahaH ( grahaNam ) kamaNDaluSu = kuNDISu, surateSu = maithuneSu, kaNThagrahaH ( kaNThAliGganam ), nanA'sti, tApasAnAM jitendriyatvAditi bhAvaH / mekhalAbandhaH = mekhalAyA (mauJjyAdeH ) bandhaH honepr"| paripUrNa (SoDazakalAsaMpanna ) candramaNDalase yukta hokara bhI jahA~para vRkSoMke vanakA andhakAra nikaTasthita hai, yahA~ bhI virodha hai, parihAra-jJAnaparipUrNa dvijapatimaNDala (brAhmaNa samUha ) se honepara... / atizaya manohara dUsare brahmalokake samAna ( pUrvokta guNasaMpanna ) Azramako maiMne dekhaa| jisa AzramameM malinatA ( kAlimA) caru Adi havike dhue~ meM thI caritroMmeM malinatA (pApakA AcaraNa) nahIM, mukhakA rAga ( lAlimA ) totoMmeM thI krodhoMmeM nahIM, tIkSNatA ( tIkhApana ) kuzoMkI nokoMmeM thI svabhAvoMmeM tIkSNatA (karatA) nahIM, caJcalatA keleke pattoMmeM thI, manoMmeM nahIM, (manameM sthiratA thii)| netrakA rAga ( lAlimA) koyarlomeM thI, parAI striyoM meM netrakA rAga ( darzanakA abhilASa ) nahIM thA, kaNThagraha ( galemeM pakar3anA ) kamaNDaluoMmeM thA, suratoM (strIprasaGgoM) meM kaNThagraha ( AliGgana) nahIM thA, mekhalAbandha ( gUMja Adi mekhalAkA bandhana ) upanayana
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kAdambaro pakSapAtaH kRkavAkuSu na vidyAvivAdeSu, bhrAntiranalapradakSiNAsu, na zAstreSu, vasusaGkIrtanaM divyakathAsu na tRSNAsu, gaNanA rudrAkSa-valayeSu na zaroreSu, muni-bAla-nAzaH kratu-dIkSayA na mRtyunA, rAmAnurAgo rAmAyaNena na yauvanena, mukhabhaGgavikAro jarayA na dhanAbhimAnena / yatra ca mahAbhArate zakuni-vadhaH, purANe vAyu-pralapitam, vayaHpariNAmena dvija-patanam, ( bandhanam ), vrateSu = upanayanAdikarmasu, ISyAkalaheSu-IrSNayA (parasaMsargajanitayA akSAntyA) kalaheSu ( vigraheSu ), mekhalAbandhaH ( rasanayA bandhanam ) na / yathoktaM kumArasaMbhave rativilApe-"smarasi smara ! mekhalAguNaiH0" ( 4-8 ) ityAdipadyena / stanasparzaH = kucAmarzanaM, homadhenuSu = havanA'rthakanavaprasUtAsu goSu, dohanaprasaGga iti zeSaH / kAminISu = ramaNISu, ramaNaprasaGga iti zeSaH / pakSapAtaH - pakSANAM (patatrANAm ) pAtaH ( patanam ), kRkavAkuSu = kukkuTeSu, "kRkavAkustAmracUDaH kukkuttshcrnnaayudhH|" ityamaraH / vidyAvivAdeSu = vedAdizAstrA'rtheSu, pakSapAtaH = pakSadvaye ekataTapakSAsaktiH, na, taTasthatA''zrayaNAditi bhAvaH / bhrAntiH = bhramaNam, analapradakSiNAsu= agnipradakSiNAsu, zAstreSu = vedAdizAstreSu, bhrAntiH= mithyAjJAnaM, na, nirdhAntajJAnasaMpannatvAditi bhAvaH / vasusaMkIrtanaM = vasUnAM (dhruvAdyaSTavasUnAM devAnAm ) kIrtanaM ( varNanam ) divyakathAsu = devAkhyAneSu, divi ( svarga bhavA: divyAH = devAH, divazabdAt "dhuprAgapAgudakpratIco yat" iti yat, teSAM kathAsu / tRSNAsu-spRhAsu, viSayANAmiti zeSaH, vasusaMkIrtanaM = dhanaprazaMsanaM na, "devabhede'nale razmau vasU ratne dhane vasu / " iti "tRSNA spRhApipAse dve" iti cA'maraH / gaNanA=saMkhyAkaraNaM, rudrAkSavalayeSu = rudrAzrasamUheSu, zarIreSu = deheSu, zarIrAdiparigrahavizeSeSu, gaNanA = AdaraH, na, tapasvinAM dehagehAdiviSayeSu mamatvAbhAvAditi bhAvaH / munivAlanAzaH = tapasvikezadhvaMsaH, muNDanamiti bhAvaH / "cikuraH kuntalo vAla: kacaH kezaH ziroruhaH / " ityamaraH / kratudIkSayA= yajJaniyamena, mRtyunA = maraNena hetunA, bAlanAzaH= zizanAzaH, na, atra "vAla" ityatra vabayorabheda:-"yamakAdau mavedakyaM ddlovorlrostthaa|" iti niyamena boddhavyaH / Adipadena zleSAdiparigrahaH / rAmA'nurAgaH= rAme (dAzarathau) anurAgaH (maktiH), rAmAyaNena = rAmacaritravarNanAtmakagranthena, yauvanena = tAruNyena hetunA rAmA'nurAgaH= rAmAyAm (striyAm ) anurAgaH (praNayaH ) na / "rAmA yoSAhiGganadyo:" iti medinii| mukhamaGgavikAraH= mukhe ( vadane) bhaGgavikAra: (bhedavikRtiH, balirUpa iti bhAvaH ) jarayA=vArddhakyena, dhanA'bhimAnenadravyagarveNa, mukhamaGgavikAraH (vadanabhedavikRtiH) na, "maGgo jyvipryye| bhedarogataraGgeSu" iti medinI / yatra = yasmin Azrame, mahAbhArate = jayanAmaka itihAsavizeSe, zakunivadhaH = zakune: ( duryodhanamAtulasya ) vadhaH ( vinAzaH), asmistu zakunivadhaH= zakuneH ( pakSiNaH) vadhaH (vinAzaH) na, Azrame hiMsA'bhAvAditi bhAvaH / "zakuniH puMsi vihage saubale krnnaantre|" iti medinii| atrA''rthI parisaMkhyA'laGkAraH, evaM paratrA'pi / purANe paJcalakSaNe vAyvAdike, "purANaM paJcalakSaNam" Adi vratoMmeM na ki IrSyA-kalahoMmeM, stanoMkA sparza homakI gAyoMmeM na ki ramaNiyoMmeM, pakSapAta (paMkhoMkA giranA) murgomeM, pakSapAta (vivAdameM eka pakSameM par3anA ) vidyAke vivAdoMmeM nahIM, bhrAnti (bhramaNa karanA) agnikI pradakSiNAoMmeM, bhrama = mithyAjJAna, zAstroM meM nahIM, vasu (dhruva Adi devavizeSa ) kA kIrtana devatAoMkI kathAma, vasu (dhana) kA kIrtana tRSNAoM (viSayoMke abhilASoM ) meM nahIM, gaNanA rudrAkSoMkI mAlAoMmeM, zarIroMmeM gaNanA ( Adara ) nahIM, muniyoMkI vAloM ( kezoM) kA dhvaMsa yajJadIkSAse, mRtyuse munibAlanAza-muniyoMkA bAlanAza nahIM, rAmA'nurAga ( rAmameM prIti ) rAmAyaNase, rAmA'nurAga (rAmA-strI) meM anurAga (prema) yauvana ( javAnI ) se nahIM, mukhameM bhaGga vikAra bhedase jhurrArUpa vikAra ) bur3hApAse, mukhake bhedakA vikAra dhanake abhimAnase nhiiN| jahA~ ( AzramameM ) mahAbhAratameM zakuni (duryodhanake mAmA ) kA vadha, zakuni (pakSI) kA vadha AzramameM nahIM, purANameM vAyukA pravacana, AzramameM vAyurogase pralApa (anarthavacana) nahIM, dijoM (dA~toM) kA patana
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-jAbAlivarNanam 129 upavana-candaneSu jAjyam, agnInAM bhUtimattvam, eNakAnAM gItazravaNavyasanam, zikhaNDinAM nRtyapakSapAtaH, bhujaGgamAnAM bhogaH, kapInAM zrIphalAbhilASaH, mUlAnAmadhogatiH / tasya caivaMvidhasya madhyabhAgamalaGkaNisya, alaktakAlohita-pallavasya munijanAlambitakRSNAjina-jala-karaka-sanAthazAkhasya tApasakumArikAbhirAlavAla-datta-pIta-piSTa pazcAgu ityamaraH / vAyupralapitaM = vAyoH ( vAyudevasya ) pralapitaM ( jalpitam, vyAkhyAtRtvenetizeSaH ) zrayate = AkarNyate, vAyupralapitaM = vAyunA ( vAtavyAdhinA, unmAdAdineti bhAva:) pralapitam ( anarthakaM vacaH ) na= na zrUyate / dvijapatanaM dvijAnAM ( dantAnAm ) patanaM (bhraMzanam ), vayaH pariNAmena vayasaH ( avasthAyAH ) pariNAmena (paripAkena, vArdhakyeneti mAva: ), na tu Azrame dvijapatanaM = dvijAnAM (brAhmaNAnAm ) patanaM (pAtityAvahaM karma ) na, "dantaviprA'NDajA dvijA:" ityamaraH / jADayaM = zaityam, upavanacandaneSu = upavane ( ArAme ) candaneSu ( zrIkhaNDavukSeSu ), na nu Azrame jAiyaM = jaDatvam ajJatvamiti bhAvaH / jaDasya bhAvaH kama vA jADyaM, vyaJpratyayaH / "jaDostriyAm / zakazimbyAM, himagrastamUkA'prajJeSu ca trissu|" iti vishvmedinyau| bhUtimattvaM = masmavattvam, agnInAM = vahnInAm, Azrame tu na kasyA'pi bhUtimattvam = aizvaryavattvaM, tApasAnAmaparigrahAditi bhAvaH / "bhUtimaMsmani sampadi" ityamaraH / gItazravaNavyasanaM-gItasya (gAnasya) zravaNam (mAkarNanam ) eva vyasanam ( AsaktiH, kAmajo doSavizeSaH ) eNakAnAM mRgANAM, na tu Azrame tApasAnAmiti zeSaH, teSAM vyasanarAhityAditi bhAvaH / nRtyapakSapAta:= natye ( nartane ) pakSapAta: ( AsaktiH ) zikhaNDinAM= mayUrANAM, na tvAzrame tapasvinAmiti zeSaH / natyasya kAmajadoSatvAttapasvibhirvajanAditi bhAvaH / mogaH (zarIram). bhujaGgamAnAM-sarpANAM, sarpANAmeva mogo na tu Azrame tApasAnAM bhogaH (sukhasAkSAtkAraH ) iti zeSaH, teSAM moganiHspRhatvAditi bhAvaH / "mogaH sukhe stryAdibhRtAvahezca phaNakAyayoH / " ityamaraH / zrIphalAbhilASa:=zrIphalasya (bilvaphalasya ) abhilASaH ( manorathaH ) kapInAM - vAnarANAM, na tu Azrame tApasAnAM zrIphalasya (lakSmIphalasya vilAsarUpasya ) abhilASaH, teSAM vilAsanirapekSatvAditi mAvaH / "vilve zANDilyazalaSo maalrshriiphlaavpi|" ityamaraH / adhogatiH = nimnabhAgagamana, mUlAnAM= ziphAnAm, na svAzrame tApasAnAm adhogatiH = adhastAdgamanaM, narakapAtaH iti zeSaH / "gamanamadhastAdadharmeNe"ti vacanAt / tApasAnAM dharmazIlatvAdhA'dhastAdgamanamiti bhAvaH / zleSaH zAbdI parisaMkhyA ceti dvayoH saGkara iti pUrvameva pratipAditam / tasyeti / evaMvidhasya =etAdRzasya, tasya =dhAzramasya, madhyabhAgamaNDalaM = madhyAM'zamaNDalam, alaGkaNisya = alaGkRtaM kurvataH, "raktA'zokataro:" ityasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi / alaktakA''lohitapallavasya = alaktakAH ( yAvAH ) iva AlohitAni ( raktAni ) pallavAni (kisalayAni) yasya, tasya / "lAkSA rAkSA jatu klIbe yAvo'lakto drumA''mayaH / " ityamaraH / munItyAdiH = (giranA ) avasthAke pariNAma (bur3hApe ) se, AzramameM dvijoM (brahmaNoM) kA kukarmase patana nahIM, jADaya (zItalatA) bAgIceke candanoMmeM, AzramameM jADya (mUrkhatA ) nahIM, bhUti (rAkha) honA agniyoMmeM thA, AzramameM bhUti (aizvarya) nahIM, gIta sunanekA vyasana (lata ) mRgoMmeM, AzramameM nahIM, nRtyameM pakSapAta (Asakti) mayUroMkA, AzramameM nahIM, bhoga (sarpazarIra ) saukA, AzramameM bhoga (viSayakA upabhoga nahIM, zrIphala (belake phala ) meM abhilASa bandaroMkA, zrI (lakSmI) kA phala (vilAsa ) AzramameM nahIM, adhogati (nIce jAnA) mUloM (jar3oM )meM, Azramake tapasviyoMkA nhiiN| isa taraha usa Azramake madhyabhAgako alakRta karate hue lAkhake samAna lAla pallavavAle muniyoMse laTakAye gaye kRSNasAramRgakA carma (camar3A) jalapUrNa kamaNDaluse yukta DAloMse yukta, tapasviyoMkI kanyAoMne jisake 9kA0
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI 130 lasya hariNazizubhiH pIyamAnAlavAlakasalilasya munikumArakAbaddha - kuzacIradAmno haritagomayopalepana - viviktatalasya, tatkSaNa-kRta- kusumopahAra - ramaNIyasya nAtimahataH parimaNDalatayA vistIrNAvakAzasya raktAzokataroradhazchAyAyAmupaviSTam, ugratapobhirbhuvanamiva sAgaraiH, kanakagirimiva kulaparvataiH kratumiva vaitAnika vahnibhiH kalpAntadivasamiva ravibhiH, kAlamiva kalpaiH, samantAnmaharSibhiH parivRtam, ugra-zApa kampitadehayA, praNayinyeva vihita- kezagrahayA, munijana: ( tApasa lokaiH ) AlambitA: ( avalambitA: ) kRSNA'jinAni ( kRSNasAramRgacarmANi ) jalakarakA : ( salilAssdhArakamaNDalavaH), taiH sanAthA : ( yuktAH ) zAkhA: ( viTapA: ) yasya, tasya / tApasakumArikAbhiH = tapasvikanyakAbhiH, AlavAletyAdi: 0 = AlavAle ( AvApe ) dattA: ( vitIrNAH nihitA iti bhAva: ), pItapiSTasya ( haridrAcUrNasya ) paJcAGgulayaH ( vistArita hastabimbAH ) yasmin tasya / hariNazizubhiH = mRgazAvakaiH pIyamAnA''lavAlakasalilasya = pIyamAnam ( dhIyamAnam, AsvAdyamAnamiti bhAva: ) AlavAlakasya ( AvApasya ) salilaM ( jalam ) yasya tasya / munikumArakAbaddhakuzacIradAmnaH=munikumAra kai: ( tApasabAlakai : ) Abaddham ( Anaddham ) kuzacIradAma ( darbhavastrarajjuH ) yasmin, tasya / haritetyAdi 0 = haritaM ( haridvarNam ) yat gomayaM ( gopurISaM, "gotra purISe" iti mayaT ) tena upalepanam ( upalepakaraNam ) tena viviktaM ( pUtam ) talaM ( svarUpam ) yasya tasya / tatkSaNetyAdi 0 = tatkSaNaM ( tatkAlam ) kRtaH ( vihitaH ) ya: kusumopahAra : ( puSpopAyanam ) tena ramaNIyaH ( manohara: ), tasya / nA'timahataH = nA'tidIrghasya, parimaNDalatayA = parito vistRtatayA, vistIrNA'vakAzasya = atidIrghasthAnasya, raktA'zokata roH = lohitavaJjulavRkSasya, adharachAyAyAM = nimnA'nAtapapradeze, upaviSTaM = niSaNNaM, "bhagavantaM jAbAlimapazyam" ityAgAmibhiH padaiH sambandha:, evaM paratrA'pi / ugratapobhiH = kaThoratapazcaraNaH, "maharSibhiH ityasya vizeSaNaM, sAgaraiH = samudra:, bhuvanaM : lokam, iva, kulaparvataiH = kulA'calaiH, mahendrAdibhiriti bhAvaH / kulaparvatAca sapta, te yathA -- "mahendro malayaH sahyaH zuktimAnRkSaparvataH / vindhyazca pAriyAtrazca saptaite kulaparvatAH / " iti / kanakagiri = sumeruparvatam, iva, vaitAnikavahnibhiH = yajJasambandhyagnibhiH, dakSiNAgnigArhapatyAhavanIyairiti bhAva: vitAnaM = yajJaH, tasminbhavA vaitAnikAH, "tatra bhava" iti ThaJ / kratuM = yajJam, iva, ravibhiH = sUryaiH, kalpA'ntadivasam = pralayA'vasAnadinam iva kalpaiH = yugAntaiH, kAlaM = samayam iva / samantAt = paritaH, maharSibhiH = mahAmunibhiH parivRtaM = pariveSTitam / atraikasyopameyasya jAbAlebaMhUnAmupamAnAnAM darzanAnmAlopamA nAmA'laGkAraH / tallakSaNaM yathA sAhityadarpaNe = "mAlopamA yadekasyopamAnaM bahu dRzyate / " iti / ugreti / ugrazApakampitadehayA = ugra: ( kaThora : ) yaH zApaH ( AkrozaH ) tena kampitaH ( saJjAtakampaH ) deha: ( zarIram ) yayA, tayA / pakSe yasyAstayA / praNayinyA - praNayavatyA nAyikayA, iva, vihitakezagrahayA = vihitaH ( kRtaH ) kezagraha: ( ziroruhAkarSaNam ) yayA, tayA / pUrNopamA, evaM paratrApi / praNayinyapi ratikalahe kezagrahaM karoti / jarA'pi palitotpAdanArthaM kezagrahaM vidadhAti / kruddhayA=_ AlavAla ( kyArI) ko haladI ke piSTake pA~ca u~galiyoMke cihnase yukta kiyA thA, jisakI kyArIkA jalamRgake baccoMse pIyA jA rahA thA, jisako munikumAroMne kuzarajjuse bAMdhA thA, jisakA adhobhAga hare gobarake upalepase pavitra thA, usI kSaNa munikumAroMse kiye gaye phUloMke upahAroMse ramaNIya, jo jyAdA bar3A nahIM thA, cAroM orase vistRta hone se vistIrNa sthAnavAle aise lAla azoka vRkSakI chAyA meM baiThe hue bhagavAn jAtrAliko maiMne dekhA / jo samudroMse ghire hue bhuvanake samAna, mahendra Adi kulaparvatoM se ghire hue sumeru parvatake samAna, agnihotra ke dakSiNA'gni Adi agniyoMse yajJake samAna, sUryoMse ghire hue pralayakAlake dinake samAna, kalpoMse ghire hue samayake samAna, ugratapasyAvAle muniyoMse cAroM orase ghire hue the / ugrazApase kampita zarIravAlI praNayinI ke samAna kezagrahaNa karanevAlI,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe -- jAbAlivarNanam 131 kruddhayeva kRta bhrUbhaGgayA, mattayevAkulitagamanayA, prasAdhitayeva prakaTita- tilakayA jarayA, gRhItavratayeva bhasmadhavalayA dhavalIkRta-vigraham, AyAminIbhiH palita-pANDurAbhistapasA