Book Title: Bhagwati Sutra Vyakhyan Part 03 04
Author(s): Jawaharlal Aacharya
Publisher: Jawahar Vidyapith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023135/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI javAhara kiraNAvalI bhagavatI sUnna vyAkhyAna bhAga : 5-6 pravacanakAra AcAryazrI javAharalAlajI ma.sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa-30 zrI javAhara kiraNAvalI bhagavatI sUtra vyAkhyAna bhAga-5,6 pravacanakAra jhAcArya zrI javAharalAlajI ma.sA. sampAdaka paM. zrI zobhAcandra bhArilla, nyAyatIrtha prakAzaka zrI javAhara vidyApITha, bhInAsara, bIkAnera 334403 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: zrI javAhara vidyApITha, bhInAsara, bIkAnera 334403 . prakAzana saujanya : zrImatI chaganIdevI dassANI saMskaraNa : saptama : san 2006 sarvAdhikAra : zrI javAhara vidyApITha, bhInAsara mUlya : pacAsa rupaye mAtra mudraka : kalyANI prinTarsa alakha sAgara ror3a, bIkAnera dUrabhASa : 2526860 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya sAdhumArgI jaina-paramparA meM mahAn kriyoddhAraka AcAryazrI hukmIcaMdajI ma.sA. kI pATa-paramparA meM SaSTha yugapradhAna AcAryazrI javAharalAlajI ma.sA. vizva-vibhUtiyoM meM eka uccakoTi kI vibhUti the, apane yuga ke krAMtadarzI, satyaniSTha, tapopUta saMta the| unakA svatantra cintana, vairAgya se ota-prota sAdhutva, pratibhA sampanna vaktRtvazakti evaM bhaktiyoga se samanvita vyaktitva sva-para-kalyANakara thaa| ___ AcAryazrI kA cintana sArvajanika, sArvabhauma aura mAnavamAtra ke lie upAdeya thaa| unhoMne jo kucha kahA vaha tatkAla ke lie nahIM, apitu sarvakAla ke lie preraNApuMja bana gyaa| unhoMne vyakti, samAja, grAma, nagara evaM rASTra ke suvyavasthita vikAsa ke lie aneka aise tattvoM ko ujAgara kiyA jo pratyeka mAnava ke lie AkAzadIpa kI bhA~ti dizAbodhaka bana gye| AcAryazrI ke antaraMga meM mAnavatA kA sAgara laharA rahA thaa| unhoMne mAnavocita jIvanayApana kA samyak dharAtala prastuta kara kartavyabuddhi ko jAgrata karane kA samyak prayAsa apane preraNAdAyI udbodhanoM ke mAdhyama se kiyaa| Agama ke anamola rahasyoM ko sarala bhASA meM Abaddha kara jana-jana taka jinezvara devoM kI vANI ko pahuMcAne kA bhagIratha prayatna kiyaa| sAtha hI, preraNAdAyI divya mahApuruSoM evaM mahAsatiyoM ke jIvana-vRttAntoM ko subodha bhASA meM prastuta kiyaa| isa prakAra vyakti se lekara vizva taka ko apane amUlya sAhitya ke mAdhyama se sajAne-saMvArane kA kAma pUjyazrIjI ne kiyA hai| astu! Aja bhI samagra mAnavajAti unake udbodhana se lAbhAnvita ho rahI hai| isI krama meM kiraNAvalI kA yaha aMka bhagavatI sUtra vyAkhyAna pAThakoM ke lie prastuta hai| sujJa pAThaka isase samyak lAbha prApta kreNge| yugadraSTA, yugapravartaka, jyotirdhara, AcAryazrI javAharalAlajI ma.sA. kA mahAprayANa bhInAsara meM huaa| ApakI smRti ko akSuNNa rakhane aura Apake kAlajayI pravacana-sAhitya ko yuga-yuga meM jana-jana ko sulabha karAne hetu samAjabhUSaNa, karmaniSTha, Adarza samAjasevI sva. seTha campAlAlajI bAMThiyA kA cirasmaraNIya, zlAghanIya yogadAna rhaa| Apake athaka prayAsoM aura samAja ke udAra sahayoga se 888 388888888888 3888888888 860338360 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI javAhara vidyApITha, bhInAsara kI sthApanA huii| saMsthA javAhara-sAhitya ko lAgata mUlya para jana-jana ko sulabha karA rahI hai aura paNDita zobhAcandrajI bhArilla ke sampAdakatva meM seThajI ne 33 javAhara kiraNAvaliyoM kA prakAzana kara eka ullekhanIya kArya kiyA hai| bAda meM saMsthA kI svarNajayantI ke pAvana avasara para zrI bAlacandajI seThiyA va zrI khemacandajI challANI ke athaka prayAsoM se kiraNAvaliyoM kI saMkhyA bar3hAkara 53 kara dI gii| Aja yaha saiTa prAyaH bika jAne para zrI javAhara vidyApITha meM yaha nirNaya kiyA gayA ki kiraNAvaliyoM ko nayA rUpa diyA jaave| isake lie saMsthA ke sahamaMtrI zrI tolArAma botharA ne parizrama karake viSaya-anusAra kaI kiraNAvaliyoM ko eka sAtha samAhita kiyA aura punaH sabhI kiraNAvaliyoM ko 32 kiraNoM meM prakAzita karane kA nirNaya kiyA gyaa| jyotirdhara zrI javAharAcAryajI ma.sA. ke sAhitya ke pracAra-prasAra meM javAhara vidyApITha, bhInAsara kI pahala ko sArthaka aura bhArata tathA vizvavyApI banAne meM zrI a.bhA. sAdhumArgI jaina saMgha, bIkAnera kI mahatI bhUmikA rhii| saMgha ne apane rASTravyApI prabhAvI saMgaThana aura kAryakartAoM ke bala para javAhara kiraNAvaliyoM ke pracAra-prasAra aura vikraya-prabandhana meM apratima yogadAna pradAna kiyA hai| Aja saMgha ke prayAsoM se yaha jIvana-nirmANakArI sAhitya jaina-jainetara hI nahIM, apitu vizvadharohara bana cukA hai| saMgha ke isa yogadAna ke prati hama AbhArI haiN| dharmaniSTha, suzrAvikA zrImatI rAjakuMvara bAI mAlU dharmapatnI sva. DAlacandajI mAlU dvArA Arambha meM samasta javAhara-sAhitya-prakAzana ke lie 60,000 ru. eka sAtha pradAna kiye gaye the jisase pUrva meM lagabhaga sabhI kiraNAvaliyA~ unake saujanya se prakAzita kI gaI thiiN| satsAhitya-prakAzana ke lie bahinazrI kI ananya niSThA cirasmaraNIya rhegii| prastuta kiraNAvalI kA pichalA saMskaraNa zrImAn zAMtilAlajI sANDa, baiMgalora evaM zrImatI maMjUlA bena, bar3odarA ke saujanya se prakAzita kiyA gayA aura prastuta kiraNa 30 (bhagavatI sUtra vyAkhyAna bhAga 5 evaM 6) ke artha-sahayogI zrImatI chaganIdevI dassANI haiN| saMsthA sabhI artha-sahayogiyoM ke prati hArdika AbhAra vyakta karatI hai| nivedaka campAlAla DAgA adhyakSa sumatilAla bAMThiyA maMtrI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI javAharalAlajI ma.sA. jIvana - tathya janma sthAna : thAMdalA, madhyapradeza janmatithi pitA mAtA dIkSA sthAna dIkSA tithi yuvAcArya pada sthAna yuvAcArya pada tithi AcArya pada sthAna AcArya pada tithi svargavAsa sthAna svargavAsa tithi : vi.saM. 1932, kArtika zuklA caturthI zrI jIvarAjajI kavAr3a : : : limar3I (ma. pra. ) : vi.saM. 1948, mAgha zuklA dvitIyA ratalAma (ma.pra.) vi.saM. 1976, caitra kRSNA navamI : jaitAraNa (rAjasthAna) : vi.saM. 1976, ASAr3ha zuklA tRtIyA : bhInAsara (rAja.) vi.saM. 2000, ASAr3ha zuklA aSTamI : zrImatI nAthIbAI : : Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI javAharalAlajI ma. sA. 1. deza mAlavA gala gambhIra upane vIra javAhara dhIra 2. prabhu caraNoM kI naukA meM 3. tRtIyAcArya kA AzIrvAda evaM jJAnAbhyAsa prArambha 4. naI zailI 5. maiM udayapura ke lie javAharAta kI peTI bheja dUMgA 6. jodhapura kA utsAhI cAturmAsa, dayAdAna ke pracAra kA zaMkhanAda 7. janakalyANa kI gaMgA bahAte cale 8. kAmadhenu kI taraha varadAyinI bane kaoNnphreMsa 9. dharma kA AdhAra- samAja-sudhAra 10. mahattva padArtha kA nahIM, bhAvanA kA hai 11. dakSiNa pravAsa meM rASTrIya jAgaraNa kI krAMtikArI dhArA 12. vaitanika paNDitoM dvArA adhyayana prArambha 13. yuvAcArya pada mahotsava meM sahaja vinamratA ke darzana 14. ApazrI kA AcAryakAla- ajJAna-nivAraNa ke abhiyAna se Arambha 15. lohe se sonA banAne ke bAda pArasamaNi bichur3a hI jAtI hai 16. roga kA AkramaNa 17. rASTrIya vicAroM kA prabala poSaNa evaM dharma-siddhAMtoM kA nava vizleSaNa 18. thalI pradeza kI ora prasthAna tathA 'saddharmamaMDana' evaM 'anukampAvicAra' kI racanA 19. deza kI rAjadhAnI dillI meM ahiMsAtmaka svAtaMtrya-AMdolana ko sambala 20. ajamera ke jaina sAdhu sammelana meM AcAryazrI ke maulika sujhAva 21. uttarAdhikArI kA cayana-mizrI ke kuMje kI taraha banane kI sIkha 22. rUr3ha vicAroM para sacoTa prahAra aura AdhyAtmika nava-jAgRti 23. mahAtmA gAMdhI evaM saradAra paTela kA Agamana 24. kAThiyAvAr3a-pravAsa meM AcAryazrI kI prAbhAvikatA zikhara para 25. asvasthatA ke varSa, divya sahanazIlatA aura bhInAsara meM svargavAsa 26. sArA deza zoka-sAgara meM DUba gayA aura arpita hue apAra zraddhA-sumana pariziSTa saM. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI javAhara-jyotikaNa vipattiyoM ke tamisra guphAoM ke pAra jisane saMyama-sAdhanA kA rAjamArga svIkAra kiyA thaa| jJAnArjana kI atapta lAlasA ne jinake bhItara jJAna kA abhinava Aloka niraMtara abhivarddhita kiyaa| saMyamIya sAdhanA ke sAtha vaicArika krAMti kA zaMkhanAda kara jisane bhU-maNDala ko camatkRta kara diyaa| utsUtra siddhAMtoM kA unmUlana karane, Agama-sammata siddhAMtoM kI pratiSThApanA karane ke lie jisane zAstrArthoM meM vijayazrI prApta kii| parataMtra bhArata ko svataMtra banAne ke lie jisane gAMva-gAMva, nagara-nagara pAda-vihAra kara apane tejasvI pravacanoM dvArA jana-jana ke mana ko jAgRta kiyaa| zuddha khAdI ke pariveza meM khAdI abhiyAna calAkara jisane jana-mAnasa meM khAdI dhAraNa karane kI bhAvanA utpanna kara dii| alpAraMbha-mahAraMbha jaisI anekoM pecIdI samasyAoM kA jisane apanI prakhara pratibhA dvArA Agama-sammata sacoTa samAdhAna prastuta kiyaa| sthAnakavAsI samAja ke liye jisane ajamera-sammelana meM gahare ciMtana-manana ke sAtha prabhAvazAlI yojanA prastuta kii| mahAtmA gAMdhI, vinobA bhAve, lokamAnya tilaka, saradAra vallabha bhAI paTela, paM. zrI javAhara lAla neharU Adi rASTrIya netAoM ne jinake sacoTa pravacanoM kA samaya-samaya para lAbha utthaayaa| jaina va jainetara samAja jise zraddhA se apanA pUjanIya svIkAra karatA thaa| satya siddhAMtoM kI surakSA ke liye jo niDaratA evaM nirbhIkatA ke sAtha bhU-maMDala para vicaraNa karate the| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. "hukma saMgha ke AcArya" AcArya zrI hukmIcaMdajI ma.sA. - dIkSA vi.sa. 1870, svargavAsa vi.sa. 1917 jJAna-sammata kriyoddhAraka, sAdhumArgI paramparA ke Asanna upkaarii| AcArya zrI zivalAlajI ma.sA. - dIkSA vi.sa. 1891, svargavAsa vi.sa. 1933 pratibhA sampanna prakANDa vidvAna, parama tapasvI, mahAna shivpthaanuyaayii| AcArya zrI udaya sAgarajI ma.sA. - dIkSA 1918, svargavAsa vi.sa. 1954 vilakSaNa pratibhA ke dhanI, vAdI-mAna-mardaka, viraktoM ke Adarza vilkssnn| AcArya zrI cauthamalajI ma.sA. - dIkSA 1909, svargavAsa vi.sa. 1957 mahAna kriyAvAna, sAgara sama gaMbhIra, saMyama ke sazakta pAlaka, zAMta-dAMta, nirahaMkArI, nirgrnth-shiromnni| AcArya zrI zrIlAlajI ma.sA. - dIkSA 1944, svargavAsa vi.sa. 1977 surA-surendra-durjaya kAmavijetA, adbhuta smRti ke dhAraka, jIva-dayA ke praann| AcArya zrI javAharalAlajI ma.sA. - dIkSA 1947, svargavAsa vi.sa. 2000 jyotirdhara, mahAna krAMtikArI, krAMtadRSTA, yugpuruss| AcArya zrI gaNezIlAlajI ma.sA. - dIkSA 1962, svargavAsa vi.sa. 2019 zAMta krAMti ke janmadAtA, saralatA kI sajIva muurti| AcArya zrI nAnAlAlajI ma.sA. - dIkSA 1996, svargavAsa vi.sa. 2056 samatA-vibhUti, vidvaziromaNi, jinazAsana-pradyotaka, dharmapAlapratibodhaka, smiikssnn-dhyaanyogii| AcArya zrI rAmalAlajI ma.sA. - dIkSA 2031, AcArya vi.saM. 2056 se AgamajJa, taruNa tapasvI, tapomUrti, ugravihArI, sirIvAla-pratibodhaka, vyasanamukti ke prabala preraka, bAlabrahmacArI, prshaaNtmnaa| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-sahayogI paricaya zreSThIvarya samatAsAdhaka, zAsanasevI udAramAna zrImatI chaganIdevI dassANI saMskArita jIvana manuSya kA anamola dhana hai| usI anamola dhana ke khajAne ko prApta karane vAlI tathA apane pIhara aura sasurAla arthAt donoM pakSoM meM vidyamAna dhArmika aura sAmAjika kula paramparA se abhiSikta aura poSita zrImatI chaganIdevI kA janma udayarAmasara ke suprasiddha dAnavIra sva. zrI bhairoMdAnajI sipANI aura mAtu zrI dhannIdevI ke putrI ratna ke rUpa meM huaa| sipANI parivAra kI saMghaniSThA aura zAsana samarpaNA cirakAla se sarAhanIya rahI hai| zrImatI chaganIdevI ko isI gauravazAlI sipANI parivAra ke ratna sarvazrI sohanalAlajI sipANI, gokulacaMdajI aura riddhakaraNajI sipANI jaise vikhyAta bhAI tathA zrImatI mohinIdevI lUNiyA jaisI saMskAravAna bahina prApta huii| ApakA maMgala pariNaya zrI bhaMvaralAlajI dassANI suputra zrI DUMgaramalajI-ratanIdevI dassANI bIkAnera nivAsI ke sAtha huaa| dassANI parivAra bIkAnera ke dharmabjI parivAroM meM eka vareNya parivAra hai| vaMzAnugata sudhArmika dassANI parivAra ke kArya vistAra ke sAtha zrImatI chaganIdevI apane pati ke sAtha kolakAtA pdhaarii| kolakAtA ke sAmAjika, dhArmika, vyAvasAyika jIvana meM pratiSThita dassANI parivAra kI kulavadhU ke rUpa meM zrImatI chaganIdevI dAna aura samAja sevA ke kSetra meM sakala samAja kI zraddhAbhAjana bnii| zrImatI chaganIdevI gRhastha ke kartavyoM kA sucArU rUpa se pAlana karate hue bhI sAdhu-sAdhvI kI sevA meM agraNI rahatI thii| hukmasaMgha ke AcAryoM ke prati ApakI zraddhA, AsthA aura aTUTa niSThA hai| Apa cAturmAsika dharmalAbha prApta karane ko bhI sadaiva tatpara rahatI thiiN| sAmAyika, saMvara aura svAdhyAya meM nirata zrImatI chaganIdevI nitya cauvihAra, nau-dAsa sAmAyika, pratikramaNa, jamIkaMda tyAga Adi meM magana rahatI thiiN| Apane upavAsa, belA, telA, caulA, paMcaulA, aThAIyA~ aura pandraha upavAsa sahita aneka tapasyAe~ kii| svadharmI sahAyatA aura guptadAna karanA ApakA svabhAva thaa| zrImatI chaganIdevI ke dharmasahAyaka zrI bhaMvaralAlajI dassANI bhI hara mor3a para ApakA dharmamaya sahayoga karate rhe| Apake dharmaniSTha parivAra meM ApakI nanada saritA dassANI ne ratalAma meM Ayojita 25 bhAgavatI dIkSA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAroha meM samatA vibhUti sva. AcArya zrI nAneza kI nezrAya meM dIkSA grahaNa kI aura mahAsatI zrI saritA zrI jI ma.sA. ke nAma se dIkSita huii| dharmarUci dassANI parivAra ne isa dIkSA ke upalakSa meM samatA saritA sevAnidhi kI sthApanA kii| Apake parivAra meM eka devara zrI mUlacandajI-sva. zrImatI puSpAdevI aura pA~ca nanada zrImatI puSpAdevI-dhanarAjajI DAgA, zrImatI zAradA-jayacandalAlajI kocara, zrImatI zAntA-dilIpakumArajI barar3iyA, zrImatI rItA aruNakumArajI kocara hai| Apake do putra prakAzacaMdajI zrImatI mANakadevI, pradIpakumAra-zrImatI lalitAdevI tathA do putriyA~ zrImatI kAntAdevI-uttamacandajI gAdiyA, zrImatI sarojadevI-sva. zrI DAlamacandajI betAlA hai|devrjii ke putra zrI dilIpakumAra-zrImatI santoSadevI, eka putrI zrImatI maMjU-rAjendrakumArajI seThiyA hai| Apake pautra va pautravadhueM zrI vinItakumAra zrImatI priyaMkA, zrI RSabhakumAra zrImatI haMsA, yaza, dIpeza evaM eka pautrI dizA hai| dohite- zrI saMdIpa-zrImatI kavitA, kuladIpa-zrImatI svAti, saMdIpa-zrImatI sapanA, dohitI- sva. saMgItA, sonl| isa prakAra bharA-pUrA saMskAravAna parivAra hai| zrImatI chaganIdevI aMta samaya meM dharma arAdhanA karatI huI 76 varSa kI Ayu meM dinAMka 26.11.07 ko kAladharma ko prApta huii| samAjasevA ko samarpita zrI bhaMvaralAlajI dassANI cirAyu ho aura sevA karate raheM yahI mNglkaamnaa| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : ... .. 84 .. - anukrama bhagavatI sUtra vyAkhyA bhAga-5 1. zrImadbhagavatI sUtra (paMcama uddezaka) sthitisthAna avagAhanA sthAna zarIra lezyA asura kumAroM ke sthiti sthAna Adi pRthvIkAyikoM ke sthitisthAna Adi dvIndriyAdi jIva manuSya vANa vyantara zrImadbhagavatI sUtra (SaSThoddezaka) 13. lokAnta-sparzanA 14. kriyAvicAra bhagavAna aura Arya roha bhagavatI sUtra vyAkhyA bhAga-6 loka-sthiti 2. jIva -pudgala sambandha 3. snehakAya naraka ke jIvoM ke prazna utpAta aura AhAraviSayaka vigrahagati aura devacyavana garbha zAstra garbhasthiti paMcama bhAga mRgaghAtaka puruSa Adi kriyAdhikAra vIryavicAra .. 67 .. 107 15. .. 133 .. 161 177 .. .. 183 .. 186 .. 165 .. 200 .. 207 .. 240 .. 248 .. .. 265 266 276 .. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhagavatI sUtra prathama zataka paMcama uddezaka viSaya praveza cauthe uddezaka taka kA vyAkhyAna dehalI cAturmAsa meM pUrNa ho gayA thA, aba pAMcavAM uddezaka Arambha kiyA jAtA hai| AcAryoM kI kRpA se gaNadharoM kI vANI sUtroM meM likhI huI hai| paMcamakAla ke logoM ke lie yaha bar3I kalyANakAriNI hai| unakA ahobhAgya hai ki jinheM bhagavAn kI pavitra vANI sunane kA avasara prApta hotA hai| sUtra kI vANI harSa ke sAtha zravaNa karanA cAhie / cauthe uddezaka ke anta meM gautama svAmI ne prazna kiyA thA, bhagavan ! arhanta jina kevalI ko alamastu kaha sakate haiM? isa prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA thA- hAM, gautama! kaha sakate haiN| gautama svAmI ke isa prazna meM aneka rahasya chipe haiN| saMsAra me jaba bhrama phaila jAtA hai, to uttama tatva kA kucha kA kucha artha hone lagatA hai / artha kI isa viparItatA ke kAraNa vAtAvaraNa meM gaMdagI phailane lagatI hai / gautama svAmI ne saMsAra ko gaMdagI se bacAne ke uddezya se yaha prazna kiyA thA / uttama tatva ke artha meM viparyAsa hone kA kAraNa yaha hai ki kucha loga jJAna yA yoga kI siddhi ho jAne para mana kI bAta yA sImita bhUta, bhaviSya kI bAta batalAne lagate haiN| loga zraddhA aura ajJatA ke kAraNa unheM pUrNa puruSa mAna lete haiN| isa prakAra se bane hue pUrNa puruSa kI do-cAra acchI bAtoM ke sAtha kaI kharAba bAteM bhI nibha jAtI hai| natIjA yaha hotA hai ki anAdarza puruSa Adarza mAnA jAne lagatA hai / apUrNa puruSa ko pUrNa mAna baiThanA pUrNa puruSa kI avajJA karanA hai| gautama svAmI ke isa prazna dvArA yogiyoM ko sAvadhAna kiyA gayA hai ki tumhArI zakti cAhe kitanI hI kyoM na ho? apane Apako apUrNa hI samajho - 'alamastu' mata mAno / isake sAtha hI saMsAra ke logoM ko bhI yaha bhagavatI sUtra vyAkhyAna T 1 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA dI gaI hai ki tumhAre mana kI jarAsI bAta pUrI ho jAne ke kAraNa tuma una sAdhaka yogiyoM kI mithyA prazaMsA karake unakI unnati mata roko| unheM avanati ke gaDDhe meM na ddaalo| ___ aba yaha prazna upasthita hotA hai ki saMsAra meM pUrNa puruSa kise mAnA jA sakatA hai? isakA uttara yaha hai ki jisane anAdikAlIna rAga-dveSa Adi samasta Atmika vikAroM para pUrNa vijaya prApta kara lI hai, jisakA jJAna pUrNatA kI parAkASThA para pahuMca gayA hai jisase koI bAta chipI nahIM hai| isa prakAra jo jina, arhanta aura kevalI ho, ve hI pUrNa puruSa haiN| cAra jJAna ke dhanI aura anupama buddhi ke akSaya bhaMDAra gautama svAmI pUrNa puruSa-'alamastu' kI vyAkhyA na jAnate hoM- yaha saMbhava nhiiN| lekina unhoMne saMsAra kA bhrama miTAne ke liye apane mukha se na kahakara, vizeSa zraddhA evaM pratIti utpanna karane ke lie bhagavAn ke mukhAravinda se kahalAyA hai| svayaM jAnate hue bhI mahApuruSa se kahalAne kI bar3I acchI dalAlI gautama svAmI ne kI hai| ___bhagavAn ke mukha se kahalAne meM eka sUcanA aura bhI hai| tuccha buddhi manuSya apane mana meM socate haiM ki kisI bAta kA nirNaya agara dUsare mahApuruSa se karAUMgA to merI laghutA prakaTa hogii| loga samajheMge inheM itanA bhI nahIM aataa| magara gautama svAmI meM yaha nirbalatA nahIM thii| unameM aisA vicAra hotA to unake hRdaya se gurubhakti calI jaatii| isake sAtha hI bhagavAn se nirNaya na karAne para ora svayaM hI nirNaya kara lene para vaha pada bhI cakkara meM par3a jaataa| jisa para vaha pahuMcanA cAhate the| vaha kevalI pada rAga-dveSa naSTa karane para hI mila sakatA hai| rAga-dveSa naSTa karane ke lie gautama svAmI ne apane Apako laghu banAne kA mArga pasaMda kiyaa| para kara meru samAna, Apa rahe raja kaNa jisaa| te mAnava dhana jANa, mRtyuloka meM raajiyaa|| sacamuca aise mahApuruSa hI dhanya haiN| ahaMkArI ThokareM khAte haiN| ahaMkAriyoM ko zubhagati prApta nahIM hotii| bhArI patthara sira para nahIM car3hatA, lekina vahI patthara jaba raja-kaNa bana jAtA hai taba rAjA ke bhI sira para car3ha jAtA hai| gautama svAmI ne isa prazna kA nirNaya bhagavAna se karavA kara yaha zikSA dI hai ki agara Upara car3hanA hai to choTe bano, patthara ke samAna bhArI ahaMkArI mata bno| jisa dina tumhAre bhItara saccI laghutA A jAyagI, usa dina tuma trailokya ke bhI pUjya bana jaaoge| 2 zrI javAhara kiraNAvalI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama jaise to gautama svAmI ke raja-kaNa ke samAna bhI nahIM haiM, phira kisa bUte para hama abhimAna kara sakate haiM? hamAre pAsa aisA kauna-sA vizeSa vaibhava hai, jisa para hama abhimAna kara sakeM ? itane jJAnavAn gautama svAmI ne bhI abhimAna nahIM kiyA, yaha vicAra kara abhimAna kA tyAga kro| aba bhagavatI sUtra ke prathama zataka ke pAMcave uddezaka kA vyAkhyAna AraMbha hotA hai| pratyeka uddezaka kI taraha isa uddezaka ke prAraMbha meM bhI pUrvavat upodghAta kiyA gayA hai / arthAt vaha samaya, vaha kAla, vahI rAjagRha nagara, guNazIla udyAna, Adi batalAyA gayA hai / pratyeka uddezaka meM isa prakAra kA upodghAta samaya sthAna Adi batalAne ke uddezya se kiyA gayA hai| I narakA vAsa prazna - kai NaM bhaMte! puDhavIo paNNattAo? uttara - goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo, taMjahA - rayaNappabhA jAva tamatamA / prazna- imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe kati nirayAvAsa sayasahassA paNNattA? uttara - goyamA ! tIsaM nirayAvAsa sayasahassA paNNattA / gAhA: tIsA ya paNNavIsAM paNNarasa daseva yA sayasahassA / tiNNegaM paMcUNaM paMceva aNuttarA nirayA / / prazna - - kevaiyA NaM bhaMte! asurakumArAvAsa sayasahassA pavaNNattA? uttara- evaM: causaTThI asurANaM caurAsII ya hoi nAgANaM / bAvattaraM suvaNNANaM vAukumArANa chaNNauI / / dIva - disA - udahINaM vijjukumAriMda-thaNiyamaggINaM / chaNhaM pi juyalayANaM, chAvattarimo sayasahassA / / prazna - kevaiyA NaM bhaMte! puDhavikkAiyA vAsa sayasahassA paNNattA? uttara-goyamA! asaMkhejjA puDhavikkAiyAvAsa sayasahassA paNNattA, jAva-asaMkhijjA joisie vimANA vAsa sayasahassA paNNattA / prazna - sohamme NaM bhaMte! kappe kevaIyA vimANAvAsA paNNattA? uttara - goyamA ! battIsaM vimANAvAsa sayasahassA paNNattA / evaMbattIsa - dvAbIsA bArasa- aTTha- cauro sayasahassA / paNNA - cattAlIsA chacca sahassA sahassAre / / ANaya-pANayakappe cattAri sayA''raNaccue tiNNI / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 3 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satta vimANasayAiM causu vi eesu kppesu|| ekkArasuttaraM heTThimesu sattuttaraM sayaM ca mjjhme| sayamegaM uvarimae, paMceva aNuttara vimaannaa|| saMskRta-chAyA prazna-kati bhagavan pRthivyaH prajJaptAH? uttara-gautama! sapta pRthivyaH prajJaptAH tadyathA-ratnaprabhA yAvat tmstmaa| prazna-asyAM bhagavan! ratnaprabhAyAM pRthivyAM kati nirayA''vAsa zatasahasrANi prajJaptAni? uttara-gautama! triMzad nirayA''vAsa zatasahasrANi prjnyptaani| gAthA : triMzacca paMcaviMzatiH paMcadaza dazaiva ca zatasahasrANi / trINi eka paMcAnaM paMca evAnuttarA niryaa| prazna-kiyanti bhagavan! asura kumArAvAsa zatasahasrANi prajJaptAni? uttara-evaM :catuH SaSThiH asurANAM caturazItizca bhavati naagaanaam| dvAsaptatiH suvarNAnAM vAyu kumArANAM ssnnnnvtiH|| dvIpa-dig-udadhInAM vighutkumArendra stnitaa'gniinaam| SaNNAmapi yugalakAnAM, SaTsaptatiH shtshsraanni|| prazna-kiyanti bhagavan! pRthivIkAyikAvAsa zatasahasrANi prajJaptAni? uttara-gautama! asaMkhyati pRthivIkAyikAvAsa zatasahasrANi prjnyptaani| yAvad asaMkhyeyAni jyotiSika vimAnAvAsa zatasahasrANi prjnyptaani| prazna-saudharme bhagavana! kalpe kiyanto vimAnAvAsa prajJaptAH? uttara-gautama! dvAtriMzad vimAnAvAsA zatasahasrANi prjnyptaani| evaM : dvAtriMzad-aSTaviMzatirvAdazASTa-catvAri shtshsraanni| paMcAzat-catvAriMzat SaT ca sahasrANi shsraare|| Anata prANatakalpe catvAri zatAni AraNAcyute triinni| saptavimAna zatAni catuSvapi eteSu kalpeSu / / 4 zrI javAhara kiraNAvalI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazottara yaadhastaneSu saptottaraM zataM ca mdhymke| zatamekaM uparitane paMca, evaM anuttara vimAnAni / / prazna-bhagavan! kitanI pRthviyAM kahI haiM? uttara-he gautama! sAta pRthviyAM kahI haiN| vaha isa prakAra hai-ratnaprabhA yAvat tmstmaaprbhaa| prazna-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM kitane lAkha nirayAvAsa-nArakoM ke rahane ke sthAna kahe haiM? uttara-gautama! tIsa lAkha nirayAvAsa kahe haiN| saba pRthviyoM meM nirayAvAsoM kI saMkhyA batalAne vAlI gAthA isa prakAra hai-pahalI pRthvI meM tIsa lAkha, dUsarI meM paccIsa lAkha, tIsarI meM pandraha lAkha, cauthI meM dasa lAkha, pAMcavIM meM tIna lAkha, chaThI meM pAMca kama eka lAkha aura sAtavIM meM sirpha pAMca nirayAvAsa kahe gaye haiN| prazna-bhagavan! asura kumAroM ke kitane lAkha AvAsa haiM? uttara-gautama! isa prakAra haiM-asura kumAroM ke causaTha lAkha AvAsa kahe haiN| isI prakAra nAgakumAroM ke caurAsI lAkha, suvarNakumAroM ke bahattara lAkha, vAyukumAroM ke chayAnave lAkha tathA dvIpakumAra, dikkumAra, udadhikumAra -vidyutakumArendra, stanita kumAra aura agnikumAra, ina chaha yugalakoM ke chiyattara lAkha AvAsa kahe haiN| prazna-bhagavan! pRthvIkAyikoM ke kitane lAkha AvAsa kahe haiM? uttara-gautama! pRthvIkAyikoM ke asaMkhyAta lAkha AvAsa kahe haiM aura isI prakAra yAvat-jyotiSka devoM ke asaMkhyAta lAkha vimAnAvAsa kahe haiN| prazna-bhagavan! saudharma kalpa meM kitane vimAnAvAsa kahe haiM? uttara-gautama! vahAM battIsa lAkha vimAnAvAsa kahe haiN| isa prakAra : anukrama se battIsa lAkha, aTThAIsa lAkha, bAraha lAkha, ATha lAkha, cAra lAkha, pacAsa hajAra, cAlIsa hajAra vimAnAvAsa jAnane caahie| chaha hajAra vimAnAvAsa sahasrAra devaloka meM haiN| Anata aura prANata kalpa meM cAra sau, AraNa aura acyuta meM tIna sau, ina cAroM meM mila kara sAta sau vimAna hai| eka sau gyAraha vimAnAvAsa adhastana (nicale graiveyaka) meM, eka sau sAta bIca ke meM, aura eka sau Upara ke graiveyaka meM haiN| anuttara vimAna pAMca hI haiN| vyAkhyAna zrI gautama svAmI ne bhagavAn mahAvIra se prazna kiyA-prabho! Apane apane jJAna meM dekhakara kitanI pRthviyAM kahI haiN| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 5 30200000 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthe uddezaka ke anta meM sarvajJa saMbaMdhI praznottara the aura usake pazcAt pAMcave uddezaka kI Adi meM naraka-pRthvI saMbaMdhI prazna kiyA gayA hai| yahAM yaha dekhanA cAhie ki sarvajJa sambandhI praznottara ke sAtha naraka-pRthvI ke praznottara meM kyA kucha saMbaMdha hai? UparI dRSTi se dekhA jAya to sarvajJa viSayaka praznottara evaM pRthvI saMbaMdhI praznottara paraspara asaMbaddha se pratIta ho rahe haiN| isa viSaya meM TIkAkAra kA kathana hai ki yaha donoM praznottara asaMbaddha nahIM haiM kintu prastuta pRthvI saMbaMdhI prazna sarvajJa viSayaka praznottara se saMbaMdha rakhatA hai| vaha saMbaMdha yaha hai ki sarvajJa pRthvI para hI hote haiM athavA pRthvIkAya rUpa gati se nikala kara manuSyabhava pAkara hI arhanta-sarvajJa hote haiN| ataeva sarvajJa aura pRthvI kA saMbaMdha hai| ___ 'jananI janmabhUmizca svargAdapi griiysii| arthAt-jananI aura janmabhUmi svarga se bhI adhika bar3hakara haiN| jisane janmabhUmi ke mahatva para vicAra kiyA hai, vaha isa bAta ko avazya hI svIkAra karegA ki arhanta bhI isI bhUmi para hote haiN| saMsAra meM binA pagar3I ke, binA jUte ke aura binA kapar3e ke kAma cala sakatA hai| isake abhAva meM koI kAma nahIM ruktaa| sAdhu na pagar3I bAMdhate haiM aura na jUte hI pahanate haiN| kaI jinakalpI mahAtmA kapar3e bhI nahIM phnte| isa prakAra inake abhAva meM kAma calate to dekhA jAtA hai lekina kyA koI aisA bhI hai jo pRthvI kI sahAyatA ke binA-pRthvI kA Azraya liye binA rahatA ho ? 'nhiiN|' phira pagar3I kI to lAja rakhate ho, pagar3I kI pratiSThA banAye rakhane kI cintA karate ho magara isa pRthvI kI bhI lAja rakkhoge yA nahIM? jisa pagar3I ke binA kAma cala sakatA hai usakI lAja rakhane kI to cintA karate ho lekina jisa pRthvI para svayaM rahate ho aura jisa pRthvI para 'jina' bhI rahate haiM, usakI lAja rakhane kI cintA kyoM nahIM karate? gautama svAmI ne cauthe uddezya ke anta meM Adheya kA prazna kiyA thA isa pAMcave uddezaka ke AraMbha meM AdhAra kA prazna kiyA hai| bahuta se loga AdhAra kA mahatva hI nahIM smjhte| kaI jainadharmI bhI kahate haiM ki yaha to pRthvIkAya kA jIvana hai, isameM kyA dharA hai? lekina agara pRthvIkAya meM kucha na hotA to gautama svAmI bhagavAn se prazna hI kyoM karate? yaha pRthvI AdhAra hai aura isa para rahane vAle Adheya haiN| bhagavAn ne zAstra meM kahA hai-'pAr3havaM zarIraM / ' arthAt yaha zarIra pArthiva hai-pRthvI se paidA hone vAlA hai| 6 zrI javAhara kiraNAvalI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka prazna para vicAra kIjie Apa apanI mAM ke beTe haiM yA pRthvI ke? mAM aura pRthvI meM kauna bar3I hai ? zAstra meM zarIra ko pArthiva kahA hai| isa kathana dvArA mAtA kA upakAra bhulAyA nahIM hai kintu bar3hAyA hai kyoMki mAM kA zarIra bhI pRthvI se hI banA huA hai| zarIra meM Ane vAlA eka-eka zvAsa bhI pRthvI kA hI hai| mAtA ko na bhUlanA to guNa hai hI lekina pRthvI ko bhUla jAnA kRtaghnatA hai| mAtA bAlaka ko nau mAsa taka apane peTa meM rakhatI hai lekina Akhira vaha peTa se rakhakara bhI rahatI to pRthvI para hI hai| isake atirikta janma dekara pRthvI para hI rakhatI hai| vijJAna kA kathana hai ki yadi manuSya niyamita jIvana bitAve to vaha eka sau varSa taka jIvita raha sakatA hai| eka dIpaka meM jo tela bharA hai, use eka hI battI dvArA jalAne para rAta bhara prakAza de sakatA hai| agara usameM cAra battiyAM jalAdI jAeM to vaha tela rAta bhara kaise prakAza de sakatA hai? isI prakAra aniyamita jIvana pUrNAyu kaise prApta kara sakatA hai? Ajakala logoM kA khAnApInA aura rahana-sahana itanA bhaddA ho rahA hai ki unakA jIvana niHsatva ho rahA hai| jina gharoM meM ve rahate haiM vahAM itanI gaMdagI rahatI hai ki kucha kahA nahIM jA sktaa| aisA jIvana bhI koI jIvana hai? agara nagaroM meM vistRta sthAna nahIM hai to kama se kama nagara nivAsiyoM ko cAhie ki ve grAmINoM ke rahana-sahana ko uttama to maaneN| lekina ve ulaTe unakI niMdA karate haiN| nagara meM rahane vAloM kA pAlana-poSaNa grAmINa hI karate haiN| grAmINoM ke yahAM se hI nagara meM rahane vAloM kI haveliyoM meM anna AtA hai| phira bhI nagara vAle jhUThA abhimAna karake grAmINoM kI nindA karate haiN| nagara kI haveliyAM grAmINoM kI jhoMpar3iyoM se hI banI haiN| havelI banAne ke lie jhoMpar3iyoM vAloM ne hI sira se paira taka pasInA bahAyA hai| kyA koI jhoMpar3I aisI bhI hai jo garIba jhauMpar3I vAloM ke parizrama ke binA hI bana gaI ho! jhoMpar3oM meM havelI vAloM ne kAma nahIM kiyA lekina havelI meM jhopar3oM vAloM ne kAma kiyA hai| aisA hote hue bhI havelI vAle, ahaMkAra karake grAmINoM kI nindA kaise karate haiM? ahaMkAra ke vaza hokara agara gAya ko bhI mAM na mAno, usakA bUMda-bUMda dUdha lekara use bhI kasAI ke supurda kara do to vaha becArI kyA kaha sakatI hai? lekina aise kRtyoM se kyA tuma manuSya hI bane rahoge? isalie hamArA zarIra pRthvI se banA hai yaha samajhakara pRthvI se prema kro| musalamAna bhI kahate haiM ki bAbA Adama kA zarIra miTTI se banA huA thaa| vaha to bAbA Adama kA hI zarIra miTTI se banA batalAte haiM lekina hama loga to yaha zarIra mAtra miTTI ke bane hue mAnate haiN| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 7 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka meM anna, jala, vastra Adi sabhI jIvanopayogI vastueM pRthvI kI sahAyatA se hI prApta hotI haiN| lokottara meM sAmAyika pauSadha sAdhutA, zrAvakapana, Atmika siddhi, yogasiddhi Adi pRthvI para hI hotI haiN| Apa loga barAbara hisAba lagA kara pRthvI ke upakAra kA vicAra kiijie| rAte rauja vicAro Aja kamAyA zuM ahIM re| sUtA mana mahIM re| raate.| khovo pIvo prabhue dI-- te sATe maiM zuM zuM kI e khAto saravara kIdhI che ke nahIM re| raate.| Apane kabhI pichalI rAta meM yaha bhI vicAra kiyA hai ki hamane isa saMsAra meM kyA kiyA? kamAI jyAdA yA kharca jyAdA kiyaa| yaha hisAba Apane zAyada hI lagAyA ho| alabattA paisoM kA hisAba Apane jarUra kiyA hogaa| lekina paisoM kA hisAba karate samaya kabhI yaha bhI socA hai ki hamane vetana ke rUpa meM prajA kA itanA paisA liyA hai to usake badale prajA kA kyA kAma kiyA hai? jisa prakAra dukAnadAra apane paise kA hisAba milA letA hai usI prakAra apanA hisAba Apa bhI dekho| isa saMsAra meM janma grahaNa karake isa pRthvI kA diyA khAyA hai to isake badale meM usakA kyA upakAra kiyA hai ? ukta kavitA meM kahA hai ki khAnA-pInA bhagavAna ne diyA hai, to kyA yaha kathana ThIka hai? Apa kaheMge yaha kisI ajaina kI banAI huI kavitA hai| vAstava meM yahI bAta hai| lekina usameM jo yaha bAta mukhya rUpa se batalAI gaI hai usakI ora hI dhyAna denA caahie| isake atirikta eka bAta yaha bhI hai ki nimitta ko bhI kartA mAnA jAtA hai aura isa prakAra vyavahAra kiyA jAtA hai| sUrya bhakta kahatA hai ki maiMne jo kamAI kI hai vaha sUrya ke hI pratApa se| yaha sUrya ke prati usakI bhakti kA hI dyotaka hai| agara koI yaha kahe ki sUrya hI detA hai to phira hameM kyoM nahIM detA? to yaha kathana nimitta aura upAdAna ko na samajhane ke kAraNa hai| sUrya bhakta kA yaha kathana ki maiMne sUrya ke pratApa se kamAI kI, nimitta kI apekSA se hI mAnA jA sakatA hai, kyoMki agara sUrya kA prakAza na hotA to yaha kamAI kaise kara pAtA! hAM, sUrya kA prakAza hone para bhI milA hai udyoga aura lAbhAntarAya karma ke kSayopazama se bhii| lekina prakAza dene vAle kA upakAra to na bhUlanA caahie| dasa bola kI yogavAI (prApti) dharma ke pratApa se hotI hI hai! phira bhI loga isa bAta ko bhUla jAte haiN| 8 zrI javAhara kiraNAvalI . Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi ne isa kavitA meM vizeSataH khAne pIne kA ullekha isalie kiyA hai ki yaha sRSTi annamaya hai| thor3I dera bhUkhe rahakara dekho to patA calegA ki anna meM kyA zakti hai? jinheM khAne kI adhikatA se ajIrNa ho rahA hai ve anna kI zakti evaM mahimA kyA jAneM? unheM kyA patA anna meM kaisI bijalI hai? jaba tapasyA kareM taba anna aura usake dAna kA mahatva jAna pdd'e| ___ musalamAnoM kI hAtimatAI pustaka meM likhA hai ki hAtima bar3A sakhI huA hai| vaha duSkAla ke samaya meM peTa bharakara anna nahIM khAtA thaa| koI usase pUchatA ki Apake ghara meM duSkAla kA prabhAva nahIM hai, phira Apa peTa bhara kara anna kyoM nahIM khAte? taba vaha uttara detA-agara hama apanA peTa bhara leMge taba garIboM kI cintA na hogii| garIboM kI bhUkha kI vyathA kA anumAna lagAnA saMbhava nahIM rhegaa| tAtparya yaha hai ki anna kA mahatva tapa karane se, bhUkhe rahane se hI mAlUma hotA hai| isI prakAra pratyeka vastu kI mahattA usake abhAva meM hI bhalIbhAMti anubhava kI jA sakatI hai| Apa loga tapa karate haiM lekina pAraNA karate samaya kyA yaha bhI socate haiM ki yaha anna hamane kyoM tyAgA thA? krodha, lobha Adi ke kAraNa, anna tyAgakara koI saMthArA hI kyoM na kara le to bhI bhagavAna ne use virAdhaka kahA hai| ArAdhaka nahIM khaa| isalie tapasyA meM krodhAdi ke kAraNa anna nahIM tyAgA jAtA kintu dayA ke lie tyAgA jAtA hai| dayA ke lie aura sAtha hI nirjarA ke hetu| tapa karake pAraNe ke samaya yaha vicAranA ucita hai ki aba maiM anna se apanA hI peTa na bharUM kintu dUsaroM ko bhI dAna duuN| agara supAtra-dAna kA avasara mila jAya jaba to kahanA hI kyA hai| kyoMki supAtra binA bulAye to Ate haiM magara bulAne para nahIM aate| dAna ke prati prema ho to hRdaya meM yaha vicAra hogA hI ki koI supAtra A jAya to merA kalyANa ho jAya, yA koI anna ke binA dukhI to nahIM ho rahA hai| jo loga atithisatkAra ke binA khAte haiM, unake viSaya meM kahA gayA hai - tairdattAnapradAyaibhyo yo bhuGkte stena evaM sH| muMjate te tvaghaM pApA ye pacantyAtmakAraNAt / / zrIkRSNa kahate haiM ki jo kevala indriyoM ke lie hI khAtA pItA hai vaha pApa kA khAtA hai aura usakA jInA vRthA hai| jisane diyA hai, usakI saMbhAla kiye binA khAnA corI kA khAnA hai| kaI loga tapa karate haiM magara ajJAna ke kAraNa krodha kiyA karate haiN| unheM yaha vicAra nahIM hotA ki maiMne dayA ke lie tapa kiyA hai aura aba krodha - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 6 00000000000 40000000000 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karake kisI kA AtmA dukhAuMgA to dayA kahAM rahegI? yahAM yaha kahA jA sakatA hai ki tapa saMvara aura nirjarA ke lie kahA gayA hai, phira yahA~ dayA ke lie kyoM kahate haiM? isakA uttara yaha hai ki saMvara aura nirjarA bhI vastutaH svadayA hI hai / ataeva dayA ke lie tapasyA karanA asaMgata nahIM hai| I loga ghara meM mAla hone para kivAr3a khule nahIM rkhte| hAM ghara meM kucha na ho to bhale hI rakhate haiN| isa prakAra tapa rUpI dhana ko krodha rUpI cora na curA le jAve, isake lie kSamA aura zAnti rUpI kivAr3a sadA banda rakkho / nindA evaM krodha Adi se tapa kA mahatva ghaTa jAtA hai| karor3oM varSoM kA tapa bhI krodha kI Aga meM bhasmIbhUta ho jAtA hai| isalie tapa ko karuNA, dayA aura kSamA kI peTI meM baMda rakkho / aisA karane para abhUtapUrva aura adbhuta AnaMda prApta hogaa| jaise vAyu ke binA agni prajvalita nahIM hotI kintu bujha jAtI hai isI prakAra binA kSamA ke tapa bhI nahIM tthhrtaa| aba mUla bAta para aaie| pRthvI kA upakAra saba para hai| kyA jaina aura kyA vaiSNava-sabhI eka svara se yaha bAta svIkAra karate haiM / yaha pRthvI mAtA hai| mAtA ko naMgI karane ke lie agara kapar3e khIMce jAeM to yaha dekha kara kisakA hRdaya dukhI na hogA? mAtA ke kapar3e utAra kara putra ko pahanane ke lie diye jAveM to kauna putra unheM pahananA pasaMda karegA? isI prakAra jisa Arya deza kA khAte-pIte ho usa Arya deza ko anArya banAte jAte ho use dina-dina naMgA karate jAte ho, usakI bhI kucha phikra hai ? Aja Apa cAhe isakI pukAra na suneM magara koI na koI to sunegA hI / vilAyata se Ate hue aMgreja se koI pagar3I bAMdhane ke lie kahe to vaha kadApi pagar3I nahIM baaNdhegaa| vaha kahegA- hama yahAM apanI mAtA kA gaurava ghaTAne nahIM Aye haiM - gaurava bar3hAne Aye haiN| lekina aneka hindustAnI apanI mAtRbhUmi meM rahate hue bhI sAhaba sarIkhA Topa lagAte haiM aura aMgrejI pozAka pahanakara mAtRbhUmi kA gaurava ghaTAte haiM / 1 pRthvI kA saMbaMdha arhanta se hai / isalie gautama svAmI ne pRthvI ke viSaya meM prazna kiyA hai| mahApuruSa isa pRthvI para hI janme haiN| jisa pRthvI para hama haiM, usa para bar3e-bar3e avatAra ho gaye haiN| yaha bAta nahIM hai ki ve pUrvapuruSa isa saMsAra meM janma lene se pUrva kisI eka hI jagaha rahate hoM aura phira saMsAra meM janma dhAraNa karake ucca gati prApta karate hoM / anya loga apane avatAroM evaM mahApuruSoM ke viSaya meM isI prakAra kI bAta kahate haiM lekina jainadharma aisA nahIM khtaa| jaina dharma yaha bAta nahIM mAnatA ki koI bhI zuddha AtmA apane sthAna zrI javAhara kiraNAvalI 10 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se Akara isa saMsAra meM janma letA hai| agara zuddha buddhi se vicAra kiyA jAya to aisA kathana ThIka bhI nahIM jNctaa| aisA mAnane se mukti kA bhI abhAva ho jAtA hai| kyoMki zuddhAtmA mukta hI hote haiM aura mukta puruSoM ko janma - dhAraNa karane se mukti se vaMcita honA pdd'egaa| phira mukti to saMsAra kI gatiyoM meM se hI eka gati ho jAyagI / yadgatvA na nivartante taddhAma paramaM mama / gItA meM kahA hai-jahAM pahuMcakara phira nahIM lauTate vahI mokSa kahalAtA hai / vahI utkRSTa sthAna merA - AtmA kA hai / aba yaha prazna upasthita kiyA jA sakatA hai ki arhanta kahAM se Ate haiM ? isake uttara meM jainadharma kahatA hai ki arhanta pRthvIkAya se bhI utpanna hote haiN| kisI samaya arhanta kI AtmA pRthvIkAya ke jIvoM me thA lekina pRthvIkAya kI yoni se nikala kara manuSya paryAya dhAraNa karake ve manuSya hue aura viziSTa sAdhanA dvArA Atmika malInatA dUra karake, pUrNa jJAna pAkara ve pUrNa puruSa hue| tAtparya yaha hai ki pUrNa puruSa pRthvIkAya ke jIvoM meM se bhI nikala kara Ate haiN| bahuta se zanaiH zanaiH vikAsa mAnane vAle loga kahate haiM ki vikAsa dhIre-dhIre hotA hai, ekadama nahIM hotA / ataeva yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki pRthvIkAya se nikalate hI koI jIva manuSya ho jAtA hai? Aja kala ke vijJAna ko dRSTi meM rakhane se yaha bAta ThIka pratIta hotI hai, magara AtmA jaise sUkSmatama padArtha ke lie dhIme-dhIme vikAsa kA yaha niyama lAgU nahIM ho sktaa| yaha to sthUla padArthoM se hI saMbaMdha rakhane vAlA niyama ho sakatA hai| mahApuruSoM ne pRthvIkAya meM bhI jIva dekhe haiN| pahale bahuta se loga vanaspati meM bhI jIva mAnane meM hicakicAte the lekina prasiddha vaijJAnika jagadIzacandra bosa ne yaha siddha kara dikhAyA ki vanaspati meM bhI jIva haiM / jagadIzacandra bosa ne vijJAna kI sahAyatA se vanaspati meM jIva siddha kiye haiM lekina prAcIna mahApuruSoM ne Adhunika vijJAna kI sahAyatA ke binA hI pRthvIkAya aura vanaspati Adi meM jIva kA astitva prakaTa kiyA hai| unakA yaha kArya hI unakI pUrNatA kA paricAyaka hai / - jina mahApuruSoM ne pRthvIkAya meM jIva dekhe haiM unhoMne yaha bhI dekhA hai ki jIva pRthvIkAya se nikala kara manuSya bhI hotA hai aura pUrNa puruSa bhI hotA hai| aisI dazA meM hama Aja ke vijJAna kI mAneM yA una mahApuruSoM ke pratyakSa, pUrNa aura abhrAMta jJAna ko mAneM? Aja ke vaijJAnika vijJAna cAhe jAnate bhagavatI sUtra vyAkhyAna 11 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoM lekina unakA hRdaya to kAma-krodha-yukta hI hai| isake atirikta bar3e se bar3A vaijJAnika bhI jar3a prakRti ke sampUrNa rahasyoM ko nahIM jaantaa| jar3a prakRti ko jAnane meM bhI abhI use na mAlUma kitanA samaya lgegaa| aura kauna kaha sakatA hai ki vaha kabhI pAyegA yA hamezA hI usake lie jAnanA zeSa rahegA / jaba jar3a prakRti kI yaha bAta hai to sUkSmatama AtmA to bar3I dUra kI bAta hai / yaha yaMtroM kI pakar3a meM nahIM AtI, dUrabIna se bhI vaha dUra hI rahatI hai| isalie lAkha prayatna karake bhI vaijJAnika apane yaMtroM kI sahAyatA se AtmA ko pratyakSa nahIM kara sakatA / AtmA ke pratyakSa ke lie to yaMtroM ko tor3a phor3a kara pheMka denA hogA aura deha meM rahate hue bhI dehAtIta dazA prApta karanI hogI tabhI AtmA kA ujjvala prakAza AvirbhUta hogA aura usI prakAza meM AtmA sAkSAtkAra ho skegaa| isa prakAra AtmA sAkSAtkAra karane vAlA mahAn vaijJAnika hI hamArA patha pradarzaka ho sakatA hai| hameM Atmonnati karanI hai| eka mAtra Atma-vikAsa hI hamAre jIvana kA parama aura carama dhyeya hai| kAma-krodha vAloM kI bAta hamAre uddezya kI pUrti meM sahAyaka nahIM ho sakatI / Adhunika vijJAna se bhogopabhoga meM vRddhi bhale hI ho jAya lekina Atmonnati nahIM ho sakatI / ataeva sarvajJoM kI kahI bAta meM sandeha karane kA koI kAraNa nahIM hai ki pRthvIkAya se nikala kara jIva manuSya hotA aura pUrNatA prApta karatA hai| apanI pichalI pIr3hI se svAbhAvika prema hotA hai| bhATa se apane pUrvajoM kI nAmAvalI aura gauravagAthA sunakara kisakA hRdaya harSa se nahIM nAcane lagatA? yaha saMsAra kA niyama hai aisI avasthA meM jina pRthvIkAya ke jIvoM arhanta nikale haiM, una pRthvIkAya ke jIvoM para kitanA prema honA cAhie? TIkAkAra kahate haiM - maiMne apanI tarapha se to yaha sAkSI dI hI hai ki pRthvI kA aura pUrNa puruSa kA saMbaMdha hai, ataeva isa pAMcaveM uddezaka meM pRthvI kA varNana kiyA hai lekina eka sAkSI zAstra kI bhI hai| pahale zataka ke AraMbha meM jo saMgraha gAthA kahI gaI hai, usameM yaha ullekha kiyA gayA hai ki pAMcaveM uddezaka meM pRthvI saMbaMdhI praznottara kiye gaye haiM / zrI gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAna mahAvIra pharamAte haiM- pRthvI sAta kahI gaI haiN| yadyapi pRthvIyAM ATha bhI mAnI gaI haiM, lekina gautama svAmI ke prazna kA jo abhiprAya hai, use jAnakara bhagavAn ne sAta hI batalAI haiM, kyoMki Age gautama svAmI pRthvI sambandhI aura Antarika prazna bhI pUcheMge / jisa prakAra zrI javAhara kiraNAvalI 12 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA apane rAjya ke gharoM kI gaNanA karatA hai, usI prakAra Age pRthvI para ke gharoM kI gaNanA bhI batalAI jaayegii| choTe-se rAjya kA svAmI apane choTe rAjya ke gharoM kI gaNanA karatA hai, parantu bhagavAn samasta loka ke svAmI haiM, ataH ve sAre saMsAra ke gharoM kI gaNanA kreNge| siddhazilA kI pRthvI AThavIM hai lekina bhagavAn ne usa pRthvI kI vivakSA na kara ke sAta hI pRthviyAM batalAI haiN| yahAM yaha prazna ho sakatA hai ki pRthvI eka hI hai aura laukika bhUgola zAstra bhI eka hI pRthvI batalAtA hai, phira sAta pRthviyAM kaise kahI gaI haiM ? magara laukika bhUgola zAstra kA yaha varNana agara satya hotA to gautama svAmI ko bhagavAna se yaha prazna karane kI AvazyakatA na hotii| pracalita bhUgola kI bAta asatya hone ke kAraNa hI to gautama svAmI ko sarvasAdhAraNa kI bhramaNA miTAne ke lie yaha prazna pUchanA par3A hai| isI kAraNa bhagavAn ne uttara bhI diyA hai ki pRthviyAM sAta haiN| inameM se eka pratyakSa hai aura chaha apratyakSa haiN| caudaha rAjU loka kA jaina zAstra meM bahuta varNana hai| anya logoM ne bhI caudaha rAjU loka ko bhuvana-tabaka Adi ke nAma se svIkAra kiyA hai| caudaha rAjU loka ko tulasIdAsajI ne caudaha bhuvana mAnakara kahA hai : caudaha bhuvana eka pati hoii| caudaha rAjU loka ke nakze meM krama se sAta pRthviyAM batalAI haiN| unameM se hama loga kevala eka pRthvI dekha sakate haiM, zeSa nhiiN| ahamadanagara meM eka jaina vakIla haiN| aba to ve jaina dharma ko sarvotkRSTa mAnate haiM parantu jaba ve kaoNleja se naye-naye nikale the, taba jainadharma ko kucha samajhate hI nahIM the| jaba unhoMne sUyaDAMga sUtra kA adhyayana kiyA, taba kahane lage sUyaDAMga meM jaisA utkRSTa upadeza hai vaisA anyatra ho nahIM sktaa| una vakIla ne eka bAra mujha se pUchA-yadi svarga-naraka na mAneM to kyA hAni hai ? svarga-naraka dikhAI nahIM dete, isI kAraNa aisA prazna karane kI AvazyakatA pratIta huii| maiMne unheM uttara diyA-to kyA Apa yaha dekha cuke haiM ki svarga-naraka nahIM hai? agara nahIM dekhA to kaise kaha sakate haiM ki svarga-naraka nahIM hai? binA dekhI cIja to Apa mAnanA nahIM cAhate? svarga-naraka kA astitva prakaTa karane vAle pramANa to hama batalAte bhI haiM, lekina unakA abhAva siddha karane ke lie Apake pAsa kyA pramANa hai? eka baMda koTharI ke viSaya meM eka AdamI kahatA hai- isa koTharI meM eka tijorI hai, jisame lAkha rupaye kA mAla hai| dUsarA usI ke sambandha meM kahatA hai-isa koTharI meM kucha - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 13 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI nahIM hai| aba isa dUsare AdamI se pUchA gayA ki isa koTharI meM kucha nahIM hai, isake lie tumhAre pAsa kyA pramANa hai ? taba usane kahA agara kucha hotA to dikhAI detaa| kucha dikhAI nahIM detA, isa kAraNa kucha bhI nahIM hai| magara yaha kaise mAna liyA jAya ki vAstava meM koTharI meM kucha nahIM hai| koTharI meM bhItara jAkara dekhA nahIM, phira use sUnI kisa prakAra kaha sakate haiM? jo AdamI usameM dhana batalAtA hai usa ke pAsa to pramANa haiN| usake bApa-dAdA bahI meM likha gaye haiM ki amuka koTharI meM itanA dhana hai lekina jo kahatA hai ki isameM kucha nahIM hai, usake pAsa kyA pramANa hai? usakA kathana to sarvathA nirAdhAra aura manaHkalpita hI hai| isI prakAra svarga-naraka haiM, yaha bAta to zAstroM meM likhI huI hai lekina svarga-naraka nahIM haiM, isa bAta ko siddha karane ke lie koI pramANa nahIM hai| gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn ne sAta pRthvI batalAI aura kahA-pahalI pRthvI kA nAma ratnaprabhA hai| dUsarI zarkarAprabhA, tIsarI bAlukAprabhA, cauthI paMkaprabhA, pAMcavI dhUmraprabhA, chaThI tamaHprabhA aura sAtavIM tamasmataH prabhA hai| pahalI pRthvI eka rAjU lambI-caur3I aura eka rAjU gaharI hai| dUsarI pRthvI do rAjU gaharI hai| isa prakAra sAtavIM pRthvI sAta rAjU lambI-caur3I aura eka rAjU gaharI hai| sAtoM pRthvI eka ke Upara eka pur3a kI taraha sudharma devaloka aura navagraiveyaka taka calI gaI haiN| loka kA nakzA puruSAkAra hai| usa puruSAkAra loka ke nakze kI gardana ko graiveyaka kahate haiN| ____ maiMne ahamadanagara ke vakIla se pUchA-Apa pRthvI ko gola batalAte haiM lekina isake nIce kyA hai? vakIla bole-kucha hogA! taba maiMne kahA-Apa to kucha hogA hI kahate haiM aura hama kahate haiM-pRthvI ke nIce naraka hai; to aisA mAna lene meM kyA bAdhA hai? Apako bhUgola-khagola se jaina zAstra ko milAne kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki ve vyavahAra kI pustakeM haiM aura yaha dharma zAstra haiN| pahalI pRthvI kA nAma ratnaprabhA hai| hama logoM ko jo pRthvI dikhAI detI hai, vaha bhI ratnagarbhA kahalAtI hai| jisake garbha meM ratna ho, use ratnagarbhA kahate haiN| strI ke garbha meM jaba koI mahApuruSa AyA hotA hai to use ratna-kuMkhadhAriNI kahate haiN| isI prakAra isa pRthvI meM bhI aise-aise ratna haiM ki unakA pAra nhiiN| jaina zAstroM meM ratnaprabhA pRthvI ke tIna hisse kiye haiM-ratnakANDa, jalakANDa aura paMkakANDa / ratnakANDa meM narakAvAsa kI jagaha chor3akara dUsarI jagaha aneka ratna hote haiM, jinakI prabhA par3atI rahatI hai| isa kAraNa pahalI 14 zrI javAhara kiraNAvalI. 