Page Text
________________
१३८
कादम्बरी भिश्चतुर्वेदैः सुचिरादि वेदमपरमुचितमासादितं स्थानम् । एनमासाद्य शरत्कालमिव कलिजलद-समय-कलुषिताः प्रसादमुपगताः पुनरपि जगति सरित इव सर्वविद्याः । नियतमिह सर्वात्मना कृतावस्थितिना भगवता परिभूत-कलिकाल-विलसितेन धर्मेण न स्मर्य्यते कृतयुगस्य । धरणितलमनेनाधिष्ठितमालोक्य न वहति नूनमिदानीं सप्तर्षिमण्डल-निवासाभिमानसरोवरे, "मानसं सरसि स्वान्ते," इति मेदिनी । हंसी इव = मराली इव उपमाऽलङ्कारः । रुचिरद्विजपरिवारा = रुचिराः ( सुन्दरा: ) द्विजाः ( दन्ताः, हंसीपक्षे–पक्षिणः ) परिवारा: ( परिजनाः ) यस्याः सा तादृशी सती, मुखकमलसम्पर्क = मुखम् ( वदनम् ) एव कमलं (पञ) हंसीपक्षेमुखानि इव कमलानि, तेषां सम्पर्कसुखम् (सम्बन्धानन्दम् ) अनुभवन्ती= अनुभवं कुर्वती, सततं = निरन्तरं निवसति = निवासं करोति । उपमाऽलङ्कारः ।
चतुर्मुखेति । चत्वारि (चतुःसंख्यकानि) यानि मुखकमलानि ( वदनपद्मानि) तद्वासिभिः ( तन्निवासशीलः), चतुर्वेदैः = चतुभिर्वेदैः (ऋग्यजुः-सामाऽथर्वसंज्ञकैः )। सुचिरात् = बहुकालात्, इव, उत्प्रेक्षा। इदम् = निकटस्थं, अपरम् = अन्यत्, द्वितीयमितिभावः । उचितं योग्यं, स्थानं = वासस्थानम्, आसादितं = प्राप्तम् । अत्रोत्प्रेक्षया जाबालिमुखस्य ब्रह्ममुखतुल्यत्वं तपोवनस्य पवित्रत्वं ध्वन्यत इत्यलङ्कारेण वस्तुध्वनिः ।
एनामांत । शरत्कालम् इव= शरदृतुम् इव, एनं = जाबालिमुनिम्, आसाद्य =प्राप्य, कलिजलदसमयकलुषिताः = कलि: ( चतुर्थयुगम् ) एव जलदसमयः ( मेघकाल:, वर्षतुरिति मावः ) तेन कलुषिताः ( मलिनीकृताः )। सरित्पक्षे-कलिरिव जलदसमयः “उपमानानि सामान्यवचनः" इति समासः । जगति लोके, सरित: नद्यः, इव, सर्वविद्या: = सकलालाः वेदादिविद्याः, पुनरपि = भूयोऽपि, प्रसादं निर्दोषत्वं, पठनपाठनादिव्यापारसातत्येनेति भाव:, सरित्पक्ष-प्रसादं = नर्मल्यम्, उपगता:प्राप्ताः । विद्या अष्टादश, ता यथा विष्णुपुराणे
"अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्याय एव च । धर्मशास्त्रं पुराणं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश ॥ आयुर्वेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश्चेति ते त्रयः ।
अर्थशास्त्रं चतुर्थं तु विद्या ह्यष्टादशव च ॥' इति । सरित्पक्षे शरदि अगस्त्योदये जलं प्रसन्नं भवतीति प्रसिद्धम् । पूर्णोपमाऽलङ्कारः।
नियतमिति । इह = अस्मिन् आश्रमे, सर्वात्मना = सकलयत्नेन, नियतं =निश्चितं यथा तथा, कृताऽवस्थितिना = कृता ( विहिता ) अवस्थिति: ( अवस्थानम् ) येन, तेन । परिभूतेत्यादि० परिभूतं (तिरस्कृतम् ) कलिकालस्य ( चतुर्थयुगसमयस्य ) विलसितं ( विलासः, चेष्टारूप इति भावः ) येन, तेन । भगवता % ऐश्वयंसम्पन्न । धर्मण % सुकृतेन, कृतयुगस्य = सत्ययुगस्य, सत्ययुगमिति मावः । "अधीगर्थदयेषां कर्मणि" इति कर्मणि षष्ठी। न स्मयंते =न चिन्त्यते । कलियगे सत्यपि तपोवनेऽस्मिधर्मस्य सर्वतो मावेन विलासो वर्तत इति भावः ।
घरणितलमिति । अनेन = जाबालिमुनिना, अधिष्ठितम् = आश्रितं, धरणितलं भूतलम्, आलो
के सम्पर्क सुखका निरन्तर अनुभव करती हैं। ब्रह्माजीके चार मुखरूप कमलोंमें रहनेवाले चार वेदोंने बहुत समयके अनन्तर यह दूसरा उचित स्थान पा लिया । शरत्ऋतुके समान इनको पाकर वर्षाऋतुके समान कलियुगसे कलुषित सकल विद्याओंने जैसे वर्षासे कलुषित ( मलिन ) नदियां शरतको प्राप्त कर स्वच्छता पाती है वैसे ही जगत्में निर्मलताको पा लिया है । निश्चित रूपसे इस (आश्रम ) में सब यत्नसे निवास करनेवाला और कलियुगके विलासको तिरस्कृत करनेवाला ऐश्वर्य संपन्न धर्म सत्ययुगका स्मरण नहीं करता है। इन (मुनि) से आश्रित भूतलको देखकर आकाश-मण्डल सप्तर्षियों के निवासका अभिमान नहीं करता होगा, ऐसा मालूम होता है। अहो! यह जरा
| SR No. | 009564 |
| Book Title | Kadambari |
| Original Sutra Author | Banbhatt Mahakavi |
| Author | Sheshraj Sharma |
| Publisher | Chaukhamba Vidyabhavan |
| Publication Year | 1979 |
| Total Pages | 172 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Literature |
| File Size | 14 MB |