vijitya munijanamakhilaM dharmmapatAkAbhirivocchritAbhiramaralokamAroDhuM puNya-rajjubhirivopasaMgRhItAbhiratidUra-pravRddhasya puNyataroH kusuma-maJjarIbhirivodgatAbhirjaTAbhirupazobhitam, uparacita-bhasma - tripuNDrakeNa tiryakpravRtta tripathagA - srotastrayeNa himagiri - zilAtaleneva lalATaphalakenopetam, adhomukhacandra- kalAkArAbhyAmavalambita - bali-zithilAbhyAM bhrUlatAbhyAmavaSTabhyakopAviSTayA nAyikayA, iva kRtabhrUbhaGgayA = kRtaH vihitaH ) bhramaGgaH ( akSilomakauTilyaM, jarApakSe - akSilomarogaH ) yayA / kuddhA nAyikA yathA bhramaGgaM karoti tathaiva jarA'pi bhrUvikAraM pradarzayatIti bhAvaH / mattayA = madirA''dimadayuktayA, iva, AkulitagamanayA = AkulitaM (viSamIkRtam ) gamanaM ( gati: ) yayA tayA madirayA yathA gatiH skhalitA bhavati tathaiva jarayA'pIti bhAvaH / prasAdhitayA = alaGkRtayA, iva, prakaTitatilakayA = prakaTitaM ( prakAzitam ) tilakaM ( vizeSakam ) yA, tayA, pakSe prakaTita: tilakaH ( tilakAlakaH, tilakasadRzaM cihnam ) yayA, tayA / yathA prasAdhitA svavadane tilakaM ( vizeSakam ) racayati tathaiva jarA'pi tilasadRzaM kRSNacihnaM zarIre prakAzayatIti bhAvaH / "tilako drumarogAzvabhedeSu tilakAlake / klIbaM sauvarcalaklomnonaM striyAM tu vizeSake / " iti medinI / gRhItavratayA - gRhItaM ( svIkRtam ) vrataM ( niyamavizeSa: ) yayA, tayA, iva ata eva bhasmadhavalayA = bhasmanA ( bhUtyA ) dhavalA ( zubhrA ) tayA tAdRzyA nAryA iva, jarApakSe = bhasma iva dhavalA, tayA / tAdRzyA jarayA = vRddhA'vasthayA, dhavalIkRtavigrahaM = dhavalIkRta: ( zuklIkRta: ) vigraha: ( zarIram ) yasya, tam / = AyAminIbhiriti / AyAminIbhiH = dairghyayuktAbhiH " jaTAmi" rityasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi / palitapANDurAbhiH = palitena ( jarasA zuklatvena ) pANDurAbhi: ( zuklAbhi: ), tapasA = tapasyayA, akhilaM = samastaM munijanaM = tApasalokaM, vijitya = vazIkRtya, ucchritAbhiH = unnatAmiH / gharmaMpatAkAbhiH = puNyadhvajaiH, iva, utprekSA / amaralokaM = surabhuvanaM, svargamiti bhAvaH / AroDhum : ArohaNaM kartum, puNyarajjubhiH = pavitrarazmibhiH, iva, utprekSA / upasaMgRhItAbhiH = svIkRtAbhiH, atidUrapravRddhasya - atidUram ( ativiprakRSTam ) pravRddhasya ( vRddhi prAptasya ), puNyataroH = dharmavRkSasya, rUpakAlaGkAraH / kusumamaJjarIbhiH = puSpavallarIbhiH, iva, utprekSA / udgatAbhiH = prAdurbhUtAbhiH, jaTAbhiH = saTAbhiH, upazobhitam = alaGkRtam / atrotprekSArUpakayo rekAzrayA'nupravezAtsaGkarA'laGkAraH / uparaciteti / uparacitabhasmatripuNDrakeNa = uparacitAni ( upanirmitAni ) bhasmanA ( bhUtyA ) zrINi ( trisaMkhyakAni ) puNDrakANi ( tilakavizeSAH ), yasmin tena / tiryagityAdi: 0 = 1 :0 = tiryakpravRttaM ( vakramAvapravRttam ) srotastrayaM ( pravAhatritayam ) yasmin tena / himagirizilAtalena = himagire: ( himAlayasya ) zilAtalena ( prastaratalena ) iva, utprekSA'laGkAraH / lalATaphalakena = bhAlapaTTena, upetaM = yuktam / adhomukheti / adhomukhI ( nimnagatA) yA candrakalA ( indubhAgaH ) tasyA iva AkAra: kupita strIke samAna bhauhoM ko kuTila karanevAlI, jarA ( bur3hApA ) ke pakSa meM -- netra ke lomoMmeM rogoMse yukta / matta strIke samAna viSamagamanavAlI, alaGkRta strIke samAna tilakako prakaTa karanevAlI, jarAke pakSa meM - tilaka sadRza ci yukta / bhasma dhAraNa karanese zvetavarNavAlI vratalenevAlI strIke samAna, bhasmake samAna sapheda jarA ( bur3hApA ) se sapheda zarIravAle, jo ( jAbAlimuni ) vistIrNa, bur3hApAse sapheda, samasta muniyoMko tapasyAse jItakara unnata dharmapatAkAoMse mAnoM svarga meM car3haneke lie saMgRhIta pavitra rassiyoMke samAna, mAnoM atyanta dUrataka bar3he hue puNyavRkSakI utpanna puNyamaJjariyoMkI samAna ugI huI jaTAoMse zobhita the| jo bhasma se race hue tripuNDrakase yukta, tirachI calI huI gaGgAjIke tIna pravAhavAle himAlaya ke caTTAnake samAna lalATaphalakase yukta, adhomukha candrakalAke AkAravAlI
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI 132 mAna-dRSTim, anavaratamantrAkSarA'bhyAsa-vivRtAdharapuTatayA niSpatadbhiratizucibhiH satyaprarohairiva svacchendriya-vRttibhiriva karuNArasa-pravAhairiva dazanamayUkhairdhavalita-purobhAgam, udvamadamalagaGgA-pravAhamiva jahvam, anavaratasomodgArasugandhinizvAsAvakRSTaittimadbhiH zApAkSarairiva sadA mukhabhAga-sannihitaiH parisphuradbhiralibhiravirahitam, atikRzatayA nimnatara-gaNDagatam unnatatara-hanu-ghoNam AkarAla-tArakam avazIya'mANa-virala-nayana-pakSmamAlam udgata (svarUpam ) yayoste, tAbhyAm upmaalngkaarH| avalambitabalizithilAbhyAm = avalambitA ( AlambitA ) yA bali: (zithilacarma ) tayA zithile (zlathe) tAbhyAm / tAdRzIbhyAM bhralatAbhyAM nayanaromavallIbhyAm, avaSTabhyamAnadRSTim = avaSTabhyamAnA (avalambyamAnA) dRSTiH (darzanakriyA ) yasya, tam / anavarateti / anavarataM (nirantaraM, yathA tathA ) mantrA'kSarA'bhyAsaH ( mantravarNoccAraNabAhulyam ) tena vivRtam ( anAvRtam ) agharapuTam ( oSThapuram ) yasya, tasya bhAvastattA, tayA / niSpatadbhiH =niSkrAmadbhiH, atizucibhiH = atipavitraH, satyaprarohaiH = RtA'GkaraiH iva, svacchendriyavRttibhiH = svacchAH ( atinirmalAH ) yA indriyavRttayaH ( hRSIkavyApArAH ), tAmiH, iva utprekSA karuNArasapravAhaiH = karuNAyA: ( dayAyAH) yo rasaH ( dravaH ), tasya pravAhaiH ( srotobhiH ) iva / tAdRzaH dazanamayUkhaiH = dantakiraNaH, dhavalitapuromAgaM = dhavalita: ( zuklIkRtaH ) purobhAgaH ( agrapradezaH) yasya, tam / udamadamalagaGgApravAham = udvaman ( ugiran ) amala: (nirmala: ) gaGgApravAhaH ( jAhnavI srotaH ) yasmAt, taM, tAdRzaM jahanum = tannAmakaM rAjarSim iva / purA bhagIrathapathapravAhitA gaGgA yajamAnasya jahanunAmakabhUpAlasya yajJavATa plAvayAmAsa / tataH kupito rAjA tAmapibat / tatazca bhagIrathaprArthanayA zrotradvAreNa tAmamuJcat, sA ca jAhnavItyAkhyAM prApeti paurANikI kthaa| ___ anavarateti / anavarataM (nirantaraM, yathA tathA ) yaH somaH ( lakSaNayA pItasomarasa: ) tasya udgAraH ( nigAraH, UrdhvavAyujanitazabda iti bhAvaH ), tasya yaH sugandhiH ( sugandhayuktaH ) ni:zvAsaH (niHzvasanavAtaH ) tena avakRSTA: ( AkRSTAH ), taiH / "nigArodgAravikSAvodvAhAstu garaNAdiSu / " ityamaraH / mUrtimadbhiH zarIribhiH, zApA'kSaraH=AkrozavaNaH, iva utprekssaa'lngkaarH| sadA = sarvadA, mukhabhAgasannihitaH = vadanapradezanikaTasthitaH, parisphuradbhiH = saMcaladbhiH, alimiH =bhramaraH, avirahitam = aviyuktaM, sahitamiti bhAvaH / atikRzatayA =atizayadurbalatvena, nimnataragaNDagata = nimnatarau ( gambhIratarau) gaNDagatoM ( kapolA'vaTI, kapolA'dha:pradezAviti bhAva: ) yasya tat / unnatatarahanughoNam = unnatataram ( uccataram ) hanughoNaM ( kapolaparabhAga-nAsikam ) yasmistat / hana ca ghoNA ca hanughoNaM, "dvandvazca prANitUryasenA'GgAnAm" iti samAhAradvandvaH / AkarAlatArakam = AkarAle ( atizayabhISaNe ) tArake ( kanInike ) yasmistat / "karAlaM danture tuGge bhISaNe cA'bhidheyavat / " iti medinii| "tArakA'kSNa: kniinikaa|" ityamaraH / avazoryamANetyAdiH = avazIryamANA (kSIyamANA ) ata eva viralA ( anibiDA ) nayanayo: ( netrayoH ) pakSmamAlA ( lomarAjiH ) yasmin, tat / udgatetyAdiH - udgatAni ( AvirbhUtAni ) laTakI huI bali (jhurI) se zithila bhralatAoMse avalambana kI gaI darzana kriyAse yukta the, jo nirantara mantrake akSaroMke abhyAsase adhara khule rahanese nikalate hue atyanta pavitra satyake aGakuroMke samAna, svaccha indriyoMkI vRttiyoMke samAna aura karuNArasake pravAhoMke samAna dA~toMkI kiraNoMse jinakA AgekA bhAga sapheda thA, nirmala gaGgApravAhako ugalate hue jahanuke samAna, nirantara pIye gaye somalatA rasake udgArase sugandhita nizvAsase AkRSTa aura sadA mukhabhAgake nikaTasthita calate hue bhauroMse mAnoM mUrtimAn zApAkSaroMse sahita the| atyanta durbala honese adhika nimna kapolake gaDDhevAle, U~ce hanu ( jabar3e ) aura nAsikAse yukta, atyanta bhayaGkara A~khoMkI putaliyoMvAle, kSINa
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-jAbAlivarNanam 133 dIrgharoma-ruddha-zravaNa-vivaram AnAbhilambita-kUrcakalApamAnanamAdadhAnam, aticapalAnAmindriyAzvAnAm antaHsaMyamana-rajjubhirivAtatAbhiH kaNThanADIbhinirantarAvanaddha-kandharam, samunnata-viralAsthi-paJjaram, aMsAlambi-yajJopavItam, vAyu-varAjanita-tanu-taraGga-bhaGgam utplavamAna-mRNAlamiva mandAkinIpravAham, akaluSamaGgamudvahantam, amala-sphaTikazakala-ghaTitamakSavalayamatyujjvalasthUla-muktAphala-prathitaM sarasvatIhAramiva caladaGgali-vivaragatamAvataMyantam, anavaratabhramita-tArakAcakramapamiva dhruvam, unnamatA zirA-jAlakena yAni dIrgharomANi ( AyatalomAni ) taH ruddhe ( AvRte ) zravaNavivare ( karNacchidre ) yasmistat / AnAmilambakUrcakalApam = AnAbhi ( nAbhiparyantam ) lambaH ( avasrastaH ) kUrcakalApaH ( mukhalomasamUhaH ) yasmistat / tAdRzam AnanaM = mukhaM, dadhAnaM dhArayantam / aticapalAnAm = atizayacaJcalAnAm, indriyA'zvAnAm = indriyANi (hRSIkANi, zrotrAnIti bhAvaH ) eva azvAH (hayAH ), teSAm / narANAM viSayAnpratyAkarSaNahetutvAdindriyANi hayapadena vyapadiSTAni, tathA ca kaThopaniSadi-"indriyANi hayAnAhuviSayAMsteSu gocarAn 1-3-4 / " iti / ruupkaa'lngkaarH| antaHsaMyamanarajjumiH = antaH ( madhye ) saMyamanarajjubhiH (niyantraNarazmibhiH ) iva, utprekSA, rUpakotprekSayoraGgAGgimAvena saGkaraH / AtatAbhiH = atizayadIrghAbhiH / kaNThanADIbhiH = galazirAbhiH, nirantarA'vanaddhakandharaM-nirantaram ( anavarataM yathA tathA ) avanaddhA ( sambaddhA ) kandharA (grIvA ) yasmin, tat, "aGgam" ityasya vizeSaNam, evaM paratrA'pi / samunnatetyAdi:0= samunnatam ( atyaccam ) viralam ( anibiDam ) asthipaJjaraM ( kAlam ) yasmistat / aMsA'valambiyajJopavItam = aMse (skandhe ) avalambate ( Alambate) tacchIlaM, tAdRzaM yajJopavItam ( brahmasUtram ) yasmistat / ata eva-vAyuvazetyAdiH = vAyuvazena ( anilavazena ) janitAH ( utpAditAH ) tanuH ( sUkSmaH ) taraGgabhaGgaH ( UrmikauTilyam ) yasmin tam / utplavamAnamRNAlam = utplavamAnAni ( saMvahamAnAni ) mRNAlAni (bisAni ) yasmin, tam / upamA'laGkAraH / mandAkinIpravAhaM %= viyadgaGgAsrotaH, iva, akaluSam = nirmalam, aGgaM = dehA'vayavam, udvahantaM dhArayantam / amalasphaTiketi / amalAni (nirmalAni ) yAni sphaTikazakalAni (sUryakAntamaNikhaNDAni) taiH ghaTitaM ( saMyojitam ), atyujjvaletyAdiH = atyujjvalAni ( atizayavizadAni ) sthUlAni ( pRthulAni ) yAni muktAphalAni ( mauktikAni ) taiH grathitaM ( gumphitam ) sarasvatIhAraM = bhAratImuktAmAlyam iva, upamA'laGkAraH / caladaGgalivivaragataM = calantyaH (sacalantyaH) aGgalayaH (karazAkhAH) tAsAM vivarANi (chidrANi ) tAni gatam (prAptam ) / etAdRzam akSavalayam = rudrAkSamAlAm ) Avartayantam ( bhramayantam ), ata eva anavaratetyAdi: anavarataM (nirantaram ) bhramitaM ( paryaTitam ) tArakAcakraM ( nakSatramaNDalam ) yasmin, tam / tAdRzaM dhruvam - auttAnapAdim, iva atra sphATikAkSavalayatArakANAM zucivartulatvameva sAmyam, upaviSTasya muneH sthiratvAddhvasAmyamiti bhAnUcandraH / atropamotprekSayoraGgAGgibhAvena sngkrH| unnamateti / unnamatA= upari sphuratA, zirAjAlakena-dhamanisamUhena "nADistu dhamani: zirA" aura virala A~khoMkI palakoMko paGktise yukta, uge hue lamberomoMse ghire hue krnncchidrvaale| nAbhitaka laTakI huI dAr3hiyoMse yukta, aise mukhako dhAraNa kiye hue, atyanta caJcala indriyarUpa azvoMko bhItara rokaneko rajjuke samAna vistIrNa kaNThanADiyoMse nirantara sambaddha grIvA (gardana ) vAle, unnata aura virala asthipaJjara ( ThaTharI) vAle, kandhepara laTake yajJopavIta (janeU) se yukta, vAyuvaza utpanna sUkSmataraGgoMvAle, tairate hue mRNAlase yukta gaGgApravAhake samAna akaluSa (nirmala vA pAparahita) aGgako dhAraNa karate hue, jo calatI huI u~galiyoMke vivarameM sthita nirmala sphaTikake Tukar3oMse banAI gaI akSamAlAko mAnoM atizaya ujjvala bar3e-bar3e motiyoMse DthI huI sarasvatIkI muktAmAlAke samAna ghumA rahe the, jo mAnoM lagAtAra ghUmate hue nakSatra maNDalase yukta dUsare dhrava the| jo uThI huI zirAoMse pariNata