99999999999999999999999999 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvI kA nAma ratnaprabhA par3A hai isI prakAra zeSa pRthviyoM ke nAmoM kI bhI utpatti samajha lenA caahie| sAtavIM pRthvI para ghora aMdhakAra hai, isalie usakA nAma tamastamaHprabhA yA mahAtamaHprabhA hai| isake prazcAt gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! ratnaprabhA pRthvI meM kitane lAkha narakAvAsa haiM? arthAt naraka-sthAna kitane haiM? yahAM 'isase' zabda AyA hai, jo uMgalI-nirdeza ko sUcita karatA hai| arthAt gautama svAmI jisa pRthvI para the, usI pRthvI ko batAkara kahate haiM ki isa pRthvI meM kitane narakAvAsa haiM? prazna hotA hai-jisa pRthvI para gautama svAmI rahate the, usI pRthvI para hama bhI rahate haiN| phira yaha pRthvI kyA naraka hai? kyA hama naraka para haiM? loga naraka se Darate haiM, naraka ke nAma se ghabarAte haiM aura naraka meM rahanA sunakara apanA apamAna anubhava karate haiN| lekina jaina zAstra kahate haiM ki pRthvI, ratnaprabhA pRthvI kA hI UparI tala hai| naraka bhI isI pRthvI meM haiN| isa pRthvI ke bhItara hI bhItara taha calI gaI hai, jinakA hisAba bAraha antara aura teraha prastara ke nAma se bahuta adhika hai| jaise zarIra meM nAbhi madhyabhAga meM hai, isI prakAra yaha ratnaprabhA pRthvI bhI madhya meM hai| lekina madhyabhAga kI sImA bAMdhanI hI pdd'egii| jaise nAbhi ke Upara mastaka aura nIce pAMva hote haiM, usI prakAra ratnaprabhA bhUmi kA yaha bhAga nAbhi hai, isake Upara kA bhAga svarga aura nIce kA bhAga naraka hai| zAstra kahatA hai ki yaha bhAga hai to usI pRthvI kA, lekina isa bhAga (kSetra) kI vizeSatA yaha hai ki svarga bhI isakA dAsa hai| svarga yA naraka meM yahIM se jAyA jAtA hai| jaise eka vistIrNa bhUbhAga jala se paripUrNa ho aura bIca meM sirpha eka choTA-sA TApU ho to bhI vaha sArA pradeza jalapradeza hI khlaaegaa| arthAt adhikatA ke anusAra hI prAyaH vyavahAra hotA hai| yahI bAta isa pRthvI ke sambandha meM bhI samajhanI caahie| pahale naraka kI moTAI eka lAkha, assI hajAra yojana hai aura lambAI-caur3AI eka rAjU hai| anta meM dasa yojana kA eka hissA bacatA hai, jisa para manuSya aura tiryaMca basate haiN| yaha hissA bhI usI pRthvI kA hai| Apa kahate hoMge kyA hama naraka para basate haiM? lekina sApha-suthare rahane para bhI ApakA jIvana kisa AdhAra para TikA huA hai? 'mUla-mUtra para!' usa mala-mUtra ko bhI to naraka hI kahate haiN| agara mala-mUtra eka miniTa ke lie hI sUkha jAya to manuSya-jIvita nahIM raha sktaa| manuSya kA - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 15 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana itara para nahIM varan mala-mUtra para nirbhara karatA hai| phira bhI agara koI yaha bAta kahatA hai to sunane vAloM ko burA lagatA hai| magara isase saccAI kaise badala sakatI hai? satya to satya hI hai, cAhe kisI ko vaha pasanda ho yA nhiiN| ataeva yaha bhUmi-ratnaprabhA naraka ke tala para hai, aisA mAnane meM koI Apatti nahIM honI caahie| gautama svAmI ne ratnaprabhA pRthvI ke viSaya meM pUchate hue 'isIse kahA hai, lekina anya pRthviyoM ke sambandha meM prazna karate samaya isa zabda kA prayoga nahIM kreNge| 'isIse' kahakara gautama svAmI ne manuSyoM ko yaha batalAyA hai ki garva na karo hama saba naraka para hI base haiN| jJAnI jana asalI bAta nahIM bhUlate, isI kAraNa gautama svAmI ne 'isIse' kahA hai| gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA-'he gautama ! isa ratnaprabhA pRthvI meM tIsa lAkha narakAvAsa haiN|' narakAvAsa ke viSaya meM pUchane ke sAtha hI aura saba jIvoM ke vAsa ke sambandha meM bhI bhagavAna se gautama svAmI ne prazna kiye haiN| yaha bar3e ghara kA itihAsa hai| kahAM naraka aura jala ke jIva aura kahAM jagat ke nAtha bhagavAn? phira bhI gautama svAmI ne una saba ke viSaya meM prazna kiye aura bhagavAn ne saba praznoM ke uttara diye| agara koI rAjA apane rAjya ke gharoM kI gaNanA karegA to kevala brAhmaNa, kSatriya Adi savarNoM ke ghara hI ginegA yA sabhI pUjA ke ghara ginegA? agara vaha bhaMgI ke gharoM kI gaNanA chor3a detA hai to usake rAjataMtra meM truTi A jaayegii| UMca nIca kA bhedabhAva logoM meM bhale rahe, magara jaba gaNanA hogI taba sabhI kI gaNanA hogii| hAM, bheda vicAra to sabhI jagaha rahegA lekina abheda vicAra se saba kI gaNanA ho jAtI hai aura saba jIvoM kI gaNanA karake bhagavAn ne sabake sAtha prIti jor3I hai| yaha vicAraNIya bAta hai ki gaNadhara bhagavAn ne ina saba jIvoM kA hisAba kyoM lagAyA hai? naraka ke jIvoM ke rahane ke sthAna kitane hI hoM, unheM inase kyA prayojana thA? lekina jo bAta kI bArIkI ko samajhatA hai, vaha saba logoM ko apane hAtha meM kara letA hai| vaha saba se prema rakhatA hai| isI prakAra jJAniyoM ne saba jIvoM ko apane hAtha meM kara rakkhA hai| unhoMne yaha hisAba lagAkara svarga ke jIvoM ko naraka ke jIvoM se prema karavAyA hai| isalie UparI bhedabhAva ko bhUlakara Atmatatva kA vicAra karanA caahie| 16 zrI javAhara kiraNAvalI 3899980899999999999888888888888888888888888888888888888888888888888888 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnaprabhA pRthvI ke nIce pahalI naraka bhUmi hai| usameM naraka vAsoM kI saMkhyA tIsa lAkha hai| samasta pRthviyoM meM kitane-kitane narakavAsa haiM, yaha batAne ke lie eka saMgrahagAthA dI gaI hai| usakA artha yaha hai ki pahalI pRthvI meM tIsa lAkha narakAvAsa haiM, dUsarI meM paccIsa lAkha, tIsarI meM pandraha lAkha, cauthI meM dasa lAkha, pAMcavIM meM tIna lAkha, chaThI meM pAMca kama eka lAkha aura sAtavIM meM kevala pAMca anuttara narakAvAsa haiN| pahalI ratnaprabhA pRthvI meM jo tIsa lAkha nArakAvAsa haiM, unameM se kaI asaMkhyAta yojana lambe-caur3e aura kaI saMkhyAta yojana lambe-caur3e haiN| saMkhyAta yojana lambe-caur3e narakAvAsoM meM saMkhyAta jIva rahate haiM aura asaMkhyAta yojana lambe-caur3e narakAvAsoM meM asaMkhyAta jIva rahate haiN| prANiyoM ke cAra vibhAga haiM-(1) naraka yoni ke prANI (2) tiryaMca yoni ke prANI (3) manuSya yoni ke prANI aura devayoni ke praannii| pAMcavAM bheda siddhoM kA bhI hai lekina unakI gaNanA saMsArI prANiyoM meM nahIM hai aura ye cAra bheda saMsArI jIvoM ke haiN| sAtoM bhUmiyoM ke narakAvAsa milakara saba caurAsI lAkha hote haiN| jIvayoni bhI caurAsI lAkha haiM aura narakAvAsa bhI caurAsI lAkha haiN| pahalI pRthvI meM prastara aura antara kahe gaye haiN| polAra ko antara kahate haiM aura Upara kI maMjila ko prastara kahate haiN| isa bhUmi meM bAraha antara haiM aura teraha prastara haiN| inameM se dasa antaroM meM dasa prakAra ke bhavanavAsI deva rahate haiN| bhavanavAsI devoM ke rahane kI dizA dakSiNa aura uttara hai| dakSiNa dizA meM rahane vAle bhavanavAsI asura kumAroM ke cauMtIsa lAkha bhavana haiM aura uttara dizA meM rahane vAloM ke tIsa lAkha bhavana haiN| isI prakAra nAga kumAra Adi ke AvAsa haiN| saba milAkara sAta karor3a bahattara lAkha bhavana bhavanapatiyoM ke haiN| daNDaka kI gaNanA se pRthvIkAyAdi jIvoM kA hisAba bhI AtA hai| pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya, yaha pAMca sthAvara jIva haiN| inake bhI asaMkhya asaMkhya sthAna haiN| inake pazcAt do indriya vAle trasa jIva haiN| aise jIvoM kI do lAkha jAtiyAM hai aura inake rahane ke bhI asaMkhya sthAna haiN| jinake sparzana, rasanA aura ghrANa-ye tIna indriyAM haiM, aise trIndriya jIvoM ke bhI asaMkhya sthAna haiN| jina jIvoM ko, kAna ko chor3akara cAra indriyAM prApta haiM, aise cAra indriya vAle jIvoM ke bhI asaMkhya sthAna haiN| __ jina jIvoM ke kAna, AMkha, nAka, jIbha aura sparzanendriya haiM, unheM paMcendriya jIva kahate haiN| paMcendriya jIvoM ke do bheda haiM :- manuSya aura - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 17 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiryaMca-paMcendriya / tiryaMca paMcendriya jIvoM ke kaI bheda haiN| koI hAthoM aura pairoM ke sahAre calatA hai, koI sirpha hAthoM ke athavA pairoM ke hI sahAre calatA hai, koI AkAza meM calatA hai, ityAdi aneka bheda haiN| inake bhI asaMkhya asaMkhya sthAna haiN| ___manuSya paMcendriya jIva ke do bheda haiM :- garbhaja aura sNmuurchim| jo jIva garbha se utpanna hote haiM, ve garbhaja kahalAte haiM aura mala, mUtrAdi azuci sthAnoM meM utpanna hone vAle saMmUrchima kahalAte haiN| mala-mUtrAdi se utpanna hone vAle bhI koI-koI jIva manuSya kahalAte haiN| unakA zarIra aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ke barAbara hotA hai| isa kAraNa yadyapi ve dikhate nahIM haiM, tathApi vaha bhI manuSya hI kahalAte haiN| bahuta se loga gharoM meM TaTTI jAte haiM aura TaTTI sar3atI rahatI hai aura usameM jIva utpanna hote rahate haiN| jaba jIva utpanna ho jAte haiM taba una para dayA karane kI bAta socate haiN| lekina jIva jaba utpanna ho jAeMge, taba una para kyA dayA kI jAyagI? behatara to yaha hai ki vahAM jIva utpanna hI na hone diye jaaeN| ghara meM TaTTI jAne se aura TaTTI sar3atI rahane se kyA-kyA hAniyAM hotI haiM, isa bAta ko jaba taka bhalI bhAMti na samajha liyA jAya taba taka ahiMsA aura svAsthya donoM hI kI rakSA nahIM ho sktii| saMmUrchima manuSyoM ke bhI asaMkhya sthAna haiM aura garbhaja manuSyoM ke bhI asaMkhya sthAna haiN| ratnAprabhA pRthvI kI moTAI (jAr3AI) kI polAra meM vANavyantara devoM ke asaMkhya nivAsa sthAna haiN| Age Upara candra-sUrya graha haiN| candra-sUrya yahAM se to eka eka hI dIkhate haiM lekina tiryak loka meM asaMkhya dvIpa haiM aura eka-eka dvIpa meM anekAneka sUrya haiN| jyotiSa-cakra ke Upara saudharma nAmaka pahalA devaloka hai| yahAM battIsa lAkha vimAna haiN| dUsarA aizAna nAmaka devaloka hai, usameM aTThAIsa lAkha vimAna haiN| isI prakAra tIsare sanatkumAra devaloka meM bAraha lAkha, cauthe mAhendra devaloka meM ATha lAkha, pAMcaveM brahmaloka meM cAra lAkha, chaThe lAntaka meM pacAsa hajAra, sAtaveM zukra meM cAlIsa lAkha, AThaveM sahasrasAra meM chaha hajAra, nauveM Anata meM aura dasaveM prANata meM cAra sau, gyArahaveM AraNa aura bArahaveM acyuta devaloka meM tIna sau vimAna haiN| inake Upara nau graiveyaka vimAna haiN| unake tIna hisse haiN| pahale hisse meM eka sau gyAraha, dUsare meM eka sau sAta aura tIsare 18 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM eka sau vimAna haiN| ina tInoM hissoM ke nAma kramazaH adhastana, madhyama aura uparitana haiN| inake Upara pAMca anuttara vimAna haiN| isa prakAra saba milAkara caurAsI lAkha, sattAnaveM hajAra, teIsa vimAna haiN| bhagavAn ne gautama svAmI ke prazna ke uttara meM saMsAra ke jIvoM ke rahane ke sthAna kitane haiM, yaha batalAyA hai| jaba rAjya ke gharoM kI gaNanA hotI hai to uttama, madhyama aura kaniSTha-isa prakAra sabhI gharoM kI gaNanA kI jAtI hai| eka bar3A mahala, jisameM bahuta se vyakti rahate haiM, vaha bhI eka hI ghara mAnA jAtA hai aura jisameM eka hI manuSya rahatA hai, aisA choTA jhoMpar3A bhI eka hI mAnA jAtA hai| yaha bAta to Aja sabhI ke vaijJAnika evaM prAcyavidyA ke jAnane vAle mAneMge ki yaha zAstra Aja ke vijJAna se nahIM likhe gaye haiN| jJAniyoM ke jJAna se likhe gaye zAstroM meM bhI, jaisA ki rAjA dvArA karAI jAne vAlI gaNanA meM mahala aura jhauMpar3A eka hI mAnA jAtA hai, usI taraha asaMkhya yojana kA vimAna bhI eka hI mAnA jAtA hai aura pRthvIkAya ke jIvoM ke rahane kA choTA-sA sthAna bhI eka hI mAnA gayA hai| kIr3e-makor3e Adi sabake sthAnoM kI gaNanA isameM A gaI hai aura yaha hisAba batalAyA gayA hai ki triloka ke prANiyoM ke rahane ke sthAna kitane haiM? aba yaha prazna hotA hai ki hameM ina kIr3oM-makor3oM Adi ke sthAna jAnane se kyA lAbha hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki yaha bAta kisI rAjA se jAkara pUcho ki tuma apane rAjya ke gharoM kI gaNanA kyoM karAte ho? agara dasa-paccIsa jhoMpar3e adhika hue to kyA aura kama hue to kyA ? isake uttara meM rAjA yahI kahegA ki rAjya ke gharoM kI gaNanA karAne ke lAbha rAjanItijJa hI jAna sakate haiN| isI prakAra trilokI ke gharoM kI gaNanA meM bhI bahuta tatva bharA hai| isameM kyA tatva hai, isa bAta ko jJAnI hI jAnate haiN| kevala pustakeM par3ha lenA hI jJAna nahIM hai| adhyAtma zAstra ke anusAra jJAna kyA hai, yaha bAta samajhane yogya hai| gItA meM bhI jJAna kI paribhASA kucha aura hI batalAI hai| par3hanA yA na par3hanA jJAna yA ajJAna nahIM hai| gItA meM kahA hai : amAnitvamadambhitvamahiMsA kssaantiraarjvm| AcAryopAsanaM zaucaM, sthairyamAtmavinigrahaH / / 7 / / indriyArtheSu vairAgyamanahaMkAra eva c| jnmmRtyujraavyaadhi,duHkhdossaanudrshnm||8|| asaktiranamiSvaGgaH putrdaargRhaadissu| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 16 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityaM ca samacittatvamiSTAniSTopapattiSu / / 7 / / __ mayi cAnanyayogena bhktirvybhicaarinnii| viviktdeshsevitvmrtirjnsNsdi||10|| adhyAtmajJAnanityatvaM ttvjnyaanaarthdrshnm| etajjJAnamiti proktamajJAnaM ydto'nythaa||11|| -gItA adhyAya, 13, vAM Azaya yaha hai ki jisake prApta hone para abhimAna gala jAya vaha jJAna hai aura jisake prApta hone se abhimAna meM vRddhi ho vaha ajJAna hai| jisake sevana se roga nivRtta ho jAya vaha auSadha hai aura jisake sevana se roga bar3he, vaha davAI nahIM-kupathya hai| isI prakAra jJAna kI kasauTI abhimAna kA kSINa honA hai| cAhe pothI par3hI ho, yA na par3hI ho, lekina jisameM abhimAna nahIM hai vaha jJAnI hai aura par3hane para bhI jisa para abhimAna kA bhUta savAra hai vaha ajJAnI hai| isI prakAra daMbha kA tyAga, ahiMsA, kSamA, Arjava (saralatA), AcArya kI upAsanA, pavitratA, sthiratA, Atmanigraha, indriyoM ke bhogopabhoga ke prati virakti, ahamatva na rahanA, janma-maraNa va jarA rUpa rogoM ko duHkharUpa samajhanA aura unake doSoM ko dekhanA, Asakti na honA, putra kalatra-gRha Adi meM gRddhi na honA, iSTa aura aniSTa viSayoM meM sadaiva samabhAva honA, Izvara meM ananyabhAva se avyabhicAriNI bhakti honA, ekAnta vAsa karanA, janatA ke saMsarga meM aruci honA, nitya adhyAtmajJAna honA, tatvajJAna prApta karanA, yaha saba jJAna ke lakSaNa haiN| isa se viparIta lakSaNa honA ajJAna hai| UMce car3hane para bar3I cIja bhI choTI dikhane lagatI hai| yadyapi vaha vastu itanI choTI nahIM hai- pahale kI apekSA to vaha tanika bhI choTI nahIM huI hai lekina Upara car3hA hone ke kAraNa dRSTi meM vikAra A jAtA hai aura bar3I cIja bhI choTI dikhAI detI hai| kaI loga kahate haiM hama pratyakSa dekhe binA koI bAta nahIM mAnate, lekina pratyakSa dekhI jAne vAlI bAta ke viparIta bhI mAnanA par3atA hai| Upara car3hA huA AdamI pratyakSa se dekhakara jisa cIja ko choTI batalAtA hai, usI ke viSaya meM, usI kA hRdaya kahatA hai-vAstava meM vaha choTI nahIM hai, vaha to jyoM kI tyoM bar3I hai| lekina Upara car3hane ke kAraNa dRSTi meM vikAra A gayA hai| isI kAraNa bar3I vastu choTI najara AtI hai| bhalA socie, aise samaya meM pratyakSa kI bAta mAnanA ucita hai yA buddhi kI? kyA isa samaya buddhi ko ThaganA ucita hogA? yahI bAta eka udAharaNa se spaSTa kI jAtI hai| 20 zrI javAhara kiraNAvalI - 0999993 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka jJAnI puruSa kisI parvata para baiThe the| prAcIna kAla meM jaba kAgaja kA calana nahIM thA, to jo kucha bhI likhA jAtA thA, tAr3apatra para hI likhA jAtA thaa| una jJAnI puruSa ne likhA- 'ghor3A kutte ke barAbara hai / eka dina AMdhI AI vaha pattA ur3akara pahAr3a se nIce ke eka grAma meM kisI AdamI ko milA usane usa patte ko par3hA aura socA- ' aisA likhane vAlA kitanA mUrkha haiN| phira eka buddhimAna ne bhI usa patte para likhe jJAnI ke vAkya ko dekhA / vaha buddhimAna puruSa kevala zabdoM kA hI artha karane vAlA nahIM thaa| vaha mastiSka se vicAra karane vAlA thA / usane socA- avazya hI isa vAkya ke likhane meM kucha rahasya honA caahie| usane sabase kahA - isa patte para yaha bAta kisane likhI hai, isakA patA lagAnA caahie| AkhirakAra anumAna kiyA gayA ki AMdhI meM ur3a kara yaha pattA pahAr3a se AyA hai to usa para rahane vAle jJAnI puruSa ne yaha vAkya likhA hogaa| vaha buddhimAna puruSa pattA lekara jJAnI ke pAsa gayA aura unase pUchA- kyA Apane hI isa patte para yaha vAkya likhA hai ? jJAnI ne kahA hAM, maiMne hI yaha likhA hai / buddhimAna ne pUchA- kyA isa patte para likhA vAkya sahI hai ? jJAnI ne kahA-yaha AMkha se to sahI hai, magara buddhi se sahI nahIM hai| jo kucha anubhava huA, vaha likhA hai aura vaha sthAna ke sAtha sahI bhI hai| yahAM tuma kisI ghor3e ko dekho to mAlUma hogA ki ghor3A, kuttA-sA dikhAI detA hai yA nahIM? itane meM hI pahAr3a ke nIce eka ghor3A dikhalAI par3A / jJAnI puruSa ne ghor3A batalAte hue una logoM se pUchA- vaha ghor3A Apako kaisA najara A rahA hai? logoM ne kahA- jI hAM, vaha to kuttA sA dIkha par3a rahA hai| jJAnI ne pUchA- kyA vaha vAstava meM kuttA hai ? saba bole-nahIM, kuttA to nahIM hai / jJAnI ne kahA- to merI bAta AMkha aura sthAna se sahI hai, hAM, vaha buddhi se avazya galata hai / matalaba yaha hai ki AtmavicAra kI sacAI ko pratyakSa ke abhAva meM jhUTha ThaharAnA aura AMkhoM dekhI bAta ko hI satya mAnanA ThIka nahIM hai / aisA karanA bhAva hiMsA hai| sacce vicAroM kA nAza karanA AtmahiMsA hai| zAstra kahate haiM, abhimAna kA nAza honA jJAna kA lakSaNa hai lekina gar3abar3a yaha ho rahI hai ki aneka loga Aja abhimAna ko hI jJAna mAna baiThe bhagavatI sUtra vyAkhyAna 21 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| loga apanI AMkhoM ko sarvadarzI aura apane mastiSka ko hI sarvajJa samajha rahe haiN| yaha spaSTa hai ki AtmA jJAnI tabhI banatA hai, jaba vaha abhimAna kA nAza kara de| abhimAna kA nAza kisa prakAra ho sakatA hai, yaha jAnane ke lie parvata para rahane vAle usa jJAnI kI ora dRSTi daudd'aao| jaise parvata para car3hane para nIce kI vastu choTI dikhAI de aura usa samaya yaha samajhanA cAhie ki vastu choTI nahIM hai - yaha to merA bhrama hai / vastu to vAstava meM bar3I hI hai| isI prakAra ahamanyatA ke pahAr3a para car3hakara saba ko choTA mAnanA abhimAna hai aura yaha vicAra karanA ki yaha merA bhrama hai, maiM bar3A nahIM hUM abhimAna kA nAza karanA hai / jJAnI janoM kA kathana hai ki hama choTe-bar3e kA bheda samajha kara abhimAna miTAne ke lie hI saba jIvoM kA ThIka-ThIka hisAba kara rahe haiN| kadAcit pahAr3a para car3hA huA AdamI abhimAna kA mArA nIce ke logoM ko choTA bhI samajhe lekina nIce vAloM ko pahAr3a para car3hA huA vyakti choTA dikhAI degA yA bar3A? 'choTA !' aba kauna bar3A aura kauna choTA rahA? jo dUsaroM ko apane se choTA dekhatA hai, use dUsare loga apane se bhI choTA samajhate haiN| abhimAnI puruSa ke lie yaha puraskAra saMbhavataH samucita hI hai| magara jJAnI puruSa kahate haiM- sthAna Adi ko chor3akara dekho to mAlUma hogA ki vAstava meM kauna bar3A? aura kauna choTA hai ? jisake hRdaya se abhimAna gayA, vahI samyag - dRSTi bana jAtA hai| jJAna hone para bhI agara koI samyagdRSTi nahIM hai to samajhanA cAhie ki usakA jJAna, ajJAna - mithyAjJAna hai| sacce jJAna ke hone para abhimAna usI prakAra gala jAtA hai, jaise sUrya ke udaya hone para tama vilIna ho jAtA hai| isa saMsAra meM kina-kina prANiyoM ke nivAsa sthAna haiM, yaha bAta Upara batalAI gaI hai / ratnaprabhA pRthvI para 84 lAkha narakAvAsa haiM / unameM asaMkhya nArakI jIva rahate haiN| eka ghara meM aneka manuSya hone para bhI ghara eka hI ginA jAtA hai, usI prakAra eka-eka AvAsa meM asaMkhya asaMkhya nArakiyoM kA vAsa hone para bhI AvAsa eka hI ginA jAtA hai| I aba gautama svAmI yaha prazna karate haiM ki caurAsI lAkha jIva yoniyoM meM jaisA UMca-nIca kA antara hai, vaisA ina nArakI jIvoM meM hai yA nahIM ? isa sambandha meM gautama svAmI jo jo jo prazna kareMge, ve dasa bAtoM se sambandha rkkheNge| vaha dasa bAteM eka saMgrahagAthA meM batalAI gaI hai| mUla pATha isa prakAra hai : 22 zrI javAhara kiraNAvalI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlapATha puDhavi dvi-ogAhaNa - sarIra saMghayaNameva saMThANe / lessA-diTThI - NANe joguvaoge ya dasa dvANA / / saMskRta-chAyA pRthvISu sthiti - avagAhanA - zarIra - sahananameva saMsthAnam / lekhyA-dRSTi- jJAnaM yogopayogau ca daza sthAnAni / / pRthviyoM meM sthiti, avagAhanA, zarIra, saMhanana, saMsthAna, lezyA, dRSTi, jJAna, yoga aura upayoga ina dasa bAtoM kA vicAra karanA hai / - vyAkhyAna I Age calakara sarva prathama sthiti (Ayu) kA vicAra karanA hai phira avagAhanA kA varNana kreNge| avagAhanA kA sambandha zarIra se hai, ataH isake bAda zarIra kA varNana kiyA jAyegA / phira zarIra se sambandha rakhane vAle saMhanana evaM saMsthAna kA vicAra hogaa| saMsthAna kA artha AkAra hai / yaha AkAra bheda zyA se hotA hai, isalie phira lezyA kA vicAra kiyA jAyagA / lezyA hone para bhI AtmA kA upayoga alaga raha jAtA hai aura koI prakRti para vijaya pAtA hai, dRSTi bheda bhI hotA hai, isa kAraNa lezyA ke anantara dRSTi arthAt samyag dRSTi-mithyA-dRSTi kA vicAra kiyA jAyegA / dRSTi jJAna se hotI hai ataeva tatpazcAt jJAna kA varNana kreNge| jJAna mana-vacana-kAya ke yoga se vartatA hai, isa kAraNa phira yoga kA varNana hogA aura phira jJAna, darzana aura cAritra ke upayoga kA varNana hogaa| jaise loka meM pahale ghara gine jAte haiM, phira gharoM meM rahane vAle logoM kA apane dharma umra, pezA, nAma Adi likhA jAtA hai pUchA jAtA hai usI prakAra dharma zAstra meM bhI pahale jIvoM ke sthAna ke viSaya meM praznottara kiye gaye aura aba tat sambandhI vizeSa bAtoM kA vicAra kiyA jAyagA / arthAt ullikhita dasa bAtoM kI tahakIkAta kI jaaygii| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 23 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitisthAna prazna-imIse NaM maMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa-sayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi neraiyANaM kevaiyA ThiiTThANA paNNattA? uttara-goyamA! asaMkhejjA ThiiTThANA paNNattA, taMjahA-jahaNiyA, ThiIsamayAhiyA, jahaNiyA ThiI dusamayAhiyA, jAva asaMkhejja samayAhiyA jahaNiyA tthiii| tappAuggukkosiyA tthiii| prazna-imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa sayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi jahaNiyAe ThiIe vaTThamANA NeraiA kiM kohovauttA, mANovauttA, mAyovauttA, lobhovauttA? / uttara-goyamA! sabbe vi tAva hojjA kohovauttA y| ahavA kohovauttA ya, mANovautte y| ahavA kohovauttA ya, mANovauttA y| ahavA kohovauttA ya mAyovautte ya / ahavA kohovauttA ya, mAyovauttA ya lohovautte yA ahavA kohovauttA ya lobhovauttA yA ahavA kohovauttA ya, mANovautte ya, mAyovautte y| kohovauttA ya, mANovautte ya, mAyovauttA y| kohovauttA ya, mANovauttA ya, mAyovauttA ya kohovattAya, mANovauttA ya, mAyovauttA ya evaM koha mANa-lAmeNa vi cu| evaM koha-mAyA-lobhe cu| evaM 12| pacchA mANeNa, mAyAe, lobheNa ya koho bhnniyvvo| te kohaM amuNctaa| evaM sattAvIsaM bhaMgA nneyvvaa| prazna-imIseNaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa sayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi samayAhiyAe jahaNNaTTiIe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA mANovauttA, mAyovauttA lobhovauttA? uttara-goyamA! kohovautte ya, mANovautte ya, mAyovautte ya lobhovautte y| kohovauttA ya, mANovauttA ya, mAyovauttA ya, lomovauttA 24 zrI javAhara kiraNAvalI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA ahavA kohovautte ya, mANovautte yA ahavA kohAvautte ya, mANovauttA y| evaM asItibhaMgA neyvvaa| evaM jAva-saMkhejja samayAhiyA ThiI asaMkhejja samayAhiyA ThiI, tappAuggu kkosiyAe ThiIe sattAvIsaM bhaMgA bhaanniyvvaa| saMskRta-chAyA prazna-etasyA bhagavan! ratnaprabhAyAH pRthivyAstriMzati nirayAvAsa zatasahasraSu ekaikasmin nirayAvAse nairayikANAM kiyanti sthitisthAnAni prajJaptAni? uttara-gauyama! asaMkhyeyAnisthitisthAnAni prajJaptAni, tadyathAH-jaghanyA sthitiH samayAdhikA, jaghanyAsthiti-rddhisamayAdhikA, yAvat-asaMkhyeyasamayAdhikA jaghanyA sthitiH, tatprAyogyotkarSikA sthitiH| prazna-etasyA bhagavan! ratnaprabhAyAH pRthvivyAstrizati nirayAvAsa zatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAse jaghanyayA sthityA vartamAnA nairayikAH kiM krodhApayuktAH, mAnopayuktAH, mAyopayuktAH, lobhopayuktAH? ___ uttara-gautama ! sarve'pi tAvad bhaveyuH krodhopayuktAzca / athavA krodhopayuktAzca, mAnopayuktAzca / athavA krodhopayuktAzca, maanopyuktaashc| athavA krodhopayuktAzca maayopyuktaashc| athavA krodhopayuktAzca, mAyopayuktAzca / athavA krodhopayuktAzca, lobhopyuktaashc| athavA krodhopayuktAzca lobhopayuktAzca / athavA krodhopayuktAzca, mAnopayuktAzca, maayopyuktaashc| krodhopayuktAzca, mAnopayuktAzca, maayopyuktaashc| krodhApayuktAzca, mAnopayuktAzca, mAyopayuktAzca krodhopayuktAzca, mAnopayuktAzca maayopyuktaashc| evaM krodha-mAna-lobhenApi ctvaarH| evaM krodha-mAyA-lobhena catvAraH / evaM pazcAd mAnena, mAyayA, lobhena ca krodho vktvyH| te krodham amucntH| evaM saptaviMzatimaMgA jnyaatvyaaH| prazna-etasyA bhagavan! ratnaprabhAyAH pRthvivyAstrizati nirayAvAsa zatasahastreSu ekaikasmin nirayAvAse samayAdhikayA jaghanya sthityA vartamAnA nairayikAH kiM krodhopayuktAH, mAnopayuktAH, mAyopayuktAH lobhopayuktAH? uttara-gautama! krodhopayuktAzca, mAnopayuktAzca, mAyopayuktAzca, lobhopayuktAzca / krodhopayuktAzca, mAnopayuktAzca, mAyopayuktAzca, lomopyuktaashc| athavA krodhopayuktAzca, maanopyuktaashc| athavA krodhopayuktAzca, mAnopayuktAzca / evaM azItimagA jnyaatvyaaH| evaM yAvat - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 25 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyeya samayAdhikA sthitiH, asaMkhyeya samayAdhikA sthitiH, tatprAyogyotkarSikyA sthityA saptaviMzatimaMgA bhnnitvyaaH| prazna-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM ke eka-eka nArakAvAsa meM rahane vAle nAraka jIvoM ke kitane sthitisthAna kahe haiM ? arthAt eka eka nArakAvAsa ke nArakiyoM kI kitanI-kitanI umra hai ? uttara-he gautama! unake asaMkhya sthitisthAna kahe haiN| vaha isa prakAra haiM-jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai, vaha eka samaya adhika, do samaya adhika-isa prakAra yAvat jaghanya sthiti asaMkhyAta samaya adhika tathA usake yogya utkRSTa sthiti bhii| (yaha saba milakara asaMkhyAta sthitisthAna hote haiN| prazna-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakavAsoM meM ke eka-eka nArakAvAsa meM kama se kama (jaghanya) sthiti meM vartamAna nArakI kyA krodhopayukta haiM? mAnopayukta hai? mAyopayukta hai yA lobhopayukta haiM ? uttara-gautama! ve sabhI krodhopayukta hote haiN| athavA bahuta-se krodhopayukta aura eka mAnopayukta hai, athavA bahuta se krodhopayukta aura mAnopayukta hote haiM, athavA bahuta se krodhopayukta aura eka mayopayukta hote haiM, athavA bahuta se krodhopayukta aura mAyopayukta hote haiM, athavA bahuta se krodhopayukta aura eka lobhopayukta hotA hai, athavA bahuta krodhopayukta aura lobhopayukta hote haiN| athavA bahuta krodhopayukta, eka mAnopayukta aura eka mAyopayukta hotA hai, athavA bahuta krodhopayukta eka mAyopayukta aura bahuta mAyopayukta hote haiM, athavA bahuta krodhopayukta tathA bahuta mAnopayukta aura eka mAyopayukta, athavA bahuta krodhopayukta, mAnopayukta tathA mAyopayukta hote haiN| isa prakAra krodha, mAna aura lobha ke sAtha dUsare cAra bhaMga karane caahieN| aura isI prakAra krodha, mAyA aura lobha ke sAtha bhI cAra bhaMga karane caahieN| phira mAna, mAyA aura lobha ke sAtha krodha dvArA ATha bhaMga karane caahieN| tathA ina sabako, krodha ko chor3e binA isa prakAra sattAIsa bhaMga jAnane caahieN| prazna-he bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM ke eka-eka nArakAvAsa meM eka samaya adhika jaghanya sthiti meM vartamAna nArakI kyA krodhopayukta haiM? mAnopayukta haiM? mAyopayukta hai? yA lobhopayukta haiM? uttara-he gautama! unameM koI-koI krodhopayukta, mAnopayukta mAyopayukta aura lobhopayukta haiN| athavA bahuta se krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta aura lobhapayukta hai| athavA koI-koI krodhopayukta aura mAnopayukta, athavA koI-koI krodhopayukta aura bahuta-se mAnopayukta haiN| ityAdi prakAra se assI bhaMga 26 zrI javAhara kiraNAvalI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajhane caahie| aura isI prakAra yAvat-saMkhyeya samayAdhika sthiti vAle nArakoM ke lie bhI jaannaa| asaMkhyeya samayAdhika sthiti ke ucita utkRSTa sthiti meM sattAIsa bhaMga kahanA caahie| vyAkhyAna pUrvokta dasa bAtoM meM se pahale umra kA vicAra kiyA gayA hai| umra kA vicAra hue binA Ayukarma kI sthiti kI maryAdA kA patA nahIM laga sktaa| ataeva gautama svAmI bhagavAn mahAvIra se pUchate haiM-bhagavana! pahalI ratnaprabhA nAmaka pRthvI meM jo tIsa lAkha nArakAvAsa haiM, unameM rahane vAle jIvoM kI sthiti (umra) barAbara hai yA sthAna-vibhAga (kama-bar3ha) hai? arthAt eka nArakAvAsa meM rahane vAle jIvoM kI kitanI-kitanI sthiti hai? ___ gautama svAmI ke prazna kA uttara dete hue bhagavAn pharamAte haiM-he gautama? naraka meM rahane vAle jIvoM kI sthiti ke sthAna bhinna-bhinna haiN| kisI kI jaghanya sthiti hai, kisI kI madhyama aura kisI kI utkRSTa sthiti hai| isa pahalI pRthvI ke pahale prastara meM rahane vAle nAraka jIvoM kI Ayu kama se kama dasa hajAra varSa kI hai aura adhika se adhika nabbe (90) hajAra varSa kI hai| kama se kama Ayu jaghanya kahalAtI hai aura adhika se adhika Ayu utkRSTa Ayu kahalAtI hai, jaghanya aura utkRSTa ke bIca kI Ayu ko madhyama Ayu kahate haiN| madhyAmAyu jaghanya yA utkRSTa ke samAna eka prakAra kI nahIM hai| jaghanya Ayu se eka samaya adhika kI Ayu bhI madhyama kahalAtI hai, do samaya adhika kI bhI madhyama kahalAtI hai, isI prakAra saMkhyAta aura asaMkhyAta samaya adhika kI madhyama Ayu hI kahalAtI hai| isa taraha madhyama Ayu ke aneka vikalpa haiN| ataH koI nArakI dasa hajAra varSa kI Ayu vAlA, koI eka samaya adhika dasa hajAra varSa kI Ayu vAlA koI do samaya adhika dasa hajAra varSa kI Ayu vAlA, isI prakAra koI asaMkhyAta samaya adhika dasa hajAra varSa kI Ayu vAlA hai, koI adhika utkRSTa Ayu vAlA hai| isalie nArakI jIvoM ke sthitisthAna asaMkhya hai| zreSTha AcAra kI dRSTi se to prAyaH saba dharmoM kA vicAra samAna hotA hai, lekina dArzanika siddhAnta kI dRSTi se jise jo dharma yuktisaMgata pratIta hotA hai, vahI mAnA jAtA hai| udAharaNArtha-satya bolane ke viSaya meM sAmAnya rUpa se sabhI dharma eka haiN| asatya bolane kA koI dharma samarthana nahIM krtaa| yaha eka sthUla bAta hai| lekina satya kitane prakAra kA hai, aura usakA vAstavika svarUpa kyA hai? aura kisa-kisa prakAra kI vANI asatya hotI hai? / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 27 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAdi sUkSma vicAra meM bahudhA bheda bhI pAyA jAtA hai| asatya bhASaNa nahIM karanA cAhie, yaha bAta nAstika bhI kahatA hai lekina asatya bhASaNa kyoM nahIM karanA cAhie, yaha bAta agara nAstika se pUchI jAya to vaha kahegA-satya bolanA zreSTha AcAra hai| jhUTha bolane se jIvanakrama nahIM cala sakatA, samAja meM zaMkA evaM avizvAsa kA vAtAvaraNa phailatA hai, ataH jhUTha nahIM bolanA caahie| aise samaya meM dArzanika siddhAnta batalAkara yaha siddha karane kI AvazyakatA hai ki sirpha lokAcAra ke lie hI satya-bhASaNa nahIM kiyA jAtA, kintu satya AtmA kA prasiddha bala hai-AtmA kI pracaMDa evaM ajeya zakti hai, isalie bhI satya bolane kI AvazyakatA hai| isIke anusAra gautama svAmI kA yaha prazna hai ki naraka ke jIvoM kI jaghanya sthiti se, utkRSTa sthiti se utkRSTa sthiti paryanta kitane sthAna-vibhAga haiM? bhagavAn ne isa prazna kA uttara diyA hai- he gautama ! asaMkhyAta sthAna haiN| yahA prazna khar3A ho sakatA hai ki dasa hajAra varSa kI sthiti ke bheda ginane meM asaMkhyAta kisa prakAra ho gaye? isa prazna kA uttara yaha hai ki kAla-gaNakA ke lie vibhinna dezoM meM taraha-taraha ke vibhAgoM kI kalpanA kI gaI hai| yUropa-nivAsiyoM ne samaya ke vibhAga ko samajhane ke lie ghaNTe, minaTa aura saikiMDa kI kalpanA kI hai| saikiMDa taka pahuMcakara unakI gati ruka gii| bhAratIya jyotiSiyoM ne ghar3I, pala aura vipala meM samaya kA vibhAga kiyaa| zAyada isase adhika sUkSma kAla-gaNanA kI loka-vyavahAra meM AvazyakatA nahIM samajhI gaI hogI, anyathA saikiMDa ke bhI vibhAga kyoM nahIM kiye jA sakate? magara jJAniyoM ne sUkSma tatva kA nirUpaNa karane ke uddezya se kAla ke sUkSmatama aMza kA bhI nirUpaNa kiyA hai| kAla kA yaha sUkSmatama aMza, jo niraMza hai, jisakA dUsarA aMza saMbhava nahIM hai, 'samaya kahalAtA hai| yoM to 'samaya' zabda kA sAmAnya lokapracalita artha kAla (TAima) hai, magara yahAM yaha sAmAnya artha nahIM liyA gayA hai, varan pUrvokta vizeSa artha hI liyA gayA hai| eka sUkSmatama samaya meM hI aneka kAma ho jAte haiN| eka samaya mAtra ananta guNahIna jIva ananta-guNa adhika ho jAtA hai aura anantaguNa adhika jIva, ananta guNahIna ho jAtA hai| eka samaya meM pudgala kA eka paramANu caudaha rAjU loka kI yAtrA karake siddhazilA taka jA pahuMcatA hai| bhArata se vilAyata jo tAra jAtA hai, vaha kucha hI saikiMDa meM calA jAtA hai| lekina vaha jhaTa se eka khaMbhe para se hokara dUsare khaMbhe para aura isI prakAra Age calatA hai| isa prakAra jitane khaMbhoM para hokara tAra jAtA hai, saikiMDa 28 zrI javAhara kiraNAvalI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura minaTa ke unate hI vibhAga ho jAte haiN| isI prakAra dasa hajAra varSa kI sthiti se nabbe hajAra varSa kI sthiti taka asaMkhya vibhAga-sthitisthAna ho jAte haiN| kahA jA sakatA hai ki yaha asaMkhyAta sthitisthAna siddha karane se lAbha kyA hai? isakA uttara yaha hai ki yaha vicAra niSkAraNa nahIM hai| gaNadhara kI bArIka bAtoM para vizvAsa ho jAya to sthUla bAtoM para avizvAsa karane kA koI kAraNa nahIM rhegaa| jaise eka gaNitajJa ke batAye hue bArIka hisAba para vizvAsa ho jAne para sthUla hisAba para avizvAsa nahIM hotA, isI prakAra agara koI kahe ki jaino ke zAstroM meM jo bAta batalAI gaI haiM, jo hisAba batalAyA gayA hai, usakI satyatA kA pramANa kyA hai? to use saMtuSTa karane ke lie yaha hisAba batalAyA gayA hai| agara yaha hisAba sahI hai aura isake sahI hone meM koI bhI bAdhA nahIM hai, to una mahAtmAoM kI anya-anya bAtoM para bhI vizvAsa karanA caahie| una mahAtmAoM ne kahA hai :dullahe khalu mANuse bhave, cirakAleNa vi svvpaanninnN| gADhA ya vivAga-kammuNo, samayaM goyama! mA pmaaye|| -utta. 10/41 arthAt-he gautama ! manuSya-janma durlabha hai| bahuta se prANiyoM ko anaMtakAla taka yaha prApta nahIM hotaa| karma-vipAka kI tIvratA ke kAraNa anaMta kAla taka ve ise pAne meM asamartha rahate haiN| gautama! aisA atIva durlabha manuSya bhava prApta huA hai, isalie 'samaya' mAtra kA bhI pramAda na kr| 'samaya' kA artha Upara batalAyA jA cukA hai| agara koI yaha sIkha de ki-beTA, eka kor3I bhI mata khonaa| to pitA kI sIkha mAnane vAlA putra kor3I nahIM khoyegA aura rupaye-paise khoegA? nhiiN| jo Aja kaur3I na khoegA, vaha kala rupaye-paise kI bhI bacata kregaa| isI prakAra bhagavAn ne samaya mAtra pramAda meM na jAne dene kA jo upadeza diyA hai, use mAnane vAlA kyA dina, varSa yA sArA jIvana pramAda meM gaMvA degA? nhiiN| jo eka samaya bhI khoegA vahI dina aura Ayu bhI kho sakatA hai| jina mahAtmAoM ne aisI-aisI bArIka bAteM batalAI haiM, unheM kisI se kucha lenA nahIM thaa| unheM kisI prakAra kA svArtha-sAdhana nahIM karanA thaa| ve sarvasva parityAgI aura vItarAga mahAtmA the, sarvathA niSkAma aura parahita nirata the| pUrNa jJAnI bhI the| unake asatya bolane kA koI kAraNa nahIM thaa| / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 26 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira vaha mithyA upadeza kyoM dete? ataeva unake upadezoM kI satyatA para dRr3ha vizvAsa rakhakara samaya mAtra kA bhI pramAda mata kro| nava ghATI mAhe bhaTakata bhaTakata pAyo narabhava saar| . jAne pache devatA jIvA the, kima jAvo cho haar|| eka ghATI meM nahIM, kintu nau ghATiyoM meM cakkara kATate-kATate gAr3I pAra huI hai| aba manuSya janma prApta huA hai| aba pAra lagI huI gAr3I ko jAna-bUjhakara phira kyoM cakkara meM DAlate ho? yaha manuSya janma vaha hai, jisake lie devatA bhI tarasate haiN| bhakti meM lage hue bhakta ko kahIM na kahIM se koI acchI bAta hAtha laga hI jAtI hai| bhakta tukArAma kahate haiM : ananta janma jyArI kelyA taparAzI, tarI hAtA pavaSI yane deh| aisA hAnidAna lAga lAsI hAthI, jyAMcI kelI mAtI bhaagyhiinaa| an|| uttamAcA sAra bedAcA bhaMDAra, jayAte pavitra tIrthe hotii| mhaNo tukiyA bandhu ANI khaaupa, nahIM yAMcA janmI dayAva aasii| an|| __ mahArASTra pradeza meM maiM bAraha varSa raha AyA huuN| kahAvata prasiddha hai-'pUta jAve dakSiNa, kucha to lAve lkssnn| isake anusAra maiM dakSiNa se tukArAmajI kI ukta bAta sIkha kara AyA huuN| hama manuSya haiN| hamArA kartavya kama se kama manuSya mAtra se prema rakhanA hai| manuSya cAhe kisI bhI jAti kA ho, lekina manuSyatva sabhI ke lie durlabha hai| tukArAmajI kahate haiM - anantakAla taka tapa kiyA-kaSTa uThAye, kIr3e-makor3e rahe taba kahIM yaha manuSya-janma prApta huA hai| kahA jAtA hai ki patthara ke koyale aura hIre ke paramANu mUlataH eka hI jAti ke haiN| jo koyalA pRthvI meM karor3oM varSa taka dabA rahatA hai, vaha hIre ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai; jo jaldI khoda liyA jAtA hai vaha patthara hI raha jAtA hai| __ agara yaha satya hai to koyale aura hIre ke paramANu eka hI haiM, antara sirpha yaha hai ki koyalA jaldI khoda liyA jAtA hai aura hIrA pRthvI kA bhAra vahana karatA huA dera taka dabA par3A rahatA hai| phira bhI kyA koyale ko hIre ke samAna mAnA jA sakatA hai? kyA donoM ke paramANuoM ko eka jAti samajha kara koyale ke badale hIrA diyA jA sakatA hai? agara koI putra aisA karegA to usakA pitA use kapUta aura mUrkha samajha kara nArAja na hogA? isI prakAra cirakAla taka aneka vidha kaSTa uThAne ke pazcAt atyanta kaThinAI se manuSya janma milatA hai! tukArAma kahate haiM, mUrkha, aise manuSyabhava ko miTTI ke mola gaMvA rahA hai| 30 zrI javAhara kiraNAvalI 10000000000000000000000000000 000000000 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra meM rakta, mAMsa, hAr3a, nasa aura malamUtra haiN| zarIra kA rakta, mAMsa Adi bar3hAne ke lie khAte ho, pIte ho magara jIvana ke ucca aura prazasta prayojana kI ora dhyAna nahIM dete to manuSyajanma ko miTTI meM milAnA nahIM to aura kyA hai ? tukArAma kahate haiM- jaise bhAgyahIna puruSa koyale ke badale hIrA naSTa karatA hai, usI prakAra, re mUrkha! tU manuSya janma ko miTTI kara rahA hai| kalpanA kIjie, kisI ke pAsa eka tijorI hai / usameM hIrA - pannA Adi javAharAta bhare haiN| eka tijorI kI bahI hai, jisameM tijorI ke bhItara kI saba cIjoM kI sUcI hai| ina donoM meM mahatva kisakA adhika hai - tijorI kA athavA bahI kA? Apa sabhI eka svara se kaheMge- ' tijorI kA' ! bahI meM to tijorI ke bhItara kI cIjoM ke nAma haiM / bahI likhane vAle ne buddhimattA kI hai ki gupta bheda kA patA de diyA hai| usa sUcI se tijorI kI cIjeM dekhane meM sahAyatA milegii| magara sUcI kI bahI ke badale tijorI mata de do| isI prakAra eka ora dharmazAstra haiM aura dUsarI ora zarIra hai, jisameM AtmA virAjamAna hai| aba batalAie ki dharmazAstra bar3A yA AtmA bar3A ? saba zAstroM meM AtmA aura zarIra kA hisAba batalAyA gayA hai| gItA ke 13 adhyAya meM bhI kahA hai -- idaM zarIraM kaunteya, kSetramityabhidhIyate / etadyo vetti taM prAhuH kSetrajJa iti tadvidaH / / 1 / / arthAt - he arjuna, yaha zarIra kSetra hai aura isameM virAjane vAlA AtmA kSetrajJa hai| isa prakAra kahane vAlI gItA zarIra meM rahe hue AtmA kI bahI hai / lekina kyA ho rahA hai? loga bahI ke lie lar3ate-jhagar3ate haiM aura tijorI kI cIjeM jA rahI haiM, unakI ora kisI kA lakSya hI nahIM hai| dharma ke lie lar3ate haiN| magara AtmA kA patana ho rahA hai, isakI kisI ko cintA nhiiN| hAM, zAstroM kI upayogitA avazya hai aura bahuta adhika hai, magara hamArA karttavya yaha hai ki hama zAstra rUpI bahI dekhakara zarIra rUpI tijorI meM baiThe hue AtmArUpI ratna ko dekheM, saMbhAleM aura phira zAstra rUpI bahI ko sahI maaneN| matalaba yaha hai ki kevala zAstroM ke zabdoM ko hI pakar3a kara mata baiTho; kintu zAstra meM jo kucha likhA hai, vaha AtmA meM hai yA nahIM, ise dekho, agara kisI AdamI ke sAmane usake dharmazAstra kA apamAna kiyA jAya to use burA lagegA, koI jalA de to vaha mukadamA karegA aura kahegA ki hamAre AtmA kI bahI ko jalA diyA / burA laganA anucita nahIM hai, lekina bahI jalane kA duHkha bhagavatI sUtra vyAkhyAna 31 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manAo aura jisakI vaha bahI hai, usa AtmA kA vinAza hone do, yaha ucita nahIM hai| hamAre AtmA kI bahI (nadha) taiyAra karane meM mahAtmAoM ne ghora parizrama kiyA hai| zAstroM meM AtmA kA astitva siddha karane ke lie bar3e parizrama se yuktiyAM dI gaI haiM, hetu diye gaye haiN| ina zAstroM kA Adara kro| unheM pramANabhUta maano| magara yaha na karo ki zAstroM ko hI lekara baiTha jAo aura AtmA ko bhUla jaao| jaise Apa apanI jAti ke kisI bhAI ko kuvyasana meM par3A dekhakara duHkhI hote haiM, isI prakAra bhaktajanoM ko manuSya mAtra para prema aura dayA kA bhAva hotA hai aura isIlie kuvyasanoM meM par3e manuSya ko dekha kara ve kahate haiM-yaha apane manuSyajanma kI miTTI kara rahA hai| isIlie karUNA se prerita hokara ve yaha upadeza dete haiM ki uttama aura durlabha mAnava-bhava pAyA hai to ise vRthA mata gNvaao| bhAgyazAlI hokara bhAgyahIna mata bno| manuSya hokara manuSyajIvana kA vAstavika lAbha prApta kro| jo aisA nahIM karate aura bhogopabhogoM meM evaM mahaloM meM, makAnoM meM masta rahate haiM, unheM eka dina mahala-makAna chor3akara nArakAvAsa kA atithi bananA par3atA hai| bhagavAn ne yaha batAyA hai ki ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM rahane vAle jIvoM ke sthiti sthAna asaMkhya haiN| __ aba yaha dekhanA hai ki ina jIvoM ko naraka-sthAna meM kisane roka rakkhA hai? eka aMga para vizvAsa ho jAne para dUsare aMga para vizvAsa karanA buddhi kA kAma hai| gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM basane vAle jaghanya sthiti ke jIva-jo jIva eka hI sthiti meM vartate haiM, unameM krodha adhika hai, mAna adhika hai, mAyA adhika hai yA lobha adhika hai? gautama svAmI ke isa prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM he gautama! ve saba jIva krodhI, mAnI, mAyI aura lobhI haiM parantu kabhI-kabhI aisA ho jAtA hai ki ve saba jIva