Page Text
________________
कादम्बरी कविवंशवर्णनम्
बभूव वात्स्यायनवंशसम्भवो द्विजो जगद्गीतगुणोऽग्रणीः सताम् । अनेक गुप्तार्चितपादपङ्कजः कुबेरनामांश इव स्वयम्भुवः ॥ १० ॥ उवास यस्य श्रुतिशान्तकल्मषे सदा पुरोडाशपवित्रताधरे । सरस्वती सोमकषायितोदरे समस्तशास्त्रस्मृतिबन्धुरे मुखे || ११ || ( बहु० ) । चम्पककुड्मलः = चम्पकानां कुड्मला तै: ( ष० त० ) यहाँ कुड्मल कहने से विकासोन्मुख कुड्मल लिये जाते हैं । निग्रलेपघनाः = निर्गतम् अन्तरम् यस्मिन्, ( कि० वि० ) । निरन्तरं श्लेषः ( सहसुपा० ) तेन घना ( तृ० त० ) । सुजातय: = शोभना जातयो यासु ताः ( बहु० ) । "सुमना मालती जाति:" इत्यमरः । महास्रजः = महत्यच ताः स्रजः ( क० धा० ) । उज्वलदीपकोपमैः = उज्ज्वला दीपका उपमा येषु तै: ( बहु० ) । निरन्तर श्लेषघनाः = श्लेषेण घना ( वृ० त० ), निरन्तरं श्लेषघनाः ( सुप्सुपा० ) सुजातय: = शोभना जातिर्यासां ताः ( बहु० ) । " पद्यं चतुष्पदी, तत्र जातिर्वृत्तमिति द्विधा ।" इस उक्ति से यहाँपर "जाति" शब्दसे "जाति" नामक छन्दोविशेष भी लिया जाता है । हरन्ति = "हृञ् हरणे " धातुसे लट् + झि 1 इस पद्यमें भी उपमा और अर्थापत्ति से सङ्कर अलङ्कार और वंशस्थ छन्द है ।। ९ ।।
अन्वयः - वात्स्यायनवंशसंभवो जगद्गीतगुणः सताम् अग्रणीः अनेक गुप्ताऽचितपादपङ्कजः स्वयंभुवः अंश इव कुबेरनामा द्विजो बभूव ।। १० ।।
बभूवेति । वात्स्यायनवंशसंभवः = वात्स्यायनकुलोत्पन्नः । जगद्गीतगुणः = लोकैर्गानविषयीकृतगुणः सतां = सज्जनानाम्, अग्रणीः = अग्रसरः, अनेक गुप्ताऽचितपादपङ्कजः = बहुवैश्यपूजितचरणकमलः, स्वयंभुवः = ब्रह्मणः, अंश इव = अवतार इव कुबेरनामा = कुबेराऽऽख्यः, द्विजः = ब्राह्मणः, बभूव = सञ्जातः ॥ १० ॥
६
टिप्पणी- वात्स्यायनवंशसंभवः = वात्स्यायनस्य वंश: ( ष० त० ) । वत्सस्य युवाऽपत्यं पुमान् वात्स्यायनः, वात्स्य शब्दसे " यञिञोश्र” इससे फक् प्रत्यय । वात्स्यायनवंशात् संभव: ( उत्पत्तिः ) यस्य सः व्यधि० ( बहु० ) । जगद्गीतगुणः = गीता गुणा यस्य स: ( बहु० ), जगति गीतगुणः (स० त० ) । अग्रणीः = अग्रं नयतीति, अग्र + नी + क्विप् ( उपपद ० "अग्रग्रामाभ्यां नयतेर्णो वाच्यः” इससे णत्व । अनेकगुप्ताऽचितपादपङ्कजः = अनेके च ते गुप्ता: ( क० धा० ) । " वैश्यस्य पुष्टिसंयुक्तम्” (मनु:, २ - ३२ ) इस उक्ति के अनुसार गुप्त पदसे वैश्य वर्णका बोध होता है । अनेकगुप्तैः अर्चिते ( वृ० त० ) । पादौ पङ्कजे इव ( उपमेय० क० धा० ) । अनेकगुप्ताऽचिते पादपङ्कजे यस्य सः ( बहु० ) । स्वयंभुवः = स्वयं भवतीति तस्य स्वयं + भू + क्विप् ( उपप ० ) । कुबेरनामा = कुबेरो नाम यस्य सः ( बहु० ) । द्विजः = द्विर्जायत इति, “अन्येष्वपि दृश्यते" इस सूत्रसे जन् + डः । "मातुरग्रेऽधिजननं, द्वितीयं मौञ्जिबन्धने ।” (मनु:, २ - १६९ ) इस उक्ति के अनुसार ब्राह्मण, क्षत्रिय और वैश्योंका माताके गर्भसे एक बार जन्म और मौञ्जीबन्धन ( उपनयन ) में दूसरे बार जन्म होनेसे उन्हें " द्विज" कहते हैं, प्रकृतमें 'द्विज' पदसे ब्राह्मण विवक्षित हैं । बभूव = भू + लिट् + तिप् (ल् ) । इस पद्यमें उत्प्रेक्षा अलङ्कार और वंशस्थ छन्द है ।। १० ॥
=
अन्वयः - श्रुतिशान्तकल्मषे पुरोडाशपवित्रिताऽधरे सोमकषायितोदरे समस्तशास्त्रस्मृतिबन्धुरे यस्य मुखे सरस्वती सदा उवास ।। ११ ।।
उवासेति । श्रुतिशान्तकल्मषे = वेदपाठनष्टपापे, पुरोडाशपवित्रिताऽधरे = हविर्भेदपवित्रीकृतोष्ठे । वात्स्यायन कुलमें उत्पन्न, जिनके दयादाक्षिण्य आदि गुण लोकमें गाये गये हैं, सज्जनोंमें अग्रसर, अनेक वैश्यलोग जिनके चरणकमलोंको पूजते हैं, ब्रह्माजीके अवतार के समान कुबेर नामके ब्राह्मण हुए ॥ १० ॥
वेदोंके पाठसे पापसे रहित, पुरोडाश ( हविविंशेष ) से पवित्र अधरवाले सोमलताके रससे कटु मध्यभागसे
| SR No. | 009564 |
| Book Title | Kadambari |
| Original Sutra Author | Banbhatt Mahakavi |
| Author | Sheshraj Sharma |
| Publisher | Chaukhamba Vidyabhavan |
| Publication Year | 1979 |
| Total Pages | 172 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Literature |
| File Size | 14 MB |