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 kAdambarI jaratkalpatarumiva pariNatalatAsaJcayena nirantara - nicitam, amalena candrAMzubhirivAmRtaphenairiva guNasantAna tantubhiriva nimmitena mAnasa-saro- jalakSAlanazucinA dukulavalkalenA'dvitIyeneva jarAjAlakena saMcchAditam, AsannavarttanA mandAkinIsalila- pUrNena tridaNDopaviSTena sphATikakamaNDalunA vikacapuNDarIkarAzimiva rAjahaMsenopazobhamAnam, sthairyeNAcalAnAM, gAmbhIryeNa sAgarANAM, tejasA savituH, prazamena tuSArarazmeH, nirmalatayA'mbaratalasya saMvibhAgamiva kurvvANam, vainate miva svaprabhAvopAtta-dvijAdhipatyam, kamalAsanamivAzramagurum, jaraccandanatarumiva bhujaGganirmoka-dhavalajaTAkulam, prazasta vAraNapatimiva pralamba - karNabAlam, bRhaspatimivAjanma ityamaraH / pariNatalatAsaJcayena pariNatAnAM ( pAkaM prAptAnAm ) latAnAM ( vallInAm ) saJcayena ( samUhena ) nirantaranicitamU (anavaratavyAptam) jaratkalpataruM - jIrNa kalpavRkSam iva atropamA'laGkAraH / amaleneti / amalena = nirmalena, candrAMzubhiH = indukiraNaiH, iva, utprekSA amRtaphenaiH = pIyUSaDiNDIra : iva, utprekSA / guNasantAnatantubhiH = guNAnAM ( vidyAtapazcaraNAdInAm ) santAnA: ( paramparA : ) eva tantava: ( sUtrANi ), taiH, rUpakAlaGkAraH / tairiva nirmitena = racitena / utprekSA / mAnasetyAdiH0 = mAnasasara : ( mAnasakAsAra : ) tasya jalaM ( salilam ) tena kSAlitaM ( dhautam ), ataeva zuci ( pavitram ), tena / advitIyena = apUrveNa, jarAjAlakena = vistrasAsamUhena, iva, utprekSA / dukUlavalkalena = kSaumasadRza valkena, saMchAditam = AcchAditam / Asanneti / AsannavartinA = nikaTasthena, mandAkinI salilapUrNena = mandAkinI ( suradIrghikA ) tasyA yat salilaM ( jalam ), tena pUrNena ( pUritena ) tridaNDopaviSTena = tridaNDa: ( tripAdikA ) tatra upaviSTena (sthitena ), sphATikakamaNDalunA = sphaTikamayakarakeNa, rAjahaMsena = marAlena vikacapuNDarIkarAzi - vikasitazvetakamalasamUham, iva, upazobhamAnaM = virAjamAnam / upamA / sthairyeNeti / sthairyeNa = sthiratayA / acalAnAM = parvatAnAm, "saMvibhAgaM kurvANam ive" tyatra sambandhaH, eva paratrA'pi / gAmbhIryeNa gambhIratvena guNena, sAgarANAM = samudrANAm, tejasA = ! pratApena, savituH = sUryasya / prazamena = prazAntyA, tuSArarazmeH = candrasya, nirmalatayA = svacchatvena, ambaratalasya = AkAzatalasya / saMvibhAgaM = saMvibhajyapradAnaM kurvANaM = vidadhAnam iva, atizayokterutprekSAyAzvA'GgAGgibhAvena saGkaraH / vainateyam = garuDam iva vinatAyA apatyaM pumAn vainateyaH tam / "strIbhyo Dhak" iti Dhak / svetyAdiH = svasya ( Atmana: ) prabhAva: ( sAmarthyam ) tena upAttaM ( samajatam ) dvijAnAm ( pakSiNAM, jAbAlipakSe --- brAhmaNAnAm ) AdhipatyaM ( prabhutvam ), yena tam / " dantaviprANDajA dvijAH" ityamaraH / pUrNopamAlaGkAraH, evaM paratrA'pi / kamalAsanaM = brahmANam, iva" dhAtA'bjayonirduhiNo viraviH kamalAsanaH / " ityamaraH / Azramagurum = Azramasya ( brahmacaryAdyAzramasamUhasya jAbAlipakSe tapovanasthAnasya ), guru: ( niyAmaka: ), tam / 0= jaraccandanataruM = jIrNazrIkhaNDavRkSam iva, bhujaGgevyAdiH * dhavalA ( zubhrA ) yA jaTA ( ziphA ) tayA AkulaM ( vyAptam ), * bhujaGga nirmokaM : ( sarpakaJcuka : ) jAbAlipakSe - bhujaGga nirmoka iva latAoMse nirantaravyApta purAne kalpavRkSa ke samAna the| jo mAnoM candrakiraNoMse aura mAnoM amRtake phenoMse mAnoM vidyA tapasyA Adi guNa paGktirUpa tantuoMse nirmita, mAnasa sarovara ke jalase prakSAlana karanese pavitra rezamI vastrake sadRza the, bur3hApeke samUhakI AcchAdita nikaTameM sthita gaGgAjIke jalase pUrNa, tipAIpara sthita sphaTikake kamaNDaluse mAnoM rAjahaMsase zobhita vikasita zvetakamala samUhake samAna, jo sthiratAse parvatoMkA, gambhIratAse samudroMkA, tejase sUryakA, zAntise candramAkA, nirmalatAse mAnoM AkAza talakA saMvibhAga ( hissA ) kara rahe the, garuDake samAna apane sAmarthya se dvijoM (pakSiyoM, munipakSa meM brAhmaNoM) kA svAmitva kiye hue the, jo brahmAke samAna Azrama ( brahmacarya Adike, munipakSameM tapovanake) guru the, jIrNa candana vRkSake samAna sarpake keMculase, munipakSameM - keMculake samAna sapheda jaTAoMse vyApta the, zreSTha gajanAyakake samAna lambe karNa aura pucchase yukta, munipakSa meM-lambe karNauke lomavAle the,
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe jAbAlivarNanam 135 vaddhita-kacam, divasamivodyadarka-bimba-bhAsvara-mukham, zaratkAlamiva kSINavarSam, zantanumiva priyasatyavatam, ambikA-karatalamiva rudrAkSa-valaya-grahaNa-nipUNam, zizira-samayasUryamiva kRtottarAsaGgam, vaDavAnalamiva saMtata-payobhakSyam, zUnyanagaramiva dInA'nAthavipannazaraNam, pazupatimiva bhasma-pANDu-romAzliSTa-zarIram, bhagavantaM jAbAlimapazyam / ghavalA ( zubhrA ) yA jaTA ( saTA ) tayA Akulam / "samau kaJcukanirmoko" iti "vatinastu jaTA saTA" ityubhayatrA'pyamaraH / prazasteti / prazastavAraNapati = prazasta: ( prazasyalakSaNayuktaH ) yo vAraNapatiH (hastinAyaka:) tam iva, pralambakarNavAlaM = pralambAH ( dIrghAH ) kaNoM ( zrotre ) vAlAH ( lAGlAni ) yasya, tam / jAvAlipakSe-pralambA: karNavAlAH (zrotralomAni ) yasya, tam / "vAlo nA kuntale'zvasya gajasyA'pi ca vAladhau / iti medinii| bRhsptimiti| bRhaspatim =surAcAryam, iva, Ajanmavaddhitakacam = A janma (janmana Aramya) vaddhitaH ( vRddhi prApitaH ) kacaH (tannAmakaH svaputraH) yena saH / jAbAlipakSe-Ajanma vaddhitAH kacAH ( kezAH ) yasya, tam / "kacaH keze guroH sute' iti medinii|| divasamiti / divasaM = dinam, iva / udyadarketyAdi: = udyat ( udayaM prApnuvat ) yat arkamaNDalaM ( sUryamaNDalam ), jAbAlipakSe-udyadarkamaNDalam iva, mAsvaraM (dIptisaMpannam) mukham (ArammamAgaH, jAbAlipakSa-Ananam / yasya, tam / zaratkAlamiti / zaratkAlaM = zaradRtum, iva, kSINavarSa = kSINaM (kSayaM prAptam ) varSa (vRSTiH) yasya, tam, jAbAlipakSe-kSoNAH ( vyatItAH ) varSAH ( hAyanAni ) yasya, tam / "syAdRSTau lokadhAtvaMze vatsare varSamastriyAm / " ityamaraH / zantanumiti zantanuM - bhISmajanakam, iva, priyasatyavrataM = priyaH ( dayitaH ) satyavrata: ( satyavratanAmakaH putraH ) yasya saH, tam / jAbAlipakSe priyam ( iSTam ) satyaM (tathyam ) eva vrataM ( niyamaH) yasya, tam / ambiketi / ambikAkaratalam = ambikAyAH (bhavAnyA: ) karatalam ( hastatalam ) iva, rudrAkSetyAdi:0 rudrAkSANAM ( zivAkSANAM, phalavizeSANAm ) valayaM ( maNDalam ) tasya grahaNam ( upAdAnaM, patyuH kRte mAlAgumphanArthamitizeSaH ) tasmin nipuNaM ( pravINam ), jAbAlipakSe-japasaMkhyAparigaNanArthamitimAvaH / zizireti / zizirasamayasUrya = zizirasamaye (zItakAle mAgha iti bhAvaH) sUryaH ( mAskaraH ), tam iva, kRtottarAsaGgaM = kRtaH (vihitaH ) uttarasyAH ( udocyAH dizaH) saGgaH ( samparka: ) yena, tam / jAbAlipakSe-kRtaH (ghRta iti bhAvaH) uttarAsaGgaH (prAvAraH) yena, tam / "dvau prAvArottarAsaGgo samau bRhatikA tthaa|" ityamaraH / baDavA'nalam = bADavA'gnim iva, santatapayomakSyaM = santataM (nirantaram ) payaH ( jalaM, munipakSe-dugdham ) eva bhakSyaM ( bhakSaNIyaM vastu ) yasya saH / "payaH kSIraM payo'mbu ce" tyamaraH / zUnyeti / zUnyanagaraM = janahInapuram, iva, dInA'nAthavipannazaraNaM = dInAH ( daridrAH) jo bRhaspatike samAna janmase kaca ( apane putra ) ko, munipakSameM-kaca (keza) ko bar3hAye hue the, jo dinake samAna uge hue sUryamaNDala-se, munipakSameM-sUryamaNDalake samAna camakIle mukhavAle the, jo zarat Rtuke samAna kSINa varSa (vRSTi, munipakSameM sAla) vAle the, jo zantanuke samAna satyavrata (bhISma) ko, munipakSameM-satyarUpa vrata (niyama ) ko pyAra karanevAle the, jo pArvatIke karatalake samAna rudrAkSamAlAke gumphanameM, munipakSameM-japasaMkhyAke parigaNanake lie rudrAkSamAlAko lene meM nipuNa the, zItakAlake samAna uttaradizAkA samparka munipakSameM-uttarIya
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 kAdambarI _avalokya cAhamacintayam-'aho! prabhAvastapasAm / iyamasya zAntApi mUttiruttaptakanakAvadAtA parisphurantI sodAmanIva cakSuSaH pratihanti tejAMsi, satatamudAsInApi mahAprabhAvatayA bhayamivopajanayati prthmopgtsyshussk-nl-kaash-kusum-niptitaanl| caTula-vRtti nityamasahiSNu tapasvinAM tanutapasAmapi tejaH prakRtyA duHsahaM bhavati, kimuta sakala-bhuvanavandita-caraNAnAmanavarata-tapaHsalila-kSapitamalAnAM kara-talAmalakavadakhilaM jagadAlokayatAM anAthAH ( svAmirahitAH ) vipannAH ( prAptavipattayaH, rogAdyabhibhUtA iti bhAvaH ) teSAM zaraNaM (gRhaM; vAsasthAnamiti bhAvaH, munipakSe-tAdRzAnAM = rakSakam ) "zaraNaM gRharakSitroH" ityamaraH / pazupati = zivam, iva, bhasmetyAdiH = masma (bhUtiH ) iva pANDurA ( zuklavarNA ) yA umA (pAvaMtI ) tayA bAzliSTam ( AliGgitam ) zarIraM (dehaH ) yasya saH, tam / munipakSe-bhasma iva pANDurANi bAdhaMkyAditi bhAvaH, yAni romANi (lomAni) taiH AzliSTaM (vyAptam ) zarIraM yasya tam / tAdRzaM bhagavantaM = lokottarajJAnasampanna, jAbAli=etadAkhyaM munim, apazyaM = vyalokayam / avalokyeti / avalokya = dRSTA, ca= punaH, aham, acintayaM = cintitavAn / cintAprakArAnAha-aho iti / aho = Azcaryam / tapasAM= tapasyAnAM, prabhAva:=sAmathyam / iyaM% nikaTasthitA, zAntA = zAntiyuktA, api, asya-jAbAlimuneH, mUrtiH = zarIraM, "mUrtiH kAThinyakAyayo"rityamaraH / uttaptakanakA'vadAtA = uttaptaM ( santaptam ) ut kanakaM ( suvarNam ), tadiva avadAtA=nirmalA, upamA'laGkAraH / parisphurantI= dedIpyamAnA, saudAmanI = vidyut, iva, sudAmnA adriNA ekadika (samAnA dika ) saudAmanI "tenaMkadika" iti akaarprtyyH| "taDitsaudAmanI vidyut" ityamaraH / "saudAminI" tyapapAThaH / cakSuSaH = nayanasya, tejAMsi = jyotISi, pratihanti pratihatAni karoti / idaM svabhAvavarNanam / satatamiti / satataM = nirantaram, udAsInA-taTasthA, api, mahAprabhAvatayA = atizayasAmadhyena, prathamopagatasya = apUrvAgatasya janasya, mayaM = bhItim, upajanayati iva = utpAdayati iva, utprekSA'laGkAraH / zuSketi / tanutapasAM = tanu ( alpam ) tapaH ( tapasyA ) yeSAM, teSAm, api, tapasvinAM= tApasAnAM, zuSkanaletyAdiH = zuSkANi (prAptazoSANi, nIrasAnIti bhAva:) yAni nalakAzakusumAni (dhamana-poTagala-puSpANi ) teSu nipatitaH ( saMprAptaH ) yo'nalaH ( agniH ) tasya iva caTulA (caJcalA) vRttiH ( vyApAraH, prasaraNasyeti zeSaH ) yasya tat, "naDa ( la ) stu dhamanaH poTagalaH" iti "atho kAzamastriyAm / ikSugandhA poTagala" iti cA'maraH / tejaH=prabhAvaH, nityaM = satataM, prakRtyA= svabhAvena, asahiSNu = asahanazIlaM, bhavati = vidyate, sakaletyAdiH =sakalabhuvanataleSu (samastalokataleSu ) vanditacaraNAnAm ( abhivAditapAdAnAm ), anavaratetyAdiH = anavarataM ( satatam ) yat tapaH ( tapasyA ) tena kSapitaM (kSINIkRtam ) malaM (pApam ) yaH, teSAm / "malo'stro pApaviTa vastrako dhAraNa karanevAle the, jo baDavA'gnike samAna paya (jala, munipakSameM dUdha ) bhakSya padArthavAle the| jo zUnya nagarake samAna dIna anAtha aura vipatti pAye hue janakA Azraya, munipakSameM vaise dIna Adi janoMke rakSaka the| zivajIke samAna bhasma (vibhUti ) kI sadRza zuklavarNavAlI pArvatIse AliGgita zarIravAle, munipakSama-bhasmake samAna sapheda romoMse vyApta zarIravAle the, aise bhagavAn jAbAliko maiMne dekhaa| "muniko dekhakara maiMne vicAra kiyA-aho ! tapakA ( kaisA) prabhAva hai ? inakI yaha mUrti zAnta hotI huI bhI tapAye gaye soneke samAna, camakatI huI bijalIke samAna, netrake tejako roka detI hai| nirantara udAsIna hokara bhI atizaya prabhAvake honese pahale pahala Aye hue janako bhaya-sA utpanna kara detI hai| sUkhe hue narakula aura kAzakusumoMmeM par3e hue agnike samAna caJcala vRttivAlA hokara thor3I tapasyAse yukta tapasviyoMkA bhI teja svabhAvase nitya asahanazIla hotA hai, to phira sakala bhuvanatalase vandita caraNoMvAle, nirantara tapasyA rUpa jalase
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-jAbAlivarNanam 137 divyena cakSuSA bhagavatAmevaMvidhAnAmaghakSayakAriNAm / puNyAni hi nAmagrahaNAnyapi mahAmunInAM, kiM punadarzanAni / dhanyamidamAzramapadamayamadhipatiryatra / athavA bhuvanatalameva dhanyamakhilamanenAdhiSThitamavanitala-kamalayoninA / puNyabhAjaH khalvamI munayo yadahanizamenamaparamiva nalinAsanamapagatAnyavyApArA mukhAvalokananizcaladRSTayaH puNyAH kathAH zrRNvantaH samupAsate / sarasvatyapi dhanyA, yA'sya tu satatamatiprasanne karuNAjalanisyandinyagAdhagAmbhIrye ruciradvijaparivArA mukhakamalasamparkamanubhavantI nivasati haMsIva maanse| caturmukhakamalavAsi ki? kRpaNetvabhidheyavat / " iti medinii| divyena = lokottareNa, jJAnarUpeNa / cakSuSA = netreNa, karatalA''malakavat = karatale ( hastatale ) yat AmalakaM (pAtrophalam ), tadvat, akhilaM = samastaM, jagatlokam, AlokayatAM= pazyatAm, evaMvidhAnAm = etAdRzAnAm, aghakSayakAriNAM = pApanAzavidhAyinAM, magavatAM =SavizvayaMsampannAnAM, kimuta =ko vitarkaH, na ko'pIti bhAvaH / "Aho utAho kimuta vikalpa kiM kimUta ce"tyamaraH / puNyAnoti / hi= yataH, mahAmunInAM= mahAtapasvinAM, nAmagrahaNAni =abhidhAnoccAraNAni. api, puNyAni = dharmotpAdakAni, darzanAni-avalokanAni, ki punaH kiM vaktavyam, arthApattiralaGkAraH / ghanyamiti / idaM =puraHsthitam, vAzramapadaM = munisthAnaM, dhanyaM = puNyavat, "sukRtI puNyavAna dhanya" ityamaraH / yatra- yasmin, ayaM = samIpasthaH, jAbAlimuniriti bhAvaH ) adhipatiH = adhyakSaH / athaveti / athavA=yadA, avanitaletyAdiH = avanitalasya ( bhUtalasya ) kamalayoninA (abjayoninA, brahmadeveneti bhAvaH ), rUpakA'lavAraH / anena =jAbAlinA, adhiSThitam = AzritaM, bhuvanatalaM = lokatalam, eva, dhanyaM = puNyavat / bhuvanatalasya jAbAlyAdhiSThitAzramapadasyAdhArabhatatvAditi bhAvaH / pRNyabhAja iti / amI=ete, munayaH= tapasvinaH, puNyabhAjaH= sukRtavantaH, khala = nizcayena, yat, aharnizam = ahorAtram, aparam = anyaM, nalinA''sanaM = kamalAsanaM, brahmANamiti mAvaH, iva, utprekSA / enaM = jAbAlim, apagatA'nyavyApArAH = apagataH (dUrIbhUtaH ) anyaH ( aparaH ) vyApAraH (kAryam ) yeSAM te, ataH mukhA'valokanetyAdi: = mukhasya ( vadanasya, jAbAleriti zeSaH ) avalokane ( darzane ) nizcale ( acaJcale, nimeSarahite iti bhAvaH ) dRSTI ( netre ) yeSAM te, tAdRzAH santaH, puNyA: = pavitrAH, kathAH = kathanAni, zRNvantaH= AkarNayantaH, samupAsate samupAsanAM kurvanti / sarasvatIti / sarasvatI = bhAratI, api, dhanyA = sukRtinI, yA= sarasvatI tu, asya samIpasthasya muneH, atiprasanne = atizayaprasAdayukte, haMsIpakSe = atizayasvacche, karuNAjalanisyandini = karuNA ( dayA, paraduHkhaprahANeccheti bhAvaH) eva jalaM (salilam ), haMsIpakSe-karuNA iva jalam, dravIbhAvasAmyAditi bhaavH| karuNAjalasya nisyandini (srAviNi ) / agAdhagAmbhIrya = agAdhama ( atalasparzam ) gAmbhIyaM (gambhIratA ) yasmistasmin / tAdRze mAnase=citte, haMsIpakSe-mAnasa maloMko kSINa karanevAle aura divya netrase saMpUrNa jagatko karatalameM rakhe gaye A~valeke samAna dekhanevAle tathA pApoMko naSTa karanevAle aise mahAtmAoMkA kyA kahanA hai| mahAmuniyoMkA nAma lenA bhI puNyakA utpAdaka hotA hai to darzanakA kyA kahanA hai? yaha AzramasthAna dhanya hai, jahA~para ye adhipati haiN| athavA bhUtalake brahmadeva inase adhiSThita saMpUrNa bhUtala ho dhanya hai| ye muniloga puNyasampanna haiM jo ki dinarAta anya kAryoko chor3akara dUsare brahmAke samAna inake mukha dekhane meM dRSTiko nizcala kara pavitra kathAoMko sunate hue sevA karate rahate haiN| sarasvatI bhI dhanya haiM jo inake atyanta prasanna (mAnasasarovarake pakSameM nirmala ) karuNArUpa jalako (mAnasake pakSameM karuNAke samAna jalako) pravAhita karanevAle agAdha gambhIratAse yukta mAnasa (citta vA mAnasasarovara) meM haMsIke samAna sundara dA~toMke ( haMsIke pakSameM sundara pakSiyoMke ) parivArase yukta hokara mukharUpa kamaloM ( haMsI pakSameM mukhoMke samAna kamaloM)