krodhI hI krodhI ho jAte haiN| aise samaya meM mAna, mAyA aura lobha nahIM dekhA jaataa| bhagavAn ne naraka ke jIvoM ko krodhI hI krodhI kahakara gati pratyaya kA hisAba lagAyA hai| jisameM tamoguNa adhika hogA, jo halkI prakRti kA hogA usameM krodha jyAdA milegA, yaha pratyakSa hai| ataeva jahAM jyAdA krodha hai vahIM naraka samajhanA caahie| naraka meM krodha, paraspara kI lar3AI aura paraspara kI azAnti hai| vahAM ke jIvoM ko Apasa meM mArAmArI karanA hI sUjhatA hai; 32 zrI javAhara kiraNAvalI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki unameM krodha bahuta hai| eka bApa ke cAra putra hoM aura unameM krodha na hoM to zAnti rhegii| agara ve saba krodhI hue, Apasa meM lar3ane-jhagar3ane lage to ghara hI naraka ho jaaygaa| ghara meM sAMsArika sukhoM ke saba sAdhana maujUda bhI hoM taba bhI agara bhAI-bhAI meM lar3AI-jhagar3A calatA ho to vahI sukha ke sAdhana, du:kha ke sAdhana bana jAte haiN| yaha bAta kisI se chipI nahIM hai| krodha kI adhikatA se kisa prakAra azAnti kI pracaMDa jvAlAeM bhabhakIM? kaise-kaise ghamAsAna yuddha mace, isa viSaya kI kathAeM sunane para hRdaya dravita ho jAtA hai| bApa-beTe, bhAI-bhAI aura jinakA saMbaMdha Ajakala bahuta samIpa kA samajhA jAtA hai, una pati-patnI kI lar3AI dekho to jJAna hogA ki ye ghara nahIM, naraka hai| kahAvata prasiddha hai ki risa bar3I sayAnI hotI hai, isalie vaha apane para hI AtI hai| agara khuda kA lar3akA koI kAma bigAr3a de to bahuta jaldI AMkheM lAla ho jAtI haiM, koI dUsarA bigAr3e to utanA aura utanA jaldI gussA nahIM aataa| lekina jahAM prema hai, apanApana hai, vahAM prema ke badale krodha ho to vahAM naraka nahIM samajhanA caahie| bhagavAna ne kahA-kabhI-kabhI naraka ke saba jIva krodhI hI krodhI ho jAte haiN| isakA artha yaha nahIM hai ki unake mAna, mAyA aura lobha kA kSaya ho jAtA hai| yahAM bhagavAna ne jo kahA hai, vaha zuddha RjusUtranaya kI bAta hai| RjusUtranaya ke anusAra bhagavAn ne pharamAyA hai ki naraka ke sabhI jIva kabhI krodhI hI krodhI ho jAte haiN| eka bhAva kI prabalatA meM dUsare bhAva svAbhAvika hI daba jAte haiN| isI niyama ke anusAra krodha kI prabalatA meM mAna, mAyA aura lobha daba jAte haiN| magara cAroM hI prakRtiyAM vidyamAna avazya rahatI haiN| kevala jisa samaya jIvoM kA upayoga krodha meM rahatA hai, usa samaya mAna Adi meM nahIM rhtaa| ___RjusUtranaya kahatA hai-maiM vartamAna kAla ko hI mAnatA hUM, bhUta aura bhaviSyakAla asat-avidyamAna haiM, isalie maiM unheM nahIM maantaa| udAharaNArtha eka AdamI sAmAyika grahaNa karake baiThA hai| agara usa samaya usakA citta saMsAra ke vyavahAra kI ora gayA to RjusUtranaya use saMsAra vyavahArI mAnegA, sAmAyika niSTa nahIM maanegaa| sAmAyika meM baiThane vAle kA mana agara mocI kI dukAna para gayA, to RjusUtranaya kahatA hai-vaha mocI kI dukAna kA grAhaka hai, sAmAyika karane vAlA nhiiN| sAmAyika karane vAlA vaha tabhI mAnA jAyagA, jaba usakA dhyAna sAmAyika meM ho| isI prakAra naraka ke jIva jaba krodha meM - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 33 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote haiM, unakA upayoga krodha meM hotA hai, taba vaha krodhI haiM mAnI, mAyI aura lobhI nahIM haiN| isa viSaya meM eka udAharaNa aura liijie| jise lAkha rupaye milane vAle hoM yA jisake pAsa lAkha rupaye the, vaha lokavyavahAra meM lakhapati kahalAtA hai| lekina RjusUtranaya use lakhapati nahIM maantaa| jisake adhikAra meM vartamAna kAla meM lAkha rupaye hoM usI ko vaha lakhapati mAnatA hai| lAkha rupaye kisI ke pAsa bhale hI the yA hoMge lekina agara vartamAna meM nahIM haiM, phira bhI use lakhapati kahA jAya to phira cAhe jise lakhapati kahA jA sakatA hai| isa prakAra RjusUtranaya use lakhapati nahIM mAnatA, cAhe vyavahAra meM use lakhapati kahA jaay| jainadharma anekAntavAdI hai| vaha sabhI bAtoM kA samAdhAna kara sakatA hai| lekina Aja hama logoM meM hI baiMcAtAnI cala rahI hai| agara yaha baiMcAtAnI chor3akara dekheM to jainadharma vastu ke kisI bhI aMga kA virodhI nahIM hai| jaba eka pakSa kA virodha karake, dUsare pakSa kI hI sthApanA kI jAtI hai, taba virodha utpanna hotA hai| udAharaNa ke lie, aneka aMga milakara hAthI kA pUrNa zarIra kahalAtA hai| aba koI AdamI hAthI kA pAMva hI pakar3a kara kahatA hai ki hAthI khaMbhe ke samAna hI hotA hai, hamane TaTolakara dekha liyA hai| dUsarA sUMDa pakar3a kara kahatA hai hAthI Dagale bAMha, mudgara sarIkhA hotA hai| tIsarA pUMcha kA sparza karake kahatA hai hAthI rassI sarIkhA hotA hai| cauthe ne kAna pakar3a kara kahA-hAthI sUpa-sA hotA hai| pAMcave ne kahA-hAthI koThI ke samAna hotA hai, ityaadi| aise samaya meM jJAna kahatA hai-merA abhAva hone se hI ye saba loga lar3a rahe haiM aura eka dUsare kI bAta ko mithyA samajha rahe haiN| yadyapi ye saba saca kaha rahe haiM, lekina apUrNa jJAna (ajJAna) ke kAraNa dUsaroM kI ApekSika satya bAta ko bhI.asatya kahakara svayaM asatyavAdI bana rahe haiN| jo AdamI hAthI ko khaMbhe sarIkhA batalAtA hai, vaha ThIka kahatA hai, kyoMki hAthI ke paira khaMbhe sarIkhe hI hote haiN| lekina jo bhAI hAthI ko (Dagale kI bA~ha) mudgara sarIkhA kahatA hai, vaha bhI jhUTha nahIM kahatA, kyoMki hAthI kI sUMDa aisI hotI hai| isI prakAra dUsaroM kI kahI bAtoM para agara vibhinna dRSTiyoM se vicAra kiyA jAya to sArA jhagar3A hI miTa jaay| pratyeka manuSya ke lie, jo niSpakSa hokara satya kA prakAza karanA cAhatA hai, yahI ucita hai ki saba praznoM para yathocita vicAra karake nyAya kre| kisI eka hI pakSa kA durAgraha karanA ucita nahIM hai| vAdI aura prativAdI kI 34 zrI javAhara kiraNAvalI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAta sunakara, nicor3a nikAla kara nirNaya denA hI nyAya hai| dharma bhI isI bAta kA samarthana karatA hai| dharma kA Adeza hai ki durAgraha ke vaza hokara lar3AI-jhagar3A karanA aura buddhi kA duzmana bananA ucita nahIM hai| ___ matalaba yaha hai ki eka pakSa ko pakar3akara dUsare pakSa kA virodha karanA hI lar3AI kI jar3a hai| isIlie jJAnI puruSa kisI eka pakSa ko pakar3akara AgrahazIla nahIM hote aura saba pakSoM para yathAyogya vicAra karate haiN| ve hAthI ke eka-eka aMga ke AdhAra para bhinna-bhinna rUpa meM hAthI batalAne vAle saba logoM ko usa aMza meM satya mAnate haiM aura isa AMzika satya ke samanvaya meM sampUrNa satya kA svarUpa dekhate haiN| ___ dharma se zAnti milanI cAhie, lekina logoM ne usakA durupayoga karake use azAnti phailAne vAlA banA diyA hai| Aja dharma ke nAma para jo azAnti phaila rahI hai, vaha anya kAraNoM se hone vAlI azAnti se kyA kama hai? hindU aura musalamAnoM ko lIjie, jainoM-jainoM ko dekhie, IsAI-IsAI ke vyavahAra para dRSTi DAlie, sarvatra khIMcatAna aura azAnti kA sAmrAjya dikhAI degaa| isa azAnti ko dekhakara bahuta se loga dharma se hI ghRNA karane lagate haiM aura kahate haiM saMsAra ko dharma kI AvazyakatA nhiiN| isa prakAra kA Andolana bhI prAraMbhika rUpa meM AraMbha ho gayA hai| lekina yaha vicArahInatA kA pariNAma hai| yaha Andolana kore mastiSka kI caMcalatA hai| hRdaya kI bAta dUsarI hai| hRdaya kA vikAsa hone para loga dharma ke lie Aga meM jalane ko taiyAra ho jAeMge, lekina dharma na chodd'eNge| isa bAta kI satyatA ke pramANa yUropa kA itihAsa bhI upasthita karatA hai| yUropa meM kaI logoM se kahA gayA ki tuma apanI mAnyatA badala lo, anyathA tumheM Aga meM jalA diyA jaaygaa| loga Aga meM jala gaye magara unhoMne apanI mAnyatA badalanA svIkAra na kiyaa| sirpha mastiSka ke vicAra vAlA aisA nahIM kara sktaa| mastiSka kahatA hai-chor3o nigor3e dharma ko, jala marane meM kyA rakkhA hai? lekina hRdaya dharma ke lie jala marane meM saMkoca nahIM kregaa| isa prakAra kaI loga dharma ko azAnti kA kartA samajhate haiM, lekina kaiyoM ne isake lie maranA bhI svIkAra kiyA hai| vAstava meM dharma bahiSkAra ke yogya cIja nahIM hai| rahI dharma ke nAma para lar3AI hone kI bAta, so aisI lar3AiyoM meM dharma kA nAma cAhe diyA jAya magara lar3AI kA asalI kAraNa logoM meM vidyamAna durbhAvanA hI hai| loga kise AdhAra banAkara nahIM lar3ate? rASTrIyatA ko AdhAra banAkara kyA kama khUna-khaccara hotA hai? phira bhI rASTrIyatA aura - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 35 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA rASTra miTAne kI cIja nahIM hai| dharma vAstava meM zAntikartA hai, azAntikAraka nhiiN| dharma Izvara yA AtmA kA saMdeza hai| dharma ke binA jIvana nahIM raha sakatA aura yadi rahegA bhI to yahIM naraka ke najAre najara aaeNge| dharma ke abhAva meM sarvatra hAya-hAya maca jaaygii| agara mAtA meM dharmabuddhi na ho to vaha bAlaka kA pAlana-poSaNa kyoM kare? Aja ke loga cAhe dharma ke prati kRtaghna ho jAveM, lekina buddhi se vicAra karane para unheM avazya mAlUma ho jAyagA ki hamArI jindagI dharma ke pratApa se hI hai| Aja saMsAra meM aise upAya cale haiM, jinase saMtAna utpanna honA baMda ho jAtA hai| kaI loga socate haiN| saMtAna hone se mAtA ko kaSTa uThAnA par3atA hai aura pitA para uttaradAyitva A jAtA hai, pati-patnI ke bhoga-vilAsa kA sukha calA jAtA hai| isa prakAra santAna saba taraha se sukhoM meM bAdhaka hai| aise durvicAroM se prerita hokara bahuta se logoM ne kRtrima upAyoM se santati-nirodha kA Azraya grahaNa kiyA hai| aise upAyoM kA AviSkAra hRdayahIna mastaka kI upaja hai| mastaka vicAratA hai ki hama bhoga ke lie utpanna hue haiN| santAna hamAre bhoga-vilAsa meM bAdhA pahuMcAtI hai, isalie isa bAdhA ko haTA denA hI acchA hai| lekina sahRdaya vyakti aisA nahIM socegaa| vaha vicAra karegA ki agara hameM saMtAnotpatti rokanI hai to bhogavilAsa kA tyAga karake brahmacarya kA pAlana karanA caahie| bhoga-vilAsa kA tyAga karanA aura sevAdharma, prema, dayA, sahAnubhUti Adi sAtvika bhAvanA sikhAne vAle santAna-prasava ko kRtrima upAya se rokanA acchA nahIM hai| santAna-prasava kiye binA striyAM mAtA pada nahIM pA sakatI maraNAntaka kaSTa bhoga karake bhI santAna kA pAlana-poSaNa karane ke kAraNa hI mAtA kA mahimAmaya pada unheM prApta hotA hai| ataeva kRtrima upAyoM se santati-nirodha karanA ghora pApa hai| Aja saMsAra meM yaha bar3I gar3abar3I cala rahI hai ki Arthika hAni karane vAle ko to dhikkAra diyA jAtA hai, lekina viSayabhoga se zakti evaM jIvana naSTa karane vAle ko ulAhanA bhI nahIM diyA jaataa| balki isIke lie puruSa zRMgAra karate haiM aura puruSoM ko viSaya kI agni meM jalAne ke lie kulaTAeM jo zRMgAra karatI thI vaha zRMgAra kulAMganAeM karane lagI haiN| ve zAyada yahI socatI haiM ki hama sundara sundara vastrAbhUSaNa pahaneM aura zrRMgAra sajAeM, jisase puruSa viSaya kI Aga meM kUda pdd'eN| mAM-bApa apane lar3ake ko dhana khote dekhakara to ulAhanA dete haiM, lekina agara vaha dhana kamAU ho kintu viSayavAsanA kI 36 zrI javAhara kiraNAvalI ROOROS 22500000RDom MARRIA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aga meM par3akara apanA jIvana naSTa karatA ho to unheM koI cintA nhiiN| ve isa ora dhyAna nahIM dete, balki viSayabhoga ke sAdhana juTA kara viSaya-bhoga sulabha kara dete haiN| isa prakAra dharma kA asalI svarUpa to bhUla gaye, aura dharma ke nAma se adharma kA sevana karake bhogavilAsa bar3hAyA aura aba kahate haiM-dharma aura Izvara kA bahiSkAra kro| dharma bhogavilAsa bar3hAne ke lie hai yA ghaTAne ke lie? mAM ne ApakI rakSA dharma se kI hai yA adharma se? agara mAtA meM dharmabhAva na hotA, dayA na hotI to vaha Apako usI prakAra naSTa kara detI jaise nAgina * apane aMDe aura kuttI apane baccoM ko khA jAtI hai| agara aisA hotA to Aja ApakA kahAM patA calatA? jisa dina saMsAra se dharma uTha jAyagA, usI dina pralaya maca jAyagI, trAhi-trAhi kI pukAra kAnoM ko sunAI degI aura saMsAra naraka bana jaaygaa| jisa dina mAtA ke dila meM dayA-dharma na hogA, usa dina zizuoM kI kyA avasthA hogI? itihAsa se prakaTa hai ki bar3e-bar3e rAjagharAnoM meM apanI kalpita pratiSThA kI rakSA ke lie, dhana bacAne kI kutsita kAmanA se yA samAna saMbaMdhI na milane se, jhUThe bar3appana ke pralobhana se lar3akiyoM ko jahara de diyA jAtA thaa| dharma ke abhAva meM aisI ghaTanAeM kyA sAdhAraNa nahIM ho jAegI, yaha kauna kaha sakatA hai ? merA vizvAsa hai ki Aja loga cAhe dharma kI mahimA bhale hI na samajheM, magara jisa dina dharma na hogA, usa dina sArA saMsAra usI prakAra tar3aphar3AegA, jisa prakAra bhAr3a meM par3e hue cane tar3aphar3Ate haiN| dharma ke viSaya meM yaha kahakara ki maiM dharma ke nAma para hone vAle jhagar3oM aura atyAcAroM kA samarthana nahIM karatA, maiM zuddha dharma kI bAta kahatA hUM, dharma ke nAma para hone vAlA anyAya aura atyAcAra avazya niMdya hai; magara jJAniyoM ne aise jhagar3e miTAne ke lie hI upadeza diyA hai| ve kahate haiM-hAthI kA eka-eka aMga chUkara lar3ane vAle AMkha kholakara dekha leM aura Apasa meM vicAra kareM, eka dUsare kI bAta kI sacAI kA anubhava kareM, to jhagar3A khatma ho jaaygaa| jJAniyoM ne lar3AI miTAne kA jo upAya batAyA hai, vaha acchA hai yA hAthI kA pAMva athavA sUMDa pakar3akara, eka-eka aMga ko pUrA hAthI siddha karane kI ceSTA meM lar3a maranA acchA hai? aba yaha prazna hotA hai ki jaina dharma eka hI vastu ko eka rUpa na kahakara aneka rUpa kahatA hai, so yaha kaise ThIka ho sakatA hai? kabhI hAthI ko khaMbhe jaisA aura kabhI rassI jaisA kahanA kisa prakAra ucita kahA jA sakatA hai? jisa vAda meM vastu kSaNa-kSaNa meM badalatI hai, use anekAntavAda na - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 37 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahakara bhramavAda yA saMzayavAda kyoM na kahA jAya? isa prazna kA uttara yaha hai ki anekAntavAda vastu ko jisa samagratA se dekhatA hai, usI samagratA se agara Apa bhI dekheM to jainadharma ko bhramavAda kahane kA bhrama nahIM raha jaaygaa| hAthI ko cAhe rassI jaisA kaho, cAhe khaMbhe jaisA kaho, hAthI donoM prakAra ke kathanoM meM AtA hai| hAthI eka hai lekina dharma usameM aneka haiN| aneka dharma hone ke kAraNa usakI aneka padArthoM se tulanA kI jA sakatI hai| balki aisA karane para hI hAthI kA pUrA svarUpa samajhA jA sakatA hai| kalpanA kIjie, eka manuSya makAna ke dUsare maMjila para baiThA hai| aba Apa usake saMbaMdha meM eka hI nirNaya dIjie ki vaha Upara baiThA hai yA nIce baiThA hai? vaha pUrva meM baiThA hai athavA pazcima baiThA hai? jaba Apa use Upara baiThA kaheMge to Apako apekSA lagAnI pdd'egii| pahale maMjila vAloM kI apekSA vaha Upara hai, isa prakAra kI apekSA kiye binA Apake kathana kA ThIka artha nahIM ghaTegA; kyoMki tIsare maMjila vAloM kI apekSA vaha nIce baiThA hai| agara binA apekSA ke hI Apane kaha diyA to tIsare maMjila vAle kaheMge-Apa asatya kahate haiM; vaha hamase nIce baiThA hai| isa prakAra vibhinna apekSAoM kA Azraya lekara hI Apa ukta prazna kA sahI uttara de sakate haiN| yahI bAta dizAoM saMbaMdhI prazna meM hai| kisI apekSA se use pUrva meM mAnanA hogA, kisI apekSA se pazcima, uttara yA dakSiNa meN| vaha pUrva vAloM se pazcima meM aura pazcima vAloM kI apekSA pUrva meM khlaaygaa| eka udAharaNa aura liijie| eka hI kisI vyakti ko pitA kaheM, putra kaheM yA mAmA kaheM? isa prazna kA uttara dene meM Apako apekSA kA Azraya lenA hI pdd'egaa| agara Apa binA apekSA ke eka AdamI ko pitA kaheMge to vaha apane pitA kA bhI pitA kahA jaaygaa| putra kaheMge to apane putra kA bhI putra khlaayegaa| hAM, agara Apa ekAntavAda ke phera meM na par3akara apekSA kA khyAla kareM to sahI uttara mila jaayegaa| vaha vyakti apane pitA kI apekSA putra hai, apane putra kI apekSA pitA hai, apane mAmA kI apekSA bhAnajA hai aura bhAnajA kI apekSA mAmA hai| isa para bhI agara Apa kaheM ki eka hI AdamI ko pitA, putra Adi kahanA kaise ucita kahA jA sakatA hai, to lAcArI hai| vastu kA svarUpa jaisA hai, use vaisA hI samajhanA caahie| anubhava, vyavahAra aura tarka jisakA ekamata se samarthana karate haiM, use svIkAra na karanA vivekazIlatA kA lakSaNa nahIM hai| 38 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApasI jhagar3e kisa prakAra miTa jAte haiM, isake lie eka udAharaNa liijie| eka AdamI UMTa para car3hakara jaMgala meM jA rahA thaa| jAte-jAte usane dekhA-UMToM kA eka TolA sAmane khar3A hai aura tIna AdamI Apasa meM lar3a-jhagar3a rahe haiN| tInoM kahate haiM-maiM apanA haka nahIM chor3a sakatA, maiM apanA haka nahIM chor3a sktaa| Apasa meM bAteM hote-hote mArAmArI kI naubata A phuNcii| yaha UMTa vAlA samajhadAra thA, isalie dUsare ke jhagar3e ko apanA jhagar3A aura dUsaroM kI zAnti ko apanI zAnti samajhatA thaa| jaba vaha unake pAsa pahuMcA to usane apanA UMTa khar3A kiyA aura lar3ane vAloM se pUchA-'bhAiyoM! Apa loga kyoM lar3a rahe haiM?' uttara milA-'tuma apanA rAstA naapo| tumheM kisane paMca banAyA hai ? hama bhAI-bhAI Apasa meM samajha leNge|' ___UMTa vAlA-tumhArA kahanA ThIka hai| lar3AI prAyaH saMbaMdhI meM hI hotI hai| lekina maiM bhI to tumhArA saMbaMdhI huuN| unhoMne kahA-'are jAo jI, rAste calate saMbaMdhI banane Ae ho !' UMTa vAlA-maiM tumhArI tarapha se cAhe saMbaMdhI na hoUM, lekina maiM apanI tarapha se to saMbaMdhI hI huuN| agara apanA jhagar3A mujhe batA do to hAni kyA hai? __ Akhira lar3ane vAloM para usakI bAta kA prabhAva pdd'aa| unameM se eka ne kahA-hama tInoM bhAI-bhAI haiN| yaha sattaraha UMTa hamAre haiN| hama meM haka kA jhagar3A ho rahA hai| ina UMToM meM eka ke Adhe haiM, eka ke cauthAI haiM aura eka ke AThaveM hisse ke haiN| kula UMTa sattaraha haiN| Adhe ke hakadAra ke hisse meM sAr3he ATha hote haiM, cauthAI vAle ke hisse meM savA cAra aura AThaveM hisse ke hakadAra ke hisse meM do se kucha adhika Ate haiN| apane haka meM se koI AdhA yA cauthAI UMTa chor3ane ko taiyAra nahIM hai aura UMTa kATA nahIM jA sktaa| aba jhagar3A miTe to kaise? UMTa vAle ne ina tInoM bhAiyoM se kahA-maiM bhI to ApakA hI huuN| Apa apane sattaraha UMToM meM eka merA UMTa milA lo aura apanA-apanA hissA le lo| ApakA hissA hone para agara merA UMTa bacA to ThIka, na bacA to bhI koI bAta nhiiN| UMTa vAle kI bAta sunakara tInoM bhAI bar3e prasanna hue| mana meM socane lage-UMTa dekara saMbaMdha jor3ane vAlA yaha khUba milA! unhoMne usakA svAgata karate hue kahA-acchA, Apa hI hamArA jhagar3A nibttaaie| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 36 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ musAphira ne Adhe ke hakadAra ko bulAkara kahA- 'tuma sAr3he ATha UMTa cAhate ho, unake badale agara nau UMTa diye jAeM to kucha Apatti to nahIM hogI!' usane uttara diyA-'nekI pUcha-pUcha! bhalA isameM Apatti hI kyA hai ? maiM Apake guNa gaauuNgaa|' musAphira ne use nau UMTa de diye| tadanantara usane cauthAI ke hakadAra ko bulAyA aura kahA 'tuma savAcAra UMTa cAhate ho, lekina pAMca UMTa le lo|' vaha bhI prasanna huaa| saba ke pIche AThaveM hisse kA hakadAra aayaa| vaha do se kucha adhika UMTa cAhatA thA, magara use tIna UMTa diye gye| usakI prasannatA kA pAra na rhaa| isa prakAra usa musAphira ne unhIM logoM ke sattaraha UMTa unhIM logoM meM bAMTakara unheM prasanna kara diyaa| unakI lar3AI miTa gaI aura vaha apane UMTa para baiTha kara calA gyaa| yaha hRdaya kA nyAya hai| yadi yaha nyAya Apa ko pasaMda AyA ho to Apa bhI saba bhAiyoM ke Izvara kI ora se saMbaMdhI haiN| yadi Apa apane isa saMbaMdha ko dRr3ha banAnA cAhate haiM to sabako Izvara kI santAna mAnakara musAphira kI taraha apanA UMTa ghuser3akara unakA jhagar3A mittaao| aisA karane se Apa Izvara ke bana jaaeNge| khayAla AtA hai mujhe, dilajAna terI bAta kaa| khabara tujhako hai nahIM, Age aMdherI rAta kaa|| jobana to kala Dhala jAyagA, dariyAva hai barasAta kaa| bora koI na khAegA, usa roja tere hAtha kaa|| tU to nikala kala jAegA, raha jAyagI miTTI pdd'ii| nita harI rahatI nahIM, nAdAna! phUloM kI chdd'ii|| jo Izvara kA hogA, jise Izvara yA dharma kA banane kA vicAra hogA, use apane Apako bhUlakara dUsare para dhyAna denA hogaa| jaise acche bhAI apanA ApA bhUlakara apane bhAI kI bhalAI kA khyAla karatA hai, usI prakAra saMsAra kI bhalAI para dhyAna denA hogaa| . kadAcit koI yaha kahe ki saMsAra kI bhalAI-burAI se Apako kyA prayojana hai? Apa apanI cintA kIjie, saMsAra kI cintA kyoM karate haiM? isakA saMkSipta samAdhAna yaha hai ki saMtoM kA hRdaya saMsAra ke jIvoM kI halacala dekhakara dayA se kAMpatA rahatA hai| ve vicArate haiM ki ye prANI kyA karane Aye 40 zrI javAhara kiraNAvalI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the aura kyA kara rahe haiM? yaha apanA hita kyoM nahIM socate? anta meM inheM paraloka jAnA hI par3egA, taba kauna inakA sahAyaka hogA? jJAniyoM ko saMsAra ke prANiyoM ke prati isa prakAra kI cintA rahatI hai| loga tAza aura zataraMja meM apanA samaya vyatIta karate haiM, magara hita kI bAta nahIM vicaarte| agara koI batalAnA bhI cAhatA hai, to unheM sunane kA avakAza nahIM hai| isI kAraNa saMta puruSa aisA socate haiM aura Apako bhI aisA hI socanA caahie| maiM yaha nahIM kahatA ki mere pAsa vyAkhyAna sunane ke lie na Ane vAle loga dhArmika nahIM haiN| jo niroga haiM vaha davA kyoM leM? acchA vaidya to yahI cAhatA hai ki rogI kA roga jaldI dUra ho jAya aura isakA aspatAla meM AnA baMda ho jAya / usa samaya use bhI cintA ho jAtI hai jaba roga sArvatrika rUpa se phaila jAtA hai aura usake pAsa bhIr3a jamA rahatI hai| yahI bAta hamArI hai| agara Apako bhI saMsAra ke manuSyoM kI aisI hI cintA hai to Apa UMTa vAle ke samAna logoM ke saMbaMdhI bana jAie aura usakA jhagar3A miTAne kI ceSTA kiijie| saMsAra meM eka se eka bar3hakara duHkhI par3e haiN| vidhavAoM aura anAthoM kI jiMdagI kisa prakAra kharAba ho rahI hai, khAne ko na milane se kisa prakAra unakA patana ho rahA hai, yaha kauna dekhatA hai? agara koI sahRdayI, saccI sevAbhAvanA se prerita hokara inakA uddhAra aura sudhAra karane ke lie khar3A ho jAya aura unakI dazA sudhArane meM hI apanI jindagI kA sudhAra mAne to sacamuca hI unakI bhI jiMdagI sudhara jaay| Aja saMsAra ke logoM ne yaha mAna rakhA hai ki Izvarabhakta dvArA bhI agara anyAyI kI garadana ur3A dI jAya to pApa nahIM hai| rAjanIti bhI isakA samarthana karatI hai| magara yaha saccAI nahIM hai| talavAra ke jora se thor3I dera ke lie anyAya daba sakatA hai, lekina usakI pratikriyA baDI bhayAnaka hogii| hiMsaka upAya se eka jagaha anyAya dabAyA jAyagA to vaha dUsarI anekoM jagahoM para utpanna ho jaaygaa| devI bhAgavata meM zumbha aura nizumbha kI kathA AI hai| kahA gayA hai ki devI ne donoM kA vadha kiyA thaa| devI eka jagaha inheM kATatI thI to inake eka raktabindu se hajAroM zumbha aura nizumbha utpanna ho jAte the| mere khayAla se yaha AlaMkArika varNana hai| isake AdhAra para hiMsA mAnanA bhUla hai| sAkSAt devI ahiMsA hai| agara hiMsA dvArA zAnti cAhI jAyagI to anta meM ghora azAnti hI palle pdd'egii| isake viparIta agara ahiMsA kI talavAra ko lekara rAga-dveSa kA vadha karoge to baira kA jahara miTa jaaygaa| yaha / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 41 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarI bAta hai ki Apa ahiMsA kA pUrNarUpa se AcaraNa na kara sakeM, lekina yaha to mAnanA hI par3egA ki 'ahiMsA svayameva eka amogha zakti hai| Aja akelA bhArata hI ahiMsA kI zakti nahIM mAnatA, varan sArA eziyA aura yUropa bhI ahiMsA kI mahimA se gUMja rahA hai| ahiMsA kAyaroM kI zAnti nahIM hai| kAyaroM ne to ahiMsA ko kalaMkita kiyA hai| jabase ahiMsA kAyaroM kI goda gaI hai, tabhI se gira gaI hai| Aja ApameM pUrvajoM ke pratApa se ahiMsA ke jo saMskAra haiM, unake kAraNa koI lAkha rupayoM kA pralobhana de to bhI Apa bakarA mArane ko taiyAra na hoNge| lekina dUsarI ora apanI kAyaratA aura bhIrutA ke kAraNa aise-aise kAma kara DAlate haiM ki jinakA paramparA-pariNAma manuSyavadha taka ho jAtA hai, phira bhI isakI cintA nahIM kI jaatii| bakare kI ora hI dekhA aura dUsarI ora bhIrutA ke kAraNa dhyAna na diyA to yaha ahiMsA ko dUSita karanA hogaa| ahiMsA kA bhakta na svayaM DaregA aura na dUsare ko ddraaegaa| agara Apane ahiMsA kI pratiSThA na bar3hAI to saMsAra naraka bana jaaygaa| jaise naraka meM koI samaya aisA AtA hai jaba sabhI nArakI krodhI hI krodhI ho jAte haiM, isI prakAra isa loka meM bhI aisA samaya A sakatA hai ki sabhI manuSya hiMsaka hI hiMsaka ho jAeM! yaha pahale kahA jA cukA hai ki krodha bahuta hone kA artha yaha nahIM hai ki nArakiyoM meM mAna, mAyA aura lobha nahIM hotaa| mAna, mAyA aura lobha bhI unameM hote haiM, parantu una jIvoM kA upayoga jaba krodha meM rahatA hai, taba mAna Adi meM nahIM rhtaa| udAharaNa ke lie kalpanA kIjie, kisI seTha kI cAra dukAna haiM-eka bajAjI kI hai, sarAphI kI hai, tIsarI galle kI hai aura cauthI paMsArI kI hai| dukAna cAra haiM aura dukAnadAra eka hai| vaha dukAnadAra sarAphI kI dukAna para baiTha kara vyApAra karatA hai, taba usakI zeSa tIna dukAneM baMda nahIM haiM? lekina vaha vyApAra eka hI dukAna para kara rahA hai! isI prakAra naraka ke jIvoM meM krodha Adi cAroM kaSAya maujUda hai| jaba ve krodhI hote haiM taba bhI unameM mAna, mAyA aura lobha vidyamAna rahate haiM kintu usa samaya ve krodha kA hI vyApAra karate haiN| isalie unheM krodhI hI krodhI kahA hai| naraka meM krodha bahuta hotA hai| agara Apa logoM ne naraka nahIM dekhA hai to ghara yA ghaTa to dekhA hai? krodha kI adhikatA se ghara yA ghaTa bhI naraka ke samAna ho jAtA hai, yaha to Apa dekhate hI haiN| isalie jJAniyoM ne kahA hai ki jahAM krodha bahuta hai, vahIM naraka hai| 42 zrI javAhara kiraNAvalI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn kahate haiM - gautama! yaha eka bhaMga kI bAta huii| isI prakAra sattAIsa bhaMga haiN| koI samaya aisA hotA hai ki naraka ke sabhI jIva krodhI hI krodhI hote haiM, to kabhI aisA bhI samaya hotA hai jaba krodhI bhI bahuta hote haiM aura mAnI bhI bahuta hote haiM, kabhI krodhI bahuta aura mAnI eka hI hotA hai| isI prakAra krodha aura mAna, krodha aura mAyA tathA krodha aura lobha ke bhaMga haiN| yaha do-saMyogI bhaMga hue| ina do-saMyogI bhaMgoM kI saMkhyA cha: hai aura eka akele krodha kA bhaMga milAne se sAta bhaMga hote haiM do saMyogI bhaMgo ke samAna tIna-saMyogI bhaMga bhI haiN| jaise-krodhI bahuta, mAnI bahuta, mAyI ek| krodhI bahuta, mAnI eka, aura mAyI bahuta / krodhI bahuta, mAnI bahuta, mAyI eka / krodhI bahuta, mAnI eka, lobhI eka / krodhI bahuta, mAnI eka, lobhI bhut| isa prakAra tIna-saMyogI bhaMga bAraha haiN| tatpazcAt cAra-saMyogI bhaMga Ate haiN| jaise-krodhI bahuta, mAnI eka, mAyI eka aura lobhI ek| krodhI bahuta, mAnI eka, mAyI eka aura lobhI bhut| isa prakAra ke bhaMga ATha haiN| ye saba milakara sattAIsa bhaMga hote haiN| gautama svAmI prazna karate haiM ki-bhagavan! dasa hajAra varSa se eka samaya adhika sthiti vAle kA sthiti-sthAna alaga hai| aisI avasthA meM una jIvoM ke yahI bhaMga hoMge yA kama-jyAdA? isa prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM-he gautama ! jaghanya sthiti se eka samaya adhika sthiti vAle jIva ke viSaya meM sattAIsa bhaMgoM ke badale assI bhaMga hote haiN| jaghanya sthiti vAle jIva kA kabhI viraha nahIM hotA arthAt aisA kabhI nahIM hotA ki koI na koI jIva jaghanya sthiti vAlA naraka meM na ho| parantu eka samaya se lekara saMkhyAta samaya adhika taka kI sthiti vAle jIvoM kA kadAcit viraha bhI ho jAtA hai| kisI samaya aisA eka hI jIva pAyA jAtA hai aura kabhI asaMkhya pAye jAte haiN| kabhI jIva krodhI bhI ho sakate haiM, mAnI bhI ho sakate haiM, mAyI bhI ho sakate haiM aura lobhI bhI ho sakate haiN| yaha cAra bhaMga hue| isI prakAra krodhI bahuta, mAnI bahuta, mAyI bahuta aura lobhI bahuta yaha cAra bhaMga haiN| isI taraha krodhI aura mAnI, krodhI aura mAyI, krodhI aura lobhI, mAnI aura mAyI, mAnI aura lobhI, tathA mAyI aura lobhI, ina do saMyogI ke pratyeka ke cAra-cAra bhaMga ke hisAba se caubIsa bhaMga hue| isI prakAra jIva saMyogI ke battIsa aura cAra saMyogI ke solaha bhaMga haiN| ve saba milakara assI bhaMga hue| matalaba yaha hai ki jaghanya sthiti se eka samaya adhika sthiti vAle jIvoM kA kabhI-kabhI viraha bhI ho jAtA hai, isalie - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 43 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inake assI bhaMga hote haiN| Age jaghanya sthiti se asaMkhyAta samaya adhika sthiti vAle jIvoM se lekara utkRSTa sthiti vAle jIvoM kA kabhI viraha nahIM hotaa| ataeva unameM jaghanya sthiti vAloM ke samAna sattAIsa bhaMga hI hote haiN| ..yahAM eka prazna yaha upasthita ho sakatA hai ki viraha kAla kA samaya kauna-sA liyA jAya ? agara utpAda kA virahakAla caubIsa muhUrta liyA jAya to sUtra kA saMbaMdha vichinna ho jAtA hai aura jahAM sattAIsa bhaMga mAne gaye haiM vahAM assI bhaMga mAnane pdd'eNge| ataeva utpAda kA virahakAla na lekara krodhopayukta nArakI jIvoM kI sattA kI apekSA se hI virahakAla lenA caahie| 44 zrI javAhara kiraNAvalI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avagAhanA sthAna mUlapATha prazna-imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa sayasahassesu egamegasi nirayAvAsaMsi neraiyANaM kevaiyA ogAhaNA ThANA paNNatA? uttara-goyamA! asaMkhejjA ogAhaNA ThANA pnnnntaa| taMjahA-jahaNiyA ogAhaNA, padesAhiyA, jahaNiyA ogAhaNA, duppaesahiyA jahaNiyA ogAhaNA, jAva asaMkhejja paesAhiyA jahaNiyA ogaahnnaa| tappAuggukkosiyA ogaahnnaa| prazna-imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa sayasahassesu egamegaMsi NirayAvAsaMsi jahaNiyAe ogAhaNAe vaTTamANA NeraiyA kiM kohovauttA? uttara-goyamA! asIibhaMgA mANiyavvA, jAva-saMkhijja paesAhiyA, jahaNiyA ogAhaNA, asaMkhejja-paesAhiyAe jahaNiyAe ogAhaNAe vaTTamANANaM, tappAuggukkosiyAe ogAhaNAe vaTTamANANaM neraiyANaM dosu vi sattAvIsaM mNgaa| saMskRta-chAyA prazna-etasyA bhagavan! ratnaprabhAyAH pRthvivyAstriMzati nirayAvAsa zatahasreSu ekaikasmin nirayAvAse nairayikANAM kiyanti avagAhanA sthAnAni prajJaptAni? uttara-gautama! asaMkhyAni avagAhanA sthAnAni prjnyptaani| tadyathA-jaghanyA avagAhanA, pradezAdhikA jaghanyA'vagAhanA, yAvat asaMkhyeyapradezAdhikA jaghanyA'vagAhanA, ttpraayogyotkrssikaa'vgaahnaa| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 45 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-etasyA bhagavan! ratnaprabhAyAH pRthvivyAstrizati nirayAvAsa zat sahastreSu ekaikasmin nirayAvAse jaghanyA'vagAhanayA vartamAnA nairayikAH kiM krodhopayuktAH? . uttara-goyamA! azIti bhagA bhaNitavyAH, yAvat saMkhyAt pradezAdhikA jghnyaa'vgaahnaa| asaMkhyeya pradezAdhikyA jaghanyA'vagAhanayA vartamAnAnAm, tatprAyogyotkarSikA'vagAhanayA vartamAnAnAm nairayikANAm dvayorapi saptaviMzatiH bhNngg| zabdArtha prazna-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM, tIsa lAkha nArakavAsoM meM ke eka-eka nArakavAsa meM basane vAle nArakiyoM ke avagAhanAsthAna kitane kahe gaye haiM? uttara-he gautama! unake avagAhanAsthAna asaMkhyeya kahe haiN| ve isa prakAra haiM-jaghanya avagAhanA (aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga), eka pradeza adhika jaghanya avagAhanA, do pradeza adhika jaghanya avagAhanA, yAvat asaMkhyAta pradeza adhika jaghanya avagAhanA tathA usake yogya utkRSTa avgaahnaa| prazna-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM tIsa lAkha nArakAvAsoM meM ke pratyeka nArakAvAsa meM, jaghanya avagAhanA meM vartane vAle nArakI kyA krodhopayukta uttara-he gautama! assI bhaMga kahane caahie| yAvatsaMkhyAt pradeza adhika jaghanya avagAhanA vAloM ke bhI assI bhaMga smjhnaa| asaMkhyAta pradeza adhika jaghanya avagAhanA meM vartane vAle aura usake yogya utkRSTa avagAhanA meM vartane vAle nArakiyoM ke donoM ke sattAIsa bhaMga kahane caahieN| vyAkhyAna yahAM avagAhanA saMbaMdhI vicAra kiyA gayA hai| sthiti kI apekSA avagAhanA vicAra sUkSma hai| eka uMgalI rakhane meM bhI AkAza ke asaMkhya pradeza rukate haiN| AMkha mIMcakara kholane meM bhI asaMkhya samaya nikala jAte haiN| zrI gautama svAmI bhagavAna se pUchate haiM-prabho! isa ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nAraka vAsoM meM se eka-eka nArakAvAsa meM basane vAle nArakI jIvoM ke avagAhanA sthAna kitane haiM? jaise sthiti ke sthAna haiM, usI prakAra avagAhanA ke bhI sthAna haiN| jisameM jIva rahe to avagAhanA kahate haiM arthAt zarIra yA aakaash-prdesh| gautama svAmI kA prazna yaha hai ki eka-eka nArakAvAsa meM basane vAle 46 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArakiyoM ke zarIra sthAna kitane haiM? arthAt una nArakiyoM ke zarIra kitane AkAza-pradezoM meM rahate haiM? isa prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM - he gautama! eka-eka nArakAvAsa meM basane vAle jIvoM ke avagAhanA sthAna asaMkhya - asaMkhya haiN| kama se kama unakI avagAhanA zarIra - aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga barAbara hotA hai| isa jaghanya avagAhanA se eka pradeza adhika, do pradeza adhika, isa prakAra asaMkhyAta pradeza adhika taka ke zarIra vAle hote haiM / ataH avagAhanA sthAna asaMkhyAta haiM 1 jisameM jIva ThaharatA hai, vaha avagAhanA hai arthAt jIva kI lambAI-caur3AI avagAhanA kahalAtI hai| yaha zarIra avagAhanA hai / jisa kSetra meM jIva rahate haiM use bhI avagAhanA kahate haiM / aba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! jaghanya avagAhanA vAle nArakI krodhI haiM, mAnI haiM, mAyI haiM yA lobhI haiM? bhagavAna uttara dete haiM- he gautama! sthiti ke samAna yahAM bhI assI bhaMga jAnane caahieN| jaghanya avagAhanA se asaMkhya pradeza adhika tathA utkRSTa avagAhanA vAloM ke sattAIsa bhaMga hote haiM / yahAM yaha AzaMkA hotI hai ki jaghanya sthiti meM sattAIsa bhaMga kahe haiM, phira yahAM jaghanya avagAhanA meM assI bhaMga kahane kA kyA kAraNa hai? isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki jaghanya sthiti vAle naraka ke jIva, jaba taka jaghanya avagAhanA vAle rahate haiM, taba unakI avagAhanA ke assI bhaMga hI hote haiM, kyoMki jaghanya avagAhanA vAle jIva kama hote haiM / jaghanya avagAhanA vAle jina nArakI jIvoM ke sattAIsa bhaMga kahe haiM, ve jaghanya avagAhanA ko ullaMghana kara cuke hote haiN| unakI avagAhanA jaghanya nahIM hotI isalie sattAIsa hI bhaMga kahe gaye haiM / jaghanya avagAhanA se saMkhyAta pradeza kI adhika avagAhanA vAle jIva naraka meM kama milate haiM, isalie assI bhaMga kahe haiM aura jaghanya avagAhanA se asaMkhyAta pradeza adhika kI avagAhanA vAle tathA utkRSTa avagAhanA vAle jIva naraka meM adhika pAye jAte haiM, isalie unake sattAIsa bhaMga kahe haiN| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 47 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra mUlapATha prazna-imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe jAva egamegaMsi nirayAvAsaMsi neraiyANaM kai sarIrayA paNNattA? uttara-goyamA! tiNNi sarIrayA pnnnnttaa| taM jahA-veuvie, teyae, kmme| prazna-imIse NaM maMte! jAva-veubviyasarIre vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA? uttara-goyamA! sattAvIsaM bhaMgA bhaanniyvvaa| eeNaM gameNaM tiNNi sarIrA bhaanniyvvaa| prazna-imIse NaM bhaMte! rayaNappamA puDhavie jAva neraiyANaM sarIrayA kiM saMghayaNI paNNattA? uttara-goyamA! chaNhaM saMghayaNANaM assaMghayaNI, nevaTThI, neva cchirA, nevnnhaaruunni| je poggalA aNiTThA, akaMtA, appiyA, asuhA amaNunnA, amaNAma, etesiM sarIrasaMghAyattAe prinnmNti| prazna-imIse NaM bhaMte! jAva-chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNe vaTTamANA NaM neraiyA kiM kohovauttA? uttara-goyamA! sattAvIsaM bhNgaa| prazna-imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe jAvasarIrayA kiM saMThiyA pannattA? uttara-goyamA! duvihA pnntaa| taM jahA bhavadhAraNijjA ya uttara veuvviyA y| tattha NaM je te bhavadhAraNijjA te huMDa saMThiyA pannattA, tattha NaM je te uttara veuvviyA te vi huMDa saMThiyA pnnttaa| prazna-imIse NaM jAva-huMDasaMThANe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA? 48 zrI javAhara kiraNAvalI Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-goyamA! sattAvIsaM bhNgaa| saMskRta-chAyA - prazna-etasyA bhagavan! ratnaprabhAyA yAvat ekaikasmin nirayAvAse nairayikANAM kati zarIrANi prajJaptAni? uttara-gautama! trINi zarIrANi prajJaptAni, tadyathA vaikriyama, taijasam, kaarmnnm| prazna-etasyA bhagavan! yAvat-vaikriyaNazarIre vartamAnA nairayikAH kiM krodhopayuktAH? uttara-gautama! saptaviMzatirmaGgA bhaNitavyAH / etena gamena trINi zarIrANi bhnnitvyaani| prazna-etasyA bhagavan! ratnaprabhApRthivyA yAvat nairayikANAM zarIrANi saMhananAni prajJaptAni? uttara-gautama! SaNNAM saMhananAnAm asaMhananAni; naivAsthi, naiva zirAH, naiva snAyavaH, ye pudgalA aniSTAH, akAntAH, apriyAH, azubhAH, amanojJAH, amanomAH, eteSAM zarIrasaMghAtatayA prinnmnti| __ prazna-etasyA bhagavan! yAvat-SaNNAM saMhananAnAM asaMhanane vartamAnA nairayikAH kiM krodhopayuktAH? uttara-gautama! sptviNshtirbhnggaa:| prazna-etasyA bhagavAn! ratnaprabhAyA yAvat zarIrANi kiM saMsthitini prajJaptAni? uttara-gautama! dvividhAni prajJaptAni, tadyathA bhava-dhAraNIyAni ca, uttaravaikriyANi c| tatra yAni bhavadhAraNIyAni tAni huNDasaMsthitAni prajJaptAni, tatra yAni uttaravaikriyANi tAnyapi huNDasaMsthitAni prjnyptaani| prazna-etasyA! yAvat huNDasaMsthAne vartamAnA nairayikAH kiM krodhopayuktAH? uttara-gautama! saptaviMzatirbhaGgAH / _zabdArtha prazna-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM tIsa lAkha nArakAvAsoM meM ke eka-eka nArakAvAsa meM basane vAle nArakI jIvoM ke zarIra kitane haiM? uttara-he gautama! unake tIna zarIra kahe haiM, ve isa prakAra-vaikriya, taijasa aura kaarmnn| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 46 18889999999999999999egessee 000000530 568808888888888888888888888888888888888888888880 0 , 22000205666666666666 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthivI meM tIsa lAkha nArakAvAsoM meM ke pratyeka nArakAvAsa meM basane vAle vaikriya zarIra vAle nArakI kyA krodhopayukta uttara-gautama! sattAIsa bhaMga kahane caahie| aura isI prakAra zeSa donoM zarIroM arthAt saba tInoM zarIroM ke saMbaMdha meM yahI bAta kahanI caahie| prazna-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM yAvat basane vAle nairayikoM ke zarIroM kA kauna sA saMhanana hai? uttara-gautama! unakA zarIra saMhanana-hIna hai-unameM saMhanana nahIM hotaa| aura unake zarIra meM haDDI, zirA (nasa) aura snAyu nahIM hotii| jo pudgala aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa aura amanoya haiM, ve pudgala (nArakiyoM ke) zarIra saMdhAna rUpa meM pariNata hote haiN| prazna-bhagavAn! isa ratnaprabhA pRthivI meM yAvat basane vAle aura chaha saMhananoM meM se eka bhI saMhanana jinake nahIM hai, vaha nArakI kyA krodhopayukta haiM? uttara-sattAIsa bhaMga jAnane caahieN| prazna-bhagavan! ratnaprabhA pRthvI meM yAvat basane vAle nairayikoM ke zarIra kisa saMsthAna vAle haiM? uttara-gautama! una nArakiyoM kA zarIra do prakAra kA kahA hai, vaha isa prakAra bhavadhAraNIya-jIvana paryanta rahane vAlA aura uttara vaikriy| unameM jo zarIra bhavadhAraNIya haiM, ve huMDa saMsthAna vAle kahe haiM aura jo zarIra uttara vaikriya rUpa haiM, ve bhI huMDasaMsthAna vAle kahe haiM? prazna-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM yAvat huMDa saMsthAna meM vartamAna nArakI kyA krodhopayukta haiM? uttara-gautama! yahAM sattAIsa bhaMga kahane caahie| vyAkhyAna aba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI ke eka-eka nArakAvAsa meM basane vAle nArakiyoM ke kitane kitane zarIra haiM ? gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM-he gautama ! unake tIna zarIra haiM-vaikriyaka, tejasa aura kaarmnn| jisameM AtmA vyApta hokara rahatA hai, athavA kSaNakSaNa jisakA nAza hotA rahatA hai, use zarIra kahate haiN| yadyapi hama logoM ko yaha mAlUma nahIM hotA ki zarIra kSaNa-kSaNa meM naSTa ho rahA hai, lekina vAstava meM zarIra kA nAza pratikSaNa hotA hai| kisI nadI 50 zrI javAhara kiraNAvalI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI nirantara pravAhita hone vAlI dhArA para dhyAna dIjie to jAna par3egA ki yaha vahI jala hai, jise hamane pahale dekhA thaa| para vAstava meM vaha jala to usI samaya calA gayA aura aba na jAne kahAM pahuMcA hogaa| usake sthAna para usI ke samAna pratIta hone vAlA dUsarA jala A gayA hai| binA krama TUTe, dUsarA jala A jAne se pahale vAle jala kA jAnA mAlUma nahIM hotaa| phira bhI yaha nissaMdeha kahA jA sakatA hai ki pahale vAlA jala calA gayA aura usake sthAna para nayA jala A gayA hai| isI prakAra zarIra pratikSaNa naSTa hotA jAtA hai, parantu Ayu ke pUrNa na hone se usakA nAza nahIM jAna par3atA hai, Ajakala vaijJAnika bhI yaha mAnate haiM ki bAraha varSa ke bAda zarIra ke saba paramANu badala jAte haiM; magara sAre paramANu kisI eka niyata samaya meM nahIM badalate, varan kSaNa-kSaNa badalate rahate haiN| isI kAraNa unakA badalanA sthUla dRSTi se mAlUma nahIM hotaa| yahAM eka prazna ho sakatA hai ki mRtyu ho jAne para AtmA jaba zarIra rahita ho jAtA hai, usake sAtha deha nahIM rahatI, to phira vaha dUsare zarIra meM kisalie praveza karatA hai? agara eka bAra deha kA saMbaMdha chUTa jAne para bhI, dubArA deha dhAraNa karanA Avazyaka hai to phira mokSa kaise hogA? kyoMki mokSa meM jAne ke pazcAt phira deha dhAraNa karanI par3egI? jahAM jAne para phira kabhI deha na dhAraNa karanI par3e, vahI mokSa kahalAtA hai| taba phira deha chor3akara jAne vAlA AtmA phira kyoM janmatA hai? agara vaha janmatA hai to muktAtmA kyoM nahIM janmate? isa prazna kA uttara yaha hai ki zarIra do prakAra ke haiM-sthUla aura suukssm| sthUla zarIra ke tIna bheda haiM-audArika, vaikriya, aura aahaark| sUkSma zarIra do prakAra ke haiM-taijasa aura kaarmnn| sAMsArika jIvoM kA sthUla zarIra chUTatA hai, sUkSma zarIra nahIM chUTatA aura mukta hone vAle mahAtmAoM kA sUkSma zarIra bhI chUTa jAtA hai| jina mahAtmAoM kA sUkSma zarIra nahIM chUTatA, unameM sthUla zarIra dhAraNa karane ke saMskAra kA Atyantika vinAza kara dete haiN| yahI kAraNa hai ki saMsArI mRtAtmA ko punaH zarIra dhAraNa karanA par3atA hai, magara muktAtmA ko nahIM dhAraNa karanA par3atA! bar3a kA phala jaba taka tor3A nahIM jAtA, taba taka dikhAI detA hai| agara use tor3A jAya to usameM hajAroM bArIba-bArIka bIja najara Ate haiN| una bIjoM meM se kisI bhI bIja ko dekhie, usameM bar3a vRkSa, DAlI, phala, pattA Adi kucha bhI dikhAI na degaa| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 51 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka ziSya ne apane jJAnI guru se pUchA-zarIra dhAraNa karane kA saMskAra kyA hai? guru ne bar3a kA bIja dikhA kara kahA-dekho, isa bIja meM vRkSa vagairaha kucha dikhAI detA hai? cele ne kahA-isameM to kucha bhI nahIM dikhAI detaa| guru ne bIja ko phor3a kara batalAyA-kyA aba bhI kucha dikhAI detA hai? cele ne phira vahI uttara diyA-nahIM, isameM to kucha bhI nahIM diikhtaa| taba gurujI bole-yadyapi isa bIja meM vRkSa, DAlI, pattA Adi kucha nahIM dikhAI detA, lekina isa bIja kA miTTI aura pAnI se jaba saMyoga hotA hai, taba isI choTe-se bIja se baragada kA vizAla vRkSa utpanna ho jAtA hai| yaha kauna nahIM jAnatA? yAni isa bIja meM vRkSa dIkhatA nahIM hai, phira bhI utpanna hotA hai vRkSa, bIja se hii| isalie buddhi se kAma kucha lo aura pratyakSa dekhakara parokSa ko bhI maano| agara bIja meM vRkSa, DAlI, patte Adi zakti rUpa meM vidyamAna na ho to vaha utpanna kaise hote| jaba AMkho se dekhane gaye taba to vRkSa Adi kucha dikhAI na diyA, lekina jJAna se dekhA to dikhAI diye| yaha bIja, jo tumheM nAcIja mAlUma hotA hai, yaha sabhI kucha hai ! isI prakAra zarIra dhAraNa karane ke saMskAra AMkhoM se dikhAI nahIM dete lekina jJAna se dekhane para avazya pratIta hote haiN| baragada ke choTe-se bIja meM vRkSa kA sArA satva khiMca AtA hai| usake bhItara vRkSa kA mAnoM pUrA citra maujUda hai| jaise sinemA vAle bar3I se bar3I cIja kA choTe se choTA phoTo lekara prakAza se phira vaisI hI bar3I cIja dikhalAte haiM, yahI bAta karmazAstra kI bhI smjhie| jaise eka bar3e zahara kA citra dAla ke dAne barAbara choTA ho sakatA hai, yahI hAla karmoM kA bhI hai| gautama svAmI ne prazna kiyA ki-naraka ke jIvoM ke kitane zarIra hote haiM? isake uttara meM bhagavAn pharamAte haiM-he gautama! nArakI jIvoM ke tIna zarIra hote haiM- eka sthUla aura do sUkSma / unakA sthUla zarIra vaikriyaka hai aura sUkSma zarIra taijasa tathA kArmaNa hai, jo ki samAnarUpa se sabhI saMsArI jIvoM ke hote haiN| kArmaNa zarIra karmoM kA khajAnA hai| vaha antaH zarIra hai| prANI jo kucha karatA hai, usakA phoTo kArmaNa zarIra meM khiMcA jAtA hai phira jaise miTTI-pAnI ke saMyoga se bar3a ke choTe-se bIja se vizAla vRkSa utpanna hotA hai, usI prakAra kArmaNa zarIra ke saMskAroM se sthUla zarIra utpanna hotA hai| vaha kArmaNa zarIra prANI kA saMskAra-zarIra hai| mRtyu hone para jIva sthUla deha kA tyAga karatA hai, lekina sUkSma zarIra bane rahate haiN| kArmaNa zarIra meM prANI ke 52 zrI javAhara kiraNAvalI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo-jo saMskAra hote haiM, unake anusAra punaH saba saMskAra sthUla rUpa meM A jAte haiN| yahAM sUkSma kA artha AMkhoM se na dikhAI dene vAlA bArIka samajhanA cAhie, yoM to yaha sUkSma zarIra bhI paudgalika hI hai| koI yaha na samajha le ki hama luka-chipakara ekAnta meM jo kAma karate haiM, use koI dekhatA nahIM hai| kabhI mata soco ki jaba koI dekhatA ho to pApa se alaga raheM, aura koI na dekhatA ho taba pApa se Darane kI AvazyakatA nhiiN| tumhArA pApa koI dUsarA vyakti dekhe yA na dekhe, magara kArmaNa zarIra meM to usakA citra aMkita ho hI jAtA hai| tumhAre saMskAra zarIra meM usakA baMdhana hue binA nahIM rhtaa| saMskAra zarIra meM baMdhana kisa prakAra hotA haiM? yaha Apako mAlUma nahIM hotA, lekina baMdhana avazya hotA hai| ise samajhane ke lie nimna udAharaNa upayogI hogaa| dUdha prAyaH sabhI pIte haiN| dUdha pIne para peTa meM pahuMcane ke pazcAt usakA kyA-kyA hotA hai? yaha Apako mAlUma hai yaha bAta pratyakSa meM dikhAI nahIM detI ki dUdha se kyA-kyA banatA hai? aura kisa prakAra banatA hai ? lekina vaijJAnika vicAra se, zarIrazAstra kI dRSTi se aura anubhava se dekho to mAlUma hogA ki dUdha kisa-kisa rUpa meM pariNamana karatA hai aura usase kisa-kisa aMga ko kyA-kyA zakti prApta hotI hai| siddhAnta kA kathana hai ki peTa meM gayA huA bhojana do bhAgoM meM vibhakta hotA hai| khalabhAga aura rasabhAga meN| rasabhAga meM taijasa zarIra alaga karatA hai, jise loka vyavahAra meM jaTharAgni kahate haiM yA teja kahate haiN| khalabhAga aura rasabhAga alaga-alaga karane ke pazcAt taijasa zarIra rasabhAga meM se bArIka se bArIka pudgala khIMcakara AMkha ko pahuMcAtA hai| usase kama bArIka pudgala kAna meM, usase kama bArIka nAka meM aura usase bhI kama bArIka pudgala jIbha meM pahuMcAtA hai| arthAt jina pudgaloM meM sarasatA adhika hotI hai aura rUkSatA kama hotI hai, aise pudgala AMkhoM ko milate haiN| yaha saba kArravAI taijasa zarIra dvArA Apake zarIra meM hotI hai lekina Apa use dekhate nahIM haiN| lekina yaha to Apa dekhate hI haiM ki tara cIja khAne se AMkhoM kA teja bar3hatA hai aura bahuta caTapaTI cIja khAne se AMkhoM ko kaSTa pahuMcatA hai| yaha saba taijasa zarIra kA kAma hai| lekina aba yaha dekhanA hai ki Apane jo kucha bhI khAyA hai, vaha kisa manobhAvanA se khAyA hai| khAkara aura usake sivAya pudgala AMkha, kAna, nAka aura jIbha ne pAkara kyA kiyA hai? isa bAta kA hisAba kArmaNa zarIra rakhatA hai| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 53 888888 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra, nisargataH dUdha, gehUM aura bAjarI se AMkha kA nirmANa karatA hai| aisI AMkha saMsAra kA sarvottama DAkTara bhI nahIM banA sktaa| bhUkha jaba vyAkula banA detI hai, taba AMkhoM meM dhuMdhalApana Ane lagatA hai, lekina usa samaya agara thor3A-sA dUdha mila jAya to cetanA lauTa sI AtI hai| AMkhoM kA dhuMdhalApana miTAkara tejI lAnA, yahI AMkha banAnA hai| AtmA meM aisI zakti hai ki usake sakriya rahane para sabhI caitanya rahate haiN| dUdha pIne se AMkhoM meM tejI A gaI aura zarIra meM sphUrti, lekina isa tejI aura sphUrti kA upayoga kyA karanA cAhie? isa saMbaMdha meM eka kavi ne kahA hai - dama para dama harabhaja, nahIM bharosA dama kaa| eka dama meM nikala jAegA, dama Adama kaa|| dama meM dama hai jaba taka, sumara hari-hara ko| dama Ave na Ave isakI Aza matakara tuuN|| eka nAma prabhu kA japa vahI hRdaya meM dhara tuuN| nara isI nAma se tira jA, bhava-sAgara tuuN|| chala karatA thor3e jIne kI khAtira tuuN|| vo sAhaba hai jallAda jarA to Dara tuuN| vahAM aTala par3A insApha, isI dama dama kaa|| dama para dama hara. tAtparya yaha hai ki nArakI jIvoM ke tIna zarIra hote haiN| aura kevala sthUla zarIra hI zarIra nahIM hai, apitu sUkSma zarIra bhI hai, jo mRtyu kAla meM vidyamAna rahate haiM aura jIva aura pudgaloM ke pariNamana meM nimitta hote haiN| isake pazcAta gautama svAmI ne prazna kiyA hai - bhagavana! vaikriya zarIra vAle nAraka jIva krodhI haiM, mAnI haiM, mAyI haiM yA lobhI haiM? isa prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM-he gautama! isa viSaya meM sattAIsa bhaMga samajhane caahieN| kyoMki aisA koI samaya nahIM hotA jaba vaikriya zarIra vAle jIva naraka meM na hoN| vaikriya zarIra vAle jIva naraka meM bahuta hote haiM, isalie sattAIsa bhaMga hI prApta hote haiN| isI prakAra tInoM zarIroM ke saMbaMdha meM jAnanA caahie| . kahA jA sakatA hai ki vaikriya zarIra vAloM ke sattAIsa bhaMga bhagavAn ne pharamA diye the| zeSa do zarIra hI bace the| ataeva yaha kahanA cAhie thA ki 'isI prakAra donoM zarIroM ke saMbaMdha meM jAnanA caahie| magara yahAM 'isI prakAra tInoM zarIroM ke saMbaMdha meM jAnanA cAhie,' aisA kahA hai| isakA kyA kAraNa hai? 54 zrI javAhara kiraNAvalI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSepa meM isakA uttara yaha hai ki agara taijasa aura kArmaNa zarIroM ko vaikriya zarIra se alaga kara diyA jAya to assI bhaMga prApta hoNge| jaghanya avagAhanA taijasa-kArmaNa zarIra kI apekSA se hai| isIse sattAIsa bhaMga kahe haiN| vaikriya-rahita taijasa-kArmaNa zarIra meM assI bhaMga mileNge| ataeva bhagavAn ne kahA hai ki tInoM zarIra sAtha hI haiN| yaha carcA kevala taijasa-kArmaNa zarIra kI nahIM hai, kintu vaikriya sahita taijasa-kArmaNa kI hai| isalie sattAIsa hI bhaMga mileNge| yahI sUcita karane ke lie tInoM zarIroM ke saMbaMdha meM jAnanA cAhie, aisA kathana kiyA gayA hai| zarIra hone para saMhanana bhI hotA hai| zarIra kI haDDiyoM kA DhAMcA saMhanana kahalAtA hai| zarIra hogA to hAr3a bhI hoMge, mAMsa bhI hogA, aisA hama loga pratyakSa meM dekhate haiN| isalie gautama svAmI ne saMhanana ke viSaya meM prazna kiyA hai| ve pUchate haiM-bhagavan! chaha prakAra ke saMhananoM meM se kisa saMhanana meM nArakI jIvoM kA zarIra vartatA hai? arthAt nArakI jIvoM ke kaunasA saMhanana hotA hai? bhagavAn uttara dete haiM-gautama! naraka ke jIva chaha saMhananoM meM se koI bhI saMhanana nahIM paate| __sAdhAraNa dharmazAstra kA vidyArthI bhI yaha jAnatA hai ki nArakI jIvoM kI koI saMhanana nahIM hotaa| phira kyA gautama svAmI jaise mahAn jJAnI puruSa yaha bAta nahIM jAnate the? agara ve jAnate the to bhagavAn se pUchane kA uddezya kyA hai? naraka ke jIvoM ke duHkha kA varNana karate hue zAstrakAroM ne kahA hai ki paramAdhAmI asura, naraka ke jIvoM ke khaMDa-khaMDa karate haiN| isa kathana para yaha saMdeha kiyA jA sakatA hai ki zarIra ke khaMDa-khaMDa ho jAne para bhI nArakI kisa prakAra jIvita rahate haiM? ve mara kyoM nahIM jAte? khaMDa-khaMDa hone para unakI haDDiyAM bhI TUTa jAtI hoMgI, phira bhI ve jIvita kaise bacate haiM? unakI mauta nahIM hotI, jitanI Ayu hai, vaha avazya bhoganI par3atI hai, to unake zarIra kA khaMDa-khaMDa kese ho jAtA hai? isa saMdeha kA nivAraNa karane ke lie hI gautama svAmI ne bhagavAna se yaha prazna kiyA hai| bhagavAna ne gautama svAmI ke prazna ke uttara meM pharamAyA hai ki naraka ke jIva asaMhananI haiN| unake zarIra meM hAr3a, mAMsa, rakta yA naseM nahIM hotii| prazna ho sakatA hai, jisameM hAr3a, mAMsa, rakta yA naseM nahIM hai, vaha zarIra hI kaisA? isakA uttara yaha hai ki jo pudgala, aniSTa, akAnta, apriya, azubha amanojJa aura amanoma hote haiM, ve nArakI jIvoM ke zarIra rUpa meM pariNata hote haiN| una pudgaloM kI yaha tAsIra hai ki jaba unheM - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 55 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chedA bhedA jAya taba alaga ho jAte haiM aura jaba milAo to mila jAte haiN| jaise miTTI ko sAMce meM DhAlA jAya to usakA AkAra sAMce jaisA ho jAtA hai aura milAyA jAya to vaha mila bhI jAtI hai aura alaga kiyA jAya to alaga bhI ho jAtI hai| isI prakAra nArakI jIvoM ke taijasa-kArmaNa zarIra to maujUda haiM aura vaikriya zarIra ke lie jaise pudgala hote haiM, vaisA zarIra bana jAtA hai| phira una pudgaloM ko jaba paramAdhAmI deva alaga karate haiM taba ve bikhara jAte haiM aura phira mila bhI jAte haiN| aba gautama svAmI pUchate haiM he bhagavan! asaMhananI zarIra meM barttane vAle naraka meM jIva krodhI haiM, mAnI haiM, mAyI haiM, yA lobhI hai? isake uttara meM bhagavAna pharamAte haiM-he gautama! isa saMbaMdha meM sattAIsa bhaMga jAnane caahie| __ phira gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan / nArakI jIvoM ke saMhanana nahIM hai to saMsthAna-zarIra kA AkAra-to hogaa| to unake kauna-sA saMsthAna hai? bhagavAn ne uttara diyA-he gautama! unakA zarIra do prakAra kA hotA hai-eka bhavadhAraNIya, dUsarA uttara vaikriyk| jo zarIra bhavaparyanta rahe vaha bhavadhAraNIya kahalAtA hai| nArakI jIva, dUsare nArakI ko kaSTa pahuMcAne ke lie kabhI-kabhI dUsarA zarIra dhAraNa karate haiM, vaha uttaravaikriyaka kahalAtA hai| pratyakSa dekhA jAtA hai ki manuSya ko jaba tIvra krodha hotA hai, taba vaha apanI sampUrNa zakti lagAkara dUsare ko kaSTa pahuMcAne kI koziza karatA hai| aura jaba eka manuSya aisA karatA hai to sAmane vAlA bhI prAyaH aisA hI karatA hai| isI prakAra nArakI jIvoM meM jaba kaSAya-samudghAta kA prabala udaya hotA hai, taba ve Apasa meM lar3ate haiM aura krodhasamudghAta ke sAtha vaikriyasamudghAta karake dUsare ko pIr3A pahuMcAne ke lie dUsarA zarIra dhAraNa karate haiN| jaba eka nArakI aisA karatA hai taba dUsarA nArakI bhI aisA hI karatA hai-arthAt vaha bhI apane pratipakSI para prahAra karane ke lie uttaravaikriyaka zarIra dhAraNa karatA hai isa prakAra ve Apasa meM ghAta-pratighAta kiyA karate haiM __ Apako abhI naraka dikhAI nahIM detA, lekina yaha loka to Apa dekha rahe haiN| anAthI muni kahate haiM - appA naI veyaraNI, appA me kuuddsaamlii| appA kAmaduhA gheNU, appA me naMdaNaM vnnN|| arthAt-merI yaha AtmA hI vaitaraNI nadI hai, AtmA hI kUTa zAlmali vRkSa hai, AtmA hI kAmadhenu hai, aura AtmA hI nandana vana hai| tAtparya yaha hai ki samasta sukhoM aura duHkhoM kA kAraNa AtmA hI hai| 58 zrA javAhara kiraNAvalA 88888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAthI muni kI yaha vANI yAda rkkho| AtmA isa loka meM naraka ke duHkha utpanna karatA hai, tabhI vaha naraka jAtA hai| agara isa janma meM AtmA naraka ke yogya duHkha utpanna na kare to vaha naraka bhI na jaave| Aja saMsAra jisa duHkha se ghora azAMti kA anubhava kara rahA hai, vaha kahAM se AyA hai? vaha manuSya ke kaSAya samudghAta kA hI phala hai| Ajakala jise vijJAna yA sudhAra kahate haiM, usake dvArA saMsAra meM duHkha bar3hA hai yA sukha, usane AtmA ke lie svarga kA sRjana kiyA hai yA naraka kA nirmANa kiyA hai, isa bAta para vicAra karanA caahie| udAharaNArtha eka vaijJAnika ne manuSyoM kA saMhAra karane vAlI jaharIlI gaisa bnaaii| usane socA yaha gaisa pratipakSiyoM kI nAka meM ghusa kara unheM mAra ddaalegii| isa vaijJAnika ke pakSa vAloM ne ise hoziyAra mAnA aura rAjA ne use mAna diyaa| lekina zAstra yaha kahatA hai ki vaijJAnika kahalAne vAle isa pAmara puruSa ne naraka ke atirikta aura kucha bhI paidA nahIM kiyaa| kyoMki isakA pratipakSI bhI bekhabara na hogaa| vaha dUsarI taraha kI gaisa banAne kI bAta socegA, balki vaha isa gaisa ko bhI mAta dene vAlI gaisa kA AviSkAra karane kI ceSTA kregaa| phira vaha apanI gaisa usa para aura vaha isa para usakA prayoga kregaa| yaha naraka nahIM to ora kyA huA? logoM ne tRSNA ke vazIbhUta hokara yaha mAna liyA hai ki hama jo kucha karate haiM acchA hI karate haiN| lekina unakI isa mithyA mAnyatA se hI naraka kI utpatti hotI hai| naraka meM bhI to isI prakAra Apasa meM eka-dUsare para ghAta karane vAlI lar3AI hotI hai| naraka kI saMkucita bhUmi meM ghora duHkha bhogane kA sAdhana bhI to cAhie n| isIlie nArakI vaikriyasamudghAta karate haiM aura uttara-vaikriya zarIra dhAraNa karake eka-dUsare para ghora prahAra karate haiN| aura yahI bAta Ajakala ke prANahArI gaisa Adi banAne vAle vaijJAnika bhI karate haiN| Adhunika vijJAna kI badaulata hRdaya kA guNa-hRdaya kI madhura aura sahaja saMvedanA naSTa ho gaI hai| aura mArakATa ke sAdhanoM kA nirmANa huA hai| yaha naraka kI sthiti nahIM to aura kyA hai? sArAMza yaha hai ki AtmA apane lie isa bhava meM naraka paidA karatA hai tabhI vaha marane ke pazcAt naraka meM jAtA hai| nAstika loga naraka nahIM mAnate to na sahI, lekina kama se kama yahAM ke pratyakSa naraka ko to dekheN| eka AdamI ne yahAM Ayubhara mArakATa kI aura vaha ArAma meM rhaa| kyA use yaha mArakATa kA badalA nahIM bhoganA par3egA? karmazAstra kI satyatA ke lie use dUsarA janma dhAraNa karanA par3egA aura - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 57 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badalA bhoganA hogaa| karmazAstra kI satyatA ke lie hI zAstrakAroM ne naraka kA varNana kiyA hai| pratyakSa dekhA jAtA hai ki eka miniTa ke aparAdha ke lie rAjya dvArA Ayu bhara kA daMDa milatA hai| rAjya ke vyavasthApakoM meM isase adhika daMDa dene kI koI zakti hI nahIM hai| lekina jaba eka minaTa ke aparAdha ke lie umra bhara kA daMDa milatA hai to jisane umra bhara aise hI aparAdha kiye, use apane aparAdhoM kA phala bhogane ke lie kitanA samaya caahie| isIlie zAstrakAroM ne naraka kI Ayu batalAkara kahA hai ki jo AtmA yahAM naraka ke kAraNabhUta kArya karatA hai use vahAM phala bhugatanA par3atA hai| cAhe zAstra par3ho, purANa par3ho veda par3ho yA kucha bhI par3ho, magara jaba taka naraka samAja ke yogya kArya nahIM roke jAeMge, taba taka kevala par3hane aura unheM yAda rakha lene mAtra se naraka meM jAnA nahIM ruka sktaa| ataeva agara jJAna prApta kiyA hai to usakA phala naraka yogya kAryoM kA virodha hI honA caahie| eka nArakI jIva, dUsare jIva ko kaSTa dene ke lie jo zarIra banAtA hai, vaha uttara vaikriyaka kahalAtA hai aura bhavaparyanta rahane vAlA zarIra bhavadhAraNIya kahalAtA hai| nArakI jIvoM ke donoM prakAra ke zarIroM kA saMsthAna-AkAra huMDaka hI hotA hai| yahAM yaha zaMkA ho sakatI hai ki uttara vaikriya zarIra kA saMsthAna nArakI jIva, haMDaka kyoM banAte haiM? sundara kyoM nahIM banAte? isakA uttara yaha hai ki bhAvanA sundara hone para zarIra kA AkAra bhI sundara bana sakatA hai| lekina nArakoM ke bhAva bure haiM, isalie unake zarIra kA AkAra bhI burA huMDaka-hI banatA hai| unakI lezyA azubha-pApamaya hai| pApamaya lezyA hone ke kAraNa unameM duSTatA rahatI hai jisase AkAra huMDaka yAni beDhaMgA banatA hai| aba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavAn! zarIra kI AkRti se beDhaMge nArakI jIva krodhI haiM, mAnI bhI haiM, mAyI bhI haiM, aura lobhI bhI haiN| aise jIva naraka meM bahuta hote haiM, isalie sattAIsa bhaMga samajhanA caahie| saMhanana aura saMsthAna lezyA ke anusAra hote haiM, ataH aba gautama svAmI lezyA ke viSaya meM prazna karate haiN| 58 zrI javAhara kiraNAvalI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlapATha prazna- imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM kati lessAo paNNattA? lezyA uttara - goyamA ! egA kAulessA pannattA / prazna - imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe jAva kAulessAe vaTTamANA ? uttara - goyamA ! sattAvIsaM bhaMgA! prazna- imIse NaM jAva- kiM sammadiTThI, micchAdiTThI, sammamicchAdiTThI ? uttara- tiNi vi / prazna - imIse NaM jAva- samma daMsaNe vaTTamANA neraiyA? uttara - sattAvIsaM bhNgaa| evaM micchA daMsaNe vi / sammamicchAdaMsaNe asI bhNgaa| prazna- imIse NaM bhaMte ! jAva-kiM NANI, annANI? uttara- goyamA ! NANI vi, annANI vi, tiNNi NANAi niyamA, tiNNi aNNANAiM bhayaNAe / uttara - imIse NaM bhaMte! jAva - AbhiNibohiyaNNANe vaTTamANA ? uttara- sattAvIsaM bhNgaa| evaM tiNNi NANAiM tiNi aNNANAiM bhANiyavvAiM / prazna- imIse NaM jAva- kiM maNajogo, vai jogI, kAya jogI? uttara- tiNi vi / prazna- imIse NaM jAva-maNa joe vaTTamANA kohovauttA ? uttara - sattAvIsaM bhNgaa| evaM vaijoe, evaM kAya joe / prazna- imIse NaM jAva - neraiyA kiM sAgArovauttA, aNAgArovauttA uttara - goyamA ! sAgArovauttA vi, aNAgArovauttA vi / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 56 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-imIse NaM jAva-sAgArova yoga vaTTamANA kiM koho vauttA? uttara-sattAvIsaM bhNgaa| evaM aNAgArovauttA vi sattAvIsaM bhNgaa| evaM satta vi puDhavIo neyvvaao| NANattaM lessaasu| gAhA kAU ya dosu taiyAe mIsiyA, nIliyA cutthiie| paMcamIyAe mIsA, kaNhA tatto prmknnhaa|| saMskRta chAyA prazna-etasyA bhagavan! ratanaprabhAyAH pRthivyA nairayikANAM kati lezyAH prajJaptAH? uttara-gautama! ekA kApotalezyA prjnyptaa| prazna-etasyA bhagavan! ratnaprabhAyA yAvat kApo talezyAyAM vartamAnaH? uttara-gautama! saptaviMzatirbhaGgAH / prazna-etasyA yAvat-kiM samyagdRSTayaH, mithyAdRSTayaH, samyag mithyAdRSTayaH? uttr-tryo'pi| prazna-etasyA yAvat-samyagdarzane vartamAnA nairayikAH? uttr-sptviNshtirbhnggaaH| evaM mithyaadrshne'pi| samyag mithyaadrshne'shiitirbhnggaaH| prazna-etasyA bhagavane? yAvat-kiM jJAninaH, ajJAninaH? uttara-gautama! jJAnino'pi, ajnyaanino'pi| trINi jJAnAni niyamAt, trINi ajJAnAni bhjnyaa| prazna-etasyA bhagavan! yAvat AminibodhikajJAne vartamAnAH? uttara- sptviNshtibhrNnggaaH| evaM trINi jJAnAni, trINyajJAnAni bhnnitvyaani| prazna--etasyA yAvat-kiM manoyoginaH, vacoyoginaH, kAyayoginaH? uttr-triinnypi| prazna-etasyA yAvat-manoyoga vartamAnAH krodhopayuktAH? uttara-saptaviMzatirbhaGgAH / evaM vacoyoge, evaM kaayyoge| prazna-etasyA yAvat nai rayikAH kiM sAkAropayuktAH anAkAropayuktAH? 60 zrI javAhara kiraNAvalI - 3005888003 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara- gautama! sAkAropayuktA'pi, anAkAropayuktA'pi / prazna- etasyA yAvat sAkAropayoga vartamAnAH kiM krodhopayuktAH ? uttara-saptaviMzatirbhaGgAH / evamanAkAropayuktA api sptviNshtirbhnggaaH| evaM saptA'pi pRthivyo jJAtavyAH, nAnAtvaM lezyAsu / gAthA: - kApotI dvayoH, tRtIyAmAM mizritA nIlikA caturthyAm / paMcamyAM mizrA, kRSNA tataH paramakRSNA / / zabdArtha prazna- bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM basane vAle nairayikoM ko kitanI lezyAeM kahI haiM? uttara - he gautama! eka kApota lezyA kahI hai| prazna- bhagavAn! isa ratnaprabhA pRthvI meM rahane vAle kApota lezyA vAle nArakI kyA krodhopayukta haiM? uttara - he gautama! sattAIsa bhaMga kahane caahieN| prazna- bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM basane vAle nArakI kyA samyagdRSTi haiM, mithyAdRSTi haiM, yA samyagramithyAdRSTi haiM? uttara - he gautama! tInoM prakAra ke haiN| prazna-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM basane vAle samyagdRSTi nArakI kyA krodhopayukta haiM ? uttara - he gautama! sattAIsa bhaMga kahane cAhie / isI prakAra mithyA darzana jAnanA / samyag mithyA darzana meM assI bhaMga kahane cAhie / prazna- bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM basane vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI hai? uttara - he gautama! ve jJAnI bhI hai aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM unheM niyama se tIna jJAna hote haiM aura jo ajJAnI haiM unheM tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| prazna- bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM basane vAle aura Abhini bodhika jJAna meM vartane vAle nArakI kyA krodhopayukta haiM? uttara - he gautama! yahAM sattAIsa bhaMga kahanA / aura isI prakAra tIna jJAna aura tIna ajJAna kahanA / prazna- bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM rahane vAle nArakI manoyogI haiM, vacanayogI haiM, yA kAyayogI haiM? bhagavatI sUtra vyAkhyAna 61 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-he gautama! ve pratyeka tInoM prakAra ke haiN| prazna-bhagavan! isa pRthvI meM basane vAle aura yAvat-manoyoga meM vartane vAle nArakI jIva kyA krodhopayukta haiM? uttara-he gautama! sattAIsa bhaMga jAnanA aura isI prakAra vacanayoga tathA kAya meM khnaa| ___prazna-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM basane vAle nArakI sAkAropayoga se yukta haiM yA anAkAropayoga se yukta haiM? uttara-he gautama! sAkAropayukta haiM aura nirAkAropayukta bhI haiN| prazna-bhagavan! isa ratnaprabhA pRthvI meM basane vAle aura sAkAropayoga meM varttane vAle nArakI kyA krodhopayukta haiM? uttara-he gautama ! sattAIsa bhaMga khnaa| isI prakAra anAkAropayoga meM bhI jaannaa| tathA isI prakAra sAtoM pRthviyoM meM jaannaa| lezyAoM meM vizeSatA hai| vaha isa prakAra hai : pahalI aura dUsarI pRthvI meM kApota lezyA hai, tIsarI meM mizra lezyA-kApota aura nIla-hai, cauthI meM nIla lezyA hai, pA~cavIM meM mizra-nIla aura kRSNa hai, chaThI meM kRSNa lezyA aura sAtavIM meM paramakRSNa lezyA hai| ___ vyAkhyAna aba gautama svAmI lezyA ke viSaya meM prazna karate haiM-he bhagavan! ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM rahane vAle jIvoM meM, chaha lezyAoM meM se kitanI lezyAeM hotI haiM? isa prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM-he gautama! ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM ke jIvoM meM kevala kApota lezyA hotI hai| phira gautama svAmI pUchate haiM bhagavan! kApota lezyA meM varttane vAle naraka ke jIva krodhI haiM, mAnI haiM, mAyI haiM yA lobhI haiM? bhagavAn ne uttara diyA he gautama! krodhI bhI hai, mAnI bhI haiM-mAyI bhI hai aura lobhI bhI haiN| yahAM sattAIsa bhaMga samajhane caahie| isake pazcAt gautama svAmI prazna karate haiM-bhagavan! isa naraka ke jIva samyagdRSTi hai, mithyAdRSTi haiM yA samyaga-mithyA dRSTi haiM? jinakI dRSTi meM samabhAva hai ve samyagdRSTi kahalAte haiN| vastu ke vAstavika svarUpa ko samajhanA samyagdarzana hai aura viparIta svarUpa samajhanA mithyAdarzana hai| arthAt jo vastu ke svarUpa ko viparIta rUpa meM dekhatA hai, usa ulTI buddhi vAle ko mithyAdRSTi kahate haiN| aura jo na pUrI taraha mithyAdRSTi vAlA hai, na samyagdRSTi vAlA hai, vaha samyaga-mithyAdRSTi yA mizradRSTi 62 zrI javAhara kiraNAvalI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahalAtA hai| udAharaNa ke lie kalpanA kIjie - tIna AdamI jA rahe haiN| eka sAmane par3A huA sIpa kA Tukar3A dekhaa| usane kahA- dekho, sAmane sIpa kA Tukar3A par3A hai| sIpa ke Tukar3e ko sIpa kA hI Tukar3A batAne vAlA yaha pahalA vyakti samyagdRSTi hai| dUsare AdamI ne pahale kI bAta sunakara kahA - 'sIpa to samudra meM hotI hai| yahAM jaMgala meM sIpa kA Tukar3A kahAM se AyA? yaha to cAMdI hai|' vAstava meM sAmane dikhalAI dene vAlI vastu sIpa hI hai parantu dUsarA AdamI use cAMdI batalA rahA hai isalie vaha mithyAdRSTi hai / pahale samayagdRSTi ne kahA- usake pAsa calakara nirNaya kara lo, jisase sIpa yA cAMdI kA nirNaya ho jAya / koI jidda kI bAta to hai nahIM / agara cAMdI huI to lenA, na lenA dUsarI bAta hai, para nirNaya to ho hI jAyagA / mithyAdRSTi ne usakI bAta kA virodha karate hue kahA- isameM nirNaya karane kI kyA AvazyakatA hai? kauna vahAM taka jAya aura vRthA cakkara kATe ! cAMdI to vaha hai hI / taba tIsare AdamI ne kahA-'sIpa ho yA cAMdI ho, hameM kyA karanA hai? isa prakAra kahakara vaha donoM kI bAta mAnatA hai, svabuddhi se nirNaya nahIM krtaa| aisA vyakti samyagmithyAdRSTi hai / samyak - dRSTi vAstavika nirNaya karane ko taiyAra hai apanI bhUla sudhArane ke lie udyata hai, mithyAdRSTi durAgraha meM par3A hai aura mizradRSTi vAlA donoM kI bAta sahI yA galata donoM prakAra se mAnatA hai; vaha bhI nirNaya nahIM karatA / samyagdRSTi jIvAdi tatvoM ko yathArtha rUpa se jAnatA hai| mithyAtva aura anantAnubaMdhI kaSAya kA kSayopazama hone para samyagdRSTi prApta hotI hai| samyagdRSTi puruSa sadA satya ke nirNaya ke lie udyata rahatA hai, kabhI haTha nahIM karatA / parantu mithyAdRSTi kisI bAta ko mithyA samajha karake bhI durAgraha vaza hokara chor3atA nahIM hai aura samyagdRSTi kI bAta ko sahI mAnatA huA bhI kahatA hai ki maiMne jo bAta kahI hai, vaha mithyA kaise ho sakatI hai ? samyag mithyAdRSTi akla kA hI duzmana banA rahatA hai| vaha kisI bAta kA nirNaya hI nahIM karanA cAhatA / vaha jhUThI bAta ko jhUThI aura saccI ko saccI siddha karane meM koI dilacaspI nahIM letA / gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM - gautama ! naraka ke jIva samyagdRSTi bhI hote haiM, mithyAdRSTi bhI hote haiM aura mizradRSTi bhI hote haiN| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 63 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka ke jIvoM ko kSaNa bhara bhI sAtA nahIM miltii| phira bhI naraka meM samyagdRSTi jIva pAye jAte haiM aura aise-aise bhI samyagdRSTi pAye jAte haiM jo umra bhara samyagdRSTipana kA pAlana karate haiN| yaha vicArane yogya bAta hai ki usa bhISaNa yAtanAmaya, ghora azAnta aura bhayaMkara mArakATa se nirantara paripUrNa naraka meM ve jIva kisa prakAra apane samyaktva kI rakSA karate haiN| saMsAra ke kaI loga Apasa meM lar3akara kahate haiM- terA samyaktva yoM calA gayA, tyoM calA gyaa| unheM yaha jJAna nahIM hai ki samyaktva zraddhAna kI vastu hai, vaha yoM-tyoM kaise calA jA sakatA hai? agara isa prakAra samyaktva jAne lage to nArakI jIva kaise samyagdRSTi raha sakate haiM? . duHkha ke avasara para dharma ke sAkSAt darzana hote haiN| kahAvata hai-Thokara khAne para akla AtI hai| isa kahAvata ke anusAra bahuta se logoM ne isa bAta kA pazcAttApa kiyA hai ki -'hAya! satpuruSoM ne hameM kaisA hitamaya upadeza diyA thaa| lekina maiM kaisA durbuddhi thA ki usa amRtamaya upadeza ko bhI maiMne jahara samajhA?' naraka ke aneka jIva bhI isI prakAra pazcAtApa karake samyagdRSTi bana jAte haiN| Apa manuSya haiM, sAhasa rkhie| Apake hAthoM meM koI hathakar3I DAla sakatA hai lekina AtmA ko bandI banAne kI zakti kisI meM nahIM hai| karma jIvoM ko naraka meM DAla detA hai, lekina AtmA to vahAM bhI svataMtra hI rahatA hai| ataeva kaSTa Ane para isa bAta kA vicAra karanA cAhie ki mere AtmA meM samasta zaktiyAM vidyamAna haiN| maiM jo cAhUM, kara sakatA huuN| mujhe jo kaSTa ho rahA hai, vaha merI hI durbalatA kA pariNAma hai| merI apanI kamajorI hI duHkhoM ko utpanna karatI hai| yaha duHkha rone se kama nahIM hogA, na rone vAlA Izvara kA ho skegaa| jo rotA hai vaha rotA hI rahatA hai| use Ananda kI prApti nahIM ho sktii| ataeva duHkha ke samaya rudana karanA yogya nahIM, paramAtmA kA smaraNa karanA hI yogya hai| yahI duHkhoM kI amogha aura amUlya auSadha hai| rone vAlA ananta Ananda svarUpa paramAtmA ke nikaTa nahIM pahuMca paataa| prakRti kI viSamatA se rone to bar3e-bar3e loga bhI lage, magara ve tabhI taka roye, jaba taka unhoMne Izvara ko nahIM phcaanaa| rone kA svabhAva puruSa kI apekSA striyoM me adhika hotA hai| striyAM rone vAloM kA duHkha bar3hAnA bahuta jAnatI haiN| unheM duHkha ghaTAnA nahIM aataa| jaba kisI ke ghara mRtyu jaisA prasaMga upasthita hotA hai, taba striyAM jAtI haiM unheM dhairya aura sAntvanA dene, magara vahAM jAkara, svayaM rokara usake ghara vAloM ko rulA kara duHkha bar3hAtI haiN| ucita to yaha hai ki rone vAloM ko sAntvanA 64 zrI javAhara kiraNAvalI 8888888888888888888888888888888888888888 838888888800000000000000000 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekara kaheM-bahina, rotI kyoM ho? sadaguru ke pAsa se dharma kI jo talavAra lAI ho, use isa duHkha rUpI zatru para kyoM nahIM calAtI? isa zatru para agara talavAra na calAI to vaha phira kisa kAma meM AvegI? pratyeka bAta prakRti kA hisAba dekhakara sahaja hI samajhI jA sakatI hai| zera bhI pazu hai aura kuttA bhI pazu hai| lekina donoM kI prakRti meM mahAn antara hai| zera ko agara koI golI mAratA hai to vaha tIra yA golI para nahIM jhapaTatA, kintu tIra yA golI calAne vAle para AkramaNa karatA hai| asalI zera ke saMbaMdha meM kahA jAtA hai ki jisa sthAna se usa para golI calAI jAtI hai, vaha eka bAra usa sthAna para pahuMcane kI koziza karatA hai| isIlie golI yA tIra calAne vAlA, tIra yA golI calAkara kAyaratA dhAraNa karake usa sthAna se bhAga jAtA hai| zera samajhatA hai ki doSa golI yA tIra kA nahIM hai, calAne vAlA hI isake lie uttaradAyI hai| isase viruddha kutte kI prakRti para vicAra kiijie| agara kutte ko koI lakar3I yA patthara pheMkakara mAratA hai to vaha mArane vAle ke badale lakar3I yA patthara ko hI kATane daur3atA hai| use nahIM mAlUma ki doSa lakar3I patthara kA nahIM, mArane vAle kA hai| kaI kutte zakla meM zera sarIkhe hote haiM, magara donoM ke svabhAvoM meM to jamIna AsamAna kA antara hai| ___ yahI bAta samyagdRSTi aura mithyAdRSTi ke saMbaMdha meM hai| samyagdRSTi kI prakRti zera ke samAna hotI hai aura mithyAdRSTi kA svabhAva kutte ke samAna hotA hai| sukha-duHkha to samyagdRSTi aura mithyAdRSTi-donoM ko hote haiM, magara samyagdRSTi duHkha dene vAloM ko nahIM, varan duHkha ke kAraNa ko mAratA hai| samyagdRSTi duHkha ke mUla udgama sthAna kI khoja karatA hai| duHkha kA udgamasthAna khojakara vaha usase pravAhita hone vAlI duHkha kI saritA ko baMda kara detA hai agara vaha bhI zera kI taraha duHkha dene vAle ko mArane lage to usameM aura pazu meM kyA antara rahegA? samyagdRSTi, isa bAta meM zera kI apekSA adhika viveka se kAma letA hai| kuttA lakar3I-patthara para jhapaTatA hai, zera duHkha dene vAle kI khabara letA hai aura samyagdRSTi duHkha ke mUla kAraNa ko hI naSTa karatA hai| samyagdRSTi soca letA hai ki duHkha dene vAlA vAstava meM doSI nahIM hai, vaha to nimitta mAtra hai| duHkha to asala meM merI durvRttiyoM ne paidA kiye haiM-maiM hI inakA janaka hUM aura maiM hI inakA nAza kara sakatA huuN| anagArasiMha anAthI muni ne narasiMha zreNika se kahA thA - - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 65 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appA gaI veyaraNI appA me kuddsaamlii| appA kAmaduhA gheNU appA meM NaMdaNaM vaNaM / / appA kattA vikattAya, duhANa ya suhANa y| appA mittamamittaM ca duptttthiy-supttttie|| sukha-dukha dene vAlA apanA AtmA hI hai| jJAnI puruSa ko sukha milane para na harSa hotA hai, na duHkha milane para zoka / donoM avasthAoM meM unakA samabhAva hotA hai| sukha hone para ve socate haiM-isameM kyA hai! yaha kitane dina kA hai! duHkha milane para ve socate haiM-yaha to hamArI hI kisI pichalI bhUla kA pariNAma hai| aisA vicAra karane vAle samyagdRSTi hote haiN| naraka jaise sthAna meM bhI samyagdRSTi hote haiN| ve AjIvana samyaktva kA pAlana karate haiN| he manuSyoM! tumheM to sabhI prakAra kI suvidhAeM haiN| tumheM apane samyaktva-ratna kI avazya rakSA karanI caahie| tadanattara gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! samyagdarzana vAle nArakI jIva krodhI haiM, mAnI haiM, mAyI haiM yA lobhI haiM? bhagavAna ne uttara pharamAyA-he gautama! cAroM prakAra ke haiN| yahAM yaha AzaMkA kI jA sakatI hai ki jaba samyagdRSTi aura mithyAdRSTi donoM hI krodhI, mAnI, mAyI aura lobhI haiM, to donoM meM antara hI kyA rahA? isakA samAdhAna yaha hai ki kaSAya do prakAra kI hai-dezaghAtI aura srvghaatii| mithyAdRSTi meM sarvaghAtI arthAt samyaktvanAzinI (anantAnubaMdhI) kaSAya kA sadbhAva hotA hai aura samyagdRSTi meM dezaghAtI arthAt cAritranAzaka kaSAya hotI hai| samyagdRSTi aura mithyAdRSTi ke saMbaMdha meM pahale kiMcit kahA gayA hai| donoM kA bheda samajhane ke lie eka aura udAharaNa lIjie : eka AdamI lohe ke phATaka meM banda hai| yadyapi usameM AdamI hai avazya, magara na vaha kisI ko dIkhatA hai, na vahI kisI ko dekhatA hai| lekina agara lohe ke phATaka ke sthAna para kAMca kA phATaka lagA diyA jAya to dIkhane aura dekhane meM bAdhA na hogii| yadyapi phATaka donoM haiM, magara donoM meM kAphI antara hai| aisA hI antara samyagdRSTi aura mithyAdRSTi donoM meM hai| mithyAdRSTi-ajJAnI meM aisA ajJAna aura vikAra hotA hai ki vaha mAnoM lohe ke kAle phATaka meM baMda hai aura na sva ko dekhatA haiM, na para ko dekhatA hai| samyagdRSTi meM bhI vikAra hai magara vaha kAMca ke phATaka ke samAna smjhie| usa phATaka se use AtmA aura paramAtmA kA svarUpa dekhane meM antarAya nahIM hotaa| vikAroM kA phATaka lagA dene para bhI vaha tattva ko avazya dekhatA hai| alabattA, 66 zrI javAhara kiraNAvalI / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phATaka kI rukAvaTa ke kAraNa vaha dekhakara bhI kucha kara nahIM sakatA-caritra kA pAlana nahIM kara sktaa| mithyAdRSTi kI krodhAdika prakRti tIvra hotI hai| vaha AtmA kA darzana nahIM kara sktaa| parantu samyagdRSTi anantAnubaMdhI caukar3I kA kSaya yA kSayopazama kara DAlatA hai, ataH Atmadarzana karane meM use koI kaThinAI nahIM hotii| isa prakAra samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTi tInoM hI krodhI, mAnI, mAyI aura lobhI to haiM magara tInoM meM bahuta antara hai| bhagavAna pharamAte haiM- he gautama! naraka ke samyagdRSTi jIva bhI krodhI, mAnI, mAyI aura lobhI haiN| isakA vicAra sattAIsa bhaMgoM meM karanA cAhiye, kyoMki samyagdRSTi jIva naraka meM sadaiva hote haiN| isI prakAra mithyAdRSTi jIva bhI cAroM prakAra ke haiM aura unakA vicAra bhI sattAIsa bhaMgoM se karanA caahie| kintu samyaga-mithyAdRSTi jIvoM meM assI bhaMga pAye jAte haiM, kyoMki aise jIva kabhI naraka meM hote haiM, kabhI nahIM hote| aba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! naraka ke jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM? kisI bhI Apatti se jJAna nahIM ruka sktaa| sukhI aura dhanavAna AdamI cAhe garIba ho jAya, bhUkhoM marane lage lekina use AMkhoM se pahale jaisA dikhAI detA thA vaisA hI phira bhI dikhAI degaa| isI prakAra samyagdRSTi jIva cAhe sukhI yA duHkhI ho, usake jJAna para pardA nahIM par3a sktaa| yaha sukha duHkha kA vAstavika kAraNa bhI jAna letA hai| yadyapi bhUla to vaidya se bhI hotI hai, parantu vaha roga hone kA kAraNa jAna letA hai, jo vaidya nahIM hai vaha roga kA kAraNa nahIM jaantaa| isI prakAra jJAnI apane duHkha kA kAraNa jAnakara use miTAne kA upAya karatA hai aura ajJAniyoM ko duHkha kA kAraNa dIkhatA hI nahIM hai| jaise siMha tIra yA golI ko na pakar3a kara tIra yA golI calAne vAle ko dekha letA hai aura use pakar3ane daur3atA hai, usI prakAra jJAnI apane karma ko jAnate haiM aura yaha bhI samajhate haiM ki karma hamAre hI kiye hue haiN| kriyate-iti karma / arthAt kartA dvArA jo kiyA jAya vaha karma kahalAtA hai| yaha jar3a karma becAre merA kyA bigAr3a sakate haiN| yaha to bodha dene ke nimitta haiN| ___ gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAna ne pharamAyA-he gautama! jJAnI hote haiN| phira gautama svAmI pUchate haiM-unake kitane jJAna hote haiM? bhagavAna ne pharamAyA-tIna jJAna hote haiM-matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna / matijJAna - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 67 30008686 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura zrutajJAna parokSa hote haiM aura avadhijJAna pratyakSa hotA hai / matijJAna ke pratApa se vaha karmoM ko pratyakSa dekhate haiM / naraka se jIvoM ko ghora vedanA hotI hai, aise samaya meM jJAna kaise rahatA hai, yaha bAta anubhava se kahatA huuN| mere zarIra meM bahuta vedanA huI thii| merA zarIra agni sA jalatA thA, ThaMDa kA mausama thA, phira bhI kapar3oM ke binA bhI garmI mAlUma hotI thii| usa vedanA ke samaya mere mana meM jaisI bAteM AIM, aura jo maiMne saMtoM ko sunAI, vaisI bAteM phira svastha hone para bhI nahIM dIkha pdd'iiN| isI prakAra naraka ke jIvoM ko vedanA hone para bhI unakA jJAna nahIM jAtA / vedanA honA, vedanIya karma kA udaya hai aura jJAna kA jAnA usa vedanA se hAya hAya karanA mohanIya karma ke udaya kA pariNAma hai! vedanIya karma kA udaya ho aura mohanIya karma kA kSayopazama ho to jJAna kahIM nahIM jaataa| muni ko aisA hI huA thaa| unheM ghora vedanA ke samaya meM bhI jJAna thA / isI kAraNa unhoMne kahA- yaha roga nahIM haiM, mere mitra haiN| bhagavAn pharamAte haiM-he gautama! unheM apanI vedanA pratyakSa dikhAI detI hai, isase unheM avadhijJAna hai aura jinameM jJAna nahIM hai unheM tIvra ajJAna hai / jinameM jJAna hai, unameM tIna jJAna kI niyamA hai aura jinameM ajJAna hai unameM tIna ajJAna kI bhajanA hai| gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan ! tIna jJAna meM vartane vAle naraka ke jIva krodhI haiM, mAnI hai, mAyI haiM yA lobhI haiM? gautama svAmI ke isa prazna ke uttara meM bhagavAna pharamAte haiM- he gautama! krodha, mAna, mAyA aura lobha cAroM haiM, lekina jo jJAnI haiM ve jAnate haiM aura jo ajJAnI haiM ve nahIM jaante| yahAM sattAIsa bhaMga samajhanA cAhie / gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan ! naraka ke jIva manayogI haiM, vacanayogI haiM yA kAyayogI haiM? isake uttara meM bhagavAna ne pharamAyA-naraka ke jIva tInoM prakAra ke haiN| I yoga kise kahate haiM, yaha bAta samajha lene para dharma samajhane meM bar3I suvidhA hogii| yoga kA artha hai - prayuMjana / yogI kA yoga dUsarA hai aura yahAM usa yoga kI bAta nahIM hai| lekina manayoga aura vacanayoga ke sAdhane se hI yogI kA pada prApta hotA hai| manuSya ko mana, vacana aura kAya yaha tIna yoga mile haiN| inase yoga karanA yA bhoga karanA yaha apanI-apanI icchA para avalaMbita hai / 68 zrI javAhara kiraNAvalI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kA artha hai zakti kA phailAnA / jaise zakti bijalI meM hotI hai, parantu use phailAne ke lie tAra na ho to vaha icchita sthAna taka nahIM phaila sktii| isI prakAra AtmA meM vIrya hai / vIryAntarAya karma ke kSayopazama se 1 vIrya-zakti prakaTa hotI hai, taba vaha yoga se mana, vANI aura zarIra meM calatI hai ! yadyapi vaha sArI zakti AtmA kI hI hai, magara mana, vacana aura zarIra ke yoga binA vaha usI prakAra nahIM phaila pAtI jaise bijalI kI zakti tAra ke binA nahIM phailatI / pratyeka manuSya ko mana, vANI aura karma ke tIna yoga prApta haiM / acche-bure, sAhUkAra - cora, dharmI - adharmI, dayAlu - kasAI Adi sabhI meM yaha tIna yoga haiN| jisa prakAra bijalI kA prakAza milane para usakI sahAyatA se acche kAma bhI kiye jA sakate haiM aura bure kAma bhI kiye jA sakate haiN| usI prakAra yoga kA bhI icchAnusAra upayoga kiyA jA sakatA hai aura svarga ke sundara mArga kI ora bhI prayANa kiyA jA sakatA hai| acche kAryoM meM bhI mana jAtA hai aura bure kAryoM meM bhI mana jAtA hai / gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan ! naraka ke jIvoM kA jaba manoyoga bartatA hai taba ve krodhI haiM, mAnI hai, mAyI haiM yA lobhI hai? uttara meM bhagavAna ne pharamAyA - cAroM prakAra ke haiN| yahAM sattAIsa bhaMga samajhane caahieN| isI prakAra vacanayoga aura kAya yoga ke sattAIsa bhaMga samajhanA / bhagavAna ne kAyayoga meM bhI sattAIsa bhaMga kahe haiN| lekina rAste meM jAte hue jIva meM kAyayoga kabhI hotA hai kabhI nahIM hotaa| aisI avasthA meM kAyayoga meM assI bhaMga na kaha kara sattAIsa bhaMga kyoM kahe haiM ? isa prazna kA uttara yaha hai ki kArmaNa zarIra kI apekSA jo assI bhaMga hote haiM lekina yahAM sirpha kArmaNa zarIra kI hI carcA nahIM hai, sAmAnya rUpa se zarIra kI carcA hai / isalie sattAIsa hI bhaMga kahe haiN| gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan ! naraka ke jIva sAkAra upayoga vAle haiM yA nirAkAra upayoga vAle haiM? yahAM sAkAra upayoga aura nirAkAra upayoga kA svarUpa samajha lenA upayogI hogaa| jaise hIrA kAnti dvArA aura motI pAnI dvArA pahacAnA jAtA hai, usI prakAra AtmA upayoga dvArA pahacAnA jAtA hai| udAharaNArtha- 'merA hAtha' yaha sabhI kahate haiM, parantu hAtha kA upayoga hai yA isako samajhane vAle kA upayoga hai? 