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 kAdambarI bhizcaturvedaiH sucirAdi vedamaparamucitamAsAditaM sthAnam / enamAsAdya zaratkAlamiva kalijalada-samaya-kaluSitAH prasAdamupagatAH punarapi jagati sarita iva sarvavidyAH / niyatamiha sarvAtmanA kRtAvasthitinA bhagavatA paribhUta-kalikAla-vilasitena dharmeNa na smaryyate kRtayugasya / dharaNitalamanenAdhiSThitamAlokya na vahati nUnamidAnIM saptarSimaNDala-nivAsAbhimAnasarovare, "mAnasaM sarasi svAnte," iti medinI / haMsI iva = marAlI iva upamA'laGkAraH / ruciradvijaparivArA = rucirAH ( sundarA: ) dvijAH ( dantAH, haMsIpakSe-pakSiNaH ) parivArA: ( parijanAH ) yasyAH sA tAdRzI satI, mukhakamalasamparka = mukham ( vadanam ) eva kamalaM (paJa) haMsIpakSemukhAni iva kamalAni, teSAM samparkasukham (sambandhAnandam ) anubhavantI= anubhavaM kurvatI, satataM = nirantaraM nivasati = nivAsaM karoti / upamA'laGkAraH / caturmukheti / catvAri (catuHsaMkhyakAni) yAni mukhakamalAni ( vadanapadmAni) tadvAsibhiH ( tannivAsazIlaH), caturvedaiH = catubhirvedaiH (RgyajuH-sAmA'tharvasaMjJakaiH ) / sucirAt = bahukAlAt, iva, utprekssaa| idam = nikaTasthaM, aparam = anyat, dvitIyamitibhAvaH / ucitaM yogyaM, sthAnaM = vAsasthAnam, AsAditaM = prAptam / atrotprekSayA jAbAlimukhasya brahmamukhatulyatvaM tapovanasya pavitratvaM dhvanyata ityalaGkAreNa vastudhvaniH / enAmAMta / zaratkAlam iva= zaradRtum iva, enaM = jAbAlimunim, AsAdya =prApya, kalijaladasamayakaluSitAH = kali: ( caturthayugam ) eva jaladasamayaH ( meghakAla:, varSaturiti mAvaH ) tena kaluSitAH ( malinIkRtAH ) / saritpakSe-kaliriva jaladasamayaH "upamAnAni sAmAnyavacanaH" iti samAsaH / jagati loke, sarita: nadyaH, iva, sarvavidyA: = sakalAlAH vedAdividyAH, punarapi = bhUyo'pi, prasAdaM nirdoSatvaM, paThanapAThanAdivyApArasAtatyeneti bhAva:, saritpakSa-prasAdaM = narmalyam, upagatA:prAptAH / vidyA aSTAdaza, tA yathA viSNupurANe "aGgAni vedAzcatvAro mImAMsA nyAya eva ca / dharmazAstraM purANaM ca vidyA hyetAzcaturdaza // Ayurvedo dhanurvedo gAndharvazceti te trayaH / arthazAstraM caturthaM tu vidyA hyaSTAdazava ca // ' iti / saritpakSe zaradi agastyodaye jalaM prasannaM bhavatIti prasiddham / puurnnopmaa'lngkaarH| niyatamiti / iha = asmin Azrame, sarvAtmanA = sakalayatnena, niyataM =nizcitaM yathA tathA, kRtA'vasthitinA = kRtA ( vihitA ) avasthiti: ( avasthAnam ) yena, tena / paribhUtetyAdi0 paribhUtaM (tiraskRtam ) kalikAlasya ( caturthayugasamayasya ) vilasitaM ( vilAsaH, ceSTArUpa iti bhAvaH ) yena, tena / bhagavatA % aizvayaMsampanna / dharmaNa % sukRtena, kRtayugasya = satyayugasya, satyayugamiti mAvaH / "adhIgarthadayeSAM karmaNi" iti karmaNi sssstthii| na smayaMte =na cintyate / kaliyage satyapi tapovane'smidharmasya sarvato mAvena vilAso vartata iti bhAvaH / gharaNitalamiti / anena = jAbAlimuninA, adhiSThitam = AzritaM, dharaNitalaM bhUtalam, Alo ke samparka sukhakA nirantara anubhava karatI haiN| brahmAjIke cAra mukharUpa kamaloMmeM rahanevAle cAra vedoMne bahuta samayake anantara yaha dUsarA ucita sthAna pA liyA / zaratRtuke samAna inako pAkara varSARtuke samAna kaliyugase kaluSita sakala vidyAoMne jaise varSAse kaluSita ( malina ) nadiyAM zaratako prApta kara svacchatA pAtI hai vaise hI jagatmeM nirmalatAko pA liyA hai / nizcita rUpase isa (Azrama ) meM saba yatnase nivAsa karanevAlA aura kaliyugake vilAsako tiraskRta karanevAlA aizvarya saMpanna dharma satyayugakA smaraNa nahIM karatA hai| ina (muni) se Azrita bhUtalako dekhakara AkAza-maNDala saptarSiyoM ke nivAsakA abhimAna nahIM karatA hogA, aisA mAlUma hotA hai| aho! yaha jarA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-jAbAlivarNanam mambaratalam / aho! mahAsattveyaM jarA, yAsya pralaya-ravi-razmi-nikara-dunirIkSye rajanikarakiraNa-pANDa-ziroruhe jaTAbhAre phenapUja-dhavalA gaGgeva pazupateH kSIrAhatiriva zikhAkalApe vibhAvasonipatantI na bhiitaa| bahalAjya-dhUma-paTala-malinIkRtAzramasya bhagavataH prabhAvAdbhItamiva ravi-kiraNajAlamapi dUrataH pariharati tapovanam / ete ca pavana-lola-puJjIkRtaM-zikhAkalApA racitAJjalaya ivAtra mantrapUtAni havIMSi gRhNanti etatprotyAzuzukSaNayaH / taralitadukUlavalkalo'yaJcAzramalatA-kusuma-surabhi-parimalo mandamandacArI sazaGka ivAsya samIpamupasakya = dRSTrA, ambaratalam = AkAzamaNDalam, idAnIm = adhunA / saptarSimaNDaletyAdi0 = saptarSINAM ( kazyapAdInAM, marIcyAdInAM vA ) yat maNDalaM ( samUhaH ) tasya nivAsaH ( avasthAnam ), tena abhimAnam ( ahaGkAram ), na vahati =no dhArayati, nUnam = iva / asya muneH saptarSisamatvAditi bhAvaH / atrotprekSA'laGkAraH / / aho iti / aho Azcaryam / iyam = eSA, asya = muneH, jarA= visrasA, vArddhakyamiti mAvaH / mahAsattvA=mahAbalA, yA, asya -nikaTasthitasya, muneH, pralayetyAdi:=pralayaH (kalpAntaH) tasmin yo raviH ( sUryaH ) tasya razminikaraH ( kiraNasamUhaH ) sa iva dunirIkSye ( duHkhena nirIkSaNIyaH, draSTamazakya iti bhAvaH ), upamA, tasmin rajanikaretyAdiH0 = rajanikarasya ( candramasaH ) kiraNAH (mayUkhAH ) ta eva pANDavaH ( zvetAH ) ziroruhAH ( kezAH ) yasya, tasmin / upamA, tAdRze jaTAmAre = sttaasmuuhe| pazupate:- zaGkarasya, jaTAmAre, phenapuJjadhavalA = phenasya (DiNDIrasya ) pujaH (mamUhaH), tena dhavalA ( zubhravarNA ), gaGgA bhAgIrathI' iva / tathA vibhAvasoH = agneH, zikhAkalApe = jvAlAsamUhe, phenapuJjadhavalA-phenapuJjaH iva dhavalA, upmaa| kSIrAhutiH = dugdhAhutiH, iva, upamA / nipatantI =nipatanaM kurvatI satI, na bhItA=na prastA / atrA'nekopamAnAmaGgAGgibhAvena sngkrH| bahalAjyeti / bahalAH (pracurAH) ye AjyadhUmAH (ghRtadhUmAH ), teSAM paTalaM ( samUhaH ) tena malinIkRta: ( malImasIkRtaH) AzramaH ( tapasvinivAsa: ) yasya, tasya, tAdRzasya bhagavataH =aizvaryasampannasya, jAbAlimuneriti bhAvaH, prabhAvAt = mAhAtmyAt, bhItaM = trastam, iva, utprekssaa| ravikiraNajAlaM-sUryarazmisamUhaH, api, tapovanam = AzramasthAnaM, dUrataH viprakRSTapradezAt hava, pariharati = parityajati / anenAzramo malinIkRto'haM mAlinyaM nyavArayiSyaM cettarjhayamakopiSyaditi bhAveneti bhAvaH / ete ceti / atra = asmin Azrame, pavanetyAdi: = pavanena ( vAyunA ) lola: ( caJcala: ) puJjIkRtaH ( samUhIkRtaH) zikhAkalApaH (jvAlAsamUhaH ) yeSAM te| ete= samIpatasvartinaH, AzuzukSaNayaH = agnayaH, dakSiNAgnyAdaya iti bhAvaH / racitA'JjalayaH = vihitahastasaMpuTAH iva, utprekSA / "aJjalistu pumAn hastasaMpuTe kuDave'pi ca / " iti medinI / etatprItyA = etasya (jAbAlimuneH ), protyA (premNA ), mantrapUtAni = manupavitrANi, havIMSi = havyadravyANi / carupuroDAzAdInItibhAvaH / gRhNanti = svIkurvanti / taraliteti / taralitAni (caJcalIkRtAni ) dukUlavalkalAni (kSaumasadRzavalkAni ) yena saH / AzrametyAdi:0-Azrame ( tapovanA''vAse) yAni latAkusumAni ( vallIpuSpANi ) teSAM surabhiparimala (vRddhA'vasthA ) atizaya balavAlI hai, jo pralayakAlakI sUryakiraNoMke samAna duHkhase dekhe jAnevAle candrakiraNoM ke samAna sapheda kezoMvAle ina (muni) ke jaTAsamUha meM zaGkarake jaTAbhArameM phenoMse sapheda gaGgAke samAna aura agnike jvAlAsamUhameM phenoMke samAna sapheda dUdhakI Ahutike samAna par3atI huI bhI DarI nhiiN| pracura ghRtadhUmake samUhase malina AzramavAle bhagavAn jAbAlike prabhAvase bhItake samAna sUryakiraNasamUha bhI tapovanako dUrase parityAga karatA hai| isa AzramameM vAyuse caJcala aura ikaTThe hue jvAlAsamUhavAle ye nikaTasthita agnigaNa mAnoM aJjali bAMdhakara ina (muni) kI prItise mantrase pavitra haviyoMko grahaNa karate haiN| inake kSaumake samAna valkalako caJcala karanevAlA aura AzramameM latAoMke phUloMke sugandhase sugandhita tathA manda-manda calanevAlA yaha vAyu mAnoM zaGkAyukta-sA hokara
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 kAdambaro pati gandhavAhaH / prAyo mahAbhUtAnAmapi durabhibhavAni bhavanti tejAMsi / sarvatejasvinAmayaJcAgraNIH / dvisUryAmivAbhAti jagadanenAdhiSThitaM mhaatmnaa| niSkampeva kSitiretadavaSTambhAt / eSapravAhaH karuNArasasya, santaraNasetuH saMsArasindhoH, AdhAraH kSamAmbhasAm, parazustRSNAlatAgahanasya, sAgaraH santoSAmRta-rasasya, upadeSTA siddhimArgasya, astagirirasadgrahakasya, mUlamapazamataroH, nAbhiH prajJAcakrasya, sthitivaMzo dharmadhvajasya, tIrthaM sarvavidyAvatArANAm, vaDavAnalo lobhArNavasya, nikaSopala: zAstraratnAnAm, dAvAnalo rAgapallavasya, mantraH krodhabhujaGgasya, =ghrANatarpaNagandhayaktaH, mandamandacArI= atimanyaracaraNazIla:, gandhavAhaH-vAyaH, sazakaH =zAsahita: iva, utprekSA / bhItyeti zeSaH / tAdRzaH san, asya = muneH, samIpaM = nikaTam, upasarpati = upagacchati / asyAzramadukUlavalkalasaMcAlanAdvAyo: sazaGkatvenA'timantharasaMcaraNaM samucitamiti bhAvaH / prAya iti / prAyaH = bAhulyena, mahAbhUtAnAM=pRthivyAdInAM paJcAnAmapi, bahirindriyagrAhyavizeSaguNatvaM bhUtatvamiti naiyAyikAH / tejAMsi mahAMsi, durabhibhavAni = duHkhenA'bhimavituM (parAjetum) zakyAni bhavanti / ayaM-nikaTasthaH, muniH / sarvatejasvinAM samastatejaHsaMpannAnAm, agraNI:-zreSThaH / dvisUryamiti / anena = samIpasthitena, mahAtmanA = mahA'nubhAvena, adhiSThitam = AzritaM, jagat = bhuvanaM, dvisUrya = dvau sUyauM ( bhAskarau ) yasmistat, sUryadvayasahitam, iva, AmAti = dIpyate / utprekssaa| niSkampeti / kSitiH = pRthivii| etadavaSTambhAt = etasya ( asya, muneH ) avaSTambhAt ( AdhArAt ), niSkampA = kamparahitA, iva, sthireti bhAvaH / utprekssaa'lngkaarH| eSa iti / eSa =samIpataravartI, muniriti bhAvaH karuNArasasya = dayAjalasya, pravAhaH= oghaH / rUpakA'laGkAra evaM paratrA'pi / saMsArasindho:= bhavasAgarasya, saMtaraNasetu:=pAragamanAli:, "seturAlI striyAM pumAn" ityamaraH / ayaM munistattvajJAnopadezena sAdhakAn bhavasindhupAraM nayatIti bhAvaH / ayaM kSamA'mbhasAM= titikSAjalAnAm, AdhAraH = AzrayaH, ayaM, tRSNAlatAgahanasya = tRSNA ( viSayaspRhA ) eva latA ( vallI) tadgahanasya (tadvanasya ), parazuH = parazvadhaH / rUpakA'laGkAraH / "tRSNe spRhApipAse dve" iti "gahanaM kAnanaM vanam" iti cA'maraH / yathA parazulatAM chinatti tathaivA'yaM tattvopadezena SayaspahAM chinattIti bhAvaH / ayaM santoSA'mRtarasasya santoSaH ( santuSTiH, yadRcchAlAbhena parituSTiriti bhAvaH ) eva amRtarasaH (pIyUSadravaH ), tasya, sAgaraH = samudraH / siddhimArgasya-siddhInAm ( aNimAdInAm ) mArgasya (pathaH), muktimArgasya vA "upadeSTe''ti kRdantapadayoge "kartRkarmaNo: kRtiH" iti karmaNi sssstthii| upadeSTA = upadezakaH / asadgrahasya-azubhagrahasya pApagrahasyeti bhAvaH / astagiriH= astaparvataH, pApagrahasya nivAraNAditi bhAvaH / upazamataro:=zAntivRkSasya, mUlaM = budhnaH, kAraNamiti bhAvaH / prajJAcakrasya = buddhicakrasya, nAbhiH = madhyabhAgaH / dharmadhvajasya = sukRtapatAkAyAH, sthitivaMzaH = avasthAnaveNaH, AdhAra iti bhAvaH / sarvavidyA'vatArANAM = sakalavidyApravezAnAM, tIrtha = ghaTTaH, chAtrANAM sakalAnvIkSikyAdividyApravezahetubhUto'yamiti bhAvaH / lomA'rNavasya = lipsAsAgarasya, vaDavA'nala: = vaDavA'gniH, lobhopazamahetutvAditi bhAvaH / zAstraratnAnAM vedAdizAstramaNInAM, nikaSopala:= inake samIpa A rahA hai| prAyaH pRthvI Adi mahAbhUtoMke teja duHkhase parAjayake yogya hote haiN| ye (muni) tejasviyoMmeM zreSTha haiN| ina mahAtmAse Azrita yaha jagat mAnoM do sUryose yukta hai| inake avalambanase pRthvI mAnoM kampase rahita huI hai| ye (muni) karuNAjalake pravAha haiM, saMsArarUpa samudrake pAra jAneke lie setu (pula) haiM, kSamArUpa jalake AdhAra haiM, tRSNArUpa latAoMke vanake kulhAr3I haiM, santoSarUpa amRtarasake samudra haiM, siddhimArgake upadezaka haiM, azubhagrahake astaparvata haiN| zAntirUpa vRkSakI jar3a haiM, buddhirUpa cakrake nAbhi (madhyabhAga) haiM, dharmarUpa patAkAke AdhAravaMza haiM, samasta vidyAoMke pravezake tIrtha (ghATa ) haiM, lobharUpa samudra ke vaDavA'gni haiM,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe -- jAbAlivarNanam 141 divasakaro mohAndhakArasya, argalAbandho naraka dvArANAm, kulabhavanamAcArANAm, AyatanaM maGgalAnAm, abhUmirmadavikArANAm, darzakaH satpathAnAm, utpattiH sAdhutAyAH, nemirutsAhacakrasya, AzrayaH sattvasya, pratipakSaH kalikAlasya, kozastapasaH, sakhA satyasya, kSetramArjavasya, prabhavaH puNya-saJcayasya, adattAvakAzo matsarasya, arAtivipatteH asthAnaM paribhUteH, ananukUlo'bhimAnasya, asammato dainyasya, anAyatto roSasya anabhimukhaH sukhAnAm / 1 zANapASANaH, vedAdizAstraparIkSA hetutvAditi bhAvaH / "zANastu nikaSaH kaSa" ityamaraH / rAgapallavasya = rAgaH ( viSayA'bhilASa: ) eva pallavaM ( kisalayam ) tasya, dAvA'nalaH = vanahutAzanaH, rAganirvApaNAditi bhAvaH / krodhabhujaGgasya = kopasarpasya mantraH = manubhUtaH zAntikArakatvAditi bhAvaH / mohA'ndhakArasya = ajJAnatimirasya divasakaraH = sUryaH / sUryo'ndhakAramivA'yamajJAnaM nivArayatIti bhAvaH / sarvatraiva rUpakaM, tathaikasya jAbAlimuneviSayabhedenA'nekadhollekhAdullekhA'laGkArazceti dvayoraGgAGgibhAvena saGkaraH / agaleti / ayaM narakadvArANAM = nirayapratIhArANAm, argalAbandhaH = udghATanapratibandhaH, jJAnopadezena narakapravezapratirodhAditi bhAvaH / AcArANAM = dharmA'nuSThAnAnAM kulabhavanaM = mUlagRham / maGgalAnAM = kalyANAnAm, AyatanaM niketanam / sakalamAGgalikakRtyAdhArabhUtatvAditi bhAvaH / triSvapi vAkyeSu rUpakollekhayoraGgAGgibhAvena saGkaraH / abhUmiriti / madavikArANAm = ahaGkAravikRtInAm, abhUmiH = asthAnam, ahaGkArarahita iti bhAvaH / satpathAnAm = uttamamArgANAM, darzakaH = darzanakArakaH, upadeSTeti bhAvaH / sAdhutAyAH = sajjanatAyAH, utpattiH = udgamasthAnamityarthaH / utsAhacakrasya =adhyavasAyacakrasya, nemiH = cakradhArA, utsAhasyAdhAra iti bhAva: / "utsAho'dhyavasAyaH syAt" ityamaraH / cakradhArA pradhirnemiH" iti yAdavaH / rUpakamalaGkAraH / sattvasya = sattvaguNasya, AdhAraH = AzrayaH / rajastamoguNayorabhAvAditi bhAvaH / kalikAlasya = caturthaMyugasamayasya, pratipakSaH = zatruH, satyatretAdvAparayugadharmANAM satatAnuSThAtRtveneti bhAvaH / tapasaH = tapasyAyAH, kozaH = bhANDAgAram / satyasya = tathyasya sakhA = mitraM satatasahacAritvAditi bhAvaH / AjaMvasya = saralatAyAH, kSetraM = kedAra:, utpattisthAnamiti bhAvaH / RjorbhAva Arjavam, aN pratyayaH / puNyasaMcayasya = dharmasamUhasya, prabhavaH = utpattisthAnam / prabhavati asmAditi prabhavaH, propasargapUrvakAt "bhU" dhAtoH "Rdorap" ityappratyayaH / adhyApanopadezanAdyAcaraNAtpuNyajananAditi bhAvaH / matsarasya = anyazubhadveSasya, adattA'vakAzaH = adattaH ( apratta: ) avakAza: ( sthAnam ) yena saH / svahRdaye matsarasyA'grahaNAditi bhAvaH / vipatteH = ApadaH, arAtiH = zatruH, tapaH prabhAveNa vinAzakatvAditi bhAvaH / paribhUteH = tiraskArasya asthAnam = apadam / abhimAnasya = ahaGkArasya, ananukUlaH = pratikUla: nivartakatveneti bhAvaH / dainyasya = dInatAyAH, asaMmataH = anabhISTaH / roSasya = krodhasya, anAyattaH = na adhInaH, tasya nigrahAditi bhAvaH / "adhIno nighna AyattaH" ityamaraH / sukhAnAM = pramodAnAm, anabhimukhaH = parAGmukhaH, satatatapazvaraNeneti bhAvaH / zAstrarUpa ratnoMkI kasauTI haiM, viSayoMke abhilASarUpa pallava ke dAvA'gni haiM, krodharUpa sarpake ( vazakAraka ) mantra haiM, moharUpa andhakArake ( haTAne ke lie ) sUrya haiM, narakake dvAroMke ( banda karaneke lie ) argalAbandha haiM, AcAroMke kulabhavana ( mUlagRha ) haiM, maGgaloMke gRha (AdhAra) haiM, madake vikAroMke abhUmi ( asthAna ) haiM, sanmArgoM ke darzaka ( dikhalAnevAle) haiM, sajjanatA ke utpatti-sthAna haiM, utsAharUpa cakrake nemi (dhAra) haiM, sattvaguNake Azraya haiM, kaliyuga ke zatru haiM, tapasyAke koza ( khajAnA ) haiM, satyake mitra haiM, saralatAke kSetra haiM, puNyasaJcayake utpattisthAna haiM, mAtsaryako sthAna nahIM denevAle haiM, vipattike vairI haiM, tiraskArake sthAna nahIM haiM, ahaGkArake anukUla nahIM haiM, ( pratikUla haiM ) / donatAke abhISTa nahIM haiM, krodhake adhIna nahIM haiM, ye sukhoM ke sammukha nahIM haiM, ( parAGmukha
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdambarI asya bhagavataH prabhAvAdevopazAntavai ramapagatamatsaraM tapovanam / aho ! prabhAvo mahAtmanAm / atra hi zAzvatikamapahAya virodhamupazAntAtmAnastiryyaJco'pi tapovana-vasati - sukhamanubhavanti / tathA hi eSa vikacotpalavana -racanAnukAriNamutpataccArucandrakazataM hariNa locana - dyuti-zabalamabhinava - zAdvalamiva vizati zikhinaH kalApamAtapAhato niHzaGkamahiH / ayamutsRjya mAtaramajAtakesareH kesarizizubhiH sahopajAtaparicayaH kSaratkSIradhAraM pibati kuraGga- zAvakaH siMhostanam / eSa mRNAla - kalApAzaGkibhiH zazikara 142 asyeti / asya = saMmukhasthasya, bhagavataH = aizvaryaM sampannasya muneH prabhAvAt = anubhAvAt, eva, tapovanam = tApasAzrayavipinam upazAntavairam = upazAntaM ( dUrIbhUtam ) vairaM ( virodha: ) yasmiMstan / tathA ca - apagatamatsaram = apagataH ( vinaSTa: ) matsaraH ( anyazubhadveSaH ) yasmistat / aho iti / aho = Azcaryam / mahAtmanAM = mahAnubhAvAnAM prabhAvaH = mahattvam / atreti / hi = yasmAtkAraNAt / atra = iha, tapovane, tiryavaH = pazupakSyAdayaH, api, zAzvatikaM = sadAtanaM, zazvadbhavaH zAzvatikaH tam / "kAlATThaJ " iti ThaJ nipAtanAt "isusuktAntAtkaH" iti kAdezaH, "avyayAnAM mamAtre TilopaH" iti na / virodhaM = vidveSam, apahAya tyaktvA, upazAntAtmAnaH = upazAnta: ( upazAnti gata: ) AtmA ( svabhAva: ) yeSAM te tAdRzAH santaH / tapovanavasa tisukha == tapovane ( tapazcaraNavipine ) yA vasati: ( nibAsa: ), tasya sukham ( Anandam ), anubhavanti = anubhavaviSayaM kurvanti / tathAhIti / eSaH = samIpataravartI, ahiH = sarpaH, AtapAhataH = Atapena ( sUryadyotena, dharmeNeti bhAvaH ) Ahata: ( tADitaH, santapta iti bhAvaH ) san / vikacetyAdiH 0 = vikacAnAm ( vikasitAnAm ) utpalAnAM ( kuvalayAnAm ) yat vanaM ( vipinam ), tasya yA racanA ( nirmiti : ) tadanukAriNam (tadviDambinam ) / utpataccAru candrakazatam = utpatat ( udgacchat ) cArUNAM ( sundarANAm ) candrakANAM ( mecakAnAm ) zataM ( samUha: ), yasmistam / hariNalocanadyutizabalaM : hariNasya ( mRgasya ) locane ( netre ) tayordyuti: ( kAntiH ), sA iva zabalam ( karburam ), abhinava - zAdvalam = navatRNayuktabhUbhAgam, iva zikhina: ( mayUrasya ), kalApaM ( bahaMm ), niHzaGkaM = zaGkArahitaM, nirbhayaM yathA tatheti bhAvaH / vizati = pravizati / = = ayamiti / ajAtakesarI : = anutpannaskandhavAla, kesarizizubhiH siMhazAvakaiH saha = samam, upajAtaparicayaH = utpanna saMstavaH ayaM = samIpavartI, kuraGgazAvaka: = mRgazizuH, mAtaraM = svajananIm, utsRtya = vihAya, kSaratkSIradhAraM = kSarantI ( sravantI ) kSoradhArA ( dugdhasantatiH ) yasmAt tam / tAdRzaM sihIstanaM = kesariNIkucaM, pibati = dhayati / eSa iti / eSaH = samIpataravartI, mRgapatiH = siMhaH, mRNAlakalApAzaGkibhiH = mRNAlAnAM bisAnAm ) kalApam ( samUham ) AzaGkante tacchIlAstaH / tAdRzaiH dviradakalamaiH = hastizAvakaiH, AkRSyamANam = avakRSyamANaM, zazikaradhavalaM = zazikara : ( candrakiraNaH ) sa iva dhavala : ( zubhraH ), haiM ) / ina bhagavAn ( jAbAli ) ke prabhAvase hI tapovana virodha aura IrSyAse rahita ho gayA hai| aho ! mahAtmAoMkA prabhAva ( kaisA hai ? ) / isa (tapovana) meM tiryaggaNa ( pazu-pakSI Adi ) bhI sanAtana virodha ko chor3akara zAnta svabhAvAle hokara tapovana meM nivAsake sukhakA anubhava karate haiN| jaise ki yaha sarpa dhUpase santapta hokara vikasita kamalavanakI racanAkA anukaraNa karanevAle uge hue saikar3oM candrakoM (poM) se yukta mRgake netroMko kAntike sadRza citakabare, aura naye tRNayukta bhUbhAgake samAna mayUrake pakSa meM niHzaGka hokara praveza kara rahA hai| jinake kandhoMke bAla ( kesara ) utpanna nahIM hai aise siMhazAvaka ke sAtha paricayavAlA yaha mRgakA zAvaka dUdhakI dhArAoMko bahAne vAle siddIke stanako pI rahA hai| yaha siMha mRNAlasamUhakI zaGkA karanevAle hAthI ke baccoMse khIMce gaye
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-zukasyavarNanam 143 dhavalaM saTAbhAram AmIlitalocano bahu manyate dviradakalabhairAkRSyamANaM mRgapatiH / idamiha kapikulamapagata-cApalamupanayati muni-kumArakebhyaH snAtebhyaH phalAni / ete ca na nivArayanti madAndhA api gaNDasthalIbhAJji madajala-pAnanizcalAni madhukarakulAni saJjAtadayAH karNatAle: kariNaH / kiM bahunA, tApasAgnihotradhUmalekhAbhirutsarpantIbhiranizamupapAditakRSNAjinottarAsaGgazobhA phalamUlabhRto valkalino nizcetanAstaravo'pi saniyamA iva lakSyante'sya bhagavataH / kiM punaH sacetanAH prANinaH / evaM cintayantameva mAM tasyAmedAzokataroradhazchAyAyAmekadeze sthApayitvA hArItaH pAdAvupagRhya kRtAbhivAdanaH pituranatisamIpattini kuzAsane smupaavisht| Alokya tu mAM sarva taM, saTAmAram =kezarasamUham, AmolitalocanaH= nimIlitanayanaH san, bahu = adhikaM, manyatejAnIte, kopasthAna Adriyata iti bhAvaH / atra "zazikaradhavalam" ityatropamA, saTAmAre mRNAlakalApabhrAntyA bhrAntimAnalaGkArazceti dvayoraGgAGgibhAvena saGkaraH / idamiti / iha = atra, tapovane, idaM = samIpavarti, kapikulaM = vAnarasamUhaH / apagatacApalaM = nirgatacAJcalyaM sat / snAtebhyaH = kRtamajjanebhyaH, munikumArakebhyaH = tApasavAlakebhyaH, phalAni = sasyAni, upanayati = samIpaM prApayati, samarpayatIti bhAvaH / eta iti / ete = samIpatarasthAH, kariNaH = hastinaH, madA'ndhAH madamattAH, api gaNDasthalImAji-kapolaphalakazritAni, madajalapAnanizcalAnimadajalasya (dAnasalilasya ) pAnaM ( dhayanam ). tena nizcalAni (cAJcalyarahitAni, sthirANoti bhAva:) tAdRzAni madhukarakulAni-bhramarasamUhAna, saMjAtadayA: = samutpannakaruNAH, santaH / karNatAla:- zrotratADanaiH na nivArayanti = no dUrIkurvanti / ki bahuneti / bahunA = adhikena, kim / anizaM = nirantam, utsarpantIbhiH = UvaM prasarantIbhiH, tApasA'gnihotraghUmalekhAbhiH = tApasAnAM ( tapasvinAm ) yAni agnihotrANi ( samantrAgnihomAH ), teSAM dhUmalekhAmiH (dhUmarekhAmiH ) / upapAditetyAdiH0 upapAditA ( saMpAditA ) kRSNAjinam ( kRSNasAramRgacarma ) eva uttarAsaGgaH (prAvAraH ) tasya zobhA ( kAnti: ) yeSAM te / tathA phalamUlabhRtaH = sasyakandadhAriNaH, valkalinaH = valkalayuktAH, nizcetanAH = alpacaitanyayaktAH. atra jJAnarahitA iti vyAkhyA'nupayuktA, yatastaravo'ntaHsaMjJA bhavanti / taduktaM bhagavatA mananA"tamasA baharUpeNa veSTitAH karmahetunA / antaH saMjJA bhavantyete sukhadu:khasamaJcitAH" // 1-49 / iti / tAdRzAH, asya bhagavataH= jAvAle:, tarava: vRkSAH, api / saniyamA: niyamasahitAH, iva, lakSyante = dRzyante. sacetanAH- utkaTatacainyayuktAH, prANinaH = jIvAH, mAnavAdaya iti bhAvaH / ki panaH =panaH kim / atra "kRSNAjinottarAsaGgazobhA" ityatropamA, "saniyamA ive"tyatrotprekSA cetyanayoraGgADimAvena saGkaraH / evamiti / evaM pUrvoktaprakAreNa / cintayantaM vicArayantam, eva, mAM, tasyAM pUrvoktAyAm, eva, azokataro:=baJjulavRkSasya, adhazchAyAyAM nimnavarticchAyAyAm, ekadeze ekasmin pradeze. candrakiraNake samAna sapheda kesarasamUhako AMkhoMko mUMdatA huA Adara kara rahA hai| yahAM vAnaroMkA jhuNDa caJcalatAko chor3atA huA snAna kiye hue munikumAroMko phala de rahA hai| ye hAthI madase matta hote hue bhI kapolasthalapara baiThe hue madajalake pAnase nizcala bhramarasamUhako dayAyukta hokara karNatADanoMse nahIM haTA rahe haiN| adhikase kyA? nirantara phailatI huI tapasviyoMke agnihotrakI dhUmarekhAoMse kRSNasAra mRgake carmarUpa uttarIyakI zobhAko sampAdita karate hue phalamUla dhAraNa karanevAle valkalase yukta bhagavAn jAbAlike alpa caitanyavAle vRkSa bhI niyamayuktake samAna dekhe jA rahe haiM to phira caitanyayukta prANiyoM kA kyA kahanA ? aisA vicAra karate hue hI mujhako azoka vRkSako usI no nekI chAyAmeM eka jagahapara rakhakara hArIta pairoM. para par3akara pitA ( jAbAli ) ko praNAma kara kucha dUra rahe hue kuzAsanapara baitthe| mujhe dekhakara sabhI muniyoMne
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 kAdambarI eva munayaH 'kuto'yamAsAditaH zukazizuH' iti tamAsInamapRcchan / asau tu tAnabravIt-'ayaM mayA snAtumito gatena kamalinIsarastIra-taru-nIDa-patitaH zuka-zizurAtapajanita-klAntiruttaptapAMsupaTala-madhyagato dUra-nipatana-vihvala-tanuralpAvazeSAyurAsAditaH, tapasvidurArohatayA ca tasya vanaspaterna zakyate svanIDamAropayitumiti jaatdyenaaniitH| tadyAvadayamaprarUDhapakSatirakSamo'ntarikSamutpatitum, tAvadatraiva kasmiMzcidAzramatarukoTare munikumArakarasmAbhizcopanAtena nIvAra-kaNa-nikareNa vividhaphalarasena ca saMvarddhayamAno dhArayatu jIvitam / anAtha-paripAlanaM hi dharmo'smadvidhAnAm / udbhinnapakSatistu gaganatalasaJcaraNasamartho yAsyati yatrAsmai rocissyte| ihaivavopajAta-paricayaH sthAsyati / ' sthApayitvA = nidhAya, hArItaH= jAbAliputrastannAmA muniH, pituH =janakasya jAbAlimuneH, pAdau= caraNau, upagRhya = samati bhAvaH, kRtA'bhivAdanaH= vihitapraNatiH, pituH= janakasya, anatisamIpavartini-nA'tinikadavAtani, kiyadUrastha iti bhAvaH / kuzAsane = darbhaviSTa re, samupAvizat-samupaviSTaH / Alokyati / pAm, Alokya = dRSTvA, tu, sarve=samastAH, eva, munayaH= tApasAH, ayaM = nikaTasthaH, guruziza = kIrazAvakaH, kutaH = kasmAt sthAnAt, AsAditaH =prAptaH, iti = evam, AsInaM SaSThAM taM hArItam, apRcchan = pRSTavantaH / asAviti / asauhArotaH, tu, tAn = munIn, abravIt = avadat / snAtuM nimajjitum, itaH = asmAt sthAtunAt, gatena =prAptena, mayA, kamalinItyAdiH = kamalinIsaraH (padminIpracuraH kAsAraH ) tasya tIrataru: ( taTavRkSaH) tasmin nIDa: (kulAyaH ) tasmAt nipatitaH ( sastaH ), AtapajanitaklAntiH = Atapena ( sUryadyotena ) janitA ( utpannA ) klAntiH ( glAniH ) yasyaH saH / uttaptetyAdi:0= uttaptaM ( santaptam ) yat pAMsupaTalaM (dhUlisamUhaH ) tasya madhyagata: ( antrpraaptH)| dUretyAdi: = dUrAt (viprakRSTapradezAt ) yat nipatanam (bhavacyutiH) tena vihvalA (viklavA) tanuH ( zarIram ) yasya saH / alpA'vazeSAyu:= alpam (stokam ) avazeSam ( ziSTam ) AyuH (jIvanakAla: ) yasya saH / etAdRzaH, ayaM-sannikRSTavartI, zukazizuH = kIrazAvakaH, tasya =pUrvoktasya, ca, aspateH = zAlmalIvRkSasya, tapasvidurArohatayA = tapasvibhiH ( tApasa: ) durArohatayA ( duHkhenAroDhuM zakyatayA), svanIDaM - tasya zukazAvakasya AtmakulAyam, AropayituMsthApayituM, na zakyatene pAryate / iti = asmAt kAraNAt, jAtadayena = utpannakaruNena satA, mayA, AnItaH=prApitaH / taditi / tat = tasmAtkAraNAt, yAvat = yatkAlam, aprarUDhapakSatiH = aprarUDhe ( anutpanne ) pakSatI ( pakSamUle ) yasya saH / ataH antarikSam = AkAzam, utpatitum = utpatanaM kartum, akSamaH= asamarthaH, tAvat = tatkAlam, atra = asmin, eva, kasmizcit-kutracit, AzramatarukoTare = munivAsavRkSaniSkuhe, munikumAraka:=RSibAlakaH, asmAbhiH, upanItena - samIpaprApitena, nIvArakanikaraNamunyannalavasamUhena, phalarasena = sasyadraveNa, ca, saMvarddhayamAnaH = samedhyamAnaH san, jIvitaM = jIvanaM, "kahA~se isa toteke bacceko pA liyA" isa prakAra baiThe hue unase puuchaa| unhoMne una (muniyoM) ko kahA"snAna karaneke lie yahA~se gaye hue maiMne kamaloMse pUrNa tAlAbake kinArepara sthita per3ake ghoMsalese gire hue, dhUpase glAnise yukta, tape hue dhUlipaTalake bIcameM rahe hue, dUrase giranese vihala zarIrase yukta aura alpazeSa AyuvAle isa toteke bacceko paayaa| tapasviyoMse usa per3ameM car3hanA azakya honese ise usake ghoMsalemeM nahIM rakha sakanese dayApUrvaka ise yahA~ lAyA huuN| isalie paGkhoMke utpanna nahIM honese jabataka yaha AkAzameM ur3aneke lie asamartha hogA tabataka Azramake per3ake kisI koTarameM muniputra hamalogoMse lAye gaye nIvAra (munyanna ) kaNoMse aura phalake rasase bar3hA jAtA huA yaha jIvanako dhAraNa kre| kyoMki anAthoMkA pAlana karanA hamAre sarIkhe janoMkA dharma hai| paMkhoMke uganepara aura AkAzatalameM ghUmanemeM samartha hokara jahA~ pasanda ho vahA~ jaayegaa| athavA paricaya