'samajhane vAle kA / ' L hAtha to hAr3a, mAMsa aura rakta kA hai| yaha kabhI rugNa hotA hai, kabhI azakta hotA hai, kabhI patalA par3a jAtA hai, kabhI moTA ho jAtA hai / bAlakapana bhagavatI sUtra vyAkhyAna 66 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM choTA rahatA hai, phira dhIre-dhIre bar3ha jAtA hai| isalie yaha hAtha kA upayoga nahIM hai, kintu 'merA hAtha' kahane vAle ko upayoga kahate haiN| merI deha aisA kahane meM 'merI' kahane vAle kA upayoga hai| isI upayoga se AtmA kI pratIti hotI hai| agara yaha na ho to AtmA kI pratIti honA hI kaThina ho jaay| sAkAropayoga jJAna kA aura nirAkAropayoga darzana kA hotA hai| sAmAnya ko jAnanA anAkAropayoga hai aura vizeSa ko jAnanA sAkAropayoga hai| anapar3ha AdamI bhI kAle-kAle akSara dekhatA hai aura par3hA likhA bhii| magara donoM ke dekhane meM kAphI antara hai| anapar3ha AdamI AMkha se hI akSara dekhatA hai, magara par3hA-likhA buddhi se bhI dekhatA hai| sthUla rUpa meM yaha kahA jA sakatA hai ki yaha AMkha se hI dekhanA nirAkAra-upayoga hai aura buddhi se bhI dekhanA sAkAra-upayoga hai| eka ko sAdhAraNa kAlApana hI najara AtA hai aura dUsare ko una akSaroM meM vizeSatA mAlUma hotI hai| bAta yaha hai ki pratyeka vastu meM do prakAra ke dharma pAye jAte haiM-sAmAnyadharma aura vizeSa dhrm| jisa dharma ke kAraNa eka vastu dUsarI vastuoM ke samAna pratIta hotI hai vaha sAmAnya dharma kahalAtA hai aura jisa dharma se eka ko dUsarI vastu se nirAlA samajhate haiM, vaha vizeSa dharma kahalAtA hai| jaise sabhI gAyoM meM gotva (gopanA) hai| yaha eka dharma hai| isake kAraNa yaha anya gAyoM ke samAna pratIta hotI hai, isalie yaha sAmAnya dharma hai| aura lalAI gAya kA vizeSa dharma hai, kyoMki vaha saba gAyoM meM nahIM pAyA jAtA hai| ina do prakAra ke dharmoM meM se sAmAnya dharma ko jAnanA nirAkAropayoga hai aura vizeSa dharmoM ko jAnanA sAkAropayoga hai| gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAna ne pharamAyA-he gautama! naraka ke jIvoM meM sAkAropayoga bhI hotA hai aura nirAkAropayoga bhI hotA hai| phira gautama svAmI pUchate haiM bhagavan! sAkAropayoga aura anAkAropayoga meM vartane vAle nArakI jIva krodhI haiM, mAnI haiM, mAyI haiM yA lobhI haiM? bhagavAn ne uttara diyA yahAM sattAIsa bhaMga samajhanA caahie| naraka meM aisA kabhI nahIM hotA, jaba eka hI upayoga vAle hoM aura dUsare upayoga vAle na hoN| yaha ratnaprabhA naraka ke jIvoM ke saMbaMdha meM dasa bAtoM kI pRcchA huii| ratnaprabhA kI taraha sAtoM narakoM ke jIvoM kI pRcchA hai| antara kevala lezyA meM hai| pahale aura dUsare naraka ke jIvoM meM kApota lezyA hai| tIsare naraka meM kApota aura nIla lezyA hai| cauthe naraka meM nIla lezyA hai| pAMcaveM naraka meM nIla aura kRSNa lezyA hai| chaThe naraka meM kRSNa lezyA aura sAtaveM meM parama kRSNa lezyA hai| 70 zrI javAhara kiraNAvalI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asura kumAroM ke sthiti sthAna Adi mUlapATha prazna-causaTThIe NaM bhaMte! asurakumArA vAsa sayasahassesu egamegaMsi asurakumArA vAsaMsi asurakumArANaM kevaiyA ThiiTThANA paNNattA? uttara-goyamA! asaMkhejjA ThiiTThANA pnnnnttaa| jahaNiyA ThiI jahA neraiA tahA, NavaraM-paDilomA bhaMgA bhaanniyvvaa| savve vi tAva hojja lomovuttaa| ahavA lomovautte ya mAyovauttA yA ahavA lomovauttA ya mAyovauttA y| eeNaM gameNaM NeyavvaM jAva thaNiyakumArANaM navaraM NANattaM jaanniyvvN| saMskRta-chAyA prazna-catuSSaSTayAM bhagavan! asurakumArAvAsa zatasatastreSu ekaikasmin asurakumArAvAse'surakumArANAM kiyanti sthiti sthAnAni prjnyptaani| uttara-asaMkhyeyAni sthiti sthAnAni prjnyptaani| jaghanyA sthitiryathA nairayikAstathA, navaram-pratilomA bhagaH bhaNitavyAH / sarve'pi tAvad bhaveyurlobho yuktAH athavA lobhopayuktAzca, mAyopayuktAzca / athavA lobhopayuktAzca, mAyopayuktAzca / etena gamena netavyaM yAvat-stanita kumArANAm / navaram-nAnAtvam jnyaatvym| zabdArtha prazna-bhagavan! causaTha lAkha asurakumArAvAsoM meM se eka-eka asurakumArAvAsa meM basane vAle asurakumAroM ke sthitisthAna kitane kahe haiM? uttara-he gautama! unake sthitisthAna asaMkhyAta kahe haiN| ve isa prakAra-jaghanya sthiti, eka samaya adhika jaghanya sthiti ityAdi nArakiyoM ke samAna jAnanI caahie| vizeSatA yaha hai ki bhaMga pratiloma-ulaTe smjhnaa| ve isa prakAra haiM-samasta asurakumAra lobhopayukta hote haiN| athavA bahuta-se - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 71 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lobhopayukta aura eka mAyopayukta hotA hai / athavA bahuta se lobhopayukta aura eka mAyopayukta hotA hai| athavA bahuta se lobhopayukta aura mAyopayukta hote haiN| ityAdi gama se jAnanA aura isI prakAra stanita kumAroM taka jAnanA / vizeSa yaha hai ki bhinnatA jAnanI cAhie / vyAkhyAna naraka gati ke jIvoM kA varNana karane ke pazcAt yahAM devagati kA varNana kiyA jA rahA hai| donoM ke cAra bheda hote haiN| jo deva pAtAla meM rahate haiM, ve bhavanapati kahalAte haiN| unake dasa dasa bheda haiN| jaina zAstroM meM ina dasa-1 - vidha devoM kA nAma bhavanavAsI hai| unhIM ke saMbaMdha meM yahAM prazna kiyA gayA hai| gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan! asurakumAroM devoM ke cauMsaTha lAkha bhavana - tIsa lAkha uttara meM aura cauMtIsa lAkha dakSiNa meM batalAye haiM, unameM se eka - eka bhavana meM kitane-kitane sthitisthAna hai? arthAt jaghanya sthiti vAle, eka samaya adhika jaghanya sthiti vAle, do samaya adhika jaghanya sthiti vAle aise kramavAra sthiti ke sthAna kitane haiM? bhagavAna ne pharamAyA - he gautama! asaMkhya sthitisthAna haiN| aba gautama svAmI pUchate haiM una asaMkhya sthiti - sthAnoM meM rahane vAle asurakumAroM kI prakRti kaisI hai? vaha krodhI haiM, mAnI haiM, mAyI haiM yA lobhI hai? bhagavAna ne uttara diyA gautama cAroM hI prakAra ke haiM / taba gautama svAmI pUchate haiM- bhagavAn! naraka ke jIvoM kI jaisI prakRti Apane batalAI hai, vaisI hI asurakumAroM kI hai yA inameM kucha antara hai? bhagavAna ne pharamAyA - naraka ke jIvoM meM krodha adhika hotA hai aura devayoni meM lobha adhika hotA hai| naraka ke jIvoM ke bhaMga krodhI, mAnI, mAyI, lobhI, isa prakAra kiye gae the, parantu asura kumAroM ke lobhI, mAyI, mAnI, aura krodhI, isa krama se haiN| kyoMki koI samaya aisA AtA hai jaba samasta asurakumAra lobhI hI lobhI haiN| kabhI-kabhI lobha bahuta, mAyI eka, lobhI bahuta mAnI eka, ityAdi bhaMgoM vAle hote haiN| ataeva lobhI meM bahuvacana kA prayoga karanA cAhie / stanita kumAroM taka isI prakAra samajhanA / avagAhanA aura sthitisthAna meM bheda hai, isalie ina donoM ko alaga-alaga hI kahanA caahie| aura jaise asurakumAroM ke saMbaMdha meM kahA hai, vaisA hI nAgakumAroM ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / asurakumAroM ke cauMsaTha lAkha bhavana haiM, nAgakumAroM ke caurAsI lAkha bhavana haiM / suvarNakumAroM ke bahattara lAkha, vidyutAdi cha: ke chiyatara lAkha bhavana aura kumAroM ke ninyAnave lAkha bhavana haiM saba kI pRcchA kI gaI hai| 72 zrI javAhara kiraNAvalI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvIkAyikoM ke sthitisthAna Adi mUlapATha prazna-asaMkhijjesu NaM bhaMte! puDhavi kAiyA vAsa sayasahassesu egamegaMsi puDhavi kAiyAvAsaMsi puDhavikkAiyANaM kevaiyA ThiiTThANA paNNattA? uttara-goyamA! asaMkhejjA ThiiTThANA paNNattA taMjahA- jahaNiyA ThiI jAva tappAuggukkosiyA tthiii| prazna-asaMkhejjesu NaM bhNte| puDhavikkAiyA- vAsasayasahassesu egamegaMsi puDhavikkAiyAvAsaMsi jahaNiyAe ThiIe vaTTamANA puDhavikkAiyA kiM kohovauttA, mANovauttA, mAyovauttA, lobhovauttA? uttara-goyamA! kohovauttA vi, mANouvattA vi, mAyovauttA vi, lobhovauttA vi| evaM puDhavikkAiyANaM savvesu vi ThANesu abhNgyN| NavaraM teulessAe asItimaMgA, evaM AukkAiyA vi| teukkAiyA, vAukkAiyANaM savvesu vi ThANesu abhNgyN| vaNassaikAiyA jahA puddhvikkaaiyaa| saMskRta chAyA prazna asaMkhyeyeSu bhagavan! pRthivI kAyikAvAsazata- sahasreSu ekaikasmin pRthivI kAyikAvAse pRthivIkAyikAnAM kiyanti sthiti sthAnAni prajJaptAni? uttara-gautame! asaMkhyAni sthiti sthAnAni prjnyptaani| tadyathA-jaghanyA sthitiryAvat-tatprAyogyotkarSikA sthitiH| prazna-asaMkhyeyeSu bhagavan! pRthivIkAyikAvAsa zatasahasreSu ekai kasmin pRthivI kAyikAvAse jaghanyayA sthityA vartamAnAH pRthivIkAyikAH kiM krodhopayuktAH, mAnopayuktAH, mAyopayuktAH, lobhopayuktAH? - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 73 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-gautama! krodhopayuktA api, mAnopayuktA api, mAyopayuktA api, lomopayuktA api| evaM pRthivIkAyikAnAM sarveSvapi sthaanessvmnggm| navaraM tejolezyAyA ashiitibhNgH| evaM apkaayikaa'pi| tejaskAyikAnAM, vAyukAyikAnAm sarveSvapi sthAneSva bhgm| vanaspatikAyikA yathA pRthiviikaayikaaH| zabdArthaprazna-he bhagavan! pRthvIkAyikoM ke asaMkhyAta lAkha AvAsoM meM se eka-eka AvAsa meM basane vAle pRthvIkAyikoM ke sthitisthAna kitane kahe haiM? uttara-he gautama! unake sthitisthAna asaMkhya kahe haiN| ve isa prakAra-unakI jaghanya sthiti, eka samaya adhika jaghanya sthiti, do samaya adhika jaghanya sthiti, ityAdi yAvat-usake yogya utkRSTa sthiti| prazna-bhagavan! pRthvIkAyikoM ke asaMkhyAta lAkha AvAsoM meM se eka-eka AvAsa meM basane vAle aura jaghanya sthiti vAle pRthvI kAyika kyA krodhopayukta haiM, mAnopayukta haiM, mAyopayukta haiM, yA lobhopayukta haiM? uttara-he gautama! ve krodhopayukta bhI haiM, mAnopayukta bhI haiM, mAyopayukta bhI haiM aura lobhopayukta bhI haiN| isa prakAra pRthvIkAyikoM ke saba sthAnoM meM abhaMgaka hai| vizeSa yaha hai ki tejolezyA meM assI bhaMga kahane caahie| isI prakAra apkAya bhI jaannaa| tejaskAya aura vAyukAya ke saba sthAnoM meM abhaMgaka hai| aura vanaspatikAyika, pRthvIkAyika ke samAna samajhane caahie| vyAkhyAna aba gautama svAmI pUchate haiM-prabho! Apane pRthvIkAya ke jIvoM ke asaMkhyAta lAkha AvAsa kahe haiN| Urdhvaloka meM agholoka meM aura tirache loka meM bhI pRthvIkAyikoM ke AvAsa haiM, isalie unakI saMkhyA asaMkhyAta hai| tInoM lokoM meM hone ke kAraNa unake AvAsoM kI niyata saMkhyA kA patA nahIM lagatA, lekina prabho! eka-eka AvAsa meM basane vAle pRthvI kAyikoM ke sthiti-sthAna kitane haiM? gautama svAmI ke prazna kA bhagavAna ne uttara diyA-gautama! pRthvIkAyikoM ke eka-eka AvAsa meM asaMkhya asaMkhya sthiti-sthAna haiN| unakI sthiti antarmuhUrta se lagAkara bAIsa hajAra varSa taka kI hai| pRthvIkAyika kA sthAna kevala zarIra-rUpa hI nahIM hai| bhagavAna ne ina jIvoM kA sthiti sthAna kisa prakAra liyA hai, yaha bAta agamya hai, isalie 74 zrI javAhara kiraNAvalI Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahI nahIM jA sktii| eka-eka AvAsa meM bhI jaghanya, utkRSTa aura madhyama sthiti hai| phira gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! pRthvIkAya ke jIva krodhI hai, 6 mAnI haiM, mAyI haiM yA lobhI haiM? isa prazna ke uttara meM bhagavAna ne kahA-gautama! unameM krodha mAna, mAyA aura lobha ye cAroM hI bahuta haiN| yahAM koI bhaMga hI nahIM hai| jahAM kisI prakAra kA tAratamya ho, vahIM bhaMga ho sakate haiN| yahAM tAratamya na hone ke kAraNa bhaMga nahIM hote| sthitisthAnoM kI taraha zeSa nau bAteM bhI kahanI caahieN| Upara asurakumAroM ke saMbaMdha meM jo kahA hai, vahI pRthvIkAyikoM ke viSaya meM smjhnaa| jo bAta bindu meM hai, vahI sindhu meM bhI hai| sindhu meM jo khela dikhalAI detA hai, vahI bindu meM bhI dikhAI detA hai| logoM kI sthUla dRSTi sindhu kA khela to kadAcit dekha letI hai, lekina bindu kA khela nahIM dekha paatii| magara sUkSma dRSTi se dekho to mAlUma hogA-jo khela siMdhu meM hai, vahI bindu meM bhI hai| agara siMdhu ke khela bindu meM na ho to bindu bindu se bane hue siMdhu meM vaha kahAM se AeM? udAharaNa ke lie-eka gehUM ke dAne meM usase utpanna hone vAlA paudhA, pattI Adi dikhAI nahIM detI, parantu vaijJAnikoM ne yaha dekha liyA hai ki gehUM ke dAne ke ugane para unakI jo sthiti hotI hai, vaha sthiti usa dAne meM maujUda hai| jo bAta bar3a meM hai, vaha usake bIja meM bhI hai| hAM, sthUla dRSTi se na dikhAI dene ke kAraNa hI yaha nahIM kahA jA sakatA ki vRkSa kI sthiti bIja meM hai| bahuta se loga khanija padArthoM meM jIva honA hI asaMbhava mAnate the unakI sthiti, saMhanana, saMsthAna Adi ko mAnanA aura samajhanA to aura bhI kaThina mAnA jAtA thaa| lekina jJAnI jana kahate haiM agara pRthvIkAya ke jIvoM meM bhI ye dasa bAte na hoM to jIvapanA hI nahIM raha sktaa| bhale hI hama loga unakI yaha dasa bAteM na jAna sakeM, magara bhagavAna to jAnate haiN| bhagavAna pharamAte haiM-gautama! pRthvI ke jIvoM kI taraha jala ke jIvoM ke saMbaMdha meM bhI jAnanA caahie| jaise pRthvI meM jIva haiM, usI prakAra jala meM bhI haiN| yahAM yaha kahA jA sakatA hai ki pRthvIkAya ke jIva to siddha hue nahIM aura unake samAna jala meM jIva batalA diye, so yaha kaise samajhA jA sakatA hai? isakA uttara yaha hai ki pRthvIkAya meM jIva haiM, yaha bAta cAhe spaSTa rUpa se hameM pratIta na ho phira bhI viziSTa jJAniyoM dvArA yaha jAnI gaI hai| pRthvI meM jIva hone kI bAta hamAre mastiSka kI upaja nahIM hai, yaha jJAniyoM ke sAkSAtkAra kA pariNAma hai| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 75 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAniyoM ne pRthvI meM jIva batalAne ke sAtha hI aisA upAya batalAyA hai jisase hama isa viSaya meM vizvAsa bhI kara sakate haiN| yaha to dekhA hI jAtA hai ki khudI huI khadAna phira bhara jAtI hai| sAiMsa dvArA pattharoM kA bar3hanA bhI siddha ho cukA hai| bar3hanA jIva kI zakti kA hI Aveza hai| nirjIva cIja svayaM nahIM bar3ha sktii| patthara kisa prakAra bar3hatA hai, yaha bAta apane Apa se hI dekho| manuSya ke hAtha-paira bacapana meM choTe-choTe hote haiM, phira dhIre-dhIre bar3ha jAte haiN| kyA paira bolatA, khAtA yA pItA hai? 'nahIM! paira kI haDDI patthara jaisI hotI hai, phira bhI paira bar3hA to kyA caitanya kI zakti ke binA hI bar3hA hai? athavA caitanya zakti ke kAraNa usameM vRddhi huI hai? jaise caitanya zakti ke dvArA paira kI haDDI baDhatI hai, usI prakAra patthara bhI bar3hatA hai| ataeva yaha mAnanA ucita hI hogA ki jaise haDDI meM jIva hai, usI prakAra patthara meM bhI jIva hai| svargIya jagadIzacandra vasu ne bhI yaha bAta siddha kI hai ki jaise bijalI manuSya ke zarIra meM hai, vaisI hI bijalI pRthvI meM bhI hai| unhoMne yaMtroM kI sahAyatA se pRthvI meM bhI jIva kA astitva pramANita kiyA pRthvI kI taraha pAnI meM bhI jIva hai| pAnI meM par3e hue kIr3e-makor3e hI pAnI ke jIva nahIM haiM, kintu pAnI hI jIva kA piMDa hai| yaha pUchA jA sakatA hai ki pAnI meM jIva hone kA kyA pramANa hai? magara isase pahale hameM yaha bhI socanA cAhie ki hamAre zarIra meM jIva hai yA nahIM, isa bAta kA kyA pramANa hai? jaba manuSya ko klorophaoNrma suMghA diyA jAtA hai, taba usake zarIra meM jIva rahatA hai yA nahIM? mUrchita avasthA meM kabhI zvAsa bhI banda ho jAtA hai| usa samaya bhI jIva hotA hai yA nahIM? agara hotA hai to jIva hone na hone kI pahacAna kyA hai? jIva hai yA nahIM, isakI pahacAna zarIra kI garmI yA ThaMDaka hai| zarIra meM jIva hone para zarIra garma rahatA hai aura jIva nikala jAne para zarIra ThaMDA ho jAtA hai| zarIra meM jIva hone na hone kI yahI pahacAna hai| zarIra kI uSNatA jIva kA lakSaNa hai| pAnI meM bhI aise hI lakSaNa vAle jIva haiN| agara manuSya jAr3e ke dinoM meM, bhUmi ke bhItarI bhAga meM bhoyare meM soegA to usakA zarIra bAhara nikalane para garma rahegA aura garmI ke mausama meM aise sthAna para soegA to zarIra ThaMDA rhegaa| jAr3e ke dinoM meM muMha se bhApa nikalatI hai| yaha bhI jIva kA lakSaNa hai| yaha lakSaNa pAnI ke jIvoM meM bhI manuSyoM kI hI taraha pAye jAte haiN| gahare kueM meM, garmI ke dinoM meM pAnI ThaMDA rahatA hai aura jAr3e 76 zrI javAhara kiraNAvalI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke dinoM meM garma rahatA hai| pAnI meM se bhI bhApa nikalatI hai| pAnI meM jIva haiM, yaha bAta samajhAne ke lie jJAniyoM ne aneka udAharaNa aura hetu batalAye haiN| garmI-sardI Adi kA jo pramANa Apake zarIra meM milatA hai, vahI pAnI meM bhI milatA hai| ataeva pAnI meM jIva haiM, isameM saMdeha nahIM rhtaa| agara pAnI meM jIva na hote to jJAniyoM ko jIva batalAne se kyA lAbha thA! agara koI kahe ki apane majahaba kI vizeSatA batalAne ke lie batalA diye hoMge to yaha kahanA ThIka nahIM, kyoMki pAnI meM jIva batalAne yA na batalAne se majahaba meM koI vizeSatA nahIM aatii| to phira pAnI meM jIva na hone para bhI jIva honA batalAkara unhoMne apanA kaunasA svArtha-sAdhana kiyA hai? IsAI loga manuSya meM AtmA mAnate haiM, magara gAya meM nahIM mAnate kyoMki ve gAya kA mAMsa-bhakSaNa karate haiN| jaba unase isa viSaya meM pramANa mAMgA jAtA hai to kahate haiM ki Izvara ne pazuoM ko prANa diyA hai, AtmA nahIM dii| pazu jo ceSTA karate haiM vaha prANa kI hI ceSTA hai| matalaba yaha ki IsAiyoM ko gAya khAnA chor3anA nahIM thA, isalie unhoMne gAya meM AtmA nahIM maanaa| parantu pAnI meM jIva kA astitva batalAne vAle jJAniyoM kA aisA kaunasA svArtha thA, jisase prerita hokara ve pAnI meM jIva batalAte? balki jala meM jIva batalAne aura mAnane se kucha kaSTa hI bar3hA hai, na batalAne meM adhika svataMtratA aura suvidhA thii| svayaM kaSTa uThA karake bhI aura asuvidhAoM kI cintA na karake bhI, kevala satya kI khAtira jala meM jIvoM kA astitva mAnanA yaha unakI mahAna nispRhatA, satyaparAyaNatA aura AptatA hai| jala meM jIva mAnakara kucha logoM ne sAdhuoM kI jimmevArI zrAvakoM para DAla dI hai| yaha nitAnta anucita hai| zAstroM meM zrAvaka ko jala kA durupayoga na karane kA upadeza diyA gayA hai| yahI bAta anya zAstroM meM bhI hai ki jala vRthA nahIM bigAr3anA cAhie, binA chAnA jala kAma meM nahIM lAnA cAhie aura jalAzaya meM ghusakara bhaiMsa kI taraha krIr3A nahIM karanI caahie| jala jagat kA rakSaka padArtha hai| saMskRta bhASA meM ise 'jIvana' kahate haiN| gulAba ke itra ke binA saMsAra kA kAma bakhUbI cala sakatA hai parantu jala ke binA nahIM cala sktaa| saMsAra meM aneka manuSya aise hoMge jo gulAba ke itra ko jAnate hI na hoMge, parantu kyA koI manuSya aisA bhI mila sakatA hai jisane kabhI pAnI na piyA ho? jeba meM gulAba ke itra kI zIzI par3I ho parantu jaba pyAsa ke mAre galA sUkha gayA ho aura muMha se bola na nikalatA ho, taba vaha itra kAma de sakegA? usa samaya eka loTA jala ke badale agara koI itra kI zIzI mAMge - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 77 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to kauna khuzI-khuzI nahIM de degA? sArAMza yaha hai ki jala duniyA ke lie atyAvazyaka padArtha hai| usakA durupayoga karanA ucita nahIM hai| kintu jala chAnane Adi kI yatanA rakhanI caahie| jala ke jIvoM kI rakSA karane se Apake AtmA kI aura zarIra kI bhI rakSA hogii| binA chAnA pAnI pIne se kabhI-kabhI prANa jAne kI saMbhAvanA rahatI hai| bahuta se loga muMhapattI bAMdhane meM bhI zarmAte haiN| unheM yaha nahIM mAlUma ki dharma-pAlana meM zarma kI kyA bAta hai? dharma kI dRSTi se na sahI, svAsthya kI dRSTi se hI vicAra kareM to muMhapattI kI upayogitA kA patA cala sakatA hai| sAmAjika sabhyatA ke lihAja se bhI muMha ke sAmane kapar3A rakhanA Avazyaka samajhA jAtA hai| kahA jA sakatA hai kyA muMhapattI binA samAja kA AdamI nahIM samajhA jA sktaa| isakA uttara yaha hai ki kyA pagar3I bAMdhe binA manuSya nahIM kahalA sakatA? pagar3I bAMdhe binA bhI manuSya, manuSya kahalAtA hai phira bhI sabhyatA ke lie pagar3I bAMdhI jAtI hai| isI prakAra dhArmika sabhyatA kI bhI rakSA karanI caahie| pAnI chAnane kA channA bhI dharmopakaraNa meM hai| baiThakA, muMhapattI Adi nivRttimArga ke dharmopakaraNa haiM aura channA galanA pravRttimArga kA dharmopakaraNa hai| pravRttimArga bhI dharma ke antargata hai| pravRttimArga jIva ke lie svAbhAvika hai aura usameM bhI dharma ho sakatA hai| kahA bhI hai - vastrapUtaM pibejjalam / arthAt-vastra se chAnakara jala pInA caahie| matalaba yaha hai ki jala meM jIva hone kI bAta bhagavAna ke paripUrNa jJAna ko puSTa karane ke sAtha dayA ko bhI puSTa karatI hai| yahAM yaha kahA jA sakatA hai ki jaba isa jala meM jIva nahIM mAnate the yA nahIM jAnate the taba kI bAta dUsarI hai, lekina jIvoM ko jAna bUjhakara jala piyeMge to bar3A pApa hogaa| agara yaha vicAra ThIka nhiiN| yaha to IsAiyoM kI sI bAta huI ki gAya meM AtmA nahIM hai, yaha jAnakara hama gAya khAte haiN| gAya meM AtmA mAnakara nahIM khaate| jaina dharma aisA jhUThA AzvAsana nahIM detA ki hama jala pIte haiM, isalie jala meM jIva hI na maaneN| jala meM jIva hai, phira bhI jala pInA nahIM chor3A jA sktaa| yaha bAta dUsarI hai, lekina jala kA upakAra to mAnanA hI caahie| karja lenA acchA nahIM hai, phira bhI AvazyakatA hone para karja lenA hI par3atA hai parantu karja ko karja to mAnanA hI caahie| jisa prakAra kisI seTha kI eka dukAna se liyA huA karja usakI dUkAna para 78 zrI javAhara kiraNAvalI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jamA karAne se cuka jAtA hai, usI prakAra jala kA karja dUsare jIvoM ko cukAyA jA sakatA hai| jala pIne meM sUkSma hiMsA hai, sthUla hiMsA nahIM hai| jala meM jIva mAnakara jala pIne se pApa lagegA, isalie jala meM jIva hI na mAnanA ghora ajJAna hai| isameM hiMsA kA pApa to TalatA nahIM aura mithyAtva kA pApa adhika lagatA hai, kyoMki sajIva ko nirjIva mAnanA mithyAtva hai| jagadIzacandra basu ne vanaspati meM bhI jIva siddha kiye haiM, to kyA vanaspati khAne vAle yaha kaheMge ki hama vanaspati meM jIva na mAna kara vanaspati khAte the, jo pApa se bace hue the| aba jagadIzacandra basu ne jIva batalAkara aisI mUrkhatA kI ki hameM pApa lagane lgaa| koI bhI samajhadAra AdamI aisA nahIM khegaa| vaha kahegA-vanaspati khAye binA merA kAma nahIM calatA isalie khAtA hUM, magara isakA badalA dUsarI taraha se cukA duuNgaa| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 76 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvIndriyAdi jIva mUlapATha - beiMdiya-teiMdiya-cauridiyANaM jehiM ThANehiM neraiyANaM asIibhaMgA tehiM ThANehiM asIiM cev| NavaraM-amahiyA sammatte, AmiNibohiyaNANe, suyaNANe ya eehiM asiiibhNgaa| jehiM ThANehiM NeraiyANaM sattAvIsaM bhaMgA tesu ThANesu savvesu abhaMgayaM / ___paMciMdiya tirikkha joNiyA jahA neraiyA tahA maanniyvvaa| NavaraM-jehiM sattAvIsaM bhaMgA tehiM abhaMgayaM kAyavvaM / jattha asIti tattha asItiM cev| ___ saMskRta-chAyA - dvIndriya-trIndriya-caturindriyANAM yaiH sthAnai nairayi-kANAm azItima'gastaiH sthaanairshiitishcaiv| navaram- abhyadhikAH samyaktve, AminibodhikajJAne, zrutajJAne ca etairazItirbhaGgAH |yaiH sthAnairayikANAM saptaviMzatirbhaGgAsteSu sthAneSu sarveSu abhngggkm| paMcendriya tiryagyonikA yathA nairayikAstathA bhaNitavyAH, navaram yaH saptaviMzatirbhagAH nairabhaGgakam karttavyam / ytraashiitisttraashiitishcaiv| zabdArtha jina sthAnoM meM nAraka jIvoM ke assI bhaMga kahe haiM, una sthAnoM se dvIndriya, trIndriya aura cau-indriya jIvoM ke bhI assI bhaMga hote haiN| vizeSatA yaha hai ki-samyaktva, AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna-ina tIna sthAnoM meM bhI dvIndriya Adi jIvoM ke assI bhaMga hote haiM yaha bAta nArakI jIvoM se adhika hai| tathA jina sthAnoM meM nArakI jIvoM ke sattAIsa bhaMga kahe haiM, una sabhI sthAnoM meM yahAM abhaMgaka hai-arthAt koI bhaMga nahIM hote| jaisA nairayikoM ke viSaya meM kahA, vaisA hI paMcendriya tiryaMca yonivAle jIvoM ke viSaya meM samajhanA caahie| vizeSatA yaha hai ki-jina sthAnoM meM 50 zrI javAhara kiraNAvalI 686960000000000000000000000006868888888888880606660080606686030360608886660860333 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArakI jIvoM ke sattAIsa bhaMga kahe haiM, una sthAnoM meM yahAM abhaMgaka kahanA arthAt una sthAnoM meM yahAM bhaMga nahIM hote| aura jahAM nArakoM meM assI bhaMga kahe haiM, vahAM paMcendriya tiryaMco meM bhI assI bhaMga hI kahanA caahie| vizeSArtha * pahale nArakI jIvoM ke prakaraNa meM saMkhyAta samaya adhika taka jaghanya sthiti meM, jaghanya avagAhanA meM, saMkhyAta pradeza adhika taka jaghanya avagAhanA meM aura mithyAdRSTi kI sthiti meM assI bhaMga kahe haiN| yahAM vikalendriya arthAt do indriya, tIna-indriya aura cau-indriya jIvoM ke saMbaMdha meM bhI ina sthAnoM meM assI bhaMga hI samajhane caahieN| magara mithyAdRSTi vAloM ke assI bhaMga nahIM smjhnaa| yahAM assI bhaMga batalAne kA kAraNa yaha hai ki vikalendriya jIva alpa hote haiM, ataeva unameM eka-eka jIva bhI kadAcit krodhAdi-upayukta ho sakatA hai| mizra dRSTi vAloM ke assI bhaMgoM ke niSedha karane kA kAraNa yaha hai ki vikalendriyoM meM mizradRSTi hotI hI nahIM hai| ataeva mizradRSTi vAloM kA yahA~ prazna hI nahIM utthtaa| dRSTi dvAra aura jJAnadvAra meM nArakI jIvoM ke sattAIsa bhaMga kahe haiM, magara yahAM adhika arthAt assI bhaMga samajhane cAhie kyoMki bahuta thor3e vikalendriyoM ko sAsvAdana samyaktva hotA hai aura thor3e hone ke kAraNa ekatva saMbhava / isa prakAra ekatva hone ke kAraNa assI bhaMga kahe gaye haiN| yahI bAta Abhinibodhika jJAna (matijJAna) aura zrutajJAna ke lie bhI samajhanI caahie| inameM bhI assI bhaMga kahanA caahie| jina-jina sthAnoM meM nArakI jIvoM ke saMbaMdha meM sattAIsa bhaMga batalAye gaye haiM, una-una sthAnoM meM vikalendriyoM ke saMbaMdha meM abhaMgaka arthAt bhaMgoM kA abhAva kahanA caahie| abhaMgaka kahane kA kAraNa yaha hai ki vikalendriya jIvoM meM krodhAdi upayukta jIva eka sAtha bahuta pAye jAte haiN| tiryaMca paMcendriyoM ke viSaya meM nArakI jIvoM ke samAna prarUpaNA samajhanI caahie| magara vizeSatA yaha hai ki jina sthAnoM meM nArakoM meM sattAIsa bhaMga kahe haiM, ina sthAnoM meM yahAM abhaMgaka kahanA cAhie, kyoMki krodhAdi-upayukta paMcendriya tiryaMca eka hI sAtha bahuta pAye jAte haiN| nArakI jIvoM meM jahAM assI bhaMga kahe gaye haiM, vahAM assI bhaMga hI ina jIvoM ke saMbaMdha meM bhI samajhane caahieN| * pUjya zrI kA tA. 2-4-44 kA eka vyAkhyAna upalabdha nahIM hai jisase isa pATha kA aura isa uddezaka ke anta taka ke pAThoM para vyAkhyAna kiyA gayA thaa| isalie kevala vizeSArtha hI diyA hai| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 1 8888888888999 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya mUlapATha massA vi jehiM ThANehiM neraiyANaM asItibhaMgA tehiM ThANehiM massANaM vi asItibhaMgA bhANiyavvA / jesu ThANesu sattAvIsA tesu abhaMgayaM / NavaraM - maNussANaM abmahiyaM jahaNNiyaThiie, AhArae ya asItibhaMgA / saMskRta chAyA manuSyA api yaH sthAnaiH nairayikANAmazItirbhaGagAsteH sthAnairmanuSyANAmapi azItirmaGgA bhaNitavyAH / yeSu sthAneSu saptaviMzatisteSu abha kam / navaraM - manuSyANAmabhyAdhikaM jaghanyasthityAM, AhArake cAzItirbhaGgAH / - zabdArtha nArakI jIvoM meM jina-jina sthAnoM meM assI bhaMga kahe haiM, una-una sthAnoM meM manuSyoM meM bhI assI bhaMga kahane caahieN| aura nArakiyoM meM jina sthAnoM meM sattAIsa bhaMga kahe haiM, una sthAnoM meM, manuSyoM meM abhaMgaka kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki manuSyoM meM jaghanya sthiti meM aura AhAraka zarIra meM assI bhaMga kahane cAhie / vizeSArtha pahale nArakI jIvoM kA dasa dvAroM se vivecana kiyA jA cukA hai| una dvAroM se jina dvAroM meM nArayikoM ke assI bhaMga kahe haiM, una dvAroM meM manuSya ke saMbaMdha meM bhI assI bhaMga hI samajhane caahieN| eka samaya adhika jaghanya sthiti se lekara asaMkhyAta samaya adhika taka kI jaghanya sthiti meM jaghanya avagAhanA meM tathA eka do pradeza adhika jaghanya avagAhanA se lekara asaMkhyAta pradeza adhika taka kI jaghanya avagAhanA meM aura mizradRSTi meM nArakI jIvoM ke zrI javAhara kiraNAvalI 82 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya meM assI bhaMga kahe haiN| ina dvAroM meM manuSya-saMbaMdhI bhaMga bhI assI hI samajhane cAhieM, kyoMki aise manuSya kama hote haiM / magara isa kathana kA Azaya yaha na samajha liyA jAya ki nArakI aura manuSya kI sampUrNa prarUpaNA eka samAna hI hai donoM kI prarUpaNA meM antara bhI hai / vaha antara yaha hai ki jina sthAnoM meM nArakiyoM ke sattAIsa bhaMga batalAye haiM, vahAM manuSyoM meM abhaMgaka samajhanA caahie| isakA kAraNa yaha hai ki nArakI jIvoM meM adhikAMzataH krodha kA hI udaya hotA hai, isa kAraNa nArakiyoM meM sattAIsa bhaMga kahe gaye haiM, kintu manuSya krodhAdi sabhI kaSAyoM meM upayukta bahuta pAye jAte haiM aura unake kaSAyodaya meM koI khAsa vizeSatA nahIM hai / isalie manuSya ke saMbaMdha meM bhaMgoM kA abhAva batalAyA gayA hai| 1 manuSya kI prarUpaNA meM itanI bAta nArakiyoM se adhika samajhanI cAhie- jaghanya sthiti meM manuSyoM ke assI bhaMga hote haiM, jabaki nArakiyoM ke sattAIsa hI hote haiN| aura AhAraka zarIra meM manuSyoM meM assI bhaMga samajhane caahieN| AhAraka zarIra vAle manuSya kama hI hote haiM ataeva unake assI bhaMga kahe haiN| nArakiyoM meM AhAraka zarIra hotA hI nahIM hai / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 83 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vANa vyantara mUlapATha vANamaMtara-joisa vemANiyA jahA bhavaNAvAsI NavaraM- NANattaM jANiyavvaM jaM jassa, jAva annuttraa| sevaM bhate! sevaM bhaMte! tti jAva vihri| saMskRta chAyA vAnavyantara-jyotiSka-vaimAnikA yathA bhvnvaasinH| navaraM nAnAtvaM jJAtavyaM, yad yasya, yAvad-anuttarAH / tadevaM bhagavana! tadevaM bhagavan! iti yaavt-vihrti| zabdArtha vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika deva, bhavanavAsiyoM ke samAna jAnane caahieN| vizeSatA yaha hai ki jisakI jo bhinnatA hai vaha jAnanI caahie| yAvat anuttara vimAna taka jaannaa| he bhagavan! yaha isI prakAra hai| he bhagavan! yaha isI prakAra hai| aisA kahakara yAvat gautama svAmI vicarate haiN| vizeSArtha pahale bhavana vAsiyoM kA dasa dvAroM meM varNana kiyA gayA hai| usI varNana ke anusAra vANa vyaMtara, jyotiSI aura vaimAnikoM kA varNana samajhanA caahie| bhavana vAsiyoM ke jahAM assI bhaMga kahe haiM vahAM assI bhaMga aura jahAM sattAIsa bhaMga kahe haiM vahAM sattAIsa bhaMga vANavyaMtara Adi ke bhI samajha lenA caahie| bhavanavAsI aura vyaMtara devoM kA varNana eka samAna hai| kintu jyotiSI aura vaimAnikoM ke varNana meM kucha antara hai| yaha bAta prakaTa karane ke lie hI kahA gayA hai ki jisameM jahAM jo vizeSatA ho vaha jAna lenI cAhie jaise 84 zrI javAhara kiraNAvalI 868606588885600000000000000308368885608603088856080 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA dvAra meM jyotiSI devo meM sirpha eka tejoleSyA hI pAI jAtI hai| jJAna dvAra meM tInoM jJAna aura tInoM ajJAna pAye jAte haiN| asaMjJI jyotiSI donoM meM utpanna nahIM hote ataeva vibhaMgajJAna paryApta avasthA meM bhI hotA hai| vaimAnika devoM meM bhI lezyAdvAra meM bhavanavAsiyoM se kucha bhinnatA hai| vaimAnikoM meM tejolezyA Adi-tIna zubha lezyAeM hI pAI jAtI haiN| isI prakAra jJAnadvAra meM tIna jJAna aura tIna ajJAna yahAM kahane caahieN| ___ 'sevaM bhaMte, sevaM bhaMte' padoM kA vivecana pahale ke samAna hI samajhanA caahie| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 85 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhagavatI sUtra prathama zataka SaSThoddezaka viSaya praveza pratyeka uddezaka Adi meM jisa prakAra upodghAta kiyA gayA hai, usI prakAra kA yahAM bhI kara lenA caahiye| pAMcaveM uddezaka ke sAtha isa chaThe uddezaka kA kyA saMbaMdha hai, yaha jAna lenA Avazyaka hai| pAMcaveM uddezaka ke anta meM kahA gayA hai ki asaMkhyAta jyotiSI devoM ke asaMkhyAta sthAna haiN| jo deva jyotirmaya haiM, unheM jyotiSka kahate haiN| candra, sUrya, graha, nakSatra, aura tArA, yaha pAMca prakAra ke jyotiSka deva haiN| pAMcaveM uddezaka ke anta meM jyotiSka aura vaimAnika devoM kA varNana kiyA thaa| ina donoM prakAra ke devoM meM kyA antara hai? isakA antara yaha hai ki jyotiSI deva dikhAI dete haiM, aura vaimAnika deva nahIM dikhAI dete| kaI loga kahate haiM, ki svarga nahIM dekhA, lekina svarga bhale hI na dekhA ho magara candra, sUrya to pratidina dikhAI dete hI haiN| jaba candramA aura sUrya haiM to unameM basane vAle bhI koI deva hoMge hii| ye candra aura sUrya hameM jo dikhAI dete haiM, jyotiSI devoM ke vimAna haiN| yahI candra, sUrya, graha, nakSatra aura tAre rUpa meM pratyakSa dikhAI par3ate haiN| kadAcit candra, nakSatra, graha aura tAre kisI samaya na dikhAI deM to bhI sUrya to binA nAgA kiye pratidina pratyakSa hotA hai| ataeva isa uddezaka meM sUrya ke saMbaMdha meM prazna karate haiN| prazna-jAvaiyAo oNaM bhaMte! uvAsaMtarAo udayaMte sUrie cakkhupphAsaM havvamAgacchati, atthamaMte viyaNaM sUrie tAvaiyAo ceva uvAsaMtarAo cakkhupphAsaM! havva mAgacchati? 16 zrI javAhara kiraNAvalI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-haMtA, goyamA! jAvaiyAo NaM uvAsaMtarAo udayaMte sUrie ckkhupphaasN| atthamaMte vi sUrie jAva hvvmaagcchti| prazna-jAvaiyA NaM bhaMte! khittaM udayaMte sUrie AyaveNaM savvao samaMtA omAsei, ujjoei, tavei, pabhAsei, asthamaMte vi ya NaM sUrie tAvaiyaM ceva khittaM AyaveNaM savvao samaMtA obhAsei, ujjoei, tavei pabhAsei? uttara-haMtA, goyamA! jAvatiyaM NaM khittaM jaav-pbhaasei| prazna-taM maMte! kiM puDhe omAsei, apuDhe omAsei? uttara-jAva-chaddisiM obhaasei| evaM ujjovei tavei, pabhAsei, jAva niyamA chhisiN| prazna-se NUNaM bhaMte! sav ti savvAvaMti phusamANa kAla samayaMsi jAvatiyaM khettaM phusai tAvatiyaM 'phusamANe puDhetti vattavvaM siyA! uttara-haMtA, goyamA! savvaM ti jAva vattavvaM siyaa| prazna-taM bhaMte! kiM puDheM phusai, apuDhe phusai! uttara-jAva-niyamA chddisiN| saMskRta chAyA prazna-yAvato bhagavan! avakAzAntarAt udayan sUryazcakSuHsparza zIghramAgacchati, astamayannapi ca sUryastAvatazcaiva avakAzAntarAt cakSuHsparzama? uttara-hanta gautama! yAvato'vakAzAntarAt udayat sUryazcakSuH sparzama, astamayannapi sUryo yaavt-shiighrmaagcchti| prazna-yAvad bhagavan! kSetra mudayan sUrya Atapena sarvataH samantato'vabhAsayati, uddyotayati, tapati, prabhAsayati, astamayannapi ca sUryastAvaccaiva kSetram Atapena sarvataH samantato'vamAsayati, udyotayati, tapati, prabhAsayati? uttara-hanta, gautama! yAvatkaM kSetraM yAvat bhaasyti| prazna-tad bhagavan! kiM spRSTamavamAsayati, aspRSTamavabhAsayati? uttara-yAvat-SaDdizamavamAsayati, evamuddyotayati, tapati, prabhAsayati, yAvat niyamAt ssdddishm| prazna-tad nUnaM bhagavan! sarvata iti sarvAyamiti spRzyamAna kAla samaye yAvatkaM kSetraM spRzati, tAvatkaM spRzyamAnaM spRSTam itivaktavyaM syAt? - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 87 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara - hanta, gautama! sarvamiti yAvat vaktavyaM syAt / prazna - tad bhagavan ! kiM spRSTaM spRzati, aspRSTaM spRzati ? uttara- yAvat-niyamAt Sadizam / prazna-bhagavan ! jitane avakAzAntara se arthAt jitanI dUrI se ugatA sUrya AMkhoM se dekhA jAtA hai, utanI hI dUrI se asta hotA huA sUrya bhI zIghra dikhAI detA hai? uttara-he gautama! hAM, jitanI dUra se ugatA sUrya AMkhoM se dIkhatA hai, utanI hI dUra se asta hotA sUrya bhI AMkhoM se dikhAI detA hai / prazna- bhagavan ! udaya hotA huA sUrya apane tApa dvArA jitane kSetra ko, saba prakAra, cAroM ora se, sabhI dizAoM aura vidizAoM meM - prakAzita karatA hai, udyotita karatA hai, tapAtA hai aura khUba uSNa karatA hai, utane hI kSetra ko saba dizAoM meM aura saba vidizAoM meM asta hotA sUrya bhI apane tApa dvArA prakAzita karatA hai? udyotita karatA hai ? tapAtA hai? khUba uSNa karatA hai? uttara- he gautama! hAM ugatA sUrya jitane kSetra ko prakAzita karatA hai utane hI kSetra ko asta hotA sUrya bhI prakAzita karatA hai yAvat khUba uSNa karatA hai / prazna-bhagavan! sUrya jisa kSetra ko prakAzita karatA hai, vaha kSetra sUrya spRSTa sparza kiyA huA hotA hai yA aspRSTa hotA hai ? se uttara - he gautama! vaha kSetra sUrya se spRSTa hotA hai aura yAvat usa kSetra ko chahoM dizAoM meM prakAzita karatA hai, udyotita karatA hai, tapAtA hai aura khUba tapAtA hai| yAvat niyamapUrvaka chahoM dizAoM meM khUba tapAtA hai / prazna- bhagavan ! sparza karane ke kAla - samaya meM sarvAya - sUrya ke sAtha saMbaMdha rakhane vAle jitane kSetra ko sarva dizAoM meM sUrya sparza karatA hai utanA sparza kiyA jAtA huA vaha kSetra 'spRSTa' kahA jA sakatA hai? uttara - he gautama! hAM, sarva yAvat vaha spRSTa hai aisA kahA jA sakatA hai| prazna-bhagavan! sUrya spRSTa kSetra kA sparza karatA hai yA aspRSTa kSetra kA sparza karatA hai? uttara - he gautama! spRSTa kSetra kA sparza karatA hai / yAvat-niyama se chahoM dizAoM meM sparza karatA hai / vyAkhyAna gautama svAmI kA pahalA prazna yaha hai ki bhagavan ! ugatA sUrya, jitanI dUra se AMkhoM se dikhAI par3atA hai, kyA DUbatA huA sUrya bhI utanI hI zrI javAhara kiraNAvalI 88 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUra se AMkhoM se najara AtA hai? gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA-hAM, gautama! ugatA huA aura DUbatA huA sUrya, samAna dUrI se AMkhoM se dikhAI detA hai| yahAM yaha AzaMkA hotI hai ki gautama svAmI ne yaha prazna kyoM uThAyA hai? isakA kyA prayojana hai? sUrya ke saMbaMdha meM eka sau caurAsI (184) maMDala kA adhikAra kahA hai! karka kI saMkrAnti para sUrya sarvAbhyantara (saba ke pIche vAle) maMDala meM rahatA hai| usa samaya vaha bharata kSetra meM rahane vAloM ko 47263 yojana dUrI se dIkhatA hai| isIlie yahAM gautama svAmI ne jitanI dUra se isa prakAra samuccaya rUpa meM kahA hai| indriyAM do prakAra kI hai - prApyakArI aura apraapykaarii| jo indriyAM apane grAhya viSaya ko sparza karake jAnatI haiM vaha prApyakArI kahalAtI haiN| sparzana, rasana, ghrANa aura zrotra- ye cAra indriyAM prApyakArI haiN| jaba taka sparzanendriya ke sAtha sparza kA saMbaMdha na ho taba taka vaha sparza ko nahIM jAna sktii| isI prakAra rasanA indriya ke sAtha jaba rasa kA sparza hotA hai, tabhI rasanA ko khaTTe mIThe Adi rasa kA jJAna hotA hai| yahI bAta ghrANa ke saMbaMdha meM hai| gaMdha ke AdhArabhUta pudgala jaba nAka ko chUte haiM, tabhI nAka sugaMdha yA durgaMdha ko jAna pAtA hai| kAna usI zabda ko sunatA hai, jo kAna meM Akara TakarAtA hai| ataeva yaha cAroM indriyAM prApyakArI kahalAtI haiN| kevala cakSu indriya aprApyakArI hai| arthAt vaha apane viSaya rUpa ko chue binA hI, dUra se dekha letI hai| sparza hone para to vaha apane meM rahe hue kAjala ko bhI nahIM dekha pAtI phiroM auroM kI to bAta hI kahAM hai? prastuta prazna meM gautama svAmI ne cakSu ke sAtha sparza kahA hai, ataeva yaha prazna upasthita hotA hai ki zAstra meM eka jagaha to cakSu ko aprApyakArI kahA hai aura yahAM cakSu ke sAtha sUrya kA sparza honA kyoM kahA hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki yahAM cakSu ke sAtha sUrya kA sparza honA kahA hai so yaha kevala alaMkAra hai| jaina zAstroM meM to bahuta kama alaMkArika bhASA kA prayoga kiyA gayA hai, parantu purANoM meM alaMkAra kA itanA bAhulya hai ki kaI loga bhrama meM par3a jAte haiN| alaMkAroM ke bhItara chipI huI bAta ko samajhane kA prayatna karanA caahie| usI se saccAI kA patA calatA hai| yahAM sUrya aura AMkhoM ke sparza kA artha yaha nahIM hai ki jaise AMkhoM kA kAjala ke sAtha sambandha hotA hai, vaisA sUrya ke sAtha bhI hotA hai| sUrya - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 86 388888888888888888888888888885668 888888888888888888888838 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDala AMkhoM meM A par3atA hai athavA AMkha zarIra se bAhara nikala kara sUrya maMDala meM jA pahuMcatI hai| aisA samajhanA ajJAna hogA aura yaha donoM hI bAteM pratyakSa se bAdhita haiN| isakA artha sirpha yaha hai ki agara AMkha para jarA sA bhI pardA par3A ho yA AMkha banda ho to sUrya nahIM dikhegaa| sUrya kA maMDala tabhI dikhAI degA jaba AMkheM khulI hoM aura donoM ke bIca atizaya dUrI na ho tathA anya koI bAdhaka Ar3a na ho| isa prakAra sUrya-maMDala ke dikhAI dene ko hI yahAM sparza honA kahA hai| AMkhoM kI zakti sUrya ko dekhane jitanI nahIM hai, na AMkhoM kA itanA viSaya hI hai| AMkha kA viSaya eka lAkha yojana (kaccA) kahA jAtA hai| yaha bhI sarva sAdhAraNa ko prApta nhiiN| labdhidhArI hI itanI dUra kI vastu dekha sakatA hai| ataeva itane UMce sUrya ko dekhane kI zakti AMkhoM meM nahIM hai| parantu sUrya apanI rozanI se aisA ho jAtA hai ki vaha choTe se choTe ko bhI dikhAI par3atA hai| AMkhoM para bhI sUrya hI prakAza DAlatA hai; tabhI AMkheM dekhane meM samartha hotI haiM anyathA nhiiN| isa apekSA se sUtra meM cakSu kA sparza kahA hai| bahuta loga aise haiM jinheM svarga ke viSaya meM sandeha hai| para kyA dikhAI dene vAlA sUrya-maMDala svarga ke astitva kA pramANa nahIM hai ? jaba sUrya-maMDala pratyakSa hai to usa meM rahane vAle bhI koI hoMge hii| Ajakala ke vaijJAnika bhI maMgala ke tAre meM sRSTi batalAte haiM aura kahate haiM ki vahAM rahane vAloM se bAtacIta karane kA prayatna jArI hai| aisI avasthA meM svarga ke viSaya meM sandeha kaise kiyA jA sakatA hai? siddhAMta kahatA hai ki svarga ke viSaya meM sandeha karane kI jarUrata nahIM hai| svarga ke viSaya meM sandeha karane kA kAraNa taba ho sakatA thA, jaba hama svarga batalAkara usakA pralobhana dekara svarga pAne kA upadeza dete ! jaina siddhAMta tapasyA kA mahatva batalAtA hai aura isaloka tathA paraloka saMbaMdhI AkAMkSA kA tyAga karane kA upadeza detA hai| bahuta se loga, janatA ko lAlaca dikhalAkara dharma kA upadeza dete haiN| jaise IsAI binA strI vAle ko strI dekara, vastrahIna ko vastra aura bhojana jisake pAsa na ho use bhojana dekara apane dharma meM milAte haiN| yadyapi unake dharmagraMtha bAIbila meM aisA karane kA nahIM likhA hai ki lAlaca dekara dUsare ko apane dharma meM milAo, magara unake dharmaguruoM ne, popoM aura pAdariyoM ne yaha cAla calAI hai ki lobha dekara logoM ko apane dharma meM milA liyA jaay| jaina dharma aura jaina sAdhu aisA koI bhI lobha nahIM dete| aisI dazA meM yaha kaise kahA 60 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jA sakatA hai ki svarga na hote hue bhI jaina siddhAMta ne svarga kA astitva batalAyA hai| jaina dharma to saba prakAra ke pAralaukika sukhoM kI bhI kAmanA na karane kA vidhAna karatA hai| gItA bhI yahI kahatI hai karmaNyevAdhikAraste, mA phaleSu kdaacn| kartavya karo, phala kI kAmanA mata kro| isa prakAra kA upadeza pralobhanoM ke tyAga ke lie hai, pralobhana ke lie nhiiN| jaina zAstroM meM lobha dikhAne ke uddezya se svarga kA varNana nahIM kiyA gayA hai, balki svarga kA varNana karake yaha dikhAyA gayA hai ki manuSyoM ! tuma apane sukhoM para kyA garva karate ho ! jarA svarga kI sampadA ko bhI dekho, kitanI anupama hai| lekina tuma usakI bhI kAmanA mata kro| kevala AtmA aura paramAtmA meM judAI karane vAle karmoM ko naSTa karane kI kAmanA kro| karmoM kA nAza hone para hI tumheM sacce, pUrNa aura svAbhAvika sukha prApta ho sakate haiN| ataeva svarga loka kA vidhAna kalpita nahIM hai aura usameM saMdeha karane kA koI kAraNa bhI nahIM hai| sUrya ko dekhane kI jo bAta kahI gaI hai, vaha saba jagaha aura saba samaya ke lie ekasI nahIM hai| zAstrakAroM ne pratyeka maMDala se sUrya ke dikhalAI dene kA hisAba alaga alaga diyA hai| sUrya jaba maMDala meM hotA hai taba bharatakSetra vAloM ko 47263 yojana dUra se dikhalAI detA hai| anyAnya maMDaloM meM jaba sUrya hotA hai, taba kitanI-kitanI dUra se dekhA jA sakatA hai, isakA vizada varNana jambUdvIpa prajJapti meM diyA gayA hai| jijJAsuoM ko vahAM dekha lenA caahie| jaba gautama svAmI pUchate haiM bhagavan! ugatA huA sUrya jitane lambe-caur3e, UMce yA gahare kSetra ko prakAzita karatA hai, uyotita karatA hai, tapAtA hai aura khUba tapAtA hai, usI taraha kyA DUbatA huA sUrya bhI utane hI lambe, caur3e, gahare aura UMce kSetra ko prakAzita karatA hai? uyotita karatA hai tapAtA hai aura khUba tapAtA hai? athavA kama-jyAdA kSetra ko? isa prazna ke uttara meM bhagavAna ne pharamAyA-he gautama! ugatA huA sUrya jitane kSetra ko prakAzita Adi karatA hai, utane hI kSetra ko DUbatA huA sUrya bhI prakAzita karatA hai, yahAM taka ki khUba tapAtA hai| isameM antara nahIM hai| phira gautama svAmI pUchate haiM - bhagavan! sUrya jisa kSetra ko prakAzita karatA hai, usa kSetra ko sparza karake prakAzita karatA hai yA binA sparza kiye hI prakAzita karatA hai? bhagavAn pharamAte haiM-he gautama! usa kSetra kI chahoM - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 61 oesses Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dizAoM ko sparza karake prakAzita karatA hai| isI prakAra chahoM dizAoM ko sparza karake hI uyotita karatA hai, tapAtA hai aura prakAzita karatA hai| gautama svAmI phira prazna karate haiM-prabho! sUrya kSetra ko jaba sparza karane lagA, taba 'calamANe calie' isa siddhAnta ke anusAra sparza kiyA aisA kahA jA sakatA hai? bhagavAn pharamAte haiM hAM, gautama aisA kahA jA sakatA hai| __ gautama bhagavAn! sUrya jaba usa kSetra ko sparza kara hI rahA hai, saba kSetra ko sparza nahIM kiyA hai, taba sparza kiyA aisA kahA jAya? bhagavAn-hAM gautama, kahA jA sakatA hai| gautama-prabho! sUrya sparza kiye hue kSetra kA sparza karatA hai, yA sparza na kiye hue kSetra kA sparza karatA hai? bhagavAn he gautama! sparza kiye hue ko sparza karatA hai| isa praznottara meM obhAseI, ujjoei tavei, aura pabhAseI, yaha cAra kriyApada Aye haiN| ina cAroM ke artha meM kyA bheda hai? yaha dekhanA caahie| prAtaHkAla meM pahale sUrya kI thor3I sI lalAI najara AtI hai sUrya kA maMDala usa samaya dikhAI nahIM detA hai| sUrya ke usa prakAza ko avabhAsa kahate haiM aura usa samaya prakAza karanA avabhAsita karanA kahalAtA hai| subaha aura zAma ko jisa prakAza meM bar3I bar3I vastueM dIkhatI haiM, choTI nahIM dIkhatIM, usa prakAza ko udyota kahate haiN| usa samaya bar3I vastuoM kA prakAzita honA uyotita honA kahalAtA hai| jaba sUrya bahuta prakAza karatA hai, daidIpyamAna ho jAtA hai taba usake prakAza ko prabhAsa kahate haiM aura usa samaya vastuoM kA prakAzita honA prabhAsita honA kahalAtA hai| sUrya ke pracaMDa prakAza se jo garmI phailatI hai vaha tApa kahalAtA hai aura usa garmI ko phailAnA sUrya kA tapana karanA kahalAtA hai jahAM zIta hotA hai vahAM sUrya kA prakhara prakAza par3ane se garmI ho jAtI hai| vaijJAnikoM ne bhI yaha svIkAra kiyA hai ki kaI prakAra kA zIta aisA hotA hai ki sUryodaya ke pahale taka ThaharatA hai| sUryodaya hone para miTa jAtA hai| kabhI-kabhI aisA bhI hotA hai ki sardI se prANa jA rahe hoM usa samaya agara sUryodaya ho jAya to jAte hue prANa raha jAte haiN| jaba zIta miTa jAya aura choTI-bar3I sabhI cIjeM dikhAI dene lageM, taba kahA jAtA hai ki sUrya tapa rahA hai| isI kA nAma 'tapati' hai| bhale hI sUrya maNDala na dikha par3atA ho, parantu choTI-choTI cIjeM agara dikhAI detI hoM, taba yaha kahA jAtA hai ki sUrya tapa rahA hai| tAtparya yaha hai ki garmI ke prabhAva se 62 zrI javAhara kiraNAvalI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba sUrya sardI ko naSTa kara detA hai tathA bArIka se bArIka vastueM bhI najara par3ane lagatI hai, taba sUrya kA tapanA kahalAtA hai| yaha sUrya kA sAmAnya-vizeSa dharma dikhAyA gayA hai| lekina sUrya kahAM prakAza karatA hai? isa sambandha meM gautama svAmI ne kSetra ke lie prazna kiyA hai| gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA thA-sUrya kSetra ko sparza karake prakAza karatA hai, binA sparza kiye nhiiN| isa uttara para yaha jijJAsA ho sakatI hai ki sUrya to Upara hai, phira vaha prakAzita hone vAle kSetra kA sparza kisa prakAra karatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki sUrya nIce nahIM AtA, yaha satya hai, parantu usakI kiraNeM aura prakAza to nIce AtA hI hai| sUrya, kiraNeM aura prakAza, yaha tInoM sarvathA bhinna-bhinna vastueM nahIM haiN| agara sUrya prakAzamaya na hotA to kauna use pahacAnatA? sUrya kI kiraNeM aura prakAza kSetra kA sparza karate haiM, ataeva sUrya kA sparza karanA svataH siddha ho jAtA hai| prakAza sUrya kA hI aMga hai| ullikhita praznottaroM ke aMta meM jo uttara diyA gayA hai, usameM 'jAvaniyamA chaddisiM' aisA pATha AyA hai| isameM 'jAva' zabda se jisa pATha kA saMgraha kiyA gayA hai, vaha isa prakAra hai : uttara-goyamA! puTuM obhAsei, no aputttth| prazna-taM bhaMte! ogADhaM omAsei, aNogADhaM obhAsei? uttara-goyamA! ogADhaM omAsei, no annogaaddhN| evaM aNaMtarogADhaM omAsei, no prNprogaaddhN| prazna-taM bhaMte! kiM aNuM obhAsei, bAyaraM omAsei? uttara-goyamA! aNu pi omAsei, bAyaraM pi obhaasei| prazna-taM bhaMte! ur3aDhaM omAsei, tiriyaM omAsei, ahe omaasei| uttara-goyamA! uDDhaM vi, tiriyaM vi, ahe vi obhaasei| prazna-taM maMte! AI omAsei, majjhe omAsei, aMte omAsei? uttara-goyamA! AI vi, majjhe vi, ante vi obhosi| prazna-taM bhaMte! savisae omAsei, avisae omAsei? uttara-goyamA! savisae omAsei, no avise| prazna-taM bhaMte! ANupubbiM obhAsei, aNANupuTviM omAsei? uttara-goyamA! ANupuvviM omAsei, No aNANupuTviM? prazna-taM bhaMte! kaidisiM obhAsei? uttara-goyamA! niyamA chaddisiM ti| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 63 seememeseseseemseeeeeeee Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa pATha meM avagAhanA Adi ke viSaya meM vicAra kiyA gayA hai| gautama svAmI pUchate haiM-prabho! sUrya sparza karatA hai to avagAhana bhI karatA hai? bhagavAn ne pharamAyA- hAM gautama! avagAhana bhI karatA hai| sparza aura avagAhana meM antara hai| Upara se saMyoga ho jAnA, mila jAnA sparza honA kahalAtA hai aura dUdha meM mizrI kI taraha ekameka ho jAnA avagAhana kahalAtA hai| cAhe koI manuSya pRthvI ke nIce sAta bhauMyaroM meM rahe aura vahAM sUrya kI kiraNeM na pahuMca pAveM, taba bhI sUryodaya hone para usa sthAna kI racanA badalI huI hI mAlUma hogii| isake lie eka dRSTAnta prasiddha hai| kisI rAjA ne kucha AdamiyoM ko aMdhere bhauMyaroM meM DAla diyaa| phira una logoM se pUchA gayA-batAo, abhI dina hai yA rAta hai? unameM se eka ne kahA-isa samaya dina hai| rAjA ne kahA-tujhe kaise mAlUma huA ki isa samaya dina hai? usane uttara diyA mujhe ratauMdha AtI hai| yadyapi yahAM aMdhere meM kucha dikhAI nahIM detA kintu merI AMkhoM meM jyoti to A gaI hai| prazna-bhagavan! sUrya anantara avagAhana karatA hai yA paramparAvagAhana? avagAhana meM antara na rahanA anantara avagAhana kahalAtA hai aura eka ko chor3akara dUsare ko avagAhana karanA paramparA avagAhana karanA kahalAtA hai| uttara-he gautama! anantara avagAhana karatA hai| prazna-bhagavan! sUrya bArIka cIja ko prakAzita karatA hai yA bar3I cIja ko? uttara-he gautama! aNu aura bAdara arthAt choTI-moTI sabhI cIjoM ko prakAzita karatA hai| prazna - bhagavan! sUrya UMcA prakAza karatA hai, nIcA prakAza karatA hai yA tirchA prakAza karatA hai? uttara-he gautama! tInoM dizAoM meM prakAza karatA hai| UMce, nIce aura tircha meM bhI Adi, madhya aura anta yaha tIna bheda ho jAte haiN| ataeva gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! sUrya Adi meM prakAza karatA hai, anta meM prakAza karatA hai yA madhya meM prakAza karatA hai? uttara-he gautama! Adi meM bhI, anta meM bhI aura madhya meM bhI prakAza karatA hai| sUrya ke phailane kI jitanI maryAdA hai, use sUrya kA viSaya kahate haiN| gautama svAmI ne prazna kiyA-prabho! sUrya apanI maryAdA meM prakAza karatA hai yA maryAdA se bAhara? 64 zrI javAhara kiraNAvalI 84 zrI javAhara kiraNAvalA 8888 9 99999999999999999999999999999999808993980 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-he gautama! maryAdA meM prakAza karatA hai, bAhara nhiiN| prazna-bhagavan! sUrya krama se prakAza karatA hai yA akrama se? uttara-he gautama! sUrya krama se prakAza karatA hai| prazna-bhagavan! sUrya kitanI dizAoM meM prakAza karatA hai? uttara-he gautama! niyama se chahoM dizAoM meM prakAza karatA hai? ina padoM kI vyAkhyA TIkAkAroM ne prathama zataka ke prathama uddezaka meM spaSTa rUpa se kI hai| vahI vyAkhyA yahAM bhI samajha lenA caahie| yahAM gautama svAmI ne yaha prazna kiyA thA ki sUrya jisa kSetra ko sparza kara rahA hai use 'sparza kiyA aisA kahA jAtA hai? jaise vastra kA eka-eka tAra bhinna-bhinna samaya meM TUTatA hai, phira bhI phaTate hue vastra ko 'calamANe calie isa siddhAMta ke anusAra 'phaTAM kahate haiN| isI prakAra sUrya eka kSetra ko kaI samayoM meM sparza karatA hai, lekina pahale samaya meM usane jitane kSetra kA sparza kiyA, utane kSetra kI apekSA kahA jAyagA ki-sUrya ne kSetra kA sparza kiyaa| isa sambandha meM 'calamANe calie' isa praznottara meM vizeSa rUpa se vicAra kiyA gayA hai| isa praznottara meM vartamAna aura bhaviSya kI bAta bhUtakAla meM dAkhila kI gaI hai| yAnI yaha mAnA gayA hai ki kAma samApta huA nahIM hai, lekina jaise hI usakA prArambha huA, vaise hI vaha samApta mAna liyA jaaygaa| yoM sAdhAraNa rUpa se to yaha mAlUma hotA hai ki bhaviSyakAlIna bAta bhUtakAla meM kisa prakAra kahI jA sakatI hai? magara aisA kiye binA kAma nahIM cala sktaa| jJAnIjana kahate haiM-hama to bhaviSya ko bhUta meM bhI vyavahAra karate haiM, lekina Apa aisA nahIM kareMge to kyA kaheMge? kalpanA kIjie-eka AdamI bambaI jAne ke lie ghara se niklaa| vaha abhI taka bambaI nahIM pahuMcA rAste meM hI hai, taba taka kisI dUsare AdamI ne Akara usake viSaya meM pUchA-amuka AdamI kahAM hai ? taba usake sambandha meM kyA uttara diyA jAyagA? kyA yahI nahIM kahA jAyagA ki vaha bambaI gayA hai? vaha bambaI pahuMcA nahIM hai, phira bhI bhaviSya kI bAta ko bhUtakAla meM dAkhila karake hI vyavahAra hotA hai| ___ kahA jA sakatA hai ki yaha to lokavyavahAra kI bAta hai| sAMsArika jana kaise bhI vyavahAra kareM; magara jJAniyoM ko to samajhabUjha kara hI bolanA caahie| isakA uttara yaha hai ki jJAnI jana binA soce-samajhe nahIM bolte| jo vyakti bambaI kA phAsalA jitane kadama kama kara rahA hai| vaha utane hI aMzoM meM bambaI pahuMcA hai| kadAcit yaha kahA jAya ki eka rAstA kaI jagaha - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 65 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie jAtA hai, aisI sthiti meM yaha kaise kahA jAya ki vaha rAstA calane vAlA bambaI gayA hai? isakA uttara yaha hai ki eka rAstA cAhe cAra jagaha ke liye jAve, lekina prazna to yaha hai ki jAne vAle ne kahAM jAnA nizcaya kiyA hai aura vaha kahAM jA rahA hai? eka rAstA bambaI bhI jAtA ho aura pUnA bhI jAtA ho, taba bhI bambaI jAne vAlA use bambaI kA aura pUnA jAne vAlA pUne kA rAstA khegaa| agara jAne vAle ne pahale se hI apanA lakSya nirdhArita na kara liyA hogA to vaha gar3abar3a meM par3a jAegA aura kahIM kA kahIM mArA-mArA phiregaa| itane para bhI agara yaha kahA jAya ki jAne vAlA abhI jA rahA hai-bambaI pahuMcA nahIM hai, ataH bhaviSya kAla kA prayoga karanA cAhie; to vaha jitanA calA hai, vaha calanA nirarthaka ho jaaygaa| ataeva loka-saMgata aisA vyavahAra karane meM koI bAdhA nahIM hai| ___ gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! jisa kSetra ko sUrya kI kiraNeM sparza karane lagI, usa kSetra ke sambandha meM 'sparza kiyA aisA kahA jA sakatA hai? bhagavAn ne pharamAyA-gautama! hAM, aisA kahA jA sakatA hai| aba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! sUrya sparza kiye hue kSetra kA sparza karatA hai yA binA sparza kSetra kA sparza karatA hai? loka vyavahAra meM binA sparza ko bhI 'sparza kiyA' kahate haiM ; jaise par3ausI ke sambandha meM kahA jAtA hai-yaha hamAre sambandhI haiMpAsa hI rahate haiM; aadi| tAtparya yaha ki hAtha se hAtha milAne ke samAna sparza na karane para bhI sparza kiyA kahate haiM, lekina yahAM vAstava meM sparza kiye hue ko hI sparza karanA kahA gayA hai| isa prazna kA uttara bhagavAna ne yaha diyA hai ki sUrya spRSTa ko hI sparza karatA hai-aspRSTa ko nhiiN| 66 zrI javAhara kiraNAvalI. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAnta - sparzanA prazna - loyaMte bhaMte! aloyaMtaM phusai, aloyaMte vi loyaMtaM phusai ? uttara - haMtA, goyamA ! loyaMte aloyaMtaM phusai, aloyaMte vi loyaMtaM phasai ? prazna- taM bhaMte! kiM puTThaM phusai, apuTThaM phusai / uttara- jAva-niyamA chaddisiM phusai / prazna- dIvaMte bhaMte! sAgaraMtaM phusai, sAgaraMte vi dIvaMtaM phusai ? uttara - haMtA, jAva-niyamA chaddisiM phusai / prazna- evaM eeNaM abhilAveNaM udaMte poyaMtaM phusaI, chidante dUsaMtaM, chAyaMte AyavaMtaM? uttara - jAva-niyamA chaddisiM phusai / saMskRta-chAyA prazna- lokAnto bhagavan ! alokAntaM spRzati ? alokAnto'pi lokAntaM spRzati ? uttara - hanta, gautama! lokAnto'lokAntaM spRzati, alokAnto'pi lokAntaM spRzati / prazna - tad bhagavan ! kiM spRSTaM spRzati ? aspRSTaM spRzati ? uttara- yAvat niyamAt SaDdizaM spRzati / prazna- dvIpAnto bhagavan ! sAgarAntaM spRzati ? sAgarAnto'pi dvIpAntaM spRzati ? - uttara-hanta, yAvat niyamAt SadizAMpAM spRzati / prazna - evametenAbhilApena - udakAntaH potAntaM spRzati ? chidrAnto dUSyAtaM, chAyAnta AtapAntam ? uttara - niyamAt SaDdizaM spRzati / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 67 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-bhagavan! loka kA aMta (kinArA) aloka ke anta ko sparza karatA hai? aura aloka kA anta loka ke anta ko sparza karatA hai? uttara-gautama! hAM, loka kA anta aloka ke anta kA aura aloka kA anta loka ke anta ko sparza karatA hai| prazna-bhagavan! jo sparza kiyA jA rahA hai, vaha spRSTa hai yA aspRSTa uttara-he gautama! yAvat-niyama pUrvaka chahoM dizAoM meM spRSTa hotA 40 prazna-bhagavan! dvIpa kA anta (kinArA) samudra ke anta ko sparza karatA hai ? aura samudra kA anta dvIpa ke anta ko sparza karatA hai? uttara-he gautama! hAM, yAvat-niyama se chahoM dizAoM meM sparza karatA prazna-isa prakAra, isI abhilApa se inhIM zabdoM meM pAnI kA kinArA pota (nokA-jahAja) ke kinAre ko sparza karatA hai? cheda kA kinArA vastra ke kinAre ko sparza karatA hai? aura chAyA kA kinArA Atapa ke kinAre ko sparza karatA hai? uttara-he gautama! hA~ yAvat-niyamapUrvaka chahoM dizAoM meM sparza karatA vyAkhyAna gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan ! kyA loka ke anta ne aloka ke anta ko aura aloka ke anta ne loka ke anta ko sparza kara rakkhA hai? isa prazna kA bhagavAn ne yaha uttara diyA-he gautama! hAM, sparza kara rakkhA hai| taba prazna kiyA gayA-kitanI dizAoM meM sparza kiyA hai? bhagavAn ne uttara diyA-chahoM dizAoM meM sparza kiyA hai| bahuta se loga, loka aura aloka kI paribhASA bhI zAyada na jAnate hoN| loka aura aloka dvArA bAhya sRSTi kA hI vicAra nahIM kiyA jAtA, kintu Atmika vicAra bhI usameM sannihita hai| jaise nAriyala kA golA aura usake cAroM ora kA AvaraNa alaga alaga haiM, tathA eka se dUsarA AcchAdita hai usI prakAra loka aura aloka bhI haiN| vistRta-asIma aloka hai aura usake bIca meM loka hai| loka aura aloka ke paribhASita zabda anya zAstroM meM bhI pAye jAte haiN| koI caudaha tabaka (stavaka) kahatA hai| lekina unase agara yaha pUchA jAya ki loka aura aloka kI sImA kisa prakAra nizcita kI gaI hai, to 68 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakA uttara jitanI spaSTatA se jaina zAstroM meM milegA, anyatra kahIM nahIM mila sktaa| yaha bAta jaina dharma ke prati anurAga hone ke kAraNa hI maiM nahIM kahatA hUM, kintu vAstavika hai loka aura aloka kI sImA koI batalAve ? phira bhI agara maiM na mAnUM to pakSapAta kahA jA sakatA hai| jaina zAstra kA kathana hai ki jaise jala aura sthala kI sImA hai, vaisI hI loka aura aloka kI bhI hai| jahAM sthala bhAga mAnA jAtA hai aura jahAM jalabhAga na hoM vahAM sthala bhAga mAnA jAtA hai, isI prakAra kI bAta loka aura aloka ke viSaya meM bhI hai / yUropa ke vaijJAnika isa bAta ko mAnane lage haiM ki jIva aura jar3a padArtha meM jo gati hotI hai, vaha Apa hI Apa nahIM hotI / na jIva Apa hI akelA gati kara sakatA hai, na jar3a padArtha hI / kintu kisI bhinna padArtha kI sahAyatA se hI gati hotI hai| aba dekhanA yaha hai ki gati meM sahAyatA dene vAlA vaha padArtha kaunasA hai ? dharmAstikAya nAmaka padArtha jala ke samAna hai| vaha jahAM hai vahAM taka utanA AkAza loka kahalAtA hai aura jisa AkAza meM vaha nahIM hai, vaha aloka kahalAtA hai / yaha prazna ho sakatA hai ki dharmAstikAya kA hameM kisa prakAra patA cala sakatA hai? vaha itanA sUkSma hai ki dRSTigocara nahIM hotA; lekina jaise machalI pAnI kI sahAyatA se gati karatI hai, pAnI kI sahAyatA ke binA gati nahIM kara sakatI, isI prakAra jIva aura anya gatizIla jar3a padArtha (pudgala) dharmAstikAya kI sahAyatA se hI gati karate haiM, isakI sahAyatA ke abhAva meM gati nahIM kara skte| agara loka aura aloka kI sImA karane vAlA koI padArtha na hogA to loka ke padArtha aloka meM- ananta AkAza meM cale jAte aura phira unakA milanA asaMbhava ho jaataa| isalie loka aura aloka kI sImA mAnanI par3egI aura sAtha hI yaha bhI mAnanA par3egA ki loka meM aisI koI zakti hai, jo loka ke padArthoM ko loka meM hI rakhatI hai / usI zakti ko jaina zAstra dharmAstikAya kahate haiN| isa dharmAstikAya kI zakti se hI jIvAdi padArtha gati karate haiM / lekina unakI gati vahIM taka sImita hai, jahAM taka dharmAstikAya hai / dharmAstikAya ke abhAva meM gati bhI ruka jAtI hai| isI kAraNa jIvAdi padArtha loka se bAhara aloka meM nahIM jAne pAte / tAtparya yaha hai ki jisa AkAza khaMDa meM dharmAstikAya hai, vaha loka kahalAtA hai aura jisameM dharmAstikAya nahIM hai use aloka kahate haiM / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 66 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva meM, gati karane vAle padArtha do hI haiM-pudgala aura jiiv| yaha donoM padArtha loka meM hI haiM, aloka meM nahIM haiN| loka meM dharmAstikAya kI vidyamAnatA ke kAraNa hI unameM gati hotI hai| saMskRta bhASA meM loka zabda kI vyutpatti hai- lokyate iti lokaH / arthAt jo dekhA jAya vaha aloka kahalAtA hai| isa vyutpatti para dhyAna dene se yaha zaMkA upasthita hotI hai ki loka eka niyata parimANa nahIM ho sktaa| jise jitanA dikhAI de, usake lie utanA hI loka honA cAhie, arthAt jo AdamI eka kosa dekha sakatA hai, usake lie eka kosa kA loka huA aura jo jyAdA dekhatA hai, usake lie jyAdA loka huA? isakA samAdhAna yaha hai ki jise pUrNa jJAnI dekheM vaha loka hai| taba yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki pUrNa jJAnI aloka ko dekhate haiM yA nahIM? agara nahIM dekhate to unake darzana-jJAna meM nyUnatA mAnanI par3egI aura zAstroM meM pAyA jAne vAlA aloka kA varNana nirAdhAra tthhregaa| agara pUrNajJAnI aloka ko bhI dekhate haiM to aloka bhI loka ho gayA? taba loko kI ThIka paribhASA kaise banatI hai? __ isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki pUrNa jJAniyoM ne jisa AkAzakhaMDa ko dharmAstikAya se yukta dekhA hai, vaha loka kahalAtA hai| jaise-jisa jagaha jala dekhA use jala-bhAga kahA aura jahAM jala bhAga na dekhA use sthalabhAga khaa| arthAt-jahAM jala bhAga nahIM dekhA to use sthala nAma de diyA gayA hai| isI prakAra pUrNa jJAniyoM ne apane jJAna meM, aloka meM dharmAstikAya nahIM dekhA, isalie usa sthala ko aloka nAma de diyA hai| jahAM dharmAstikAya dekhA, usa AkAzakhaMDa ko loka saMjJA dI hai| dharmAstikAya ke atirikta eka padArtha aura hai, jise adharmAstikAya kahate haiN| dharmAstikAya gati meM sahAyaka hai aura adharmAstikAya sthiti meM sahAyaka hai| Apa bhUmi para Thahare haiM, para Apake Thaharane meM adharmAstikAya kI sahAyatA hai| AkAza bhI eka pradArtha hai| vaha AdhAra rUpa kSetra hai| vaha loka meM bhI hai aura aloka meM bhI hai| lekina jisa AkAza ke sAtha dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIva aura pudgala (rUpI jar3a) yaha cAroM astikAya hote haiM, use loka aura jisameM yaha cAroM nahIM haiM, jahAM kevala AkAza hI AkAza hai, vaha Aloka hai| tAtparya yaha ki jJAniyoM ne AkAza hai, vaha Aloka hai| tAtparya yaha ki jJAniyoM ne AkAza sahita pAMcoM astikAya jahAM vidyamAna 100 zrI javAhara kiraNAvalI 3868500 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhe use loka-saMjJA dI aura jahAM kevala AkAza dekhA usa bhAga ko aloka saMjJA dI gii| yahI loka aura aloka kI maryAdA hai| gautama svAmI kA prazna yaha hai ki kyA loka aura aloka kI sImA milI huI hai? aura aloka kI sImA loka se milI hai? yA donoM meM kucha antara hai? isa prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharmAyA hai- he gautama! donoM kA anta eka-dUsare kA sparza karatA hai| agara aisA na mAnA jAyegA to donoM ke bIca meM jo pola raha jAyegI, use loka aura aloka ke atirikta tIsarI saMjJA denI par3egI |mgr aisA ho nahIM sktaa| kyoMki yA to usa pola meM dharmAstikAya kA sadbhAva hogA yA asadbhAva hogaa| agara sadbhAva mAnA jAya to use loka kahanA hogaa| agara abhAva mAnA jAya to aloka kahanA pdd'egaa| phira donoM hI avasthAoM meM loka aura aloka kI sImA mila jaayegii| agara yaha kahA jAya ki loka aura aloka ke bIca kI pola meM dharmAstikAya Adi kA na sadbhAva hai, na asad-bhAva hai; to yaha kathana paraspara virodhI hai| sadbhAva na honA hI asadbhAva hai aura asadbhAva na honA hI sadbhAva hai| paraspara virodhI do vikalpoM ko chor3akara tIsarA vikalpa honA asaMbhava hai| isake pazcAt gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan! loka kA anta, aloka ke anta se aura aloka kA anta loka ke anta se, chahoM dizAoM se spRSTa hai yA kisI eka hI dizA se? bhagavAn pharmAte haiM chahoM dizAoM se spRSTa hai| yahAM eka prazna para vicAra karanA Avazyaka hai| vaha yaha hai ki dharmAstikAya jIva aura pudgala kI gati meM sahAyaka hotA hai, parantu vaha svayaM gati karatA hai yA nahIM? isakA uttara yaha hai ki vaha svayaM nahIM cltaa| jaise tAlAba meM bharA huA jala sthira hai- pavana lagane se hiloreM uThanA dUsarI bAta hai, anyathA vaha gati nahIM karatA, isI prakAra dharmAstikAya, samasta loka meM bharA hai aura vaha gati nahIM krtaa| aba yaha bhI dekhanA hai ki loka aura aloka kI vyAkhyA karane se kyA lAbha hai? vaijJAnikoM ne 'Ithara' nAmaka gati sahAyaka padArtha kA patA lgaayaa| isameM unheM kyA lAbha hai? isakA uttara vaijJAnika hI ThIka-ThIka de sakate haiN| isI prakAra loka aura aloka ko jAnakara usakA nirUpaNa karane meM jJAniyoM ne kyA lAbha dekhA hai, yaha bAta jJAnI hI bhalI-bhAMti batA sakate 88888888 - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 101 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka, aloka, dharmAstikAya, adharmAstikAya, Adi padArthoM kA patA lagAne vAle pUrNa puruSa the| Izvara kA AviSkAra to kucha hI varSoM pahale huA, para dharmAstikAya kA AviSkAra hue, kauna jAne kitanA kAla ho gayA hai! yaha zAzvata padArtha hai na AviSkAra hotA na vinAza huA hotaa| yaha sundara Ama sAmane Ane para loga mahaja hI yaha kalpanA karane lagate haiM ki jisa bAga meM yaha Ama hai, vaha bAga aura Ama kA vRkSa kaisA hogA! Ama-phala dekhakara usake vRkSa ko mAnanA hI par3atA hai use na mAnane vAlA anAr3I kahalAtA hai| isI prakAra jina jJAniyoM ne dharmAstikAya Adi kA patA lagAkara hameM batAyA hai, unhoMne kina Atma-bhAvanAoM ko prakaTa karake patA lagAyA hogA? una mahAtmAoM ne Atma-bhAvanA jAgRta karake, Atma-jyoti prakaTa karake, jina bAtoM kA patA lagAyA hai, unheM jAnakara hameM kyA karanA cAhie? hameM isa bAta kA vicAra karanA cAhie ki hama kisI bAta kA patA apanI bauddhika zakti se cAhe lagA leM, taba agara Atma-zuddhi na huI to kalyANa kaise hogA? ataeva saba se pahale hameM Atma-zuddhi kI AvazyakatA hai| citra ko nirmala banAnA hI saba dharmoM kA sAra hai| hRdaya kI pavitratA prApta karanA hI dharma hai| cittAvRtti zurU hone para anAyAsa hI pratyeka bAta samajha meM A jAtI hai| Aja jina sukhoM kI kAmanA se tuma nirbhara kAbula rahate hI hRdaya zuddha hone para utArate bhI kahIM uccatara sukha kI tumheM prApti hogii| isa anirvacanIya sukha ke sAmane tumhAre sukha kisI ginatI meM na rheNge| cittazuddhi kA artha hai, vikAroM ko jiitnaa| vikAra saMkSepa meM do haiMrAga aura dvess| kiMcita vistAra se kAma, krodha, moha, matsaratA aura aMhakAra ko vikAra kahA jA sakatA hai| kAma krodha, Adi vikAroM ko jIta lenA pratyeka AtmA kA karttavya hai, kyoMki yahI vijaya lokottara Ananda karane kA sAdhana hai| isase AtmA vizuddha cidrUpa hokara Anandamaya bana jAtA hai| ataeva lokAloka kA svarUpa jAnakara AtmA kI zuddhi ke lie prayatnazIla honA caahie| gautama svAmI phira pUchate haiM- bhagavan, sAgara kA anta, dvIpa ke anta se aura dvIpa kA anta sAgara ke aMta se milA huA hai? arthAt donoM ke aMta eka dUsare ke aMta kA sparza karate haiM? jaise jambUdvIpa kA aMta lavaNasamudra se aura lavaNasamudra jambUdIpa ke aMta se milA huA hai, usI prakAra saba dvIpa-samUhoM kI sparzanA hai? isake uttara meM bhagavAn ne pharmAyA-gautama! hAM, 102 zrI javAhara kiraNAvalI. 3000 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samudra kA anta dvIpa ke anta ko sparza karatA hai| aura vaha chahoM dizAoM se sparza karatA hai| ___ yahAM yaha prazna hotA hai ki dvIpa anta sAgara ke antako aura sAgara kA anta dvIpa ke anta ko chahoM dizAoM se kaise sparza karatA hai? isakA uttara yaha hai ki dvIpa aura samudra ko hama loga jisa prakAra dekhate haiM, usase zAstrIya dRSTi bhinna prakAra kI hai| zAstra meM jambUdvIpa ko lagabhaga eka hajAra yojana gahare se batalAyA gayA hai aura samudra kA talabhAga bhI itanA hI gahare se hai| ataeva dvIpoM aura samudroM kA anta eka-dUsare se nIce bhI sparza karatA hai, bIca meM bhI sparza karatA hai aura Upara bhI sparza karatA hai| yoM to sumeruparvata se dizAoM kI kalpanA kI gaI hai| parantu yahAM dvIpa aura samudra ke hisAba se bhI dizA lI gaI hai| yAnI sumeruparvata ke hisAba se saba jagaha dizA nahIM lI jA sakatI, isalie vastu ke hisAba se bhI dizA kA vyavahAra hotA hai| yahAM para kahA jA sakatA hai ki zAstrakAroM ne to kevala yahI kahA hai ki samudra aura dvIpa kA chahoM dizAoM se sparza hotA hai; dizA sumeru se lenA yA vastu ke hisAba se, isa sambandha kucha bhI nahIM kahA hai| ekasI avasthA meM vastu kI apekSA dizA kA vyavahAra hotA hai; yaha bAta kaise phalita hotI hai! isakA samAdhAna yaha hai ki isI praznottara se yaha bAta phalita hotI hai| gautama svAmI ne bhagavAn se pUchA hai ki nAva kA anta aura jala kA anta Apasa meM sparza karate haiM? bhagavAn ne uttara diyA-hA~, sparza karate haiN| phira gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan! kitanI dizAoM meM sparza karate hai? bhagavAna ne pharmAyAgautama chahoM dizAoM meM / isa praznottara meM naukA kI dizA se jala hai aura jala kI dizA se naukA hai| yahAM vastu kI apekSA hI dizA kA vyavahAra phalita hotA hai| samudra meM jahAja aura nadI meM naukA koI dekhatA hai, koI nahIM dekhtaa| arthAt kisI ko dekhane kA maukA nahIM miltaa| isalie gautama svAmI atyanta sannikaTa kI varatuoM ko lekara prazna karate haiM- bhagavan! kapar3e kA anta chidra ko aura chidra kA anta kapar3e ko sparza karatA hai? bhagavAn uttara dete haiM-gautama! hAM, sparza karatA hai| jaba gautama ne pUchA- prabho, eka dizA meM sparza karatA hai yA chahoM dizAoM meM? taba bhagavAn ne uttara diyA- gautama chahoM dizAoM meN| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 103 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAM TIkAkAra ne kahA hai ki jaise eka kambala kI taha kara lene para vaha kambala lambA-caur3A aura moTA ho jAtA hai| usa kambala meM koI kIr3A Upara se nIce taka cheda kara de to usa cheda aura kambala meM chahoM dizAoM se sparza hogaa| pratyeka bAta, jisa apekSA se kahI jAtI hai, usI apekSA se samajhI jAya to ThIka taraha samajha meM A sakatI hai| zAstrakAra eka jagaha to sumeru kI apekSA se dizA batalAte haiM aura eka jagaha vastu kI apekSA se eka eka AkAza pradeza UMcA, eka nIcA aura tirchA hone para chahoM dizAeM sparza karatI haiN| ___ aba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! dhUpa kA anta chAyA ke anta se aura chAyA kA anta dhUpa ke anta se milA hai? arthAt sparza karatA hai? bhagavAn ne uttara diyA- gautama! hAM, sparza karatA hai| gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! eka dizA se sparza karatA hai yA chahoM dizAoM se? bhagavAn pharmAte haiM-chahoM dizAoM se| prazna ho sakatA hai ki dhUpa meM moTAI nahIM hotI, phira chahoM dizAoM meM sparza honA kisa dRSTi se kahA gayA hai? isakA uttara yaha hai ki-kalpanA kIjie, eka pakSI AkAza meM ur3a rahA hai aura usakI chAyA nIce par3a rahI hai| yaha chAyA apekSAkRta UMcI, nIcI aura tiI hai| ataeva vaha chahoM dizAoM meM dhUpa ke anta se sparza karatI hai| isa bAta ko spaSTa karane ke lie TIkAkAra ne eka udAharaNa aura diyA hai| vaha kahate haiM-mAna lIjie, eka UMcA mahala hai usakI chAyA DhalatI huI gira rahI hai| vaha dhUpa ke anta se UMcI dizA meM bhI sparza karatI hai, nIcI dizA meM bhI sparza karatI hai aura tirkI dizA meM bhI sparza karatI hai| matalaba yaha hai ki Apa chAyA kI moTAI nahIM dekha sakate, magara zAstrakAra use asaMkhyAta pradeza hI kahate haiN| una asaMkhyAta pradezoM meM kaI pradeza UMce haiM, kaI nIce haiM aura kaI tircha haiN| isa prakAra chAyA ko dhUpa aura dhUpa ko chAyA chahoM dizAoM meM sparza karatI hai| phira vahI prazna upasthita hotA hai ki Akhira isa prakAra ke praznottaroM se lAbha kyA hai? inase kauna-se mahatvapUrNa tattva para prakAza par3atA hai? isakA uttara yaha hai ki zAstrakAra eka aMza to spaSTa batalAte haiM aura dUsarA aMza hetu se batalAte haiN| loka aura aloka ke anta kA sparza batalAne ke samaya yaha prazna nahIM huA ki gautama svAmI yaha prazna kyoM pUchate haiM? kevala dhUpa aura chAyA ke prazna ke samaya yaha prazna kyoM huA isIlie ki loka aura aloka kA anta dikhAI nahIM detA aura dhUpa tathA chAyA dikhAI detI hai| magara 104 zrI javAhara kiraNAvalI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka aura aloka ke anta Apasa meM kisa prakAra spaSTa haiM, yaha bAta spaSTa rUpa se samajhAne ke lie hI dvIpa-samudra, jala-jalayAna, vastra chidra aura dhUpa-chAyA ke udAharaNa diye gaye haiN| ina saba udAharaNoM dvArA yaha pradarzita kiyA gayA hai ki jaise dvIpa-samudra Adi ke aMta Apasa meM eka dUsare kA sparza karate haiM, usI prakAra loka aura aloka kA anta Apasa meM sparza karatA hai| inheM dekhakara loka aura aloka ke anta ke sparza kA anumAna karo, yaha ina udAharaNoM dvArA sUcita kiyA gayA hai| jisane dvIpa aura samudra nahIM dekhA hai, vaha bhI vastra evaM chidra dekhakara yaha anumAna kara sakatA hai ki jisa prakAra vastra aura chidra kA anta hai, isI prakAra pRthvI kA bhI kahIM na kahIM anta hogA hI aura jahAM pRthvI kA kinArA AegA vahIM jala hogaa| tAtparya yaha hai ki pratyakSagamya vastuoM kA udAharaNa dekara parokSa padArthoM kA jJAna karAyA gayA hai| parokSa vastu ThIka taraha samajha meM A jAe, yahI ina praznottaroM kA prayojana ziSya vividha prakAra ke hote haiN| koI-koI tIvra buddhi vAle sAdhAraNa saMketa se vastu kA tattva samajha lete haiM aura koI mandabuddhi vistArapUrvaka samajhAne se hI samajhate haiN| zAstrakAra sabhI para anugrahazIla hote haiN| isalie sabhI kI samajha meM A jAe, isa vicAra se unhoMne aura bhI aneka dRSTAnta diye haiM; jaise dhUpa aura chAyA kA anta hogA aura jahAM chAyA AyegI vahAM dhUpa kA anta hogaa| kadAcit yaha kahA jAya ki loka aura aloka ko samajhAne se kyA matalaba hai? jaba loka aura aloka kI bAta hI nirarthaka hai to usake lie dRSTAntoM kI nirarthakatA Apa hI siddha ho jAtI hai| isa sambandha meM itanA hI kahanA paryApta hai ki hama loga jahAM rahate haiM, usa sthAna ko saMkucita dRSTi se kyoM dekheM? jaba mAravAr3a kA rahane vAlA koI vyakti mAravAr3a se bAhara jAtA hai taba vaha apanA nivAsa sthAna mAravAr3a batalAtA hai| agara yUropa meM jAtA hai to bhArata ko apanA nivAsa sthAna kahatA hai yA apane Apako eziyA-vAsI kahatA hai| isa prakAra vaha apane nivAsa sthAna ko jaba itanA vyApaka rUpa de detA hai to bhagavAna agara sAre loka ko hI jIvoM kA nivAsa- sthAna mAna kara usakA vivaraNA dete haiM to vaha nirarthaka kaise kahA jA sakatA hai? AkhirakAra Apa loka meM hI to rahate haiN| ___aba agara Apa se koI pUche ki loka tIna haiM, kyA Apa tInoM lokoM meM rahate haiM? taba Apa uttara deMge- tircha loka meN| phira Apa se kahA jAya - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 105 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tirche loka meM to asaMkhyAta dvIpa haiM, kyA Apa sabhI dvIpoM meM rahate haiM? taba Apa uttara deMge - jambU dvIpa meM / isa prakAra saMkIrNatA kI ora bar3hate-bar3hate Apa anta meM yaha kaheMge ki AtmA to jJAna, darzana, caritra Adi rUpa apane svabhAva meM rahatA hai, anyatra nahIM / arthAt yaha mAnanA par3egA ki AtmA zarIra meM bhI nahIM rahatA hai| isa prakAra vibhinna naya vivakSAoM se vyavahAra hotA hai| yaha saba bAteM jJAniyoM kI saMgati karane se AtI haiN| 106 zrI javAhara kiraNAvalI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAvicAra prazna- atthi NaM bhaMte! jIvANaM pANAivAe NaM kiriyA kajjai? uttara- haMtA atthi| prazna- sA bhatte! kiM puTThA kajjai? apuTThA kajjai? uttara- jAva-nivvAdhAeNaM chaddisiM, vAdhArya paDuccasiya tidisiM, siya caudisiM, siya pNcdisiN| prazna- sA bhaMte! kiM kaDA kajjai, akaDA kjji| uttara- goyamA! kaDA kajjai, no akaDA kjji| prazna- sA maMte! kiM attaaDA kajjai? parakaDA kajjai? tadubhayakaDA kajjai? uttara- goyamA! atakaDA kajjai, No parakaDA kajjai, No tadubhakaDA kjji| prazna- sA bhaMte! kiM ANupuvvi kaDA kajjai? aNANupuTvi kaDA kajjai? uttara- goyamA? ANupuvvi kaDA kajjai No aNANupuvvi kaDA kjji| jAyakaDA kajjai, jAya kajjissai savvA sA ANupuvikaDA, No aNANupuvi tti battabaM siyaa| prazna- asthi NaM maMte! nerayANaM pANAivAya kiriyA kajjai? uttara- haMtA atthi| prazna- sA bhaMte! kiM puTThA kajjai? apuTThA kajjai? uttara- jAva niyamA chiddisiM kjji| prazna- sA bhaMte! kiM kaDA kajjai, akaDA kajjai? uttara- taM ceva jAva-No araNANupuvvi kaDA tti vattavvaM siyA? - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 107 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna- jahA NeraiyA tahA egidiyavajjA bhANiyavvA jaavvemaanniyaa| egiMdiyA jahA jIvA bhaanniyvvaa| jahA pAraNAivAe tahA musAvAe, tahA AdiNNAdANe, mehuNe, pariggahe, kohe jaavmicchaadsnnslle| evaM ee aTThArasa cauvosaM daMDagA bhANi- avvaa| seva bhaMte! sevaM bhaMte! tti bhagarva goyame samaNaM bhagarva jaav-vihrti| saMskRta-chAyA prazna- asti bhagavan! jIvaiH prANAtipAtaH kriyA kriyete? uttara- hanta, asti| prazna-sA bhagavan! kiM spRSTA kriyate, aspaSTA kriyate? uttara- yAvat-nirvyAghAtena SaDdizam vyAghAtaM pratItya syAt tridizam syAt caturdizam pnycdishaam| prazna-sA bhagavan! kiM kRtAkriyate? akRtA kriyate? uttara-gautama! kRtA kriyate, no akRtA kriyte| prazna-sA bhagavan! kiM AtmakRtA kriyate, parakRtA kriyate, tadubhayakRtA kriyte| uttara-gautama! AtmakRtA kriyate, no parakRtA kriyate no tadubhayakRtA kriyte| ___ prazna-sA bhagavan! kim AnupUrvIkRtA kriyate, anAnupUrvIkRtA kriyate? uttara-gautama ! AnupUrvIkRtA kriyate, no anAnupUrvIkRtA kriyte| yA ca kriyate, yA ca kariSyate, sarvA sA AnupUrvIkRtA iti vaktavyam syAt! prazna-asti bhagavan nairayikaiH prANAtipAta kriyA kriyate? uttara-hanta, asti| prazna-sA bhagavan! kiM spRSTA kriyate, aspRSTA kriyate? uttara-yAvat-niyamAt SaDdizaM kriyte| prazna-sA bhagavan! kiM kRtA kriyate, akRtA kriyate? uttara-tadevayAvat-no anAnupUrvIkRtA iti vktvymsyaat| yathA nairayikAstathA ekendriyavajyA bhaNitavyA yAvat vaimAnikAH ekendriyAM yathA jIvA tathA bhnnitvyaaH| 108 zrI javAhara kiraNAvalI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA prANAtipAtastathA mRSAvAdaH, tathA adattAdAnam, maithunam, parigrahaH, krodho yAvat mithyAdarzana shlym| evamete aSTAdaza caturviMzatirdaNDakA bhnnitvyaaH| tadevaM bhagavan! tadevaM bhagavan! iti bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM yaavt-vihrti| zabdArtha prazna-bhagavan! kyA jIvoM dvArA prANAtipAta kriyA kI jAtI hai ? uttara-hAM, gautama kI jAtI hai| prazna-bhagavan! kI jAne vAlI vaha kriyA spRSTa hai yA aspRSTa hai? uttara-he gautama! yAvat-vyAghAta na ho to chahoM dizAoM ko aura vyAghAta ho to kadAcit tIna dizAoM ko, kadAcit cAra dizAoM ko aura kadAcit pAMca dizAoM ko sparza karatI hai| prazna-bhagavan! kI jAne vAlI kriyA kRta hai yA akRta hai? uttara-he gautama! vaha kriyA kRta hai, akRta nahIM hai| prazna-bhagavan! kI jAne vAlI kriyA AtmakRta hai, parakRta hai yA ubhayakRta hai? uttara-he gautama! vaha AtmakRta hai, parakRta yA ubhayakRta nahIM hai| prazna-bhagavan! jo kriyA kI jAtI hai vaha anukramapUrvaka kRta hai yA binA anukrama ke kRta hai? uttara-he gautama! vaha anukramapUrvaka kRta hai, binA anukrama ke kRta nahIM hai| aura jo kriyA kI jA rahI hai tathA kI jAyagI vaha saba anukramapUrvaka kRta hai, binA anukrama ke nahIM, aisA kahanA caahie| prazna-bhagavan! nArakoM dvArA prANAtipAta kriyA kI jAtI hai? uttara-he,gautama! hAM, kI jAtI hai| prazna-bhagavana! nairayikoM dvArA jo kriyA kI jAtI hai, vaha spRSTa hai yA aspRSTa hai? uttara-he gautama! vaha kriyA yAvat-niyama se chahoM dizAoM meM kI jAtI hai| prazna-bhagavana! jo kriyA kI jAtI hai vaha kRta hai yA akRta hai? uttara-he gautama! vaha pahale kI taraha jaannaa| yAvat vaha binA anukrama ke kRta nahIM hai, aisA kahanA caahie| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 106 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nairayikoM ke samAna ekendriya ko chor3akara yAvat vaimAnikoM taka saba jIva kahane cAhieM aura jIvoM kI bhAMti ekendriyoM ke viSaya meM kahanA cAhie / prANAtipAta ke samAna mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha aura yAvat-mithyAdarzana zalya taka samajhanA caahie| isI prakAra aThAraha pApa sthAnakoM ke viSaya meM caubIsa daMDaka kahane cAhie / he bhagavan! yaha isI prakAra hai! he bhagavan! yaha isI prakAra hai! aisA kahakara bhagavAn gautama zramaNa bhagavaMta mahAvIra ko namaskAra karake yAvat-vicarate I vyAkhyAna 1 loka aura aloka kI sImA milI huI hai aura loka meM jIva rahate haiN| yaha kahA jA cukA hai| aba prazna yaha hai ki jIva loka meM baMdhA kyoM hai? ananta zakti ke svAmI AtmA ko kisane baMdhana meM DAla rakhA hai? isa prazna kA uttara vividha prakAra se diyA jAtA hai| kisI-kisI kA mantavya yaha hai ki Izvara ne jIva ko saMsAra meM bAMdha rakkhA hai| jIva kI DorI usI ke hAtha meM haiN| vaha chor3egA to jIva saMsAra se chUTegA, nahIM chor3egA to baMdhA rahegA / rAjA-mahArAjA ke kArAgAra meM bahuta se kaidI baMda rahate haiN| agara rAjA ko kisI prakAra kI prasannatA huI to vaha unheM mukta kara detA hai / aneka bAra to dayA se prerita hokara ke bhI rAjA unheM chuTakArA de detA hai| magara kyA Izvara ko dayA nahIM AtI, ki vaha jIvoM ko isa duHkhamaya saMsAra se mukta kara de ? isake atirikta yaha bhI dekhanA cAhie ki Izvara ne jIvoM ko saMsAra meM kyoM phaMsA rakkhA hai? agara yaha kahA jAya ki Izvara khilAr3I hai aura khela karane ke lie hI usane jIvoM ko saMsAra meM bAMdha rakkhA hai to aisA khilAr3I Izvara kaise kahalA sakatA hai? krUratA aura Izvaratva kA mela nahIM miltaa| kaI loga kahate haiM-jaina loga Izvara kA astitva svIkAra nahIM karate, lekina yaha bAta mithyA hai| jainoM ne Izvara kI sattA svIkAra kI hai, magara usameM aise dharma ve svIkAra nahIM karate, jinase Izvara ke Izvaratva meM baTTA lagatA ho athavA usakI mahimA malIna hotI ho / sRSTi kA karttA harttA dharttA mAnane se Izvara meM aneka doSa Ate haiM ataeva jaina Izvara ko kartA nahIM maante| gItA meM eka jagaha kahA hai - na kartRtvaM na karmANi, lokasya sRjati prabhuH / na karmaphala saMyogaM, svabhAvastu pravartate / gItA-5/14 110 zrI javAhara kiraNAvalI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt-vyApaka-Izvara karma nahIM karAtA hai aura na karmaphala kA saMyoga hI karAtA hai| gItA ke isa kathana para vicAra karane se kyA yaha mAlUma nahIM hotA ki yahI bAta jaina bhI kahate haiM? vicAra karane para avazya hI bAta mAlUma hogii| matalaba yaha hai ki vAstava meM Izvara ne jIva ko saMsAra meM nahIM bAMdha rakkhA hai| magara isase prazna hala nahIM hotaa| prazna aba bhI upasthita hai ki to phira jIva ko kisane bAMdha rakkhA hai? isI bAta ko spaSTa karane ke lie gautama svAmI Age prazna karate haiN| gautama svAmI prazna karate haiM-prabho! kyA saMsArI jIva moha meM par3akara apane sukha ke lie yA aura kisI kAraNa se prANAtipAta-kriyA karate haiM ? arthAt jIva kA ghAta karane kI kriyA karate haiM? gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM-hAM gautama! karate haiN| taba gautama svAmI pUchate haiM-prabho! jIva prANAtipAta-kriyA Apa karate haiM yA aura koI karAtA hai? arthAt Izvara, kAla, Adi koI karAtA hai? aneka nara aura nAriyAM kisI prakAra kA duHkha yA zoka hone para rAma ko bhalA-burA kahate haiN| use kosate haiN| magara saccAI yaha hai ki usa duHkha zoka kA kAraNa vaha svayaM hI hai| ataeva kisI dUsare ko kosanA vRthA hai yA dUsare ko kosanA apane ko hI kosanA hai| kAraNa yaha hai ki pratyeka jIva apane sukha duHkha kA kAraNa Apa hI hai| kAma Apa karanA aura usakA uttaradAyitva kisI anya ke sira mar3ha denA ucita nahIM hai| yahI bAta samajhAne ke lie gautama svAmI ne yaha prazna kiyA hai| gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM-he gautama ! jIva prANAtipAta kI kriyA svayaM karatA hai, dUsarA koI nahIM kraataa| agara dUsarA koI karAtA hai to karAnA hI usakI kriyA hai aura usake phala kA bhAgI vaha hotA hai| jIva prANAtipAta kI kriyA se hI saMsAra ke baMdhana meM par3A hai| baMdhana meM DAlane vAlA dUsarA koI nahIM hai| __ he Atman! tU hI prANAtipAta kriyA kA kartA hai aura prANAtipAta kriyA hI baMdhana hai| ise agara rakSA meM (jIva rakSA meM) palaTa de to mukti kA prazasta patha tujhe dikhAI dene lgegaa| AghAta kA pratyAghAta aura gati kI pratyAgati hotI hI hai| tumhArA hAtha calegA to dUsare kA bhI calegA hii| jaba tuma dUsare ko mArane ke lie hAtha uThAte ho, to sAvadhAna hokara soca lo ki - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 111 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tuma apane ko hI mArane ke lie hAtha uThA rahe ho! aura tuma dUsaroM kI rakSA ke lie hAtha bar3hAte ho to apane lie zAnti kA sAgara bharate ho| tuma svayaM apanI rakSA karate ho| - bahuta se logoM kA yaha khyAla hai ki Ajakala ke jamAne meM isa prakAra kI vicAradhArA AtmaghAtaka hai| isase duniyA kA kAma nahIM cltaa| yahAM to thappar3a ke badale ghUsA lagAne se hI kAma calatA hai| magara gaMbhIratA se vicAra karane para avazya pratIta hogA ki ukta khyAla bhramapUrNa hai| logoM ko jhUThA vizvAsa ho gayA hai| Aja bhI kyA aise puruSoM kA sarvathA abhAva hai jinhoMne vizuddha prema dvArA apane virodhiyoM para bhI vijaya prApta kI hai ? nhiiN| dharmasthAnaka meM, hRdaya jaisA komala ho jAtA hai, vaisA hI komala anyatra bhI banA rahe-vaha komalatA jIvanavyApinI bana jAya, svabhAva meM dAkhila ho jAya taba kAma calatA hai| isalie buddhi lagAkara dekho ki jIva ko mAranA acchA hotA hai yA jIva ko bacAnA? agara talavAra kA javAba talavAra se aura thappar3a kA uttara thappar3a se dene para zAnti ho jAtI to saMsAra meM azAnti kA nAma-nizAna na rhtaa| anAdi kAla se saMsAra meM zastra saMgrAma cala rahA hai, aba taka to kabhI kI zAnti sthApita ho gaI hotii| hiMsA ke badale pratihiMsA karane se gulAmI ke baMdhana meM par3anA par3atA hai| Aja agara kisI se pUcho to eka hI svara meM uttara milegA ki saMsAra lar3AI se ghabar3AyA huA hai| yuddha aura saMhAra ke naye-naye sAdhana nikAle jA rahe haiN| phira bhI zAnti nahIM huI, varan azAnti bar3hatI hI jAtI hai| bahuta se loga isa tathya kA anubhava kara rahe haiM, magara cirakAlIna saMskAroM ke kAraNa ve apanA patha nahIM badala skte| agara hiMsA se hI saMsAra kA kAma suvidhApUrvaka calatA hotA to Aja ApakA astitva saMsAra meM dikhAI na detaa| agara ApakI mAtA ne Apako mArA hI mArA hotA to ApakI kyA dazA hotI? bAhya dRSTi se bhI dekhiye, tabhI pratIta hogA ki yaha saMsAra-saMsAra ke AdhAra para hI TikA huA hai| agara pUrNarUpeNa ahiMsA ko apanA liyA jAya to saMsAra meM lar3AI-jhagar3A raha hI nahIM sktaa| __ isa prakAra tuma apane Apa hI saMsAra se baMdhe ho| dUsarA koI bhI tumheM nahIM bAMdha sktaa| AtmA svayaM hI kartA aura bhogatA hai| gItA meM bhI kahA hai-'uddharedAtmanA''tmAnam' arthAt apane dvArA hI apanA uddhAra karanA cAhie-AtmA hI AtmA kA uddhAra kara sakatA hai| 112 zrI javAhara kiraNAvalI Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke samaya hRdaya meM kaisI lahara AtI hai aura ahiMsA ke samaya kyA lahara utpanna hotI hai, yaha jarA, antardRSTi se dekho| ahiMsA kI bhAvanA hRdaya ko Ananda kI taraMgoM se bhara detI hai| vaha Ananda dUsare ke lie nahIM, varan svayaM ahiMsaka ke lie hai| ahiMsaka hI usakA upabhoga karatA hai| isake viruddha, hiMsA se duHkha kI lahara AtI hai aura vaha hiMsaka ko hI bhoganA par3atA kahA jA sakatA hai ki kabhI-kabhI kisI-kisI ko hiMsA karane meM hI Ananda AtA hai| magara yaha dhAraNA bhramamaya hai| rAta meM kutte bhauMkate haiM aura ApakI nIMda meM vighna DAlate haiN| Apa unheM rokanA cAheM to bhI ve nahIM rukte| unakA bhauMkanA Apako burA lagatA hai, lekina ve bhauMkane meM hI Ananda mAnate haiN| ApakI dRSTi meM unakA Ananda mAnanA, vAstava meM Ananda haiM yA bhrama hai? 'bhrama hai|' isI prakAra jo loga mAra-kATa meM Ananda mAnate haiM, unheM bhUlA-bhaTakA smjho| jo hisAba kuttoM ke lie lagAte ho, vahI apane lie kyoM nahIM lAgU karate? bhUla se jisameM Ananda mAnA jAtA hai, vAstava meM vaha Ananda nahIM hai| prANa jIvana kI eka anivArya vastu kA nAma hai, jisase prANI jIvita rahatA hai| AtmA kA nAza nahIM hai, kintu prANoM kA nAza avazya hai| prANoM kA nAza karanA hI hiMsA yA prANAtipAta kriyA hai| prANAtipAta kriyA, jIvahiMsA yA AtmaghAta kahalAtI hai, parantu yaha vyavahAra kI bAta hai| vAstava meM AtmA kA nAza hotA hI nahIM hai| kisI kA dhana jAne para vaha mara nahIM jAtA, lekina kahatA hai ki merA prANa calA gyaa| arthAt dhana use prANoM ke samAna priya thaa| vaha dhana ko jIvana kA AdhAra mAnatA thaa| jIvana ke AdhAra ke jAne se prANa jAne ke samAna duHkha hotA hai| isalie dhanaharaNa kI kriyA ko zAstrakAra hiMsA kahate haiM kevala dhana ho nahIM, kintu koI bhI vaha vastu, jo prANI ko priya hai, use prANI se alaga kara denA-prANI kA usase viyoga karA denA ise hama prANa hiMsA kahate haiN| - jIva ko dhana kyoM priya lagatA hai? isalie ki vaha dhana ko prANoM kA AdhAra mAnatA hai| patthara aura sonA-donoM hI jar3a haiN| magara patthara ke jAne para utanA duHkha na hogA, jitanA apanA mAne hue sone ke cale jAne para hogaa| kyoMki sone se prANI apanA jIvana sukha se bItanA mAnatA hai| usa sone se usakI garja pUrI hotI hai| agara svarNa se prANI kI garja pUrI na hotI ho to prANI ko usa para mamatA hI na hotii| isI prakAra aura vastueM-jo prANI - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 113 &000000002388888 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko sukha dene meM sahAyaka hotI hai, jaise ghara yA kapar3A Adi koI naSTa kara de, to isase prANI ko duHkha hotA hai| kyoMki ghara kA tor3anA arthAt usake prANoM kA AdhAra tor3anA hai| prANI kapar3e se jItA hI nahIM hai, varan kapar3e ko vaha prANoM kA AdhAra mAnatA hai ataeva usake kapar3e ko phAr3a dene se bhI use duHkha hogaa| isalie yaha bhI hiMsA hai| matalaba yaha hai ki prANoM ko yA prANoM ke lie priya kisI vastu ko naSTa kara denA hiMsA hai| jaba prANoM kI AdhArabhUta mAnI huI vastu kA nAza kara denA bhI hiMsA hai to jisa prANa ke hote vaha vastu priya lagatI hai, usa prANa kA nAza karanA kyA hiMsA na hogA? avazya hI mahAhiMsA hai| isa prakAra prANoM ke nAza karane kI kriyA ko hI prANAtipAta kriyA kahate haiN| gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! yaha prANAtipAta kriyA eka dUsare kA sparza hone para lagatI hai yA binA sparza hue hI? bhagavAn ne uttara diyA-gautama! sparza hone para hI yaha kriyA lagatI hai| yahAM yaha pUchA jA sakatA hai ki kisI prANI kA makAna naSTa karane meM hiMsA lagatI hai, lekina makAna naSTa karate samaya prANI kA sparza nahIM hotaa| aisI sthiti meM yaha bAta kaise lAgU ho sakatI hai ki sparza hone para hI prANAtipAta kriyA lagatI hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki sparza tIna prakAra se hotA hai-mana se, vacana se aura kAya se| kisI ne mana ke prayoga se kisI prANI ko mAra DAlA aura kAya se usakA sparza nahIM kiyA, to kyA use hiMsA nahIM lagegI? mana se usa prANI ko mAra DAlane kA saMkalpa huA, isa kAraNa mAnasika sparza huA aura use kriyA lgii| yaha to zAstrIya samAdhAna huaa| vijJAna se bhI yaha bAta siddha kI jA sakatI hai| jaina dharma meM eka lezyA siddhAnta hai| yoga aura kaSAya kI ekatA hone para kaSAya se anuraMjita yoga kI pravRtti ko lezyA kahate haiN| zAstrakAroM ne kaSAya Adi samudghAtoM kA bhI nirUpaNa kiyA hai| kaSAya kA bhI samudghAta hotA hai| ___eka aMgrejI bhASA kI pustaka dekhane meM AI thI, jo Adhunika vijJAna ke AdhAra para likhI gaI hai| usameM kaSAya Adi kucha citra bhI the| usameM batalAyA gayA thA ki jaba kisI vyakti ko, kisI para krodha utpanna hotA hai taba krodhI ke zarIra se churI, kaTAra, talavAra Adi zastroM ke AkAra ke pudgala nikalate haiN| una pudgaloM kA raMga lAla hotA hai| kahAvata pracalita 114 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 hai ki krodha se AMkheM lAla ho giiN| krodha Ane para ceharA lAla ho jAtA hai, yaha kauna nahIM jAnatA? isa prakAra vijJAnavettA yaha svIkAra karate haiM ki krodha karane vAle ke zarIra se lAla raMga ke pudgala nikalate haiM / ve zastra ke AkAra ke lAla raMga ke pudgala jisa para krodha kiyA jAtA hai, use sparza karate haiM agara vaha dUsarA bhI pahale ke samAna kruddha ho uThA to usake zarIra se bhI aise hI pudgala nikalate haiM aura donoM ke zarIroM se nikale hue pudgaloM meM yuddha hone lagatA hai| isase viparIta, agara dUsare ne krodha nahIM kiyA-kSamAbhAva rakkhA to jaise jala se Aga bujha jAtI hai, vaise hI pahale vyakti ke zarIra se nikale hue zastra pudgala bhI bekAra ho jAte haiN| isI kAraNa gautama svAmI ne yaha prazna kiyA hai ki jIva dUsare ko sparza karake prANAtipAta kriyA karatA hai yA, binA sparza kiye hI? isakA uttara bhagavAn ne diyA hai- sparza karate hI / eka AdamI yahAM se dUra baiThA hai| yahAM eka AdamI ne use mAra DAlane kA vicAra kiyA, jisase use cAra kriyAaiM laga giiN| agara usane maMtrAdi kA prayoga kiyA to pAMca kriyAeM lagIM / yadyapi vaha AdamI dUra - bambaI meM baiThA hai aura mArane kA vicAra karane vAlA yahAM hai| usane use sparza nahIM kiyA / lekina zAstra kahatA hai ki sparza hone para hI kriyA lagatI hai, yaha bAta kisa prakAra saMgata ho sakatI hai? yaha bAta dUsarI hai ki kisI bAta ko samajhAne vAlA koI na ho, parantu bhagavAn ne akAraNa hI yaha varNana nahIM kiyA hai| bhagavAn kI vANI para AsthA rakhane se kabhI koI aisA puNyavAn bhI milegA jo usa bAta kA rahasya Apako batalA degaa| dharmazAstra meM kahA hai jina vacanoM ke sunane se kSamA, ahiMsA Adi kI zikSA milatI hai, vaha IzvarIya vacana haiM aura jinheM sunane se krodha, hiMsA Adi durbhAvoM kI jAgRti hotI hai, ve cAhe Izvara ke nAma para hI kyoM na kahe gaye hoM, unheM mata suno| krodha karane para mana ke pudgala kahAM jAte haiM, yaha bAta vijJAnavettAoM yaMtroM kI sahAyatA se dekhI hai, magara bhagavAn ke pAsa yaMtra nahIM the unhoMne apane -jJAna se kisa prakAra dekhA hogA? isa bAta kA vicAra karake bhagavAn ke vacana para vizvAsa rakhanA caahie| dUravartI manuSya kA mAnasika pudgaloM ke sAtha kisa prakAra sparza hotA hai, yaha pahale batalAyA jA cukA hai / jIva cAhe kahIM bhI rahe, usakA sparza ho yA na ho, taba bhI usake prati burI bhAvanA hone se hiMsA kA pApa lagatA hai: aisI sadbhAvanA antaHkaraNa meM utpanna hone para AtmA kA ekAnta hita hI hotA hai, ahita nahIM hotA / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 115 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahutere manuSya Upara kI kriyA karane meM lage rahate haiM, parantu apane mana kI ora nahIM dekhte| mana meM kyA-kyA bharA hai? isa ora unakA dhyAna nahIM jaataa| lekina jaba taka mana svaccha nahIM hai, taba taka kevala UparI dikhAvaTI kriyA sArthaka nahIM hotii| kahA bhI hai - ___ yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAva zUnyAH arthAt - bhAvahIna kriyAeM saphala nahIM hotI haiN| kahA hai - __ eka bagulA baiTho tIra, dhyAna dhara nIra meM, eka loga kahe yAko, citta basyo raghuvIra meN| yAko citta mAchalA mAMya, jIva kI ghAta hai. hA vAjinda dagAbAja ko, nAhiM mile raghunAtha hai| aisI kriyA se kAma nahIM hotaa| kisI ne, jalAzaya ke kinAre para dhyAna lagAye baiThe bagule ko dekhaa| use dekha kara usane kahA-oha ! yahAM ke to pakSI bhI yogiyoM kI taraha dhyAna lagAte haiM! bagulA dhyAna lagAye baiThA thA, magara mana ke bhAva kahA~ chipa sakate the? jaba taka machalI najara na AtI taba taka vaha dhyAna meM baiThA rahatA aura jaise hI machalI najara AI ki usa para jhapaTatA aura use mAra khaataa| isI prakAra bahuta se loga muMhapattI bAMdha kara yA tilaka lagAkara, bakadhyAnI banakara logoM ko Thagate haiN| loga use bakadhyAnI samajhate hue bhI lobha-lAlaca Adi se prerita hokara upekSA karate haiN| magara zAstra to aise logoM ko mithyAcArI hI kahatA hai| __zAstra kahatA hai durbhAva se prerita hokara agara mana se bhI kisI jIva kA sparza karoge to pApa hogaa| hAM, apane dhyAna meM magna rahe, pApa kI ora mana na jAne de, to pApa se bacAva ho sakatA hai| tadanantara gautama pUchate haiM-bhagavan! prANAtipAta kriyA eka dizA se sparza hone para lagatI hai yA chahoM dizAoM se sparza hone para? yahAM eka AzaMkA aura khar3I kI jA sakatI hai ki ekendriya-pRthvI kAya Adi-jIvoM ke mana bhI nahIM hotA ve mana se bhI kisI dUsare jIva kA sparza nahIM karate, phira unheM hiMsA kaise lagatI hai? isakA samAdhAna yaha hai ki ekendriya jIvoM ke kevala dravyamana-saMkalpa-vikalpa karane kA nahIM hai, kintu mana kI eka aspaSTa mAtrA unameM bhI pAI jAtI hai| aMdhe puruSa ke AMkha na hone para bhI jaise vaha paMcendriya kahalAtA hai, usI prakAra usa aspaSTa mana ke kAraNa unheM bhI eka apekSA se mana vAlA kahA jA sakatA hai, ekendriya jIva meM bhI prazasta yA aprazasta adhyavasAya hotA hai| adhyavasAya ke kAraNa hI unheM 116 zrI javAhara kiraNAvalI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANAtipAta kriyA lagatI hai / adhyavasAya kyA hai? aura unameM kisa prakAra hotA hai? yaha nahIM jAna skte| isake lie arhantoM ke vacana para hI vizvAsa karane se kAma cala sakatA hai| jIva ko kitanI dizAoM se sparzI huI kriyA lagatI hai, isa viSaya chaha dizA aura tIna dizA kA antara hai / loka kahIM se kama caur3A hai kahIM jyAdA caur3A hai| trasa nAr3I meM rahane vAle jIvoM ko chahoM dizAoM kI kriyA lagatI hai lekina sanAr3I ke bAhara sthAvaranAr3I ke kone meM rahe hue jIva ko jaghanya tIna dizAoM meM spRSTa kriyA lagatI hai aura utkRSTa chaha dizAoM meM spRSTa | gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan ! prANAtipAta kriyA karane se lagatI hai yA binA kiye hI lagatI hai ? bhagavAn ne pharamAyA - he gautama ! karane para hI lagatI hai, binA kiye nahIM lagatI / isa para Apa kaha sakate hai ki- taba to apane hAtha se koI sAvadya kriyA na kareM, to basa pApa se baca jaaeNge| apane hAtha se roTI banAne meM kriyA lagatI hai; dUsare se banavA lene meM kyA pApa hai? kaI logoM kI yaha mithyA kalpanA hai ki dUsare kI banAI huI sIdhI roTI khA lI, svayaM hAtha se nahIM banAI to kriyA nahIM lgtii| kyoMki zAstra meM kahA hai karane vAle ko hI kriyA lagatI hai| aisA samajhane vAloM ko yaha bAta dhyAna meM rakhanA cAhie ki jo vastu tumane khAI yA kAma meM lI aura jo tumhAre uddezya se banAI gaI hai vaha bhale hI tumane na banAI ho, dUsare ne hI banAI ho, lekina vaha banAI tumane hI hai| jo roTI tumane khAI, yA jo cIja kAma meM lI, usake lie tuma yaha bhale hI kaho ki yaha cIja dUsare ne banAI hai, magara usa cIja kI kriyA tumheM bhI lagegI, kyoMki usameM tumhArA nimitta hai| use khAne yA kAma meM lAne se parokSa rUpa meM tumane preraNA kI hai| agara tuma banAne vAle se kaha dete ki mere lie mata banAnA, maiM kisI dUsare prakAra se nirvAha kara lUMgA, taba to bAta dUsarI hai| lekina aisA na karane para jo tumhAre hI lie banA hai, use kAma meM lenA yA khAnA aura phira yaha kahanA ki hamane yaha kriyA nahIM kI, yaha kriyA se bacane kA asaphala bahAnA hai, kevala apanA mana - bahalAnA hai| alabattA, jisa kriyA ke karane meM mana bhI nahIM lagAyA, vacana bhI nahIM lagAyA aura kAyA bhI nahIM lagAI, vaha kriyA avazya na lagegI / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 117 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba Apa kaheMge ki, karanA, karAnA aura anumodana karanA, yaha tIna bhaMga haiN| agara kriyA svayaM na kI to eka bhaMga se to baca gaye? agara hamane eka karaNa eka yoga se tyAga kiyA hai to vaha tyAga bhaMga nahIM huA! isa prakAra kA vicAra karake kaI loga ghara kI banI roTI na khAkara halavAI kI dukAna kA khAnA acchA samajhate haiN| unakI samajha yaha hai ki ghara para khAne se kriyA lagatI hai aura halavAI kI dukAna meM dUsarA banAtA hai, isalie kriyA nahIM lgtii| magara yadi isa prakAra UparI dRSTi se hI dekhA jAya to ghara meM bhI Apa roTI nahIM banAte, strI banAtI hai| para cAhe halavAI kI dukAna se kharIda kara khAo, cAhe ghara kI strI kI banAI khAo, kriyA avazya lgegii| mana ke pariNAma jaise hoMge, vaisI kriyA lage binA nahIM raha sktii| __ Apa yaha icchA nahIM karate ki hamAre lie rela cle| vaha to yoM bhI calatI hai| Apa usameM baiThe yA na baiTheM, rela calegI hii| Apa kevala TikiTa lekara usameM baiTha jAte haiM, phira bhI kriyA lagatI hai yA nahIM lagatI? isake sivA rela to roja hI AtI-jAtI hai, Apane apane liye nahIM calavAI hai; aura bailagAr3I Apa apane hI lie jutavAkara kahIM jAte haiM; to ina donoM meM se adhika kriyA kisameM lagatI hai? 