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe--zukasyavaNanam 145 ityevamAdikamasmatsaMbaddhamAlApamAkarNya kiJcidupajAta - kutUhalo bhagavAn jAbAli - rISadAvalitakandharaH puNyajalaiH prakSAlayanniva mAmatiprazAntayA dRSTyA dRSTvA suciramupajAtapratyabhijJAna iva punaH punarvilokya 'svasyaivAvinayasya phalamanenAnubhUyate' ityavocat / sa hi bhagavAn kAlatrayadarzI tapaHprabhAvAddivyena cakSuSA sarvameva karatalagatamiva jagadavalokayati, vetti ca janmAntarANyapyatItAni kathayatyAgAminamapyartham, IkSaNa-gocaragatAnAJca prANinAmAyuSaH saMkhyAmAvedayati / tataH sarvaiva sA tApasa-pariSacchrutvA vidita-tatprabhAvA ' kIdRzo'nenAvinayaH kRtaH, kimarthaM dhArayatu = dadhAtu / hi = yasmAt kAraNAt, anAthaparipAlanam = azaraNasaMrakSaNam, asmadvidhAnAm = asmAdRzAnAM tapasvinAmiti bhAvaH / dharmaH = AcAraH / udbhinnapakSatiH = udbhinne ( abhyudgate ) pakSatI ( pakSamUle ) yasya saH tAdRzaH, tu, gaganatalasaMcaraNasamarthaH = gaganatale ( AkAzatale ) yat saMcaraNaM ( saMcAra: ) tasmin samartha : ( zaktaH ) san, yatra = yasmin sthAne, asmai = zukazAvakAya, rucadhAtoryoge " rucyarthAnAM prIyamANa" iti sampradAnatvAccaturthI / rociSyate = ruci: ( spRhA ) utpatsyate, tatreti zeSaH / yAsyati = prApsyati / ihaiveti / vA = athavA, iha = asmin, Azrame, eva, upajAtaparicayaH = upajAta : ( utpannaH ) paricaya: ( saMstavaH asmAbhiriti zeSaH ) sthAsyati = sthiti kariSyati / ityevam = ityAdikam, asmatsambaddhaM = matsambandhaviSayakam, AlApam = AbhASaNam, AkarNya = zrutvA, kiJcit = ISat, upajAtakutUhalaH = utpanna kautukaH, bhagavAn = aizvaryasampannaH, jAbAli = tannAmA RSiH, ISat = kiJcit, AvalitakandharaH = AvalitA ( parivartitA) kandharA ( grIvA ) yasya saH / tAdRzaH san, puNyajalaiH = pavitrasalilaiH, mAM, prakSAlayan iva = pradhAvayan iva, utprekSAlaGkAraH | atiprazAntayA = atizaya zAntiyuktayA dRSTayA = nayanena, suciraM bahukAlaparyantaM dRSTvA - vilokya, upAjAtapratyabhijJAna:upajAtam ( utpannam ) pratyabhijJAnaM ( tatte dantA'vagAhi jJAnaM, "so'yaM devadatta" ityAkArakam iva ) yasya saH / tAdRza iva / punaH punaH = bhUyobhUyaH / vilokya = dRSTvA, anena = nikaTavartinA, zukazAvakena, svasya = AtmanaH, eva, avinayasya = aziSTAcArasya, phalaM = bhogaH, anubhUyate = upabhujyate / iti = evam, avocat = avadat / sa hIti / hi = yataH, saH = pUrvoktaH, bhagavAn = aizvaryasampannaH, jAbAlimaharSiH, kAlatrayadarzI = bhUtabhavadbhaviSyatsamayadraSTA san tapaHprabhAvAt = tapasyAsAmarthyAt divyena = alaukikena, cakSuSA = netreNa, sarvaM = sakalam, eva, jagat = lokaM karatalagataM = hastatalaprAptam, iva, avalokayati = pazyati / atItAni = purA bhUtAni janmAntarANi = anyAni janmAni vetti = jAnAti / AgAminaM = bhAvinam, api, artha = padArtha, kathayati = pratipAdayati / IkSaNagocaragatAnAM = netraviSayaprAptAnAM prANinAM = jIvAnAm, AyuSaH = jIvitakAlasya, saMkhyAM = parimitim, Avedayati = jJApayati / sarveveti / zrutvA = AkarNya, jAbAlivacanamiti zeSaH / viditatatprabhAvA = vidita: ( jJAtaH ) utpanna honese yahI~para rhegaa|" ityAdi mujhase sambaddha bAtacIta sunakara bhagavAn jAbAliko kucha kutUhala huA / unhoMne garadanako kucha mor3akara atyanta zAnta dRSTise mAnoM mujhako puNyajalase prakSAlana karate hue bahuta samayataka dekhakara mAnoM pUrvajJAna utpanna ho gayA ho, vAraMvAra dekhakara - " apane hI aziSTa AcArakA phala yaha anubhava kara rahA hai / " aisA kahA / bhUta bhaviSyat aura vartamAna tIna kAloko dekhanevAle bhagavAn ( jAbAli ) tapasyA ke prabhAva ke divya dRSTi se samasta jagat ko hathelI meM rakhe hue ke samAna dekha lete haiM / ye anya janmoM ke bIte hue vRttAntoMko jAnate haiM / ( ye ) AnevAle viSayako bhI kahate haiM / ( ye ) netroMse dekhe gaye prANiyoMkI AyukI saMkhyA batA dete haiM / jAbAlike prabhAvako jAnanevAlI vaha sabhI tapasviyoMkI sabhA "isa ( zukazAvaka ) ne kaisA avinaya (aziSTa 10 kA0
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 kAdambarI vA kRtaH, ka vA kRtaH, janmAntare vA ko'yamAsIt' iti kautUhalinyabhavat, upanAthitavatI ca taM bhagavantam-'Avedaya prasoda bhagavan ! kIdRzasyAvinayasya phalamanenAnubhUyate, vihagajAto vA kathamasya sambhavaH, kimabhidhAno vA'yam apanayatu naH kutUhalam / AzcaryANAM hi sarveSAM bhagavAn prabhavaH / ' = `ityevamupayAcyamAnastapodhanapariSadA sa mahAmuniH pratyavadat - ' atimahadidamAzcaryyamAkhyAtavyam / alpazeSamahaH / pratyAsIdati ca naH snAnasamayaH / bhavatAmapyatikrAmati devAccanavidhivelA / taduttiSThantu bhavantaH sarva eva tAvadAcarantu yathocitaM divasa vyApAram / aparAhNasamaye bhavatAM punaH kRta-mUlaphalAzanAnAM visrabdhopaviSTAnAmAditaH prabhRti sarvamAvedayiSyAmi / tatprabhAva: ( jAbAlisAmathyaMm ) yayA sA / sarvA = sakalA, eva sA = pUrvoktA, tApasapariSat = tapasvisabhA, anena = zukazAvakena kIdRzaH = kividhaH, avinayaH = aziSTAcAraH kRtaH = vihitaH, kimarthaM kiprayojanaM vA / kva = kutra deze, vA, kRtaH = vihitaH / vA = athavA, janmAntare : anyasmin janmani, itaH pUrvajanmanIti bhAva: / ayaM = nikaTasthaH, zukraH, ka: = kiMjAtyutpannaH AsIt= abhavat, iti = evaM kautUhalinI = kautukayuktA, abhavat = abhUt / taM = pUrvoktaM, bhagavantam = = aizvaryaMsampannaM, jAbAli maharSim, upanAthitavatI ca = prArthitavatI ca upanAthanaprakArAnAha - Avedayeti / bhagavan = he prabho ! Avedaya = jJApaya, asmAniti zeSaH / prasIda = prasanno bhava / anena = zukazAvakena, kIdRzasya = kiMvidhasya, avinayasya = aziSTAcArasya phalaM = mogaH, anubhUyate = nirvizyate / ayaM = zukazizu janmAntare pUrvajanmaniH kaH = vijAtIyaH AsIt - abhUt / vA = athavA, vihagajAtI = pakSijAto, asya = zukazizoH, kathaM = kena prakAreNa saMbhavaH = utpattiH, jAta iti zeSaH / vA = athavA, ayaM = zukazizuH kimabhidhAnaH = kinAmA, kim abhidhAnaM ( nAma ) yasya saH | astIti zeSaH / naH = asmAkaM kutUhalaM = kautukam apanayatu = dUrIkarotu bhavAniti zeSaH / hi = yataH, sarveSAM = samastAnAm, AzcaryANAM = vismayaviSayANAM, bhagavAn = aizvaryasampannaH, bhavAn, prabhavaH = utpattikAraNam, adbhutA'thaMjJApanakAraNamiti bhAva: / = ityevamiti / tapodhanapariSadA = tapasvisamayA, tapasvimaNDalasthairjanairiti bhAvaH / ityevam: anena prakAreNa, upayAcyamAnaH = prArthyamAnaH saH = pUrvoktaH, mahAmuniH = maharSiH, jAbAli:, pratyavadat : pratyabravIt idam AzcaryaM = vismayotpAdakavRttam, atimahat = atipracuram, AkhyAtavyaM = kathanIyam / ahaH = dinam, alpazeSaM = stokA'vaziSTam / naH = asmAkaM snAnasamaya: = majjanakAla:, pratyAsIdati = upasthito bhavati / bhavatAm = yuSmAkam api devA'caMnavidhivelA = devA'rcanavidheH ( surapUjanavidhAnasya ) velA ( kAla: ), atikrAmati = vyatyeti / tat = tasmAtkAraNAt / bhavantaH, uttiSThantu : = utthAnaM kurvantu / sarve = sakalAH eva divasavyApAraM = vAsarakRtyaM, yathocitaM = yathAyogyam, Acarantu = kurvantu / aparAhnasamaye = praharadvayA'nantara vartikAle, punaH = mUyaH, kRtamUlaphalA'zanAnAM = kRtaM ( vihitam ) mUlaphalayoH ( zUraNAdi --sasyayoH ) azanaM ( bhakSaNam ) yasteSAm / = AcAra) kiyA, kisalie athavA kahAM kiyA ? yaha pUrva janmameM kauna thA ? isa bAtako jAnaneke lie kutUhala se yukta ho gaI aura usane bhagavAn ( jAbAli ) se prArthanA kI " - bhagavan ! prasanna hoM, batalAyeM ki kaise avinayakA phala yaha anubhava kara rahA hai ? yaha pUrva janma meM kauna thA ? athavA pakSijAtimeM isakI utpatti kaise huI ? isakA kyA nAma hai ? Apa hamAre kautUhalako haTA deM, kyoMki sada AzcaryoMke bhagavAn kAraNa haiM / ta pariyoM kI sabhAse isa prakArase prArthanA kiye gaye una mahAmunine uttara diyA--yaha AzcaryakA utpAdaka vRttAnta adhika rUpase kahanekA yogya hai| dina thor3A-sA bAkI hai| hamalogoMkA snAnakA samaya A rahA hai / ApalogoMko bhI devatAoMkI pUjAkA samaya bIta rahA hai| isa kAraNa Apaloga uttheN| sabhIloga dinake kAryako yathAyogya kara leM / aparAhnakAla ( dinake tIsare prahara ) meM phala mUlako khAye hue aura vizvarata hokara baiThe hue
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-sandhyAvarNanam yo'yaM yacca kRtamanenAparasmin janmani, iha loke ca yathAsya sambhUtiH / ayazca tAvadapagataklamaH kriyatAmAhAreNa / niyatamayamapyAtmano janmAntarodantaM svapnopalabdhamiva mayi kathayati, sarvamazeSataH smariSyati' ityabhidadhadevotthAya samaM tairmunibhiH snAnAdikamucita-divasa-vyApAram akarot / ___ anena ca samayena pariNato divasaH / snAnotthitena munijanenAryavidhimupapAdayatA yaH kSititale dattaH tamambara-talagataH sAkSAdiva raktacandanAGgarAgaM ravirudavahat / Urdhvamukherabimba-vinihita-dRSTibhirUSmapaistapodhanariva paripIyamAna-tejaH prasaro viralAtapastanimAnamavisrabdhopaviSTAnAM = visrabdham ( vizvastaM yathA tathA ) upaviSTAnAM (niSaNNAnAm ) mavatAM = yuSmAkaM, sakAza iti zeSaH / AditaH prabhRti = ArambhAt Arabhya, sarva = sakalaM, vRttAntamiti zeSaH / AvedayiSyAmi = jJApayiSyAmi, ayaM = zukazAvakaH, yaH, astIti zeSaH, anena = zukazizunA, aparasmin = anyasmina, janmani =janane, yat = karma, ca, kRtaM-vihitam / iha = asmin, loke= bhuvane. yathA = yena prakAreNa, saMbhUtiH = saMbhava utpattiriti bhAvaH / ayaM-zukazAvakaH, ca, tAvat = tatkAlam, AhAreNa = bhojanena, apagataklama:=vigataglAni:, kriyatAM=vidhIyatAm / niyatamiti / niyataM = nizcitaM yathA tathA, mayi, kathayati = vadati sati, ayaM = zakazAvakaH, api, AtmanaH = svasya, sarva = sakalaM, janmAntarodantaM pUrvajanmavRttAntaM, svapnopalabdhaM - svApaprAyama iva, azeSataH= samagrabhAvAt, smariSyati = smaraNaM kariSyati, iti =evam, amidadhat =bravANaH, munibhiH = tApasaH, saha = samaM, snAnAdikaMmajjanAdikam, ucitadivasavyApAraM = yogyavAsarakutyama, akarot = vyadhAt / ___ anenaceti / anena, samayena = kAlena, madhyAhnaneti bhAvaH / divasaH = vAsaraH, pariNataH = pariNAma ( paripAkam ) gataH / snAnotthiteneti / sthAnotthitena snAnaM kRtvA kRtotthAnena, arghavidhi-pUjAvidhAnam, upapAdayatAsampAdayatA, munijanena = tapasvijanena, kSititale = bhUtale, yaH = raktacandanAGgarAgaH, dattaH = samarpitaH, ambaratalagataH = AkAzamaNDalaprAptaH, ravi:-sUryaH, taM, raktacandanAGgarAga = lohitAcandanadehavilepanam, sAkSAt = pratyakSarUpam, iva, udavahat = dhRtavAn, utprekssaa| Urdhvamakhairiti / UrdhvamukhaiH = unnatavadanaH, arkabimbavinihitadRSTimiH = arkabimbe (sUryamaNDale ) vinihite ( sthApite ) dRSTI ( nayane ) yastaiH / USmapaH = USmANaM ( sUryatApam ) pibanti ( payanti ) iti USmapAH, taH / tapodhanaH= tapasvibhiH iva, tapa eva dhanaM yeSAM taiH / paripIyamAnatejaHprasaraH= paripIyamAnaH (AsvAdyamAnaH) tejaHprasaraH (AtapasamUhaH ) yasya saH / tathAvidha iva, utprekssaa| ataeva viralA''tapaH=virala: (alpaH) Atapa: (dyotaH) yasya saH tAdRzaH sUryaH, tanimAnaM = kSINatvaM, tanovastanimA, tam / "pRthvAdibhya imanijvA" iti imanicpratyayaH / amajatAzritavAn / sUryanihitanayanastapodhanarUSmaNaH pItatvAtsUrya: sAyaMkAle kSINo'bhUditi bhAvaH / ApalogoMko zurUse lekara saba kucha vidita karAU~gA ki "jo yaha zukazAvaka hai, isane pUrva janmameM jo kiyA hai, isa loka meM isakI jaisI utpatti huI hai|" tabataka yaha bhojana denese glAnise rahita kiyA jAya / nizcita rUpase yaha bhI apane pUrva janmake vRttAntako svapnameM pAye hueke samAna saba pUrNarUpase smaraNa kara legaa| aisA kahatehue muni ( jAbAli ) ne uThakara muniyoMke sAtha snAna Adi dinakI kriyAoMko kiyaa| isa bIca meM dina bItane lgaa| snAnase uThe hue aura pUjAvidhi karate hue munijanane jamInapara jo raktacandanakA aGgarAga samarpaNa kiyA thA use AkAzamaNDalameM prApta sUryane mAnoM sAkSAt dhAraNa kiyaa| Upara muMha karanevAle aura sUryamaNDalameM dRSTi denevAle sUryakI dhUpako pInevAle tapasviyoMse mAnoM tejake pIye jAnese mUrya thoDIsI
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 kAdambarI bhajat / udyatsaptarSisArtha-sparza-parijihIrSayeva saMhRta-pAdaH pArAvata-pAdapATalarogo ravirambaratalAdavAlambata / AlohitAMzu-jAlaM jalazayanamadhyagatasya madhu-riporvigalanmadhudhAramiva nAbhinalinaM pratimAgatamaparArNave sUryyamaNDalamalakSyata / vihAyA'mbaratalam unmucya ca kamalinIvanAni zakunaya iva divasAvasAne taru-zikhareSu parvatAgreSu ca ravikiraNAH sthitimakurvata / Alagna-lohitAtapacchedA munibhirAlambita-lohitavalkalA iva-taravaH kSaNamadRzyanta / astamupagate ca bhagavati sahasradIdhitAvaparArNavatalAdullasantI vidruma-lateva pATalA sandhyA samadRzyata / udyaditi / udyadityAdiH = udyan ( udayaM prApnuvan ) yaH saptarSisArthaH ( marIcyAdisaptarSisamUhaH ) tasya sparzaH (AmarzanaM, pAdeneti zeSa: ) tasya parijihIrSayA (parihartum icchayA), iva utprekSA / ata eva saMhRtapAdaH = saMhRtaH (saGkocitaH ) pAdaH ( caraNo razmizca ) yena saH / saptarSINAM pAdena sparzanasyA'yuktatvAditi bhAvaH / sapta ca te = RSayaH saptarSayaH, "diksaMkhye saMjJAyAm" iti samAsaH / "saGghasAthauM tu jantubhiH" ityamaraH / pArAvatapAdapATalarAgaH =pArAvatasya (kapotasya ) pAdaH ( caraNaH ) iva, pATala: ( zvetaraktaH ) rAgaH ( lauhityam ) yasya saH / tAdRzo raviH, ambaratalAt = AkAzamaNDalAt, avAlambata = AlambitavAn / "pAdA rshmynituryaashaa|" ityamaraH / atra razmicaraNayo de'pi pAdapadazleSeNA'bhedA'dhyavasAyAdatizayoktiH, pArAvatetyAdAvupamA cetyeteSAmaGgAGgibhAvena saGkarA'laGkAraH / Alohiteti / AlohitAM'zujAlam = Alohitam ( ISadraktavarNam ) aMzujAlaM (kiraNasamUhaH) yasya tat / vigalanmadhudhAraM = vigalantI ( parisravantI) madhudhArA ( puSparasapaGktiH ) yasmAt tat / pratimAgataM = pratibimbarUpeNa patitaM, jalazayanamadhyagatasya = salilazayyA'ntaraprAptasya, madhuripoH = zrIviSNoH , nAbhinalinam = nAbhikamalam, iva, aparA'rNave=pazcimasamudre, sUryamaNDalaM = ravibimbam, alakSyata = adRzyata / atra "nAbhinalinam ive"tytropmaa| vihAyeti / ambaratalam AkAzatalaM, vihAya-parityajya, kamalinIvanAni = padminIvipinAni, unmucya = vihAya, zakunayaH = pakSiNaH, iva, utprekssaa| divasA'vasAne = vAsarasamAptau, sAyaMkAla iti bhAvaH / taruzikhareSu = vRkSA'greSu, parvatA'greSu = zikhareSu, ca ravikiraNA: = sUrya razmayaH / sthitim = avasthAnam, akurvata = kRtavantaH / Alagneti / AlagnalohitA''tapacchedAH= AlagnAH ( ISatsambaddhAH ) lohitAH ( raktavarNAH ) AtapacchedA: ( sUryadyotakhaNDAH ) yeSu te / tAdRzAH taravaH = vRkSAH, munibhiH = tApasaH, AlambitalohitavalkalAH = AlambitAni ( kRtAlambAni, nihitAnItibhAvaH ) lohitAni ( raktavarNAni ) valkalAni ( valkAni, vRkSatvagvastrANIti bhAvaH ) yeSu te, tAdRzA iva, utprekSA, kSaNaM = kaMcitkAlaM, "kAlA'dhvanoratyantasaMyoga" iti dvitiiyaa| "nirvyApArasthitau kAlavizeSotsavayoH kssnnH|" ityamaraH / adRzyanta = alkssynt| astamiti / bhagavati = aizvaryasampanne sahasradIdhitau= sahasrAMzI, sUrya ityarthaH / astaM = dhUpavAle hokara kSINatAko prApta karane lge| mAnoM ugate hue saptarSiyoM (marIci AdiyoM) para pAda (caraNa vA kiraNa). ke sparzako chor3anekI icchAse pAdoM-(caraNoM, kiraNoM) ko saGkocita karate hue kabUtarake pairase gulAbI varNavAle sUrya AkAzamaNDalase laTaka gye| kucha lAla varNavAle kiraNa samUhase yukta sUryamaNDala, jalazayyAke bIca meM prApta viSNuke puSparasadhArAko bahAte hue pazcima samudra meM pratibimbita nAbhi kamalake samAna dekhA gyaa| sAyaMkAlameM sUrya kI kiraNoMne AkAzatalako chor3akara aura kamalinIvanoMkA parityAga kara pakSiyoMke samAna per3oMke Upara aura parvata kI coTiyoMpara bhI sthiti kara lii| kucha lAla dhUpoMke khaNDase yukta vRkSa, muniyoMse laTakAye gaye lAla valkaloMse yuktake tulya kucha samaya taka dikhAI pdd'e| bhagavAn sUryake astAcala jAnepara sandhyA pazcima samudra se uThatI huI
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-sandhyAvarNanam yasyAmAvadhyamAnadhyAnam, ekadezaduhyamAla-homadhenu-dugdhadhArAdhvanitadhanyatarAtimanoharam, agni-vedi-vikIryamANa-haritkuzam RSikumArikAbhiritastato vikSipyamANa-digdevatAvali-siktham Azramapadamabhavat / kvApi vihRtya divasAvasAne lohitatArakA tapovanadhenuriva kapilA parivarttamAnA sandhyA tapodhana radRzyata / aciraproSite savitari zokavidhurA kamala-mukulakamaNDalu-dhAriNI haMsa-sitadukUla-paridhAnA mRNAla-dhavala-yajJopavItinI madhukara-maNDalAkSavalayam udvahantI kamalinI dinapati-samAgama-vratamivAcarat / apara-sAgapazcimAJcalam, upagate = prApte, aparA'rNavatalAt = pazcimasamudrabhAgAt, ullasantI = UvaM dIpyamAnA, vidrumalatA= pravAlavallI, iva, utprekSA / pATalA = zvetaraktA, sandhyA = sAyaMvelA, samadRzyata = samalakSyata / yasyAmiti / yasyAM = sandhyAyAma, Azramapadasya vizeSaNAni-AbadhyamAnadhyAnam = AbadhyamAnaM ( kriyamANam ) dhyAnaM (cintanaM, paramAtmani cittasyaikatAnatApravAha iti bhAvaH ) yasmistat, ekadezetyAdiH = ekadeze ( ekabhAge ) duhyamAnAH ( kriyamANadohanA: ) yA homadhenavaH (havanArthA gAvaH ) tAsAM yA dugdhadhArA ( payaH santatiH ), tasyA dhvanitena ( zabditena ) dhanyataram = ( atizayapuNyavat ) atimanoharam ( atizayacittAkarSakam ) agnivedItyAdiH0 = agnivedau ( dakSiNAgnyAdipariSkRtabhUmau ) vikIryamANAni ( vikSipyamANAni ) haritkuzAni ( haritavarNA darbhAH ) yasmistat / RSikumArikAbhi: tapasvikanyakAmiH, itastataH= yatra tatra, vikSipyamANetyAdiH = vikSipyamANAni (parikIryamANAni ) digdevatAbhyaH ( indrAdidevebhyaH ) balisikthAni (pUjAnnAni ) yasmistat / tAdRzam, AzramapadaM = munivAsasthAnam, abhavat = avidyata / kvA'pItyAdi / kvA'pi = kutracit sthAne, vihRtya = paryaTanaM kRtvA / divasA'vasAne =dinasamAptisamaye, sandhyAyAmiti bhAvaH / parivartamAnA=pratyAgacchantI, lohitatArakA = lohite ( raktavarNe ) tArake ( kanInike ) yasyAH sA tAdRzI, kapilA = kapilavarNA, tapopavanadhenuH = Azramasya gauH, iva lohitatArakA = lohita: ( raktavarNAH ) tArakA: ( nakSatrANi ) yasyAM sA, kapilA sandhyA = sAyaMvelA, tapodhanaH =tapasvibhiH, adRzyata = alakSyata / atra sndhyaadhenvorupmaanopmeybhaavenopmaa'lngkaarH| __ acireti / savitari = sUrye, aciraproSite = tatkAlaM gate sati, zokavidhurA = manyuvihvalA, kamalamukulatyAdiH = kamalamukula: ( padmakuDmala: ) eva kamaNDaluH ( karakaH ) taddhAriNI ( taddhAraNazIlA ) haMsA: ( marAlA: ) eva sitadukUlAni ( zvetakSaumANi) paridhAnam ( adhoM'zukam ) yasyAH sA / mRNAladhavalayajJopavItinI-mRNAlena (bisena ) dhavalayajJopavItinI (shvetyjnysuutrsmpnnaa)| madhukaramaNDalA'kSavalayaM = madhukaramaNDalam (bhramarasamUhaH ) eva akSavalayam (rudrAkSamAlAm ), udvahantI=dhArayantI, kamalinI- padminI, dinapatisamAgamavrataM = sUryasaMgamaniyamAcaraNam, Acarat = akarot, iva, utprekSA, rUpaka, tathA ca kamalinIdinapatyornAyikAnAyakavyavahArasamAropAt samAsoktizca, tathA caiteSAmalaGkArANAmekAzrayA'nupravezarUpaH saGkaraH / pravAlalatAke samAna gulAbI dekhI gii| jisa sandhyAmeM AzramasthAna, kiye gaye dhyAnase yukta, eka sthAnapara duhI jAtI huI havanadhenuko dUdhakI dhArAke zabdase atizaya puNya sampanna aura atyanta manohara, agnivedimeM bichAye gaye hare kuzoMse yukta aura RSikanyAoMse yatra-tatra dizAke indra Adi devatAoMko diye gaye balike annase yukta ho gyaa| kahIMpara ghUmakara sandhyAkAlameM lauTatI huI lAla AMkhokI putaliyoM vAlI kapila varNavAlI tapovanakI gAyake samAna dinake avasAnameM lAla tArAoMse yukta pIlI sandhyAko tapasviyoMne dekhaa| sUryake kucha hI pahale jAnepara zokase vihvala, kamalake mukula (kalI)rUpa kamaNDaluko lenevAlI haMsarUpa sapheda vastrako pahananevAlI mRNAlarUpa
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 kAdambarI rAmbhasi patite divasakare vegotthitamambhaHzIkara-nikaramiva tArAgaNamambaram adhArayat / acirAcca siddha-kanyakA-vikSipta-sandhyArcana-kusuma-zabalamiva tArakitaM viyadarAjata / kSaNena conmukhena munijanenordhva-viprakIrNaiH praNAmAJjali-salile: kSAlyamAna ivAgaladakhila: sandhyArAgaH / kSayamapagatAyAM sandhyAyAM tadvinAza-duHkhitA kRSNAjinamiva vibhAvarI timirodgamamabhinavamavahat / apahAya muni-hRdayAni sarvamanyadandhakAratAM timiramanayat / krameNa ca ravirastaM gata ityudantamupalabhya jAtavairAgyo dhauta-dukUla-valkala-dhavalAmbaraH satArAntaHpuraH, parya apareti / aparasAgarA'mbhasi = aparaH (pazcimaH ) yaH sAgaraH ( samudraH) tasya ambhasi ( jale ), patite= sraste, divAkare = sUrye, ambaram = AkAzaM, tatpatanAt, vegena ( javena ) utthitam (kRtotthAnam ), ammaHsIkaranikaram jalabindukaNasamUham iva, tArAgaNaM = nakSatrasamUham, adhArayat = dhRtavat / rtprekssaalngkaarH| acirAcceti / acirAt = alpakAlena, siddhakanyaketyAdiH = siddhAH ( devayonivizeSAH ) teSAM kanyakAbhiH (kumArIbhiH) vikSiptAni (vikIrNAni ) yAni sandhyA'rcanakusumAni ( sAyaMkAlapUjanapuSpANi ) taiH zabalam ( karburam ) iva, tArakitaM = samuditatArakam, viyat = AkAzaM vyarAjata azobhata / atrotprekSA'laGkAraH / kSaNeneti / kSaNena = alpakAlena, "apavageM tRtIye"ti tRtIyA unmukhena = Urdhvavadanena, munijanena = tapasvigaNena, UrdhvaviprakIrNaiH = udhvaMm ( upari ) vikINaH ( vikSiptaH ), praNAmA'Jjalisalila:=praNAmArthAni ( namaskAraprayojanAni ) yAni aJjalisalilAni ( sampuTakarajalAni ),taH, kSAlyamAna:=prakSAlyamAnaH, iva, akhila:= samastaH, sandhyArAgaH = sAyaGkAlalauhityam, agalat = vigalito'bhavat / utprekSA'laGkAraH / sandhyAyAmiti / sandhyAyAM = sAyavelAyAM, kSayaM - nAzam, upagatAyAM prAptAyAM satyAm / tadvinAzaduHkhitA= tasyA: ( sandhyAyAH) vinAza: (kSayaH ) tena duHkhitA ( du:khayuktA), vibhAvarI ( rAtriH ), kRSNA'jinaM = kRSNasAramRgacarma, iva, abhinavaMnatanaM, timirodgamam = andhakArodayam, avahat = adhArayat / upamA'laGkAraH / apahAyeti / timiram = andhakAraH, munihRdayAni = tapasvicittAni, apahAya = tyaktvA, anyat = aparaM, sarva = sakalaM, vastvitizeSaH / andhakAratA=netrA'grAhyatAm, anayat =prApayat / krameNeti / krameNa = paripATayA, raviH = sUryaH, astaM gataH = nAzaM prAptaH, iti = ittham, udantaM = vRttAntam, upalabhya = jJAtvA, amRtadIdhitiH = sudhAMzuH, candra ityarthaH / jAtavairAgyaH= jAtam ( utpannam ), vairAgyaM ( virakti: ) yasya saH / pakSAntare-utpannA'dhikarAgaH, viziSTo rAgo zubhra yajJopavItako dhAraNa karanevAlI aura bhramarasamUharUpa rudrAkSamAlAko lenevAlI kamalinone mAnoM sUryarUpa patike samAgamake lie vratakA AcaraNa kiyaa| sUryake pazcima samudra ke jalameM giranepara AkAzane vegase uThe hue nalakaNake samUhake samAna tArAgaNako dhAraNa kiyaa| thor3e hI samayameM AkAza, siddhakumAriyoMse vikhare gaye sandhyAkI pUjAke puSpoMse citritake samAna tArAoMse yukta ho gyaa| thor3e hI samaya meM Upara mukha kiye hue muniyoMse Upara prakSipta praNAmake aJjalijalase samasta saMdhyAkA rAga ( lAlimA ) mAno prakSAlana kiye gayeke samAna ho gyaa| sandhyAke kSINa honepara mAnoM usake vinAzase duHkhita rAtrine kRSNasAra mRgake carmake samAna andhakArake naye AvirbhAvako dhAraNa kiyaa| andhakArane muniyoMke hRdayako chor3akara aura sabako andhakAra bhAvako prApta karA diyaa| kramase sUrya asta ho gaye aise vRttAntako prAptakara candramAne vizeSa lAlimAse yukta vA vairAgyayukta hokara dhoye hue
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe - rAtrivarNanam ntasthitatanustimira- tamAla-vRkSa-lekham, saptarSimaNDalAdhyuSitam, arundhatIsaJcaraNapUtam, upahitASADham, AlakSyamANamUlam ekAntasthitacArutArakamRgam amaralokAzramamitra gaganatalam amRta-dIdhitiradhyatiSThat / candrAbharaNabhRtastArakAkapAla-zakalAlaGkRtAdambaratalAt tryambakottamAGgAdiva gaGgA sAgarAnApUrayantI haMsa-dhavalA dharaNyAmapatajjyotsnA / himakara c = virAgaH, "kugatiprAdaya" iti samAsaH / virAgasya bhAvo vairAgyam / dhautadukUletyAdiH = dhautadukUlavalkalam ( prakSAlitakSaumavatkam ) iva ambaraM ( vastram ) yasya saH / pakSAntare- dhItadukUlavalkalam iva ambaram ( AkAzam ) yasya saH / satArA'ntaHpuraH = satAram ( sapraNavam ) antaHpuraM ( hRdayamadhyam ) yasya saH / praNavavAcyabrahmadhyAnaniSTha iti bhAvaH / pakSAntareM - tArA : ( azvinyAdayaH ) eva antaHpurANi ( lakSaNayA antaHpurasthitAH striyaH ) yasya saH / etAdRzaH amRtadIdhiti: sudhAMzu:, candra iti bhAvaH / paryantasthitatanuH = paryante ( AkAzakadeze ) sthitA ( vidyamAnA ) tanuH ( zarIraM, bimbam ) yasya saH / timiratamAlavRkSalekhaM - timiram iva ( zyAmeti zeSa: ) tamAlavRkSa lekhA ( tApicchata rupaktiH ) yasmistam / saptarSimaNDalA'dhyuSitaM = saptarSINAM (marIcyAdimaharSINAm ) yat maNDalaM ( samUhaH ) tena adhyuSitam ( kRtanivAsam ), arundhatIsaJcaraNapUtam = arundhatI ( vaziSThapatnI ) tasyAH saJcaraNaM ( paribhramaNam ) tena pUtam ( pavitram ), upahitASADham = upahitaH ( sannihita: ) ASADha : ( palAzadaNDa: ) yasmistam / AlakSyamANamUlam = AlakSyamANAni ( samantAdRzyamAnAni ) mUlAni ( vRkSamUlAni ) yasmistam / ekAntasthitacArutAraka mRgam = ekAnte ( ekabhAge ) sthitA: ( vidyamAnAH ) cArutArakA: ( cAru = manohare, tArake = kanInike, yeSAM te tAdRzAH mRgAH ( hariNAH ) yasmistam / tAdRzam amaralokAzramaM = devalokAzramam, iva, gaganatalapakSe - timiratamAlavRkSa lekhaM : = timiram ( andhakAram ) eva tamAlavRkSalekhA yasmistat / saptarSimaNDalA'dhyuSitam = saptarSimaNDalena ( saptarSisaMjJakatArAsamUhena ) adhyuSitaM ( kRtanivAsam ), arundhatIsaMcaraNapUtam = arundhatI ( tArAvizeSaH ) tatsaJcaraNapUtam / upahitASADham = upahite ( sannihite ) ASADhe ( pUrvASADhottarASADhe nakSatre ) yasmistat / AlakSyamANamUlam = AlakSyamANaM mUlaM ( mUlanakSatram ) yasmistat / ekAntasthitacArutArakamRgam = ekAntasthitaH cAru: ( sundara: ) tArakamRga: ( tArArUpaM mRgazIrSam ) yasmistat / etAdRzaM gaganatalam - AkAzamaNDalam, adhyatiSThat = adhiSThitavAn / atropamAzleSayorekAzrayA'nupravezAtsaGkarA'laGkAraH / 151 candrAbharaNabhRta iti / candra: ( induH ) eva AbharaNaM ( bhUSaNam ) tad birbhAta ( dhArayati ) tasmAt, tAraketyAdiH 0 = tArakAkapAlazakalA'laGkRtAn = tArakAH ( nakSatrANi ) evaM kapAlazakalAni ( karakhaNDAni ), taiH alaGkRtAt (bhUSitAn ) tAdRzAt ambaratalAt = AkAzamaNDalAt / sAgarAn = samudrAn, ApUrayantI samantataH pUrNAn kurvatI, candrodayena samudrajalaM varddhata = rezamI vastra ke samAna vastravAle athavA dhoye hue rezamI vastrake samAna AkAzavAle hokara tArArUpa azvinI Adi striyoMse yukta hokara athava - praNavayukta hRdaya madhyavAle hokara prAnta bhAgoM meM sthita zarIrase yukta hokara, andhakAra sarIkhe tamAla vRkSoMkI katAravAle, kazyapa Adi saptarSiyoMse nivAsa kiye gaye, arundhatI ( vaziSThapatnI) ke saJcaraNase pavitra, palAzako daNDa se yukta, ji meM jar3eM cAroM ora dikhAI detI thIM, jisake eka bhAgameM sundara A~khoM kI putaliyAMvAle mRga rahate the, aise devalokake Azrama ke samAna andhakArarUpa tamAla vRkSoMkI pngktiyoNsa yukta, saptarSi nakSatroMse nivAsa kiye gaye, arundhatI ( tArAvizeSa) ke saJcaraNase pavitra jo pUrvapadA aura uttarASADhA nakSatra se yukta hai, jisameM mUlanakSatra dikhAI detA hai, jahA~ eka bhAgameM sundara mRgazIrSa nakSatra vidyamAna hai aise AkAzamaNDala meM sthiti kI / candrarUpa bhUSaNako dhAraNa karanevAle, tArA rUpa kapAla khaNDAse alaGkRta, aise AkAzamaNDalameM haMsake samAna ujjvala cAMdanI, ardhacandrarUpa bhUSaNako dhAraNa karanevAle tArAoMke samAna kapAla