'rela meM' Upara se to rela kI kriyA zAyada thor3I mAlUma ho| aura koI yaha bhI samajha le ki bahuta se AdamI rela meM baiThate haiM, isalie thor3I-thor3I kriyA saba ke hisse meM A jAyegI, lekina zAstra yaha nahIM khtaa| zAstra kahatA hai ki rela baiThane vAloM ke lie banI hai, ataeva saba baiThane vAloM ko rela kI kriyA lagatI hai| isI prakAra halavAI kI dukAna para miThAI kharIdadAroM ke lie hI banI hai| use paise dekara jo letA hai, use miThAI banAne kI kriyA lgegii| ghara ke cUlhe meM aura halavAI kI bhaTTI meM yoM bhI bahuta aMtara hai| zrAvaka ke ghara lakar3I, jala Adi sAmagrI kA viveka rakkhA jAyagA, magara halavAI ke yahAM yaha viveka kahAM? kabhI-kabhI apane hAtha se kAma karane meM jitanA pApa hotA hai, usakI apekSA dUsare se kAma karAne meM adhika pApa hotA hai, eka bAra mere sAMsArika mAmAjI ne dAvata dii| usa samaya maiM ATha dasa varSa kA thaa| mAmAjI ne mujhase bhaMga kI pattI lAne ko khaa| usa samaya bhaMga kA ThekA nahIM thaa| bAr3e meM hI bahuta-sI bhaMga lagI thii| maiM baccA thaa| nahIM jAnatA thA ki kitanI bhaMga kI pattI se kAma cala jaayegaa| baccoM ko tor3ane-phor3ane kA kAma svabhAvataH 118 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rucikara hotA hai| maiM kurte kA kholA bharakara bhaMga kI pattI tor3a laayaa| mAmAjI ko thoDI-sI pattI hI cAhie thii| unhoMne kahA-kyoM Dhera pattI tor3a lAyA! maiM 'sakapakA' kara raha gayA aura dhIre se kahA-mujhe kyA patA thA? mAmAjI eka sthAnIya dhArmika seTha se aise mAmaloM meM bahuta Darate the aura unase luka-chipa kara hI bhaMga kAma meM lete the| ataeva Avazyaka bhaMga rakhakara zeSa chipAkara pheMka dii| aba Apa vicAra kIjiye ki bhaMga kI saba pattI tor3ane kA pApa mAmAjI ko lagA yA nahIM? agara ve svayaM tor3akara lAte to AvazyakatAnusAra hI tor3ate aura vyartha ke pApa se baca sakate the| sArAMza yaha hai ki apanI kAyA se kArya na karane ke kAraNa usa samaya taka hiMsA se nahIM bacA jA sakatA, jaba taka usake karane meM pratyakSa yA parokSa rUpase preraNA anumodanA hai| viveka rakhane para hI kriyA se bacAva ho sakatA hai| bahuta-sI zrAvikAeM sAmAyika to karatI haiM, magara unase pUchA jAya ki jala chAnane kI vidhi kyA hai? to kaha deMgI naukarAnI jAne! ve samajhatI haiM ki roTI na banAne se aura pariMDe ko hAtha na lagAne se hama kriyA se baca gii| Apako pravRtti burI hI burI lagatI hai, parantu satpravRtti ke binA nivRti nahIM ho sktii| pravRti meM viveka rakhane ke lie hI yaha upadeza diyA jA rahA hai| yahAM satya kA upadeza diyA to kyA dukAna para usakA pAlana nahIM kareMge? agara vahAM svayaM asatya bhASaNa na karake, dUsare para asatya bhASaNa kA bhAra DAla deMge to yaha AtmavaMcanA hogii| ataeva kriyA se bacane ke lie viveka se kAma lenA caahie| kriyA karane se lagatI hai yA binA kiye lagatI hai? isa prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA hai ki karane se kriyA lagatI hai, binA kiye nahIM lgtii| isa uttara para yaha tarka kiyA jA sakatA hai ki zAstra meM eka jagaha to likhA hai ki jIvana ko caudaha rAjU loka kI kriyA lagatI hai aura yahAM kahA gayA hai ki karane se lagatI hai, binA kiye nhiiN| isa paraspara virodhI kathana meM se kise vAstavika mAnA jAya? jina jIvoM kA hameM dhyAna bhI nahIM hai, jinakA smaraNa bhI nahIM hai, unake sambandha meM hameM kyoM kriyA lagatI hai ? isake uttara meM jJAnI kahate haiM ki bahuta-sI bAteM tumheM nahIM dikhtiiN| tuma unheM nahIM jaante| tumhArI zakti kyA hai? yaha bodha hone para hI tuma aisA tarka kara sakate ho| agara tumheM loka ke saba jIvoM kI kriyA na lagatI hotI to jabardastI lagAne kI kyA AvazyakatA thI? aisA karane se kisI ko kyA lAbha - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 116 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA? jina mahApuruSoM ne pUrNatA kI sthiti prApta kara lI hai, unheM upadeza kI AvazyakatA hI nhiiN| upadeza unake lie hai bhI nhiiN| apUrNa sthiti vAloM ke lie hI upadeza diyA jAtA hai| aise logoM ko dharma ke saMbaMdha meM agara koI tarka upaje to usakA samAdhAna karanA ucita hai| jahAM taka dharma kA saMbaMdha hai, tarka ko pradhAnatA nahIM denA caahie| magara utpanna hue tarka kA samAdhAna na karanA bhI anucita hai aura bAla kI khAla nikAlane kI kuceSTA karanA bhI anucita hai| ekAnta tarka hI tarka para tula jAne se nAstikatA AtI hai| hAM, tarka zakti ko bhI dharma meM ucita sthAna hai, magara nAstikatAjanaka tarka hAnikAraka hI haiN| vAstava meM tarka itanI asthira aura caMcala hai ki vaha kahIM ThaharatI nahIM aura sabhI kucha indriyoM aura buddhi dvArA samajhanA cAhatA hai| magara manuSya kA sAmarthya itanA kama hai ki bahuta-se sUkSma tattva jo anubhavagamya hI hote haiM, usakI pakar3a meM nahIM aate| isa kAraNa azraddhA, saMzaya aura moha utpanna hotA hai aura citta kI yaha mUr3hatAeM AtmavinAza kA kAraNa hotI haiN| jJAniyoM ne kriyA lagane ke pAMca kAraNa batalAye haiN| cAhe yaha kAraNa jJAna meM hoM yA nahIM, parantu ina pAMca zaktiyoM se karma-baMdha kI kriyA barAbara jArI rahatI hai| vaha pAMca kAraNa yaha haiM :- mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya, aura yoga / ina pAMca dvAroM se jIva-rUpI tAlAba meM karma rUpI pAnI AtA hai| yadyapi karmoM ke Agamana ke ye pAMca dvAra haiM, tathApi karma Ate haiM karane se hI, binA kiye nahIM aate| agara binA kiye karma Ane lage to jar3a patthara Adi aura siddhoM ko bhI karmabaMdha hone lgeN| 'binA kIdhA lAge nhiiN| kidhA karmaja hoy| karma kamAyA ApaNA, tethI sukha dukha hoy| ima samakita mana sthira kro|' aba sandeha yaha hotA hai ki yaha mithyAtva kI kriyA meM caudaha rAjU loka kI kriyA lagatI hai; so kaise? isa saMbaMdha meM ucita yahI hai ki tattvajJAna prApta karake mithyAtva kI kriyAnaSTa kro| agara mithyAtva kriyA kA nAza na karoge to mithyAtva kI kriyA lagegI hii| dharma ke zAstroM ne mithyAtva kA tiraskAra karake yahI kahA hai ki karor3oM varSa tapane para bhI AtmajJAna ke binA mokSa na hogaa| kyoMki jaba taka AtmajJAna na hogA, karma baMdhate raheMge aura jaba taka karma baMdhate raheMge, mokSa nahIM hogaa| udAharaNArtha, kalpanA kIjie, eka AdamI aparAdha ko aparAdha samajha kara kAraNavaza karatA hai| dUsarA AdamI pAgala hai| vaha aparAdha ko 120 zrI javAhara kiraNAvalI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparAdha nahIM maantaa| vaha bhI vahI aparAdha karatA hai| ina donoM ke aparAdha kA pariNAma kyA hogA? aparAdha ko aparAdha samajhakara karane vAle ko kAnUna ke anusAra niyata sajA milegI, magara pAgala ko to pAgalakhAne meM hI baMda kara diyA jaaygaa| pahalA vyakti niyamita avadhi para chuTakArA pA jAegA, magara pAgala ke lie koI avadhi nizcita nahIM hai| usakI sajA kA anta tabhI hogA, jaba usakA pAgalapana dUra ho jaaygaa| isI prakAra mithyAtva kA pApa bahuta bar3A hai| isa pApa kA anta nahIM hai| __mithyAjJAna naSTa ho gayA; samyagjJAna prApta ho gayA, vrata-avrata kI samajha A gaI, phira vrata kyoM nahIM svIkAra karate? na svIkAra karoge to avrata kI kriyA lagegI hii| mAna lIjie, Apane devaloka ke ratna lene kA tyAga nahIM kiyA hai| aisI sthiti meM agara koI deva devaloka ke ratna lAkara Apako de to Apa iMkAra kareMge? Apa yahI soceMge ki inheM lene meM kyA harja hai? maiMne inheM lene kA tyAga nahIM kiyA hai| Apa unheM le leNge| agara tyAgA huA hai to Apa unheM kadApi na leNge| yaha na lenA vrata kA hI pratApa hai| aura tyAga na hone para le lenA hI karma Ane kA mArga hai| yahI avrata kI kriyA kahalAtI hai| cAhe Apako vicAra ho yA na ho, parantu jisakA tyAga na hogA usake lene meM Apa udyata ho jaaeNge| ataeva avrata kI kriyA se bacane ke lie tyAga karanA nitAnta Avazyaka hai| tIsarI kriyA pramAda sambandhI hai| eka ghaTanA sunI thii| kisI samaya udayapura-jela meM eka bur3hiyA aparAdhinI AI thii| bur3hiyA baiThI thI aura paharedAra ko nIMda A gii| vaha talavAra khUTI para TAMga kara so gyaa| sipAhI ko yaha khyAla nahIM thA ki bur3hiyA merI talavAra lekara apane Apako mAra legI, na usakI yaha bhAvanA hI thI ki vaha mAra le! magara usa bur3hiyA ko na jAne kyA sUjhI ki usane paharedAra kI talavAra uThAI aura AtmahatyA karane lgii| bur3hiyA ko talavAra calAne kA jJAna nahIM thA; ataeva usane talavAra kI nauMka gale meM ghuser3a lii| isa kAraNa vaha marI to nahIM hAya-hAya karane lgii| usakI AvAja sunakara paharedAra jAga utthaa| usane bur3hiyA se talavAra chIna lii| mukadamA adAlata meM gayA aura adAlata se usa sipAhI ko bhI sajA milii| sipAhI kI bhAvanA yaha nahIM thI ki bur3hiyA merI talavAra se AtmahatyA karane kA yatna karegI, phira bhI sipAhI ko sajA milane kA kyA kAraNa hai ? vAstava meM sipAhI ko usakI gaphalata ke lie sajA milii| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 121 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAvadhAnI na rakhane se gaphalata karane se sajA milane ke saikar3oM udAharaNa mila sakate haiN| yahI bAta zastrIya bhASA meM pramAda ke viSaya meM kahI jA sakatI hai| saMsAra meM pramAda ke lie milane vAlI sajA ke lie tarka-vitarka nahIM kiyA jAtA magara zAstroM meM kalyANa ke lie jo bAta kahI gaI hai, usameM tarka kiyA jAtA haiN| AtmA meM eka prabala vikAra hai, jise kaSAya kahate haiN| jaise vikArakAraka vastu kA sevana karane para vaha apanA asara dikhalAtI hI hai, isI prakAra kaSAya karoge to usake pariNAmasvarUpa karma bhI AyeMge hii| AtmajJAna hone para kaSAya bhI zanai:-zanaiH naSTa ho jAte haiN| pAMcavAM kAraNa yoga hai, jisameM kaSAya zeSa nahIM rahA hai-jo vItarAga ho gayA hai, usameM bhI yadi yoga kI capalatA hai to yoga kI kriyA use lgegii| jaba taka mana, vacana, kAya kA parispaMdana hotA hai unameM halacala rahatI hai, taba taka kisI na kisI taraha dUsare ko pIr3A pahuMcatI hI hai aura jaba taka apane dvArA dUsaroM ko pIr3A pahuMcatI hai taba taka mokSa kaise ho sakatA hai? yoga na ho to karma kA IryApathika-Asrava bhI nahIM hogA, magara yaha saMbhava nahIM hai ki yoga hoM aura karma-baMdha na hoN| hAM, kaSAya ke abhAva meM sirpha yoga ke nimitta se sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha nahIM hotA, prakRti aura pradezabaMdha hI hotA hai| isa prakAra kaSAya ke kSaya ho jAne para aura AtmA kA ananta vIrya prakaTa ho jAne para bhI yoga ke kAraNa kriyA lagatI hai| taba kaSAyayukta yogoM kI pravRtti to karmabandhana kA kAraNa hai hii| matalaba yaha hai ki cAhe kisI ko mAlUma ho yA na ho, AtmA jaba kriyA karatA hai taba kriyA lagatI hai| binA kiye kriyA nahIM lgtii| hAM, agara AtmA gaphalata se kriyA karegA to gaphalata se karane kA pApa lagegA aura jAnakara karegA to jAnakara karane kA pApa lgegaa| ataeva agara kriyA se bacanA hai to sAvadhAnI rakhanI caahie| gautama svAmI pachate haiM bhagavana! agara kriyA karane se hI lagatI hai to apane karane se lagatI hai, dUsare ke karane se lagatI hai yA apane aura dUsare-donoM ke karane se lagatI hai? isa prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyAhe. gautama! apane karane se lagatI hai; dUsare ke karane se nahIM lgtii| koI yaha tarka kara sakatA hai ki agara eka pApa do vyaktiyoM ne milakara kiyA to vyApAra ke naphe ke mAphika pApa meM bhI hissA kyoM nahIM ho jAtA? bahuta se loga isI prakAra ke vicAroM se sIdhA lekara khAte aura sIdhA 122 zrI javAhara kiraNAvalI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekara pahanane kI gar3abar3a meM par3e haiM, lekina jaba taka AdamI apane Apake sahAre na hogA, taba taka gar3abar3a nahIM mittegii| pApa ke hisse hone kA kAnUna saMsAra-vyavahAra meM bhI nahIM hai| rAjakIya niyama yaha hai ki yadi eka aparAdha cAra AdamI milakara kareM to una cAroM ko hI aparAdha kA pUrA-pUrA daMDa diyA jAtA hai| daMDa meM hissA bAMTa lene ko sthAna nahIM hai| kartA, karma aura kriyA, tIna alaga-alaga vastu haiN| ina tInoM ke samucita sahakAra se kArya hotA hai| jisake karane se kriyA ho vaha kartA kahalAtA hai| agara karttA na ho to kriyA nahIM ho sktii| kartA cAhe adhika hoM, parantu kriyA ke pApa meM bhAga nahIM hogaa| pratyeka kartA ko usake Azaya ke anusAra pApa lgegaa| pApa kA baMTavArA nahIM hogaa| agara paccIsa AdamiyoM ne milakara koI aparAdha kiyA hai to ina sabakI jAMca alaga-alaga hogI ki kisane kisa niyata se aparAdha kiyA hai? phira jisane jisa niyata se aparAdha kiyA hogA, use usIke anusAra daNDa diyA jaaygaa| isI prakAra zAstra kA kathana hai ki pApa kA bhAga nahIM hogA, kintu apane-apane adhyavasAyoM ke anusAra saba ko phala bhoganA pdd'egaa| paccIsa AdamI milakara agara eka manuSya kI hatyA karate haiM to paccIsoM ko kriyAeM lgeNgii| hAM, agara ina paccIsa AdamiyoM meM pAMca AdamI jabardastI zAmila kara liye gaye haiM unhoMne mArane meM bhAga nahIM liyA hai, to unheM kriyA nahIM lgegii| duniyA kA kAnUna apUrNa hai aura jJAniyoM kA kAnUna pUrNa hai| jaba apUrNa kAnUna bhI daMDa ke hisse nahIM karatA to pUrNa kAnUna kyoM hisse karegA? sArAMza yaha hai ki jo jIva jisa bhAva se, jaisI kriyA karegA use usI prakAra kA phala bhoganA pdd'egaa| AtmA apane hI kiye kA phala bhogatA hai| dUsare ke pApoM kA phala nahIM bhogtaa| jaba apanI vRttiyAM Apa meM nahIM rahatI-AtmA apane svabhAva meM sthita nahIM rahatA, taba AtmA pApakriyA karatA hai| agara bAhara jAne vAlI vRttiyoM ko AtmA kI hI ora mor3a liyA jAya to pApa hone kA koI kAraNa nahIM isake pazcAta gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan ! AtmA prANAtipAta kriyA anupUrvI se karatA hai yA anAnupUrvI se ! __ hAtha meM pAMca uMgaliyA haiN| unheM eka ke bAda dUsarI, dUsarI ke bAda tIsarI isa prakAra krama se gaNanA karanA anupUrvI hai| ise pUrvAnupUrvI bhI kahate - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 123 2888888888888888856060 82888888888 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| isa krama ko ulaTa denA arthAta pAMcavI, cauthI, tIsarI isa prakAra ginanA pazcAnupUrvI hai| aura kisI prakAra kA krama nahIM honA anAnupUrvI hai| gautama svAmI ke prazna kA bhagavAn ne uttara diyA- AtmA anupUrvI se prANAtipAta kriyA karatA hai, krama ko chor3akara nahIM krtaa| jJAnI puruSoM ne isa krama kA hisAba kisa prakAra lagAyA hai, yaha nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA, parantu AtmA krama se kriyA karatA hai, saMbhavataH yaha artha nikalatA hai| arthAt AtmA mana se bhI kriyA karatA hai, vacana se bhI kriyA karatA hai aura kAya se bhI kriyA karatA hai| isa prakAra kisI se bhI kriyA kI jAve magara adhyavasAya ke binA kriyA nahIM hotii| adhyavasAya ke sAtha cAhe mana ho, vacana ho yA kAya ho; lekina adhyavasAya ke calane para hI mana, vacana aura kAya calate haiN| adhyavasAya ke sAtha jaba koI kriyA kI ora calatA hai to pahale pAsa ke karmadalikoM ko grahaNa karatA hai| udAharaNArtha-cikane ghar3e para pahale pAsa kI raja lagegI, phira dUra kI lgegii| isI prakAra rAga-dveSa kI cikanAI se jIva jina karmadalikoM ko grahaNa karatA hai, ve kramase hI grahIta hote haiM; binA krama ke nahIM aate| yaha artha maiMne apanI samajha ke anusAra kiyA hai tatvaM tu kevliigmym| ___gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! jIva jo prANAtipAta kriyA karatA hai, vaha kriyA anukrama se kI gaI hai, aisA kahA jA sakatA hai? isake uttara meM bhagavAn ne pharamAyA-hAM, gautama! kahA jA sakatA hai| yaha prANAtipAta kriyA kA samuccaya vicAra huaa| lekina bhagavAn ke yahAM eka kA vicAra ho aura eka kA na ho, yaha nahIM ho sktaa| pUrNa puruSa ke samakSa kasI bhI prakAra kI apUrNatA nahIM Thahara sktii| sarvajJa ke siddhAntoM meM sabhI kA ucita vicAra kiyA jAtA hai| phira gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! naraka ke jIva prANAtipAta kriyA karate haiM ? bhagavAn ne pharamAyA-gautama ! hAM, karate haiN| zeSa saba praznottara pUrvokta sAmAnya jIva ke kathana ke samAna hI samajhanA cAhieM, magara nArakI jIvoM ke sambandha meM chaha dizAoM kA hI sparza karanA caahie| trasa-nAr3I meM hone ke kAraNa Aloka ke antara kA vyAghAta yahAM nahIM hotaa| ___ekendriya ke pAMca daNDakoM ko chor3akara zeSa saba daNDakoM ke sambandha meM nArakiyoM ke samAna hI kathana samajhanA caahie| ekendriya meM samuccaya jIva kI taraha chaha dizAoM aura tIna dizAoM kA sparza kahA gayA hai| ekendriya 124 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko tIna dizA kI kriyA bhI lagatI hai, cAra kI bhI lagatI hai aura pAMca kI bhI lagatI hai| utkRSTa chaha dizA kI kriyA to hai hii| aba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! prANAtipAta se hI kriyA lagatI hai yA aura kisI taraha se bhI kriyA lagatI hai? bhagavAn ne pharamAyA-he gautama! aThAraha taraha se kriyA lagatI hai| prANAtipAta ke samAna hI zeSa sattaraha sthAnoM ko bhI samajha lenA caahie| prANAtipAta kriyA ke samAna mRSAvAda kI kriyA ke bhI praznottara smjhnaa| jaise-bhagavan! kyA jIva mRSAvAda kI kriyA karatA hai? bhagavAn ne uttara diyA-hAM, gautama! karatA hai| sAdhAraNa jhUTha to sabhI kI samajha meM A jAtA hai, parantu tAtvika (tatca se sambandha rakhane vAle) jhUTha ko samajha lenA itanA sarala nahIM hai| ghar3e ko ghar3A kahanA, kapar3A nahIM kahanA yaha sAdhAraNa satya hai| ghar3e ko ghar3A kahane kI bAta vyAvahArika hai, parantu pAramArthika dRSTi se dekhanA cAhie ki ekAnta dRSTi se ghar3e ko ghar3A samajhA aura kahA hai yA anekAMta dRSTi se? ghaTa ke kAraNoM kI pratipatti meM koI viparyAsa to nahIM hai? udAharaNArtha-prazna kiyA gayA ki ghaTa kI utpatti kahAM se huI hai? uttara hogA-kumhAra se| taba pUchA gayA-kumhAra upAdAna kAraNa hai ? yA nimitta kAraNa hai? agara kisI ne kumhAra ko upAdAna kAraNa kahA to samajhie ki yaha kathana mithyA hai| kyoMki upAdAna kAraNa pahale to kAraNa rUpa hotA hai phira kartA aura nimitta kAraNa ke vyApAra se svayaM kAryarUpa meM pariNata ho jAtA hai| jaise kapar3A sUta se banA hai, ataH sUta kapar3e kA upAdAna kAraNa hai, kyoMki sUta, julAhe aura karaghA Adi nimitta kAraNoM ke saMsarga se svayaM hI kapar3e ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| agara sUta ke Age calakara vicAra kareM to rUI upAdAna kAraNa ThaharegI aura sUta usakA kArya hogaa| isa prakAra Age bar3hate jAne para anta meM vivAda khar3A ho jAtA hai| jaise prazna kiyA gayA-rUI kahAM se AI? uttara milA-miTTI se| phira prazna huA-miTTI kahAM se AI? uttara milegA-paramANu se| yaha anta huaa| isa para prazna upasthita hotA hai-paramANu kahAM se Aye? isa prazna ke uttara meM matabheda hotA hai| koI kahatA hai-Izvara se, koI kahatA hai paramANu sadaiva vidyamAna rahate haiN| isa sambandha meM jaina dharma kI mAnyatA yaha hai ki jaise jIva anAdi se hai, usI prakAra pudgala dravya bhI anAdi se hai| IzvaravAdI jaise Izvara ko anAdi mAnate haiM usI prakAra pudgala ko anAdi mAnane meM koI bAdhA nahIM dikhAI detI hai| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 125 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matalaba yaha hai ki ghar3A kumhAra ne banAyA hai, yaha to sabhI kaheMge, magara usakI kAraNa-paramparA para-usake mUla para vicAra karane para aneka prakAra ke vivAda upasthita ho jAte haiM, yadyapi kaI aise darzanazAstra bhI haiM jo ghar3e ko kAlpanika mAnate haiM aura ghar3e kI taraha anyAnya padArthoM ko bhI kalpanA hI samajhate haiN| unake abhiprAya se jJAna yA brahma ke atirikta ora kisI bhI padArtha kA vAstava meM astitva nahIM hai| nimitta kAraNa vaha kahalAtA hai, jo kArya kI utpatti meM sahAyaka to ho, magara svayaM kArya ke rUpa meM na pltte| jaise ghar3A banane meM cAka, DaMDA aadi| ina kAraNoM kI ghar3A banAne meM AvazyakatA hai, magara ve ghar3e ko banAkara alaga raha jAte haiM; svayaM miTTI kI bhAMti ghaTa nahIM bana jAte, ataeva ve upAdAna kAraNa nahIM, varan nimitta kAraNa hai| ghar3e meM to miTTI AI hai, ataeva vahI upAdAna kAraNa hai| __isa prakAra ghar3e ko ghar3A kahane para bhI jo upAdAna aura nimitta kAraNa ko ThIka mAnatA aura jAnatA hai, vahI tAtvika dRSTi se ThIka kahatA hai-satyavAdI hai; anyathA use mithyAbhASI hI samajhanA caahie| yaha bAta dUsarI hai ki aisI tAtvika bAteM ekadama apanI samajha meM na AveM aura Apa isa sUkSma satya kA pAlana na kara sakeM; parantu isa ora jJAna bar3hAnA ucita hai, bAta ko ThIka taraha samajhe binA khIMcatAna karane se AgrahazIla bana baiThane se mRSAvAda-kriyA lagatI hai| ___ eka prakAra se yaha kahA jA sakatA hai ki AtmavaMcanA hI jhUTha hai| jahAM paravaMcanA hai vahAM AtmavaMcanA avazyaMbhAvI hai| mAna lIjie, eka AdamI Apake pAsa dasa rupaye mAMgane aayaa| Apake pAsa rupaye avazya haiM, lekina Apa denA nahIM cAhate aura satya bolane kA bhI Apa meM sAhasa nahIM hai| isalie Apane kaha diyA hamAre pAsa abhI rupaye nahIM haiM, hote to de detaa| asala meM dene kI icchA nahIM thI, magara bahAnA Apane yaha banAyA ki rupaye nahIM haiN| aisA karake Apa samajhate haiM ki Apane use samajhA diyA, parantu daraasala Apane apane Apako dhokhA diyA hai| kahIM Apake vacana meM satya hone kI zakti hotI to kyA hotA? sacamuca hI Apake ghara meM kA rupayA gAyaba ho jAtA! magara Apa jAnate haiM ki hamAre niSedha kara dene se rupaye kahIM cale thor3e hI jAeMge! isa prakAra to satyavAdI kI hI bAta satya huA karatI hai| Apako apane satya para hI vizvAsa nahIM hai| 126 zrI javAhara kiraNAvalI 3388888888888 8888888888888888888888883 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apane asatya bolakara rupaye mAMgane vAle ko TAla diyA, magara usakA Apake Upara vizvAsa nahIM rhaa| vaha jAna gayA ki Apa cAhate to rupaye de sakate the, kintu matalaba nikAlane ke lie jhUTha bhI bola sakate haiN| isa prakAra kI AtmavaMcanA karake Apane apane ko satpuruSoM kI gaNanA se bAhara kara liyaa| jaba taka Apa jhUTha nahIM bole the-AtmavaMcanA Apane nahIM kI thI taba taka Apa satyarUpa the| parantu jhUTha bolane ke kAraNa ApakA Izvaratva ThagA gyaa| agara Apa sAhasa karake spaSTa kaha dete-mere pAsa rupaye haiM, magara amuka kAraNa se nahIM de sakatA, to thor3I dera ke lie vaha mAMgane vAlA puruSa burA cAhe mAna letA parantu yaha to kahatA hI ki mujhe rupaye nahIM diye, yaha bAta dUsarI hai, magara haiM satpuruSa-jhUTha nahIM bolte| lekina Apa manuSya ko nArAja nahIM karanA cAhate, Izvara bhale hI nArAja ho jaae| zAstra meM kahA hai taM saccaMkhu bhagavaM satya bhagavAn hai| usa bhagavAn ko Apane asatya bolakara nArAja kara diyaa| Apa kadAcit socate hoMge ki aisA kiye binA hamArA kAma nahIM calatA, magara yaha ApakA bhrama hai| cirakAlIna abhyAsa ke kAraNa hI Apako aisA mAlUma hotA hai| isI bhrama ke zikAra hokara loga satya bolakara manuSya ko nArAja karane kI apekSA jhUTha bolakara satya kA parityAga karate haiN| yaha sambhava hai ki kabhI rupaye Apake ghara meM hoM, magara Apako unake hone kA patA nahIM hai aura Apa kaha dete haiM ki bhAI! maiM denA to cAhatA thA, magara rupaye mere pAsa nahIM haiN| aisI avasthA meM Apako mRSAvAda kI kriyA nahIM lagegI; kyoMki Apane jo kucha kahA hai use satya samajhakara hI kahA hai| alabattA, jahAM jAna-bUjhakara, kapaTa karake mRSAvAda kiyA jAtA hai, vahAM mRSAvAda kA pApa avazya lagatA hai| yahAM yaha prazna ho sakatA hai ki prANAtipAta se lagane vAlI kriyA kaunasI hai aura mRSAvAda se lagane vAlI kriyA kaunasI hai ! isakA uttara yaha hai ki vastu to eka hI hai, kintu prApti ke kAraNa alaga-alaga hai| eka AdamI hAtha se bhojana karatA hai, dUsarA churI kAMTe se| hAtha se khAne para hAtha kA cepa lagegA aura churI Adi se khAne para unakA cepa lagegA? isI prakAra prANAtipAta karane para prANAtipAta janya kriyA lagatI hai aura mRSAvAda karane para mRSAvAda janya kriyA lagatI hai| gautama svAmI pUchate haiM-prabho ! kyA adattAdAna kI bhI kriyA lagatI hai? bhagavAn uttara dete haiM-hAM, gautama! lagatI hai| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 127 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ binA diye kisI kI cIja le lenA adattAdAna kahalAtA hai| koI AdamI binA dI gaI vastu to na le, parantu kisI se aisI likhata likhA leve ki jisase vivaza hokara usa likhane vAle ko likhata ke anusAra denA par3e; dene vAle kA citta behaka kA dene ke kAraNa duHkhI ho, to aisA lene vAlA adattAdAna karatA hai| bhale hI lene vAlA ye samajhe ki vaha adattAdAna nahIM karatA, lekina jJAnI puruSa yaha kahate haiM ki kuTilatA kA bhAva rakhakara behaka kA lenA adattAdAna ke hI antargata hai| _ 'adattAdAna' kA zabdArtha to itanA hI hai ki kisI kI binA dI huI cIja na lenaa| magara usakA bhAva artha bahuta vyApaka hai| kahAM-kahAM kisa-kisa prakAra se adattAdAna kA pApa lagatA hai, yaha jAnane ke lie viveka kI AvazyakatA hai| udAharaNArtha-do bhAI zAmila bhojana karate haiN| cIja thor3I hai aura adhika milane kI AzA nahIM hai| yaha mAlUma hai ki isa cIja meM donoM kA haka barAbara hai, lekina eka hAtha dhImA calatA hai aura dUsare kA jldii-jldii| isa kAraNa eka bhAI apane bhAga se bhI adhika khA gayA aura dUsare ko usakA bhattA bhI pUrA nahIM milaa| to jyAdA khAne vAle ko adattAdAna kI kriyA lagatI hai yA nahIM ? Apa kaheMge- usane kaba corI kI hai? vaha to dUsare ke sAmane baiThakara hI khA rahA thaa| kintu jJAnI puruSa kahate haiM-usane dhyAna nahIM rakkhA ki isa cIja meM donoM kA bhAga barAbara-barAbara hai| prANarakSA donoM karanA cAhate haiN| lekina usane usakI rakSA kI paravAha nahIM kii| magara vaha jaldI bhojana karatA thA to use ucita thA ki vaha pahale hI do bhAga kara letA yA apane hI haka kA khaataa| yadi aisA kiyA hotA to use adattAdAna kI kriyA na lgtii| eka udAharaNa aura liijie| mAna lIjie, Apa cAlAka yA hoziyAra hai aura dUsarA AdamI sIdhA aura bholA hai, aise bhole AdamI ko kisI prakAra kI cAla meM phaMsA anucita upAya se kucha aiMTha lenA aura phira yaha kahanA ki maiM binA diye nahIM letA yA haka kA letA hUM, ThIka nahIM yaha bhI adattAdAna hai| Apa kI dRSTi meM cAhe vaha adattAdAna na ho, magara jJAnI kI dRSTi meM vaha adattAdAna hai| agara Apa yaha soceM ki yaha bholA hai to kyA huA, ise isake haka kA milanA cAhie aura mujhe mere haka kA; aura Apa ucita bhAga hI leM to Apako adattAdAna kI kriyA nahIM lgegii| prakRti-pradatta padArthoM para sabakA samAna adhikAra hai| kalpanA kIjie Apake pAsa do koTa hai| ApakI ThaMDa dUra karane ke lie eka hI koTa kAphI 128 zrI javAhara kiraNAvalI . Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| dUsarA koTa pahanane se zarIra meM kharAbI hotI hai| yadi aise avasara para Apake sAmane dUsarA AdamI ThaMDa kA mArA mara rahA hai, Apa use koTa na dekara kaheM ki yaha koTa hamArA hai, to yaha adattAdAna hai yA nahIM? agara Apake pAsa bekAma par3A huA koTa, zIta se pIr3ita puruSa chIna le to use sarakAra daMDa detI hai, parantu jinhoMne binA AvazyakatA ke do koTa pahana rakkhe haiM, yA kaI-eka koTa vRthA saMdUkoM meM bhara rakkhe haiM, unheM sarakAra sajA nahIM detii| aisA vicitra yaha nyAya hai! sarakAra chInane vAloM ko hI daMDa dene kA kAnUna banA sakatI hai, isase Age usakI gati kuMThita ho gaI hai, lekina dharma kahatA hai ki apane pAsa itanA anAvazyaka rakhanA ki jisake kAraNa dUsare jIvita na raha pAveM, adattAdAna nahIM to kyA hai? Apane eka majadUra se bojhA utthvaayaa| Apa use majadUrI deNge| usane to apanA peTa bharane ke lobha se apanI zakti se adhika bojha uThAyA, lekina Apako usakI zakti dekhanA caahie| usameM agara utanA bojha uThAne kI zakti nahIM hai aura Apa jAnate haiM ki itanA bojha uThAne se vaha adhamarA ho jAyagA, phira bhI Apane usa para bojha lAda diyA, to paise dene ke kAraNa Apa vyavahAra meM cAhe na pakar3e jAveM, lekina zAstra kahatA hai ki yaha atibhArAropaNa nAmaka ahiMsAvrata kA aticAra hai| matalaba yaha hai ki Apa jise haka mAnate haiM, vaha vAstava meM haka hai yA nahIM, isa bAta kA vicAra Apako gambhIratApUrvaka karanA caahie| koTa pahanakara apanI ThaMDa miTA lenA ApakA haka hai, lekina Apa anAvazyaka lAde rahe aura dUsarA ThaMDa ke mAre mara rahA ho, yaha haka Apako nahIM hai| beImAnI se kamAnA aura beImAnI se kharca karanA haka nahIM hai| gItA meM bhI kahA hai ki jisane diyA hai, use na dekara akele har3apa jAnA corI hai| Apako jina garIboM ne kapar3A banAkara diyA hai, ve naMge ughAr3e zIta kA kaSTa bhoga rahe haiM aura Apa anAvazyaka do koTa pahane khar3e haiM ! agara Apane apane do koToM meM se eka ThaMDa se marane vAle garIba ko de diyA, taba to kahA jAyagA ki Apane haka kA vicAra kiyA hai, anyathA Apa haka para, nyAyanIti para dhyAna nahIM de rahe haiN| aisI avasthA meM zAstrIya paribhASA ke anusAra adattAdAna kI kriyA kii| agara Apa adattAdAna kI kriyA se bacanA cAhate haiM to haka kAyade ke koI bhI kAma mata kiijie| eka darI agara caur3I bichA lI jAya to usa para kaI AdamI baiTha sakate haiM para aisA na karake usa darI ko sameTa kara Apa hI akele baiTha jAyaM to yaha kAyade kI bAta nhiiN| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 126 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adattAdAna meM sthUla aura sUkSma bheda hai| sthUla adattAdAna kA tyAga karake dhIre-dhIre sUkSma adattAdAna kA bhI tyAga karanA caahie| zAstra meM sAdhuoM ke saMbaMdha meM kahA hai ki agara do sAdhu eka sAtha bhojana lAye aura eka sAdhu ne usameM se eka kaura bhI adhika khA liyA to use adattAdAna kI kriyA lgii| Apa saMsAravyavahAra meM pace rahate haiN| agara itane sUkSma adattAdAna kA tyAga na kara sake to bhI Adarza to yahI sAmane rakhanA caahie| kisI ko antarAya to nahIM denA caahie| __ isI prakAra aThAraha pApoM kI kriyA lagatI hai, isalie viveka ke sAtha vicAra kara pApa se bacane ke lie nirantara udyoga karanA caahie| agara aThAraha pApoM kA alaga-alaga vivecana kiyA jAya to usakA pAra pAnA kaThina hai| ataH saMkSepa meM hI usa para prakAza DAlA jAtA hai| __krodha, mAna, mAyA, lobha aura rAga dveSa kA thor3A sA spaSTIkaraNa karanA Avazyaka hai| jIva ko ina vikAroM ke dvArA bhI kriyA lagatI hai| cAhe vaha cIja ho yA na ho, lekina yadi lobha nahIM miTegA to kriyA lagegI hii| udAharaNa ke lie, kisI AdamI ke pAsa pAMca hI rupayA hai, magara vaha lakhapati hone kI cAha rakhatA hai to cAhe vaha lakhapati ho yA na ho, use lakhapati kI kriyA lgegii| isase viparIta agara koI lakhapati hokara bhI apanI sampatti ke prati mamatva nahIM rakhatA to use saMcaya kI hI kriyA lagegI, lobha kI kriyA nahIM lgegii| prazna hotA hai ki jaba aThAraha pApa sthAnoM meM krodha aura mAna kA nAmollekha kara diyA hai to phira dveSa kI alaga kyoM gaNanA kI hai? isI prakAra jaba mAyA aura lobha kA nAma ginA diyA hai taba rAga ko alaga kahane kI kyA AvazyakatA thI? isakA uttara yaha hai ki jisameM krodha aura mAna-donoM kA samAveza ho jAtA hai, vaha dveSa kahalAtA hai aura mAyA evaM lobha ke milane se rAga hotA hai| jaise do raMgoM ke milane se tIsarA raMga taiyAra ho jAtA hai, usI prakAra rAga aura dveSa, krodha, mAna, mAyA tathA lobha se hone para bhI krodha aura mAna se dveSa tathA mAyA aura lobha se rAga hotA hai| arthAt do-do kA eka-eka meM samAveza ho jAne se antara par3a jAtA hai| ... prema aura dveSa meM bhI bar3A antara hai| yaha bhI prakRti kA bheda hai| pUrNa vItarAga avasthA meM to prema kA bhI sadbhAva nahIM rahatA, parantu nIcI avasthA meM prema rahatA hai| yahA~ prema kA artha abhiSvaMga samajhanA caahie| abhiSvaMga rUpa prema, rAga hI hai, jise loga prema kahate haiN| udAharaNArtha kisI ko strI se, dhana 130 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se, bhaMga se, madirA se yA miThAI se prema hotA hai| yaha prema prema nahIM, rAga hai, kyoMki isameM abhiSvaMga hai / jisameM mAyA aura lobha kA bheda alaga-alaga mAlUma na ho, para zakkara evaM dahI, yA dUdha aura mizrI kI taraha donoM ekameka ho rahe hoM, aura isa kAraNa eka tIsarA hI rUpa utpanna ho gayA ho, ise saMsAra meM prema kahate haiN| yaha prema-'aTThamijjA pemANurAgarattA' yA 'dhammapemANurAgasttA' ke samAna prema nahIM hai, varan rAga hI hai / jisameM krodha aura mAna kA alaga-alaga bheda na kiyA jA sake, jisameM donoM kA hI samAveza ho jAe, vaha dveSa hone para napharata hotI hai| yaha napharata krodha se huI hai yA mAna se, yaha nahIM jAnA jA sktaa| ataeva yaha dveSa kahalAtA hai / mohanIya karma ke udaya se citta meM jo udvega hotA hai, use arati samajhanA cAhie aura mohanIya karma ke udaya se utpanna viSayAnurAga ko rati samajhanA cAhie / kapaTayukta jhUTha bolanA mAyA mRSAvAda kahalAtA hai| jhUTha do prakAra kA hotA hai / eka ko kAlA jhUTha aura dUsare ko sapheda jhUTha kaha sakate haiN| jhUTha ko saba loga pahacAna lete haiM, magara sapheda jhUTha ko pahacAnanA kaThina hotA hai| sapheda jhUTha ko kAma meM lAne vAle loga Upara se aisI pAlisI prakaTa karate haiM ki vaha jhUTha bhI satya pratIta hone lagatA hai| Aja kI vidyA kI yahI tArIpha hai ki use par3hane vAle loga sapheda jhUTha bolane meM catura ho jAte haiN| lekina zAstra aise kisI bhI jhUTha ko prazraya nahIM detA / jhUTha to mRSAvAda rUpa hI hai, lekina mAyA mRSAvAda kapaTayukta jhUTha hai| dArzanika bheda DAlakara mArAmArI phailAne kA kAma jhUTha bolane vAloM ne nahIM, varan mAyA-mRSAvAdiyoM ne sapheda jhUTha bolane vAloM ne kiyA hai / mAyAmRSAvAdI loga apane asatya para aisA raMga car3hAte haiM ki sAdhAraNa janatA unake cakkara meM par3a jAtI hai| cAhe isa prakAra kI banAvaTa se logoM ko phAMsa liyA jAya, magara zAstra spaSTa kahatA hai ki yaha jhUTha bhI jhUTha hai / kadAcit Apa kaheM ki aisA kiye binA kAma kaise cala sakatA hai? lekina isake sAtha yaha bhI vicAra kIjie ki agara saMsAra ke sabhI loga isI prakAra jhUTha bolane lageM - sabhI eka-dUsare ko phAMsane ke prayatna meM laga jAeM to kyA saMsAra kA kAma calegA? nahIM / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 131 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira yoM to kalAla bhI kahatA hai ki zarAba piye binA kAma nahIM clegaa| vezyAeM bhI kahatI haiM ki agara hama na hoMgI to samAja kA kAma kaise calegA? agara yaha bAteM ThIka mAnI jAeM to yaha bhI mAnA jA sakatA hai ki kapaTa sahita jhUTha ke binA saMsAra-vyavahAra nahIM cala sakatA / Apa logoM ne jisa sapheda jhUTha ke bolane se apane Apako hoziyAra mAna rakkhA hai, use eka mAsa ke lie hI tyAga kara dekho; aura isa eka mahIne kI AmadanI se jhUTha bole hue eka mahIne kI AmadanI milAkara dekho to mAlUma hogA ki jhUTha bole binA kAma cala sakatA hai yA nahIM! yaha to ApakI Adata par3a gaI hai ki jhUTha bole binA Apako kAma calatA nahIM dikhAI detA / magara satya kI ora jhuko to jhUTha kI burAI aura satya kI mahimA dekhakara cakita ho jAoge / kalpanA kIjie, eka bar3I aura moTI lakar3I jamIna para par3I hai aura dUsarI utanI hI bar3I jala meM par3I hai| jamIna para par3I lakar3I ko ghumAne meM kaI logoM kI AvazyakatA hogii| lekina jala meM par3I lakar3I ko ghumAne ke lie utane AdamiyoM kI AvazyakatA na hogii| use eka sAdhAraNa-sA bAlaka bhI ghumA sakatA hai| kyoMki use ghumAne meM eka dUsarI zakti sahAyaka hai| Apa kahate haiM-asatya ke binA kAma nahIM cala sakatA, lekina merA kathana yaha hai ki satya ke binA kAma nahIM cala sakatA / satya IzvarIya sahArA hai| isa sahAre kI vidyamAnatA meM kisI bhI kAma meM jarA sA izArA hone kI AvazyakatA hai, phira kArya siddha hone meM vilamba nahIM lagatA / magara loga yaha anubhava nahIM krte| ve jhUTha meM aise tallIna haiM ki unheM satya ke amogha sAmarthya para vizvAsa hI nahIM hai / satya kA zaraNa grahaNa karo to parama kalyANa hogaa| mithyAdarzanazalya yahAM darzana kA artha hai-abhiprAya / jise mithyAdarzana kA zalya laga gayA, use saba bAteM jhUThI hI jhUThI dikhAI detI haiN| aise AdamI ko dekhakara jJAnI ko zikSA lenI cAhiye ki - he Atman ! tUM isa mithyAdarzana zalya se bacanA ! dekha, yaha becArA ajJAnI mithyAdarzana zalya ke hI kAraNa satya ko bhI asatya rUpa meM dekhatA hai| isa prakAra gautama svAmI ne aThAraha hI pApoM ke viSaya meM prazna kiye aura bhagavAn ne sabake uttara diye| apane hRdaya kA samAdhAna karake gautama svAmI sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! kahakara tapa-saMyama meM lIna ho gaye / 132 zrI javAhara kiraNAvalI Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn aura Arya roha mUlapATha teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtevAsI rohe NAmaM aNagAre pagaibhaddae, pagaimaue, pagaiviNIe, pagaiuvasaMte, pagaipataNu koha-mANa- mAyA-lohe, miumaddavasaMpaNNe, allINe, bhaddae, viNIe, samaNassa bhagavao mahAvIrassa adUramAsaMte, uDDhaMjANU, ahosire, jhANa koTThovagae saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe vihri| taeNaM se rohe aNagAre jAyasaDDhe jAva pajju vAsamANe evaM vasAyI: prazna-pusviM bhaMte! loe? pacchA aloe? pubbiM aloe, pacchA loe? uttara-rohA! loe ya aloe ya, puTviM pete, pacchA pete, do vi e sAsayA bhAvA, aNANupuvvI esA rohA! prazna-puTviM bhaMte! jIvA? pacchA ajIvA? pubbiM ajIvA, pacchA jIvA? uttara-jaheva loe, ya aloe, ya; taheva jIvA ya ajIvA y| evaM bhavasiddhiA ya amavasiddhiA ya, siddhi, asiddhi ya siddhA asiddhaa| prazna-pubbiM maMte! aMDae? pacchA kukkuDI? puvviM kukkuDI pacchA aMDae? 'rohA! se NaM aMDao kao?' 'bhayavaM! taM kukkuDIo!' 'sANaM kukkuMDI kao?' 'bhaMte! aMDayAo!' 8090099999999999990000000 808885600 So n oconsonanesasaaaaaaaaaaaaoo.0000000000000000000000000000000000000000000008 - bhagavatI satra vyAkhyAna 133 pAsa mAjAlA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-evAmeva rohA! se ya aMDae, sA ya kukkuDI puTviM pete, pacchA pete-duve esAsayA bhAvA, aNANupuvIM esA rohA! prazna-pudi bhaMte! loyaMte? pacchA aloyaMte? pubbiM aloyaMte, pacchA loyaMte? ___ uttara-rohA! loyaMte ya, aloyaMte ya, jAva aNANupubbI esA rohA! prazna-puTviM bhaMte! loyaMte? pacchA sattame uvAsaMtare? pucchaa| uttara-rohA! loyaMte ya, sattame ya uvAsaMtare, puTviM pi do vi ete, jAva-aNANupudI aisA rohA! evaM loyaMte ya, sattame ya taNuvAe, evaM ghaNavAe, ghaNodahI, sattamA puddhvii| evaM loyaMte ekkekkeNaM saMjoeyabve imehiM ThANehiM, taMjahAH uvAsa-vAya ghaNaudahi-puDhavI-dIvA ya sAgarA vaasaa| nerai AI atthiya samayA kammAiM lessaao|| diTTi daMsaNa NANA saNNA sarIrA ya joga uvaoge davva paesA pajjava addA kiM puci loyNte|| prazna-puTviM bhaMte! loyaMte, pacchA savvaddhA? uttara-jahA loyaMteNaM saMjoiA savve ThANA, evaM aloyaMteNa vi saMjoeyavvA svve| prazna-puTviM bhaMte! sattame uvAsaMtare pacchA sattame taNuvAe? uttara-evaM sattamaM uvAsaMtaraM savvehiM samaM saMjoeyavvaM jAva svvddhaae| prazna-puliM bhaMte! sattame taNuvAe, pacchA sattame ghaNavAe? uttara-eyaM pi taheva neyavvaM, jaav-svvddhaa| evaM uvArillaM ekkekkaM saMjoyaMteNaM jo jo hiDillo, taM taM chaDDaMteNaM neyavvaM jAva-aIa aNAgayaddhA, pacchA savvaddhA, jAva aNANupubI esA rohA ! sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti jaav-vihri| saMskRta-chAyAtasmin kAle, tasmin samaye zramaNasya bhagavato mahAvIrasyAntevAsI roho nAma anagAraH prakRtibhadrakaH, prakRtimRdukaH, prakRtivinItaH, prakRtyupazAntaH, prakRtipratanukrodha-mAna - mAyA- lomaH, mRdumArdavasampannaH alInaH, bhadrakaH, vinItaH zramaNasya bhagavato mahAvIrasya adUramAsante, 134 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvajAnuH, adhaHzirAH, dhyAnakoSThopagataH, saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan vihrti| tadA sa roho'nagAro jAtazraddho yAvat paryupAsIna evamavAdIta prazna-pUrvaM bhagavan! lokaH pazcAt alokaH, pUrvam alokaH, pazcAd lokaH? uttara-roha! lokazca, alokazca pUrvamapi etau, pazcAd api etau, dvau api etau zAzvatau bhAvau, anAnupUrvI eSA roha! prazna-pUrva bhagavan! jIvAH, pazcAd ajIvAH, pUrva ajIvAH, pazcAd jIvAH? uttara-yathaiva lokaH, alokazca; tathaiva jIvAzca, ajiivaashc| evaM bhavasiddhikAzca abhavasiddhikAzca / siddhiH, asiddhiH, siddhAH, asiddhAH / prazna-pUrva bhagavan! aNDakam, pazcAt kukkuTI? pUrva kukkuTI pazcAt aNDakam? "roha! tad aNDakaM kutaH? 