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 kAdambaro sarasi vikaca-puNDarIka site candrikA-jalapAna-lobhAdavatIrNo nizcalamUtiramRtapaGkalagna ivA'dRzyata hariNaH / timira-jaladhara-samayApagamAnantaram abhinava-sita-sinduvAra-kusuma-pANDureraNavAgatairavagAhyanta haMsariva kumuda-sarAMsi candrapAdaiH / vigalitasakalodayarAgaM rajanikara-bimbamambarApagAvagAha-dhauta-sindUramarAvata-kumbhasthalamiva tatkSaNamalakSyata / zanaiH zanaizca dUrodite bhagavati himatItasrota, sudhAdhala-paTalaneva dhavalAkRta candrAtapana jagAta, avazyAyajalabindu iti lokapravAdaH / haMsadhavalA haMsaH ( marAlaH ) iva dhavalA ( zubhravarNA ) jyotsnA = candrikA / candrAbharaNabhRtaH, tArakAkapAletyAdi: =tArakAH ( nakSatrANi) iva yAni kapAlazakalAni, taiH alaGkRtAt / vyambakottamA'GgAt = tryambakasya (zaGkarasya) uttamA'GgAt (zirasaH ) sAgarAn ApUrayantI-svajalena paripUrNAn vidadhatI, haMsadhavalA, gaGgA - jAhnavI, iva, dharAyAM = pRthivyAm, apatat = patitavatI / atra pUrNopamA'laGkAraH / / himakarasarasIti / vikacapuNDarIkasite = vikacaM ( praphullam ) yat puNDarIkaM ( zvetakamalam ) tadiva sitam ( zubhram ) / himakarasarasi = himakaraH (candraH ) eva saraH (kAsAraH ) tasmin / candrikAjalapAnalomAt = candrikA (jyotsnA) eva jalaM ( salilam ) tasya pAnaM (ghayanam ) tasmin lomaH ( lolupatvam ) tasmAt / avatIrNaH = kRtA'vataraNaH, madhyapraviSTa iti bhAvaH / nizcalamUrtiH nizcalA (sthirA) mUrtiH ( zarIram ) yasya saH / amRtapaGkalagna: amRtam (sudhA) eva paGkaH ( kardamaH ) tasmin lagnaH ( sambaddhaH ) iva, hariNaH = mRgaH, adRzyata = alakSyata / atra rUpakamutprekSA ca dvayoraGgAGgibhAvena saGkarA'laGkAraH / timiretyAdiH / timiram ( andhakAraH ) eva jaladharasamayaH ( varSAkAlaH ) kRSNatvasAmyAdrUpakametat / tasya apagamaH ( nivRttiH ) tadanantaram ( tadanu ) / abhinavetyAdiH = abhinavAni ( nUtanAni ) sitAni ( zuklAni ) yAni sinduvArakusumAni (nirguNDIpuSpANi ) tAni iva pANDurAH (zubhrAH ), taiH / arNavAgata:=jalAzayA''yAtaH, arNavazabdo yadyapi yogarUDhayA samudravAcakastathA'pyatra yogazaktyA jalAzayavAcakaH / haMsaH= marAlaH, iva, candra pAdaiH= indrakiraNaH, kumudasarAMsi= kairavapracurakAsArAH, avagAhyanta = AloDyanta, candrapAdapakSe aspRzyanta / atropamA'laGkAraH / vigaliteti / vigalitaH ( vilayaM prAptaH ) sakala: ( samastaH ) udayarAgaH ( udgamanasamayalohityam ) yasmistat / tAdRzaM rajanikaravimbam = candramaNDalam, ambarApagetyAdiH = ambarApagA ( AkAzagaGgA) tasyAm avagAhaH ( snAnam ) tena dhautaM (kSAlitam ) sindUraM (nAgasambhavam ) yasya tat, tAdRzam, airAvatakumbhasthalam = airAvatasya ( indrahastinaH ) kumbhasthalam ( mastakapiNDa:) iva, vartulatvasyordhvatvasya ca sAmyAditi bhAvaH / tatkSaNaM = tatkAlam, alakSyata = adRzyata / zanaiH zanairiti / zanaiH zanaiH = mandamandam / bhagavati = aizvaryasampanne, himatatinute = himatati ( tuhinapaGktim ) sravatIti himatatisrut tasmin, tuhinaparamparAsrAviNi, candramasItyarthaH / dUrodite = viprakRSTaprApte sati sudhAdhUlipaTalena = amRtapAMmusamUhena, iva, candrAtapena = induprakAzena, jagati = khaNDoMse alaGakRta zivajIke zirase samudroMko pUrNa karatI huI haMsoMse ujjvala gaGgAjIke samAna pRthvIpara par3a gii| vikasita zveta kamalake samAna, sapheda candrarUpa tAlAbameM nizcala zarIravAlA mRga ( kalaGkaH) mAnoM candrikAke jalapAnake lobhase avatIrNa hokara amRta paGkameM lagA huA-sA dikhAI diyaa| andhakArarUpa varSARtuke jAne ke anantara naye aura sapheda nirguNDAke phUloMke samAna zveta varNavAle candra kiraNoMne jalAzayase Aye hue haMsAMke sadRza kumudoMse pUrNa tAlAboMmeM avagAhana kiyaa| jinakI udayakAlakI samasta lAlimA dUra ho gaI hai aisA candra maNDala, AkAzamaNDalameM snAna karanese dhoye gaye sindUravAla airAvata hAthIke kumbhamthala ke samAna usa samaya dIkha pdd'aa| dhIre dhIre hima paGktiko bahAnevAle bhagavAn candramAke dUra pradezameM ugane para candramA prakAzase
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAmukhe-rAtrivarNanam mandatiSu viSahamAna-kumudavana-kapAya parimaleSu samupoTa-nidrA-bharAlasa-tArakairanyonya-prathitapakSapuTerArabdha-robhanka mAndhara-mukhaiH sukhAsInairAzramamRgairabhinanditAgamaneSu pravahatsu nizAmukhasamIraNeSu, arddhayAmamAnAvakhaNDitAyAM vibhAva-ma, hArItaH kRtAhAraM mAmAdAya sarvasta mahAmunibhirupasRtya candrAtapodbhAsini tapovanaikadeze vetrAsanopaviSTam anatidUravattinA jAlapAdanAmnA ziSyeNa darbhapavitra-dhavitra-pANinA mandamandamupavIjyamAnaM pitaramavocat / 'he tAta ! sakaleyamAzcarya zravaNa-kutUhalAkalita-hRdayA samupasthitA tApasapariSadAbaddhamaNDalA loke, dhavalIkRte = zuklIkRte sati, vighaTamAnetyAdiH = vighaTamAnAni (kkisanti ) yAni kumudavanAni ( karavasamUhA: ) taiH kaSAyAH ( tuvarAH ) parimalAH ( ghAgatapaMNA gandhAH ) yeSu teSu, avazyAvetyAdi.0 = avazyAyasya ( himasya) jalabindubhiH ( salilapRSataH ) mandA ( mantharA) gatiH ( gamanam ) yeSAM, teSu / tAdRzeSu satsu / samupoDhatyAdiH = samuphoDhA ( samyak prAptA ) yA nidrA (svApa: ) tasyA bhara: ( atizayaH ) tena alase (manyare) tArake ( kanInike ) yeSAM, taiH / "AzramamRgaH" ityasya vizeSaNam, evaM paravA'pi / anyonyetyAdi: = anyonyaM (miSa: ) grathitAni ( gumphitAni, militAnIti bhAvaH ) pakSmapuTAni ( nayanaromasamUhAH ) yeSAM, taiH / Arandharomanthamantharamukhai = ArabdhaH ( upakrAnta: ) yo romanyaH ( carvitacarvaNam ) tena mantharam ( alasam ) mukhaM (kdanam ) yeSAM, tH| sukhAsInaH = sukham ( sAnandam ) AsIna: ( upaviSTaH ) tAdRzaH AzramamRga:maninivAsasthAnahariNaH, abhinanditAgamaneSu - abhinanditam ( zlASitam ) Agamanam ( AgamaH ) yeSAM, teSu, tAdRzeSa nizAmukhasamIraNeSu = pradoSavAteSu, pravahRtsu = pravAtsu satsu / vibhAvaryA = rAtrI, arddhayAmetyAdiH = arddhayAmamAtram ( addhapraharamAtram ) tena avakhaNDitAyAM prAptakhaNDanAyAM, vyatItAyAM satyAmiti bhAvaH / hArIta = jAbAlimuniputraH, kRtAhAraM = kRtaH (vihitaH ) AhAra: ( bhakSaNam ) yena, taM, mAm, AdAya = gRhItvA, sarvaH = sakala:, taiH = pUrvoktaH, munimiH-tapasvimiH, saheti zeSaH / candrAtapodbhAsini = candrAtapena ( induprakAzena ) udbhAsate ( vidyotate) tacchola:, tasmin / tapovanakadeze = tapovanasya ( tapovipinasya ) ekadeze ( ekabhAge), vetrAsanopaviSTaM vetrAsane ( vetasaviSTare ) upaviSTam (niSaNNam ), anatidUravartinA - anatidUre ( kiJcitsamIpe ) vartate (vidyate ) tacchIlastena / darbhapavitradhavitrapANinA = damaNa ( kuzena) pavitraM (prayatam ) yat pavitra (mRgacarmanimitaM tAlavantam ) tat pANI (kare ) yasya, tena / "vitra vyajanaM tadyadracitaM mRgcrmnnaa|" ityamaraH / jAlapAdanAmnA= jAlapAdAbhidhAnena, ziSyeNa-vineyena, mandaM = mantharaM yathA tathA, upavIjyamAnaM = kriyamANopavIjanaM, tAdRzaM pitaraM = janaka, jAbAlimunim / avocat = avAdIt / he tAteti / he tAta = he pitaH / AzcaryetyAdiH = Azrayasya ( adbhutavRttAntasya ) zravaNam (bhAkarNanam ) tasmin yat kutUhalaM (kautukam ) tena AkalitaM ( vyAptam ) hRdayaM ( cittam ) yasyAH sA, tAdRzI sakalA ( samastA) samupasthitA= samAgatA, iyaM = sannikRSTasthA, tApasapariSat - tapasvisabhA, AbaddhamaNDalA=AbaddhaM ( racitam ) maNDalaM (samUhaH ) yayA sA, tAdRzI satI, pratIkSate= mamRtake cUrNapaTalase jagatakaM ujjvala kiye jAnepara vikasita hote hue kumudavanake kaSAya manohara gandhoMke osakI nalabindubhoMse mandagati ho jAnepara gAr3ha nidrAke Adhikyase alasAI huI putaliyoMvAle paraspara mile hue palakoMvAle, bhArandha jugAlIse bhAlasyapUrNa mukhavAle aura sukhapUrvaka baiThe hue mRgoMse abhinandita AgamanavAle rAtrike ArambhakI havAoM ke bahanepara, rAtake AdhA prahara mAtra vyatIta honepara bhojana kiye hue mujhe lekara hArIta saba mahAmuniyoM ke sAtha candramAke prakAzase prakAzita tapovanake eka sthAnameM vetake Asanapara baiThe hue aura kucha samIpameM rahanevAle aura kuzase pavitra mRgacarbhase bane hue paGkeko hAthameM lenevAle jAlapAda nAmake ziSyase dhIre-dhIre par3ese jhale jAte hue pitA ( jAbAli ) ke samIpa jAkara bole-he pitAjI! Azcaryajanaka vRttAntako sunane meM kautukase nyApta
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 kAdambarI pratIkSate / vyapanItazramazca kRto'yaM pttripotH| tadAvedyatAM yadanena kRtamanyasmiJjanmani kodhyamabhUdbhaviSyati ceti| evamuktaratu sa mahAmuniragrataH sthitaM mAmavalokya tAMzca sarvAnekAgrAchavaNaparAn munIn buddhvA zanaiH zanairabravIt-'zrUyatAM yadi kautUhalam / iti zrImahAkavibANabhaTTaviracitAyAM kAdambaryA kathAmukham / pratIkSAM kurute / ayaM = sannikRSTasthaH, patatripotazca =pakSizAvakazra, vyapanItazramaH-vyapanItaH ( dUrIkRtaH ) zramaH ( khedaH ) yasya saH, tAdRzaH, kRtaH-vihitaH / tat = tasmAtkAraNAt anena =patatripotena, yat, kRtaM =vihitaM, tat = vRttam, AvedyatAM=jJApyatAm / aparasmin = anyasmin, janmani% janane, ayaM = patatripotaH, kaH, abhUt = abhavat, bhaviSyati ca = bhavitA ca / evaM pUrvoktaprakAreNa, uktaH = amihitaH, saH= pUrvoktaH, mahAmuniH = maharSiH, jAbAliriti bhAvaH / agrataH = purataH, sthitam = AsInaM, mAm, avalokya = dRSTvA, tAn = pUrvoktAn, sarvAn = sakalAn, munIn = tApasAn, ekAgrAn = ananyavRttIn, zravaNaparAn = AkarNanatatparAn, buddhvA =jJAtvA, zanaiH zanaiH = mandamanda, abravIt = agAdIt / kautUhalaM = kautukaM, cet = yadi, tahItizeSaH / zrUyatAm = AkayaMtAM, mavadbhiriti shessH| iti zrIzeSarAjazarmapraNItAyAM navacandrakalA''khyAyAM kAdambarIvyAkhyAyAM kathAmukham / cittavAlI upasthita yaha samasta tapasviyoMkI sabhA maNDala bAMdhakara pratIkSA kara rahI hai| yaha pakSizAvaka zramarahita kiyA gayA hai| isalie isane jo kiyA use jJApita kiijie| dUsare (pUrva) janmameM yaha kauna thA? aura kauna hogA ?" aisA kahe gaye una mahAmuni (jAbAli ) ne Age rahe hue mujhe dekhakara aura sunaneke lie tatpara una saba muniyoMko ekAgra jAnakara dhIre-dhIre kahA-"kautuka hI to suno" / iti kthaamukh|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityaparIkSopayogI grantha _mahAkavizrIharSaviracitaM naiSadhIyacaritaM mhaakaavym| 'candrakalA saMskRta-hindIvyAkhyopetam vyAkhyAkAra:-AcArya zrIzeSarAjazarmA 'regmii:'| saMskRtake suprasiddha SaT-kAvya aura anyAnya mahAkAvyoMmeM bhI naiSadhIyacaritamahAkAvya kA sthAna sarvopari hai yaha bAta sarvajan sammata hai| sAhityazAstrake guNa, alaGkAra, rIti, rasa aura dhvani AdikI dRSTi se isakA sthAna apratima hai, isameM kucha bhI sandeha nahIM hai| isa kAvyameM alaGkAra Adike pradarzanake prasaGgameM yatra-tatra vyAkaraka aura darzana Adi zAstroMke kaI viSaya anUThe DhaGgase upasthita kiye gaye haiN| ataeva kahA bhI gayA hai-'naiSadha vidvadoSadham" / isIlie ise "zAstrakAvya" bhI kahate haiN| isa mahAkAvyake udayake anantara saMskRtake prasiddha aura prauDha mahAkAvya kirAtArjunIya tathA zizupAlavadha hataprabha ho gaye haiM, ataeva kahA bhI gayA hai-"udite naiSadhe yAnI kva mAgha: kva ca bhAraviH ?" vedAntameM khaNDanakhaNDakhAdya ke samAna yaha mahAkAvya bhI asAdhAraNa prauDha zailImeM race jAneke kAraNa atyanta durUha ho gayA hai| kavi tArkika zrIharSane svayam isa mahAkAvya ko "kavikulA'dRSTAdhvapAntha" arthAt kaviyoMse adRSTa mArgameM nirantara calAnevAlA kahA hai| isI kAraNa mahopAdhyAya mallinAthakI jIvAt aura nArAyaNapaNDitakI prakAza vyAkhyA aura anyAnya vidvAnoM ko anyAnya vyAkhyAoM kI vidyamAnatAmeM bhI yaha mahAkAvya idAnIntana chAtroMko avagAhana karane meM aura parIkSAmeM sAphalya prApta karanemeM atyanta kaThina bana gayA hai| hamane isI bAtako lakSya karake Adhunika paddhatise candrakalA vyAkhyA aura hindI anavAdase alaGkRta kara isa mahAkAvyakA prathama bhAga (1-9 sarga ) prakAzita kiyA hai| isameM mUlapATha, daNDAnvaya, vyAkhyA anuvAda aura TippaNI itane viSayoMkA samAveza kara granthako atyadhika sarala karanekA prayAsa kiyA kiyA hai| yahA~para sthala-sthala para kAvyake mUla pAThake katipaya padoMkI AlocanA. tattatpadoMkI vyAkaraNA'nusAra utpatti kozapramANa aura anya vyAkhyAoMko AlocanA bhI kI gaI hai / mallinAthajIkI "nA'mUlaM likhyate kiJcinnA'napekSitamucyate / " arthAt amUlaka aura anapekSita kucha bhI nahIM kahA jAtA hai|" isa uktiko dhyAnameM rakhakara isa vyAkhyAkI avatAraNA kI gaI hai| hama AzA karate haiM ki uttararAmacarita, prasannarAghava, mAlatImAdhava, raghuvaMza (prathama sarga), meghadUta, hitopadeza-mitralAbhaH, tarkasaMgrahaH, svapnavAsavadattA Adi granthoM para TIkA kArakI candrakalA vyAkhyAkI taraha naiSadhIyacarita mahAkAvyameM bhI prastuta candrakalAkA samucita pracAra hoga / / isake anuvAdameM bhI anAvazyaka vistArakA parihAra kA prAJjala zailIkA avalambana kiyA gayA hai| prathama sarga 5-00, 1-3 sarga 10-00 1-5 sarga 15-00, 1-6 sagaM 25-00 sAhityadarpaNaH 'zazikalA' hindI vyAkhyA sahita vyAkhyAkAra-DaoN0 satyavrata siha isakI vimarzAkhya vizada vyAkhyA dvArA viSaya kI durUha granthiyoM kA vastutaH samyaka samunmocana bana par3A hai| isameM kahIM bhI mUla kI upekSA huI pratIta nahIM hotii| Arambha meM eka sau pRSThoM kI vistRta bhUmikA hai jisameM kucha alaGkAroM para vaijJAnika zodha sambandhI dRSTikoNa, svarUpa tathA paraspara vaiSamya saMketita haiN| abhinava sNskrnn| saMpUrNa 35-00 1-6 pariccheda 22-50, 7-10 pariccheda 12-50 pustaka-prAptisthAna--caukhambA surabhAratI prakAzana, gopAlamandira lena, vArANasI