'bhagavan / kukkuTyAH / ' 'sA kukkuTI kutH| 'bhagavana! annddkaat|' uttara-evameva roha! tad aNDakaM sA ca kukkuTI pUrvamapi ete pazcAdapi ete-dvau zAzvatau bhAvau / anAnupUrvI eSA roha! prazna-pUrva bhagavan! lokAntaH, pazcAd alokAntaH? pUrva alokAntaH? pazcAd lokAntaH? uttara-roha! lokAntazca, alokAntazca, yAvat anAnupUrvI eSA roha! prazna-pUrva bhagavan! lokAntaH, pazcAt saptamamavakAzAntaram? pRcchaa| uttara-roha! lokAntazca, saptamam-avakAzAntaram / pUrvamapi dvau api etau yAvat-anAnupUrvI eSA roha! eva lokAntazca saptamazca tanuvAtaH, eva ghanavAtaH, ghanodadhiH, saptamI pRthvii| evaM lokAnta ekaikena saMyojamitavya ebhiH sthAnaiH, tadyathA avakAza vAta ghanodadhi pRthivI dvIpAzca sAgarAH vrssaanni| nairayikAdi-astikAyAH samayAH karmaNi lezyAH / / dRSTidarzanaM jJAnAni saMjJA zararANi ca yogopyogau| dravyapradezAH paryavAH addhA ki pUrva lokAntaH / / - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 135 388888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888888000 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-pUrva bhagavan lokAntaH pazcAt sarvAddhA! uttara-yathA lokAntena saMyuktAni sarvANi sthAnAni etAni, evaM lokAntenApi saMyojayitavyAni srvaanni| prazna-pUrva bhagavan! saptamaM avakAzAntaram, pazcAt saptamastanuvataH? uttara-evaM saptamam avakAzAntaram sarveH samaM saMyojayitavyam yAvat srvaaddhaa| prazna-pUrva bhagavan! saptamastanuvAtaH, pazcAt saptamo ghanavAtaH? uttara-evamapi tathaiva jJAtavyam, yAvat srvaaddhaa| evaM uparitanam aikakena sayojayatA yo yo'dhastanaH taM taM chardayatA jJAtavyam yAvatatIta-anAgatAddA, yAvat-anAnupUrvI eSA roha! tadevaM bhagavan! tadevaM bhagavan! iti yAvat vihrti| zabdArthausa kAla aura usa samaya, zramaNa bhagavAn mahAvIra ke ziSya roha nAma anagAra the| ve svabhAva se bhadra, svabhAva se komala, svabhAva se vinIta, svabhAva se zAnta, alpa krodha, mAna, mAyA, lobha vAle, atyanta nirabhimAnI, guru ke samIpa rahane vAle, kisI ko kaSTa na pahuMcAne vAle aura gurubhakta the| ve roha anagAra Urdhva jAnu aura nIce jhuke mukha vAle, dhyAnarUpI koThe meM praviSTa, saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samIpa vicarate haiN| tatpazcAt ve roha anagAra jAtazraddha hokara yAvat bhagavAn kI paryupAsanA karate hue, isa prakAra bole :- . prazna-bhagavan! kyA pahale loka hai? aura pazcAt aloka? yA pahale aloka aura phira loka? uttara-roha! loka aura aloka, pahale bhI haiM aura pIche bhI haiN| yaha donoM hI zAzvata bhAva haiN| he roha! ina donoM meM yaha pahalA aura yaha pichalA aisA krama nahIM hai| prazna-bhagavan! jIva pahale aura ajIva pIche haiM? yA pahale ajIva aura phira jIva haiM ? . uttara-he roha! jaisA loka aura aloka ke viSaya meM kahA hai, vaisA hI jIva aura ajIva ke sambandha meM samajhanA caahiye| isI prakAra bhavasiddhika, abhavasiddhika, siddhi aura asiddhi tathA siddha aura saMsArI ke saMbaMdha meM bhI jAnane caahie| 136 zrI javAhara kiraNAvalI OROSCORRRRRRRRRRRRRRRRRRRRR88888888888888888888888888888888888888 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-bhagavan! pahale aMDA aura phira murgI hai? yA pahale murgI aura phira aMDA hai? 'he roha! vaha aMDA kahAM se AyA?' 'bhagavan! vaha murgI se huaa|' 'he roha! vaha murgI kahAM se AI?' 'bhagavan! murgI aMDe se huii| uttara-isI prakAra he roha! murgI aura aMDA pahale bhI hai aura pIche bhI hai, yaha zAzvata bhAva hai| roha! ina donoM meM pahale-pIche kA krama nahIM hai| prazna-bhagavan! pahale lokAnta aura phira alokAnta hai? athavA pahale alokAnta aura phira lokAnta hai? uttara-roha! lokAnta aura alokAnta, ina donoM meM yAvat-koI krama nahIM hai| prazna-bhagavan! pahale lokAnta hai aura phira sAtavAM avakAzAntara hai? ityAdi prazna krnaa| uttara - he roha! lokAnta aura sAtavAM avakAzAntara, yaha donoM pahale bhI haiM, pIche bhI isa prakAra yAvat-roha! ina donoM meM pahale-pIche kA krama nahIM hai| isI prakAra lokAnta, sAtavAM tanuvAta, isI prakAra ghanavAta, ghanodadhi aura sAtavIM pRthvii| isa prakAra pratyeka ke sAtha lokAnta ko nimnalikhita sthAnoM ke sAtha jor3anA caahie| ___ avakAzAntara, vAta ghanodadhi, pRthvI, dvIpa, sAgara, varSa (kSetra), nArakI Adi jIva, caubIsa daNDaka astikAya, samaya, karma, lezyA, dRSTi, darzana, jJAna, saMjJA, zarIra, yoga, upayoga, dravyapradeza aura paryAya tathA kyA kAla pahale hai aura lokAnta bAda meM hai? prazna-bhagavan! lokAnta pahale aura sarvAddhA bAda meM hai? uttara--roha! jaise lokAnta ke sAtha saba sthAnoM kA saMyoga kiyA, usI prakAra isa sambandha meM bhI jAnanA caahie| aura isI prakAra ina sthAnoM ko alokAnta ke sAtha bhI jor3anA caahie| prazna-bhagavan! pahale sAtavAM avakAzAntara aura phira sAtavAM tanuvAta uttara-roha! isI prakAra sAtaveM avakAzAntara ko pUrvokta saba ke sAtha jor3anA cAhie, isI prakAra sarvAddhA taka samajhanA caahie| prazna-bhagavan! pahale sAtavAM tanuvAta aura phira sAtavAM ghanavAta hai? - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 137 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara - he roha ! yaha bhI usI prakAra jAnanA, yAvat - sarvAddhA / isa prakAra eka-eka kA saMyoga karate hue aura jo-jo nicalA ho use chor3ate hue pUrvavat samajhanA / yAvat - atIta aura anAgata kAla aura phira sarvAdvA, yAvat - he roha ! inameM koI krama nahIM hai| bhagavan yaha isI prakAra hai, he bhagavan! yaha isI prakAra hai ! aisA kahakara yAvat vicarate haiM / vyAkhyAna bhagavAn mahAvIra ke eka ziSya roha nAmaka anagAra the| saMbhava hai, Adhunika ruci 'roha' nAma pasaMda na kre| magara prAcIna kAla meM nAma para utanA dhyAna nahIM diyA jAtA thA, jitanA kAma pr| Aja kI avasthA isase viparIta hai| aba kAma kI ora nahIM, nAma kI ora hI dhyAna diyA jAtA hai| mere kathana kA Azaya yaha na samajhA jAya ki maiM sundara aura sArthaka nAma rakhane kA virodha karatA huuN| merA abhiprAya kevala itanA hI hai ki nAma ke bajAya kAma (kArya) ko pradhAnatA milanI cAhie aura isI AdhAra para manuSya ko pratiSThA apratiSThA milanI caahie| roha ! kitanA sIdhA-sAdA, saMkSipta nAma hai! isa saMkSipta nAma ke sAtha unhoMne kitanI vizeSatAeM prApta kI thI ! yaha indrapUjita mahAtmA the| zAstrakAra ne inakA jo paricaya diyA hai, vaha Age aaegaa| unhoMne bhagavAn se kucha prazna kiye haiM aura bhagavAna ne unakA uttara diyA hai / yahAM yaha AzaMkA kI jA sakatI hai ki hameM praznoMttara sunane se aura kisI dUsare kI guNAvalI zravaNa karane se kyA lAbha hai? magara gItA meM kahA -- tad viddhi praNipAtena, paripraznena sevayA / upadezyaMti te jJAnaM jJAninastattvadarzinaH / / gItA - 4 / 34 arthAt-usa jJAna ko pothI se na cAho, kintu namra bhAva se AtmA ko jhukAkara guru se pUchakara unakI sevA karake prApta karo / Apa gAya se dUdha cAhate haiM, magara kyA usakI sevA karake cAhate haiM? nahIM, yaha ghora kRtaghnatA hai| isI prakAra jo jJAna prApta karanA cAhate haiM magara usake badale jJAnadAtA kI sevA nahIM karanA cAhate, unakA yaha bhAva svArthapUrNa hai| jJAna amRta hai| gItA ke anusAra jJAna dene vAle ko jhuka kara aura namaskAra karake jJAna prApta karanA cAhie / Ajakala bahuta-se loga agara namaskAra bhI kareMge to apanI akar3a calI gaI maaneNge| unakI samajha aisI hai ki unakI akar3a hI unakI prazaMsA 138 zrI javAhara kiraNAvalI Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kAraNa hai / para isa abhimAna se tattvajJAna kI prApti nahIM hotI / tattvajJAna prApta karate samaya abhimAna ko jUtoM kI taraha dUra rakha denA cAhie | abhimAna kA tyAga karane para AtmA meM eka vizeSa prakAra kI jAgRti utpanna hotI hai / AtmA vicArane lagatA hai - he Atman! aba kar3A rahakara tU kaba taka ThokareM khAtA phiregA? namra bana kara jJAna prApta kara le| isI meM terA kalyANa hai / roha anagAra ne namra bana kara jJAna prApta kiyA thA / yaha bAta prakaTa karane ke hI lie zAstra meM roha anagAra kA paricaya diyA gayA hai| sabase pahale roha anagAra ke svAbhAvika guNoM kA varNana kiyA gayA hai| ve prakRti se hI bhadra the / Ajakala to bhadra yA bhadrika kA prayoga mUrkha ke artha meM hone lagA hai| magara mUrkha ko bhadra yA bhadrika kahanA 'bhadra' zabda kA apamAna karanA hai| bhadrika pada bar3e-bar3e mahAtmAoM ke lie prayukta kiyA gayA hai usI zabda ko mUrkha ke lie vyavahAra karanA mUrkhatApUrNa hI hai / 'bhaj - kalyANe' dhAtu se 'bhadra' zabda banA hai / isakA artha hai-kalyANakArI / acche vastra pahanane vAlA aura ThATha se rahane vAlA puruSa hI kalyANakArI nahIM hai, varan jisameM svabhAvataH paropakAra aura dUsaroM kA kalyANa karane kA guNa hai, vahI vAstava meM bhadrika kahalA sakatA hai| kahA jA sakatA hai ki prakRti se isa prakAra kA guNa kaise A jAtA hai? agara prakRti para dhyAna diyA jAya to mAlUma ho jAyagA ki vRkSa apanA sArA zarIra paropakAra meM kyoM lagA detA hai? vRkSa ko ajAta zatru kahate haiM / usane apanA aMga-aMga lakar3I, patte, phala, phUla Adi saba kucha paropakAra ke lie hI arpita kara diyA hai| vaha chAyA detA hai, phala detA hai, jyAdA kucha nahIM to AksIjana vAyu to detA hI hai, jo manuSyoM ke jIvana kA mUla hai| jisa prakAra vRkSa ke sAtha burAI karane para bhI vRkSa bhalAI hI karatA hai, arthAt patthara mArane para bhI phala-phUla yA pattA hI detA hai, isI prakAra jo manuSya svabhAva bhadra haiM, ve bhI burAI karane vAle ke sAtha bhalAI hI karate haiN| isake lie eka udAharaNa diyA jAtA hai : eka rAjA prakRti kA bhadra thA / usakA svabhAva hI yaha thA ki vaha pratyeka dazA meM dUsare kA kalyANa hI karatA thA / kalyANa karane kI bhAvanA rakhane vAle ke pAsa dUsare ke kalyANa kI vastueM usI prakAra rahA karatI hai, jisa prakAra zikArI apanI baMdUka bharI huI rakhatA hai ki koI zikAra mile aura mArUM / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 136 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha rAjA prakRti kA bhadra thaa| eka dina vaha jaMgala kI racanA dekhane ke lie jaMgala kI ora nikala pdd'aa| jaMgala kI svaccha vAyu aura jaMgalI pazu-pakSiyoM kI racanA dekhakara vaha vicArane lagA-hama sadguNa prApta karane ke lie pustakoM ke sAtha mAthApaccI karate haiM, magara sadguNa isa jaMgala meM svataH utpanna ho sakate haiM, vaha pustakoM meM kahAM rakkhe haiM! rAjA jaMgala meM bhramaNa karatA-karatA dopahara kI dhUpa se ghabar3A uThA usane jaMgala meM vizrAma karane kA vicAra kiyaa| vaha eka bera ke jhAr3a ke nIce vizrAma karane lgaa| yadyapi bera ke jhAr3a meM kAMTe the, magara rAjA ne usakI chAyA sundara dekhakara vahIM vizrAma kiyaa| rAjA bera ke per3a ke nIce so gyaa| rAjA ne apane sAthI paharedAroM ko dUra rahane ke lie kahA, jisase nidrA meM vyAghAta na ho, paharedAroM kI svataMtratA meM bAdhA na par3e aura zuddha havA mila ske| jaba rAjA so rahA thA to eka grAmINa pathika usa ora se niklaa| pathika itanA bhUkhA thA ki usakA peTa pAtAla ko jA rahA thaa| vaha bhUkha miTAne kA upAya soca rahA thA ki use bera kA per3a najara aayaa| pathika ne socA-bera ke phaloM se hI bhUkha kucha zAnta ho jaaygii| pathika ne dekhA-per3a phaloM se ladA hai| usane socA per3a ke pAsa pahuMcane para phala girAUMgA to kucha dera lagegI hI, isalie yahIM se lakar3I phaiMka duuN| usane per3a meM jora se lakar3I mArI bahuta se phala nIce Akara gire| vRkSa se phala to gira gaye magara lakar3I nIce gira kara rAjA ko lgii| bera aura lakar3I lagane se rAjA kI nIMda khula gii| rAjA uTha baitthaa| pathika abhI taka vRkSa ke UparI bhAga ko hI dekha rahA thaa| phala girane ke samaya usane dekhA ki merI lakar3I rAjA ko laga gaI hai| pathika bhaya ke mAre kAMpane lgaa| usane kahA-mahArAja, kSamA kiijie| maiMne Apako nahIM, vRkSa ko lakar3I mArI thii| bhUla se Apako bhI laga gii| maiM bhUkha se vyAkula thaa| isI kAraNa bera khAnA cAhatA thaa| Apake Upara merI nigAha nahIM pdd'ii| itane meM pulisa A dhmkii| ve bAta ko ghaTAne kyoM lage? khairakhvAhI jatAne ke lie unhoMne bavaMDara khar3A kara diyaa| ve use pakar3ane ke lie jhptte| pathika bhaagaa| rAjA ne kahA ise mAro mt| pakar3a kara mere pAsa le aao| rAjA ne pathika se bhI kahA-bhAI, tU Dara mt| tU merA paricita hai| Akhira pathika vivaza thaa| bhAga kara bhI pakar3a meM AtA hii| yaha socakara usane kahA-acchA, calo, maiM rAjA ke pAsa calatA huuN| 140 zrI javAhara kiraNAvalI. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sipAhiyoM ke sAtha pathika rAjA ke pAsa gyaa| usane vinaya karate hue kahA-hujUra! Apa mAranA cAheM to bhale mAriye magara maiMne Apako jAnabUjha kara lakar3I nahIM maarii| rAjA ne apane sAtha ke khajAMcI se lekara use eka khovA (aMjulI) bhara rupaye diye| khajAMcI bhauMcakA raha gyaa| lakar3I mArane kA itane rupaye inAma ! agara logoM ko yaha bAta mAlUma hogI to gajaba ho jaaygaa| ise adhika sajA nahIM to gaphalata kI sajA avazya milanI caahie| rAjA ne kahA-kAnUna ke anusAra tumhArA kahanA ThIka hai lekina maiM kAnUna se uccatara nIti kA avalaMbana karanA cAhatA huuN| maiM tumhArA jamA-kharca karavA detA huuN| likho-eka garIba ne bera vRkSa para lakar3I phaikI lakar3I khAkara usa vRkSa ne garIba ko bahutere phala diye| parantu lakar3I rAjA para gira pdd'ii| vRkSa rAjA ko cetAvanI detA hai ki maiM bhI garIba ko bhUkhA nahIM rahane detA, to tUM rAjA hokara ke bhI garIba ko bhUkhA kaise rakha sakatA hai? garIba ko bhUkhA rakhane vAlA rAjA kaisA! isa cetAvanI ke milane para bhI rAjA agara garIba ko bhUkhA rakhatA hai to usakA viruda jAtA hai| isalie rAjA ne garIba ko inAma diyaa| ise kahate haiM prakRti-bhadratA! yaha bhadratA pothiyAM par3hane se nahIM aatii| prakRti ke sAnnidhya meM basane vAle hI ise prApta karane kA sobhAgya pAte roha anagAra prakRti se bhadra hone ke sAtha prakRti se mRdu the| mRdu kA artha hai koml| jo puruSa drAkSa kI bhAMti bAhara-bhItara se komala hotA hai, use prakRti mRdu kahate haiN| matalaba hone para mRdutA prakaTa karanA aura matalaba nikala jAne para apanA asalI rUpa prakaTa karanA mRdutA nahIM hai| yaha mAyAcAra hai| prakRti kI mRdutA kA udAharaNa zrIkRSNa ke caritra meM bhI dikhAI par3atA hai| jarA-jIrNa bUr3he kI IMTa uThAnA unakA prAkRtika mRdutA kA pramANa hai| roha anagAra prakRti se bhadra aura mRdu the, ataeva prakRti se vinIta bhI the| jo prakRti se bhadra aura mRdu hogA vahI vinayI bhI hogaa| inameM Apasa meM kArya kAraNa bhAva sambandha hai| vinaya kArya hai aura bhadratA evaM mRdutA usakA kAraNa hai| vinayati-nirAkaroti aSTa prakAraM karma, iti vinayaH / arthAt jisake dvArA ATha prakAra ke karma dUra kiye jAte haiM, use vinaya kahate haiN| jaise komala miTTI yA rAkha bartana ko sApha kara detI hai, usI prakAra vinaya AtmA ko nirmala banA detI hai| zAstra meM kahA hai - 88 8 888888888 bhagavatA sUtra vyAkhyAna 14" Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhammassa viNao mUlaM arthAt-dharma kA mUla vinaya hai| anya loga karmanAza kA kAraNa bhakti mAnate haiM, parantu jaina dharma vinaya ko karmanAza kA kAraNa kahatA hai| vinIta-namra honA pratyeka manuSya ke lie Avazyaka hai| kaI loga socate haiM-namra rahane para kadra nahIM hogI, magara yaha bhrama hai| svArtha-sAdhana ke lie dInatA yA namratA dikhalAnA dUsarI bAta hai, magara niHsvArtha bhAva se namra hone para kadApi bekadrI nahIM ho sktii| roha anagAra ke krodha, mAna, mAyA ora lobha rUpa kaSAya patale par3a gaye the agara unake krodha Adi kA sarvathA kSaya ho gayA hotA, taba to ve bhagavAn se prazna hI na karate arthAt ve svayaM sarvajJa, sarvadarzI paramAtmA bana jaate| ataH krodhAdi unameM vidyamAna to the, magara use ve saphala nahIM hone dete the; aura vaha bahuta halkA par3a gayA thaa| roha anagAra ne 'ahaM prakRti para bhI vijaya prApta kara lI thii| saMsAra meM jahAM dekho, ahaMkAra kA jhagar3A cala rahA hai| ahaMkAra ne hAhAkAra macA rakkhA hai| na jAne kitanA saMhAra ahaMkAra ke kAraNa ho rahA hai! lekina he jIva! jisake liye 'maiM' kahatA haiM, usase kyoM nahIM pUchatA ki vaha tere 'maiM' kA samarthana karatA hai yA nahIM? agara vaha samarthana nahIM karatA to tU usake liye kyoM 'maiM-maiM kara rahA hai? tU ghar3I ko apanI kahatA hai, magara ghar3I se to pUcha dekha ki vaha tujhe apanA kahatI hai yA nahIM? agara vaha nahIM kahatI to tU kyoM use apanI mAna baiThA hai! isa prakAra ke vicAra se ahaMkAra aura mamakAra chUTa jAte haiM aura AtmA meM apUrva zAnti kA prAdurbhAva hotA hai| roha anagAra ne ahaMkAra ko jIta liyA thaa| guru kA upadeza pAkara unhoMne ahaMkAra ko galA diyA thaa| vAstava meM saccA sAdhu vahI hai, jo ahaMkAra ko jIta le ! roha anagAra prakRti se hI alIna the| alIna kA artha hai gurusmaashrit| arthAta guru kA unhoMne pUrNarUpeNa Azraya liyA thaa| ve guru para nirbhara the| saba prakAra se guru kI sevA bhI karate the| saba dharmazAstra kahate haiM ki mahAtmAoM kI sevA se hI tattvajJAna kI prApti hotI hai| pustakeM usa jJAna kI jhA~kI bhI nahIM dikhA sktiiN| Upara gItA kA udAharaNa dekara bhI yahI bAta batalAI gaI hai| kaI logoM ko zaMkA-samAdhAna karane meM jhijhaka hotI hai aura kaI-eka ko pUchane kI icchA hI nahIM hotii| aneka loga samajhate haiM ki hamane 142 zrI javAhara kiraNAvalI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakeM par3ha lI haiM, dharma-adharma Adi saba r3hoMga hai| hama isa r3hoMga meM kyo par3eM? adharma Adi saba r3hoga hai| hama isa Dhoga meM kyoM par3e? isa prakAra vibhinna vicAroM se prerita hokara loga prazna nahIM krte| kucha zAyada aise bhI hoMge jo socate hoMge ki kahIM prazna pUchane se gurujI gussA ho gaye to kyA hogA! kucha loga abhimAna se prazna nahIM pUchate aura kucha ajJAna se| magara vAstava meM dekhA jAya to yaha saba kalpanAeM mAnasika durbalatA kA pariNAma haiN| prazna karane meM, lAbha ke sivA hAni kucha bhI nahIM hai| agara koI apane saMcita jJAna ke khajAne ko luTAnA cAhatA hai to lUTane meM tumhArI hAni kyA hai? tumheM anAyAsa hI jo nidhi prApta ho sakatI hai, usake lie bhI tuma nAnA prakAra ke saMkalpa-vikalpa karate ho! yaha tumhAre lie durbhAgya kI bAta nahIM to kyA hai? hAM, prazna karo, magara usameM uddhatatA nahIM, namratA ho, jigisA nahIM jijJASA ho| isa prakAra aneka guNoM se vibhUSita Arya roha anagAra aise sthAna para baiThe the, jo bhagavAn se bahuta dUra nahIM thaa| guru kI dRSTi meM rahanA kacchapI bhakti hai| kahA jAtA hai ki kachuA apane aMDoM ko dRSTi se pAlatA hai| isI prakAra bhakta yA ziSya bhI bhagavAn yA guru se itanI hI dUra baiThatA hai, jahAM bhagavAn yA guru kI najara par3atI ho| guru kI amRtamayI dRSTi se hI ziSya ko Ananda rahatA hai| vyavahAra meM kahA jAtA hai ki amuka vyakti para merI najara hai! dRSTi meM rahane se bhI bar3e-bar3e anartha Tala jAte haiN| roha anagAra bhagavAn se adUra aura goduhAsana se baiThe the| unake donoM ghuTane Upara sira nIce thaa| arthAta vaha aise baiThe the jaise gau duhane ke samaya guvAla baiThatA hai| goduhAsana se baiThe hue anagAra roha dhyAna ke koThe meM tatlIna ho rahe haiM aura tattva-vicAra karake jJAna kA amRtapAna kara rahe haiN| roha anagAra tapa aura saMyama meM vicarate the| saMyama, jIvana kI divya mAtrA hai| jisa AtmA ko yaha prApta ho, usakA prabhAva apUrva aura adbhuta ho jAtA hai| saMyama, tapa ke binA nibha nahIM sktaa| saMyama aura tapa AtmA ko mokSa pahuMcAne vAle ratha ke do pahiyA haiN| athavA yoM kahie ki yaha donoM dharma-ratha ke do pahiyA haiN| roha anagAra jaba dhyAna ke koThe meM tallIna hote hue tapa saMyama meM vicarate the, usa samaya ve jAta saMzaya hue| jAta saMzaya Adi padoM kI vyAkhyA - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 143 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama uddezaka ke prAraMbha meM kI jA cukI hai| vahI vyAkhyA yahAM bhI samajha lenA caahie| roha anagAra ke mana meM yaha prazna utpanna huA ki pahale loka hai yA pahale aloka hai? athavA ina donoM meM kauna pahale aura kauna pIche hai? isa prakAra kA prazna utpanna hone para roha apane sthAna se uThe aura bhagavAn mahAvIra ke sannikaTa upasthita hue| unhoMne tIna bAra bhagavAn ko pradakSiNA kI aura namaskAra kiyaa| vandanA- namaskAra karake roha anagAra ne bhagavAn se pUchA- bhagavan! maiMne Apa se loka aura aloka do padArtha sune haiM paraMtu maiM yaha jAnanA cAhatA hUM ki pahale loka hai yA aloka? pahale loka banA hai yA aloka banA hai? jaise 'AtmA' zabda asamasta (samAsa-rahita) hai aura 'anAtmA' zabda usake niSedha se banA hai, isI prakAra 'loka' bhI asamasta pada hai aura 'aloka' usake niSedha se banA hai| samAsa vAle pada ke vAcya padArtha meM saMdeha bhI ho sakatA hai, parantu asamasta pada kA vAcya padArtha avazya hotA hai| usameM saMdeha ke lie avakAza nahIM hai, aisA kadApi nahIM ho sakatA ki samAsa-rahita koI pada ho, magara usakA artha na ho| agara loka aura aloka meM se kisI bhI eka ko pahale banA huA mAnA jAya to donoM kI Adi hogii| to kyA yaha donoM sAdi haiM? inheM kisI ne banAyA hai| roha ke prazna ke uttara meM bhagavAna ne pharmAyA- he roha! loka aura aloka pahale bhI haiM aura pazcAt bhI haiN| ina donoM meM pahale-pIche kA krama nahIM hai| jaise gAya ke do sIMgo meM aura manuSya ke do netroM meM pahale-pIche kA koI krama nahIM hai, usI prakAra loka aura aloka meM bhI pUrva- pazcAt kI kalpanA nahIM ho sktii| yaha donoM zAzvata haiN| kisI prakAra kA krama saMbhava hotA; magara yaha bane nahIM hai| ataeva inameM AnuvartI (krama) nahIM hai| jaise 'dAhinI AMkha' kahane para bAI AMkha bhI apane sthAna para hI rahatI hai, magara do zabdoM kA uccAraNa eka sAtha nahIM ho sakatA, isaliye kisI eka ko pahale aura dUsarI ko pazcAta kahate haiM, parantu AMkhoM meM vastutaH Age-pIche kA koI bheda nahIM hai| yahI bAta loka aura aloka ke viSaya meM bhI samajhanI caahiye| yahAM yaha bhI spaSTa kara denA Avazyaka hai ki roha muni ne pahale loka-aloka ke viSaya meM hI kyoM prazna kiyA hai? asala meM kSetra AdhAra hai| AtmA kA saMbaMdha kSetra se hai| koI kahIM bhI jAe, pahale yahI pUchA jAyegA 144 zrI javAhara kiraNAvalI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki- Apa kahAM rahate haiM? isake pazcAt anya bAteM pUchI jAtI haiN| tadanusAra roha ne bhI sarvaprathama loka aloka ke viSaya meM prazna kiyA hai| loka aura aloka meM yahI antara hai ki loka meM paMcAstikAya hai aura aloka meM kevala AkAza hI hai| loka meM jitanI bhI vastueM haiM, jIva aura ajIva meM saba kA samAveza ho jAtA hai| tatpazcAt Arya roha pUchate haiM-bhagavan! pahale jIva haiM yA ajIva? kisI-kisI kA kathana hai ki jIva, jar3a se utpanna huA hai| paMca bhUtoM ke mela se jIva utpanna ho jAtA hai| lekina aisA mAnane se jIva kI Adi ThaharatI hai aura yaha bhI mAnanA par3atA hai ki pahale jar3a aura bAda meM jIva banA hai| kisI kA mantavya yaha hai ki- brahma ke atirikta dUsarI koI bhI sattA nahIM hai| sAre jagata meM eka hI vastu hai- brahma, aura kucha bhI nahIM hai"ekaM brahma dvitIyoM naasti| isa prakAra jIva aura ajIva ke viSaya meM nAnA matabheda hone ke kAraNa roha ne prazna kiyA- bhagavan! isa viSaya meM Apa kyA kahate haiM? roha ke prazna kA bhagavAn ne uttara diyA- he roha! aisA prazna hI nahIM ho sakatA, kyoMki jIva aura ajIva-donoM hI zAzvata bhAva haiN| loka aloka ke viSaya meM jo uttara diyA gayA hai, vahI, uttara yahAM samajha lenA caahiye| __ bhagavAn kahate haiM- maiM apane jJAna meM pratyakSa dekha rahA hUM, magara tumhArI zraddhA bhI usa tatva ko AMzika rUpa meM grahaNa kara sake, isa abhiprAya se kucha aura samajhAtA huuN| yaha mAna liyA jAya ki jar3a pahale aura cetana bAda meM huA, to cetana AtmA banAvaTI aura nAzavAn tthhregaa| agara koI jIva ko banAvaTI aura nAzavAn bhI kahe to yaha kathana mithyA hai jIva utpatti tarka se saMgata nahIM hai| yukti ise siddha nahIM kara sakatI hai| pratyeka prANI ko 'ahaM pratyayaM arthAt 'maiM aisA jJAna hotA hai; yaha bAta svataH siddha hai| aba prazna yaha hai ki 'maiM kahane vAlA aura 'maiM ko jAnane vAlA kauna hai? loka meM yaha bhI kahA jAtA hai- 'merA zarIra / ' arthAt maiM zarIra nahIM merA shriir|' arthAt maiM zarIra nahIM merA shriir| yahAM zarIra ko apanA kahane vAlA kauna hai? kyA yaha bhI saMbhava hai ki zarIra to ho magara zarIra ko apanA batalAne vAlA koI na ho? 'merA zarIra' yaha kathana zarIra aura zarIrI ko alaga-alaga batalA rahA hai| jaise 'merA ghara' isa kathana se ghara alaga aura - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 145 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghara vAlA alaga, mAlUma hotA hai, isI prakAra 'merA zarIra isa kathana se bhI to zarIra aura zarIra kA mAlika alaga-alaga hI pratIta hotA hai| isa pratyakSa pramANa ko na mAnanA aura tarka kA asatya sahArA lenA kahAM taka ThIka ho sakatA hai? agara yaha kahA jAya ki caitanya meM ananta zakti hai, isalie use brahma mAnakara, brahma se jar3a kI utpatti mAna lI jAya to kyA hAni hai? isakA uttara yaha hai ki agara yaha mAna liyA jAya ki pahale jIva thA aura phira usase jar3a banA to isakA matalaba yaha huA ki jIva hI jar3a ho gyaa| miTTI se ghar3A banatA hai, isakA artha yaha hai ki miTTI hI ghar3A rUpa ho jAtI hai| isI prakAra brahma se agara jar3a-jagat kI utpatti mAnI jAya to brahma hI jar3a ho gayA, aisA mAnanA pdd'egaa| agara brahma ko hI jar3a mAna liyA jAya aura sAre saMsAra kI racanA usI se mAnI jAya to yaha prazna utpanna hotA hai ki cidAnanda apane svarUpa meM thA, taba use jar3a rUpa banane kA kyA hetu huA? brahma sacidAnanda rUpa meM maujUda thA, use sRSTi rUpa meM utpanna hone kI kyA AvazyakatA par3I? isa ke atirikta, sRSTi ko banA kara phira use brahmarUpa meM le jAne kI kyA AvazyakatA hai? IzvarIya mAyA ne isa sRSTi kI racanA kI hai, to jaba Izvara apanI mAyA kA upasaMhAra karegA, tabhI sRSTi brahma meM jA skegii| tabhI vaha yA usakA koI bhI aMza kaise brahmasvarUpa ho sakatA hai| loga kahate haiM, paramAtmA kI icchA huI ki calo saMsAra banAeM, so usane saMsAra banA ddaalaa| lekina vItarAga ko bhI kabhI icchA ho sakatI hai? jo niraMjana, kahalAtA hai, use bhI icchA ho aura vaha bhI vicitra-vicitra prakAra kI ho, yaha kaise saMbhava hai? koI saMta-mahAtmA bhI nahIM cAhate ki jagat kA koI bhI jIva dukhI ho, to phira saikar3oM dukhoM se paripUrNa sRSTi Izvara kaise racegA? kaI vedAntI bhI Izvara meM icchA svIkAra nahIM krte| svAmI rAmatIrtha ne apane eka vyAkhyAna meM kahA hai ki- kalpanA kIjie, eka bAdazAha ne apane pAMca naukaroM ko bhinna-bhinna kAma btlaayaa| naukaroM ne bAdazAha ke AdezAnusAra kAma kara diyaa| jaba ve kAma karake bAdazAha ke pAsa Aye, taba bAdazAha ko kyA karanA cAhiye? kyA bAdazAha eka ko kAra gAra aura dUsare ko puraskAra de? kyA vaha eka ko satkAra aura dUsare kA tiraskAra kare? agara bAdazAha aisA karatA hai to kauna niSpakSa vicAraka yaha nahIM kahegA ki 146 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdazAha anyAyI hai? pahale to AjJA dekara kAma karavAtA hai, phira usake lie daMDa detA hai! agara bAdazAha ne unheM svecchAnusAra kAma karane ke lie rakkhA hotA aura unheM kAma karane kI svatantratA dI hotI, aura taba unake kAmoM kI jAMca karake nigraha anugraha kiyA hotA, taba to pAMca kAma karane vAloM meM se kisI ko daMDa aura kisI ko puraskAra denA ucita bhI kahA jA sakatA thaa| kintu svayaM kAma karavA kara kisI ko daMDa aura kisI ko puraskAra denA kisa prakAra nyAya saMgata ho sakatA hai? isI prakAra jIva agara svecchApUrvaka kAma karane vAlA hotA, taba to apane-apane kAma ke anusAra bhinna-bhinna phala bhoganA ucita kahalAtA parantu loga to yaha kahate haiM ki Izvara kI icchA aura AjJA ke binA eka patA nahIM hila sakatA! agara aisA hai aura sabhI jIva jo kucha bhI karate haiM, vaha Izvara kI hI preraNA se karate haiM, aura phala dene vAlA bhI Izvara hI hai, to phira Izvara ko usI kI preraNA se kiye hue kAma kA kyA phala denA caahie| yadi saba ko samAna phala milatA to kadAcita yaha jAnA jAtA ki jIva jo kucha karatA hai, vaha saba eka Izvara kI AjJA aura icchA ke anusAra hI karatA hai| lekina phala meM bahuta vicitratA dekhI jAtI hai, ataeva yaha kaise mAnA jA sakatA hai? vyAkaraNa meM kartA ko svatantra mAnA gayA hai| pANini kahate haiM'svatantraH krtaa|' kAraka kA vicAra karane meM mukhyatayA kartA, karma aura kriyA kA vicAra hotA hai| vyAkaraNa meM kahA gayA hai ki karttA vaha hai jo svatantra hokara kriyA karane vAlA ho- svecchA se kriyA kre| agara jIva se Izvara hI kriyA karavAtA hai to jIva kartA kaise Thahara sakatA hai? kyoMki vaha to IzvarAdhIna hai| aisI hAlata meM kriyA kA daMDa yA puraskAra jIva ko kyoM milanA cAhie? ___ aba Apa yaha kaha sakate haiM ki jaba koI bhI vastu kartA ke binA nahIM hotI, to phira saMsAra kA bhI koI na koI kartA avazya honA caahie| kyA jaina zAstra kA yaha maMtavya hai ki cIja binA banAye bhI bana sakatI hai? isakA uttara yaha hai ki jaina karttA mAnatA hai aura AtmA ko svataMtra kartA mAnatA hai| likhe hue akSara dekhakara Apa soceMge, yaha akSara kisI ne likhe haiN| magara kisane likhe haiM, isa prazna kA uttara hai- AtmA ne likhe haiM, koI yaha sakatA hai ki kalama se likhe gaye haiN| lekina prazna likhane vAle kA hai| kalama svayaM nahIM likha sktii| aura dUsarI bAta yaha bhI hai ki kalama ko banAne vAlA kauna hai? kalama Akhira AtmA ne hI to banAI hai! aba baru ke / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 147 pI 18888888888888888888888888889esen999999999megemeg RRBasness 8 888888888REMIRROR bhara Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamaloM kA calana nahIM rahA, holDaroM kA calana ho gayA hai| holDara kArIgara ne banAyA hai, magara usakA lohA kisane banAyA hai? eka kahatA hai-lohA Izvara ne banAyA, magara vAstava meM lohA banAne vAlA bhI AtmA hai| lohA khadAna meM thaa| khadAna meM pRthvIkAya ke jIva the! unhoMne lohA banAyA aura vaha lohA kArIgara ke hAtha meM gyaa| isa prakAra lohA bhI AtmA ne hI banAyA hai| jaina dharma pRthvI meM bhI AtmA mAnatA hai| pRthvI svayaM AtmA nahIM hai, kintu pRthvI rUpa zarIra dhAraNa karane vAlA jIva-AtmA hai| vaha AtmA svataMtra rUpa se pudgaloM ko apane meM khIMcatA hai| jaise AtmA hI dUdha pItA hai aura AtmA hI use khala-bhAga evaM rasa bhAga Adi meM pariNata karatA hai, phira bhI kaI loga yaha kAma bhI Izvara kA batalAte haiM, isI prakAra lohA bhI AtmA ne banAyA hai, kintu loga use Izvara kA banAyA huA mAnate haiN| Izvara ke Upara kisI prakAra kI javAbadArI DAlanA, apanI javAbadArI se chUTane kA prayatna karanA hai| lekina yaha smaraNa rakhanA cAhie ki Izvara para eka bAta kA Aropa karane se aneka Aropa karane pdd'eNge| kaI logoM kA aisA kathana hai ki jIva karma karane meM to svataMtra hai, magara phala Izvara detA hai| yahAM yaha prazna upasthita hotA hai ki agara eka AdamI ne corI kI yA durAcAra kiyA to usa ne yaha nayA karma kiyA hai yA purAne karma kA phala bhogA hai? agara yaha mAnA jAya ki nayA karma kiyA hai to jisakA dhana yA zIla gayA, usake lie to prAcIna karma kA phala bhoga hI huA? agara aisA na mAnA jAya to prAcIna karma kA phala hI nahIM hogaa| agara yaha kahA jAya ki corI yA vyabhicAra karane kA kArya Izvara ne prAcIna karma ke phala kA bhoga karAne ke lie karavAyA hai, to isakA artha yaha huA ki Izvara ne corI yA vyabhicAra kA kArya karavAyA hai| gItA meM kahA hai na kartRtvaM na karmANi, na lokasya sRjati prbhuH| na karmaphalasaMyogaM, svabhAvastu prvrtte|| vAstava meM Izvara kartA nahIM hai aura na karma kA phala dene vAlA hai| yaha saba vastu-svabhAva se hotA hai| isa prakAra na jar3a se cetana kI aura na cetana se jar3a kI utpatti hotI hai| isI kAraNa roha anagAra ne bhagavAn se prazna kiyA- he prabho! Apake jJAna meM kyA pratibhAsita ho rahA hai? isa viSaya kA vistRta vivecana nyAyagranthoM meM kiyA gayA hai| zAstrakAra usakA mUla tattva hI prakaTa karate haiN| 148 zrI javAhara kiraNAvalI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ roha ke prazna kA bhagavAn ne uttara pharmAyA-he roha! yaha nahIM kahA jA sakatA ki jIva se ajIva kI yA ajIva se jIva kI utpatti huI hai| yaha donoM hI padArtha anAdi haiN| vaijJAnika kahate haiM hamArI dRSTi apUrva hai, isI kAraNa hama kisI vastu kA nAza honA kahate haiM, parantu vAstavika rUpa se dekhA jAye to koI bhI vastu naSTa nahIM hotii| kevala usakI avasthAeM palaTatI haiN| jalI huI momabattI ke viSaya meM yaha samajhA jAtA hai ki vaha naSTa ho gaI, parantu momabattI, vastutaH naSTa nahIM hotI, sirpha usa kI zakla badalatI hai| usakA saMgraha bikhara jAtA hai| sunA AtA hai ki vaijJAnikoM ne aise AkarSaka yaMtra banAye haiM, jinheM jalatI huI momabattI ke idhara-udhara rakha dene se, jalI huI momabattI ke paramANu una yaMtroM meM khiMca kara A jAte haiM, aura agara unheM phira mila diyA jAya to jaisI kI taisI momabattI taiyAra ho jAtI hai| jala ke viSaya meM bhI yahI bAta hai| sAdhAraNatayA yaha samajhA jAtA hai ki jamIna para girA huA jala sUkha kara naSTa ho jAtA hai, parantu vijJAnavettA kahate haiM ki vaha naSTa nahIM huA hai, kintu do prakAra kI vAyu thI, jo bikhara gaI hai| AksIjana aura hAIDrojana nAmaka donoM havAoM se jala banatA hai aura donoM ke bikharane se jala nahIM rhtaa| merI kArelI nAmakI eka pAzcAtya viduSI ne likhA thA- jaba eka rajakaraNa kA bhI nAza nahIM hai, usakA bhI sirpha rUpAntara hotA hai, to usa mahAzakti kA, jo saMsAra meM gajaba kara rahI hai, kaise nAza ho sakatA hai? usakA nAza hone se to gajaba ho jaaygaa| rajakaNa aura momabattI kA bhI nAza nahIM hai, to AtmA kaise naSTa ho sakatA hai? bhagavAn kahate haiM-he roha! jar3a se caitanya banA ho yA caitanya se jar3a banA ho, yaha saMbhava nahIM hai| jaise AkAza ke phUla nahIM hote, isI prakAra nirAkAra se sAkAra aura sAkAra se nirAkAra kI utpatti saMbhava nahIM hai| jo loga bhUtoM se caitanya kI utpatti mAnate haiM, unheM vicAranA cAhie ki kisI bhI bhUta meM caitanya nahIM pAyA jAtA, taba unase caitanya kaise utpanna ho sakatA hai? ataeva jar3a aura jIva-donoM anAdi haiM, yahI mAnanA yuktisaMgata hai| aba Apa kaha sakate haiM ki Apane jIva aura jar3a donoM ko anAdi batalAyA hai, magara vedAntA to brahma ke atirikta anya kisI padArtha kI sattA hI svIkAra nahIM krte| isa viSaya meM Apa kyA kahate haiM? isa saMbaMdha meM itanA hI kahanA paryApta hai ki yadi pUrI taraha patA lagAyA jAya to brahma ke atirikta - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 146 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya padArthoM kI sattA bhI avazya pratIta hogii| isa saMbaMdha meM bhI nyAyazAstra meM vistRta vivecanA kI gaI hai| vizeSa jijJAsuoM ko vahA~ dekhanA caahie| gItA meM azvattha vRkSa kA AkAra vaisA hI batalAyA hai, jaisA jaina zAstroM meM loka kA AkAra-puruSAkAra haiN| azvatatha vRkSa kA AkAra dete hue gItA meM kahA hai adhazcordhva prasRtAstasya, zAkhA na rUpamasyeha he arjuna! yadi mujha se saMsAra rUpI azvattha vRkSa kA rUpa pUcho to na isa vRkSa kI Adi hai, na anta hai arthAt vaha anAdi hai| gItA bhI saMsAra ko anAdi kahatI hai aura bhagavatI sUtra bhI anAdi kahatA hai, Adhunika vaijJAnika bhI yahI kahate haiN| nAstika AtmA kA astitva hI svIkAra nahIM karate, lekina kauna kaha sakatA hai ki Age cala kara Adhunika vijJAna hI AtmA kA astitva sAvita nahIM karegA? aura Aja bhI AtmA pramANoM se siddha hai| bhagavAn ne Ajakala ke vijJAna se kisI bAta ko nahIM dekhA thaa| unhoMne apane paripUrNa jJAna meM dekha kara hI jIva aura ajIva ko anAdi kahA hai| yaha bhagavAn kA batalAyA huA bIjamaMtra hai| ____ aba roha anagAra pUchate haiM-bhagavAn! saMsAra aura siddhi-yaha do padArtha haiN| ina do se pahale kauna hai? pahale siddhi hai yA saMsAra? arthAt siddhi meM se saMsAra nikalA yA saMsAra meM se siddhi nikalI hai? yahAM yadi kahA jAya ki saMsAra pahale hai aura saMsAra se nikala kara (jIva) siddha hote haiM, to isakA artha yaha huA ki saMsAra pahale hai aura siddhi pIche hai| arthAt saMsAra pahale huA hai| gItA bhI kahatI hai ki isa azvattha rUpa saMsAra kA chedana karake jo nivRtta ho jAte haiM, ve cidAnanda rUpa hokara siddhikSetra meM Ananda kA upabhoga karate haiN| isa kathana se bhI yahI siddha hotA hai ki siddha saMsAra se nikala kara hue haiM, aura saMsAra pahale hai, siddhi bAda meM hai| lekina bhagavAn ne pharmAyA ki siddhi aura saMsAra dono hI zAzvata haiN| jaba se saMsAra hai, tabhI se siddhi hai, aura jaba se siddhi hai, tabhI se saMsAra hai| siddha hue haiM saMsAra se hI, lekina saMsAra kI Adi ho to siddhi kI bhI Adi ho| Aja kA dina vartamAna kahalAtA hai, gayA dina bhUtakAla kahalAtA hai aura AgAmI dina bhaviSya kAla kahalAtA hai| yadyapi gayA dina, Aja 150 zrI javAhara kiraNAvalI 900000000000 R REARSHAHARAS Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtakAla hai, magara vaha vartamAna meM hokara hI gayA hai| jaba pratyeka bhUtakAla, eka dina vartamAna thA, to bhUtakAla kI Adi honI caahie| agara bhUtakAla kI Adi nahIM hai to kyA yaha kahA jA sakatA hai ki bhUtakAla kabhI vartamAna rUpa meM AyA hI nahIM? vaha vartamAna hue binA hI sIdhA bhUtakAla ho gayA? lekina yaha sabhI ko mAlUma hai ki kala kA dina vartamAna meM thaa| isI prakAra varSa aura saikar3oM varSa vartamAna meM Akara ke hI bhUtakAla bane haiN| isI prakAra bhaviSya kAla meM se nikala kara kucha aMza vartamAna hotA jA rahA hai aura phira vaha varttamAna, bhUtakAla banatA jAtA hai, phira bhI bhaviSya kAla kA kahIM anta nahIM hai| vaha jyoM kA tyoM ananta hai| bhaviSya kI taraha bhUtakAla bhI ananta hai| bhUtakAla aura bhaviSyakAla-donoM barAbara kahe gaye haiN| jaise hAthIdAMta kI banI huI binA jor3a kI cUr3I kA madhya, jahAM uMgalI rakkho vahIM hai| isI prakAra agara vartamAna ko bhUta meM milA lo to bhUtakAla aura agara use bhaviSya meM milA lo to bhaviSyakAla bhale hI bar3ha jAe, anyathA bhUta aura bhaviSya donoM barAbara haiM aura donoM hI ananta haiN| isI prakAra siddhi aura saMsAra donoM hI sAtha haiM aura donoM hI anAdi haiN| kaI logoM ko yaha AzaMkA hai ki jaba saMsAra se hI nikalakara jIva siddha hote haiM to kabhI na kabhI saMsAra khAlI ho jaaygaa| isa bhaya ke kAraNa logoM ne yaha mAnyatA gar3ha lI hai ki mukta jIva eka niyata avadhi taka hI mokSa meM rahakara phira saMsAra meM lauTa AtA hai| magara yaha kathana jaina zAstroM ke atirikta gItA se bhI bAdhita hai| gItA meM kahA hai:yadgatvA na nivartante, taddhAma paramaM mm| arthAt-jahAM jAkara phira na loTanA par3e, vahI merA dhAma-mokSa hai| saMsAra ke khAlI ho jAne kI AzaMkA nirmUla hai| bhaviSyakAla, pratikSaNa, vartamAna hokara bhUtakAla meM milatA jAtA hai aura bhUtakAla phira kabhI bhaviSyakAla nahIM banatA, to kyA yaha bhaya hotA hai ki kabhI bhaviSyakAla kA anta ho jAyagA? 'nahIM!' 'kyoM? 'isalie ki bhaviSyakAla ananta hai|' isI prakAra saMsAra bhI ananta hai- saMsArI prANI bhI anantAnanta haiN| rupayoM kI thar3I jamAte jAo to kyA kabhI AkAza kA anta A jAyegA? rupayoM ne AkAza ko gherA avazya hai, magara AkAza ananta hai, ataeva usakA - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 151 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabhI anta nahIM A sakatA hai| isI prakAra jIva saMsAra se hI mukta hote haiM, magara ananta hone ke kAraNa saMsAra kabhI jIva-zUnya nahIM ho sktaa| yadyapi roha anagAra ne pahale bhavasiddhika aura abhavasiddhika kA prazna kiyA hai aura bAda meM siddhi tathA saMsAra kA tathApi pahale siddhi aura saMsAra saMbaMdhI praznottara kA vyAkhyAna kiyA gayA hai, jisase bhavasiddhika aura abhavasiddhika kA praznottara saralatA se samajhA jA ske| roha anagAra ne prazna kiyA-bhagavana! pahale bhavasiddhika haiM yA abhavasiddhika haiM? jisameM jo kArya karane kI kSamatA hai- yogyatA hai, vaha usa kArya ke lie bhavya kahalAtA hai| udAharaNArtha kuMbhAra miTTI se ghar3A banAtA hai, parantu jisa miTTI se ghaTa bana sakatA hai vahI miTTI ghaTa ke lie bhavya hai, aura jisameM ghaTa banane kI zakti nahIM hai, vaha ghaTa ke lie abhavya hai| kisa AdamI ko agni kI AvazyakatA hai| vaha socatA hai- lakar3I meM agni hai| magara koI lakar3I Aga ke lie bhavya hai, koI abhavya hai| arthAt jisa lakar3I ke ghisane se Aga utpanna hotI hai, vaha Aga ke lie bhavya hai, aura jise ghisane para bhI Aga nahIM utpanna hotI vaha lakar3I Aga ke lie abhavya hai| araNi kI lakar3I ghisane se agni utpanna hotI hai, vaha agni ke lihAja se bhavya hai| Ama Adi kI lakar3I isa dRSTi se abhavya hai| matalaba yaha hai ki jisa vastu meM jisa kArya kI siddhi kI kSamatA hai, vaha usa kArya ke lie bhavya hai| abhavya isase viparIta hai| yahAM siddhi kI dRSTi se bhavya-abhavya kA vicAra kiyA gayA hai| magara siddhi kA artha isa jagaha aNimA, mahimA, garimA, Adi ATha siddhiyAM nahIM samajhanA cAhie, kintu samasta parabhAvoM se atIta hokara, samasta upAdhiyoM se rahita hokara tathA vigatadeha hokara AtmA jo avasthA prApta karatA hai, vaha avasthAsiddhi kahalAtI hai| jisa avasthA meM AtmA ko punaH punaH janma-maraNa karanA par3atA hai, use asiddhi 'saMsAra' kahate haiN| roha ne bhagavAn se siddhi aura asiddhi ke saMbaMdha meM prazna kiyA- ina donoM meM se pahale kauna hai aura pIche kauna hai? isa prazna ke uttara meM bhagavAn pharmAte haiM- yahAM pahale pIche kA krama nahIM hai, donoM sAtha haiM, donoM zAzvata haiN| jaise zarIra meM mastaka aura paira meM se koI pahale-pIche nahIM sAtha hI bane haiM, usI prakAra siddhi aura sira para hai aura saMsAra nIce hai| isalie zarIra meM jaise 152 zrI javAhara kiraNAvalI - seeeeeeeeeee e ees 499609003883888 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMva aura sira sAtha bane haiM, ina donoM meM pahale-pIche kA bheda nahIM hai, isI prakAra zAzvata siddhi aura asiddhi meM bhI pahale-pIche kA bheda nahIM hai, jaise siddhi-asiddhi meM krama nahIM hai, usI prakAra siddhi ke yogya bhavya aura siddhi ke ayogya abhavyoM meM bhI krama nahIM hai| inameM bhI koI Age-pIche nahIM hai| aba roha anagAra prazna karate haiM-bhagavan! pahale siddhi hai yA asiddhi sAdhAraNa vicAra se aisA pratIta hotA hai ki siddha bhagavAn saMsAra se mukta hokara hI siddhi lAbha karate haiM, ataH pahale asiddha aura phira siddha hone cAhie; parantu vAstavika bAta yaha nahIM hai| samUhataH siddha aura asiddha donoM hI anAdi haiN| jaise yadyapi bhaviSyakAla, vartamAna hokara hI bhUtakAla hotA hai, isalie pahale vartamAna kAla aura pIche bhUtakAla honA cAhie, magara aisA nahIM hai| tInoM hI kAla pravAhaMta anAdi aura ananta haiN| vedAnta ne bhI, jahAM vaha niSpakSa hue haiM, saMsAra ko anAdi mAnA hai| gItA saMsAra rUpI azvattha vRkSa ko anAdi kahatI hai| loka-aloka, jIva-ajIva, siddhi-asiddhi, Adi Adi kA hAla bAla jIvoM ko pratyakSa se nahIM dikhAI detA, isalie roha anagAra aba eka aisA prazna karate haiM, jo sarvasAdhAraNa ke lie bhI pratyakSa hai aura jisake udAharaNa se uparyukta viSaya bhI samajhe jA sakate haiN| roha pUchate haiM bhagavan! pahale murgI hai aura phira aNDA hai yA pahale aNDA aura murgI hai? isa prazna ke uttara meM bhagavAn pharmAte haiM- he roha! bolate samaya to koI bhI krama banAyA jA sakatA hai, magara vastu meM krama nahIM hai| agara pahale aMDA mAnA jAya aura phira murgI mAnI jAya to maiM pUchatA hUM- murgI kahAM se AI? roha-bhagavan! murgI, aNDe se AI hai| bhagavAn he roha! aNDA kahAM se AyA? roha-bhagavan! aNDA murgI se AyA hai| bhagavAn- to roha! murgI aura aNDe meM Age yA pIche kise kahA jAya? vastutaH na koI pahale hai, na pIche hai| donoM meM Age-pIche kA krama nahIM hai| donoM pravAha se anAdi haiN| zAstrakAra kahate haiM ki murgI aura aNDe ke udAharaNa se zeSa loka-aloka Adi kA anAdi bhAva samajhA jA sakatA hai| yoM kAla kI apekSA dekhA jAya to murgI, aNDA nahIM hai aura aNDA, murgI nahIM hai| magara - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 153 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH murgI hI aNDA hai aura aMDA hI murgI hai| isI prakAra prAyaH anya viSayoM meM bhI yathAyogya ghaTA lenA cAhie / aba roha anagAra sAre loka kA hisAba bhagavAn se pUchate haiN| ve eka ko pramANa mAnakara, dUsare ko prameya banAte haiN| roha pUchate haiM- bhagavan ! pahale loka kA anta ( kinArA) hai, yA aloka kA anta? isake uttara meM bhagavAn ne kahA- he roha! ina donoM meM kisI prakAra kA krama nahIM hai / krama taba hotA, jaba do meM se eka pahale banA hotA aura dUsarA pIche banA hotA / yaha donoM hI zAzvata haiM, ataeva inameM krama nahIM hai| * loka ke sAta avakAzAntara mAne gaye haiN| ataeva roha pUchate haiMbhagavan! pahale lokAnta hai yA pahale sAtavAM avakAzAntara hai? yaha loka aura avakAzAntara kA prazna hai / isI prakAra sAta dhanavAta, sAta dhanodadhi aura sAta pRthvI saMbaMdhI prazna haiM / ina saba meM sampUrNa saMsAra kA samAveza ho jAtA hai / bhagavAn uttara dete haiM- he roha ! inameM Age pIche kA koI krama nahIM hai / yaha saba zAzvata bhAva haiM / isI prakAra sAtoM avakAzAntara, sAtoM tanuvAta, sAtoM ghanavAta, sAtoM ghanodadhi, sAtoM pRthvI, dvIpa, sAgara, varSakSetra, nArakI Adi jIva, astikAya, samaya, karma, lezyA, dRSTi, darzana, jJAna, saMjJA, zarIra, yoga, upayoga, dravyapradeza, paryAya tathA kAla ke praznottara samajha lene cAhie / arthAt ina saba ko lokAnta ke sAtha jor3a-jor3akara prazna karanA cAhie ki pahale lokAnta hai yA tanuvAta hai ? ityAdi / ina sabake uttara meM bhagavAn ne pharamAyA - yaha saba zAzvata bhAva haiN| inameM Age-pIche kA krama nahIM hai| ye prazna isa prakAra bhI kiye jA sakate haiM roha ne pUchA-bhagavan ! pahale dvIpa hai yA pahale sAgara hai? isake uttara meM bhI bhagavAn ne pharamAyA- he roha ! yaha donoM anAdi haiN| roha Age pUchate haiM-naraka ke bhItara narakA vAsa hai, so pahale naraka haiM yA narakAvAsa haiM? isakA uttara bhagavAn ne diyA- ye donoM zAzvata haiN| agara koI yaha pUche ki pahale nagara banA yA nagara ke gRha bane ? to kise pahale aura kise pIche batalAyA jA sakatA hai? isI sUtra meM se eka prazna kiyA gayA hai ki rAjagRha nagara kise kahA jAya? isakA uttara bhagavAn ne yaha diyA hai ki - jIva, ajIva, pRthvI, pAnI Adi saba milakara rAjagRha nagara kahalAte haiN| 154 zrI javAhara kiraNAvalI Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba roha pUchate haiM-bhagavan! pahale naraka ke jIva haiM, yA manuSya jIva haiM; yA tiryaMca haiM athavA deva haiM? isa viSaya meM vibhinna darzanakAra aneka kalpanAeM karate haiM, magara aMta meM sabhI ko anAdi para hI AnA par3atA hai| kaI kahate haiM- aMDe kA eka bhAga Upara gayA to UMcA loka ho gayA aura eka bhAga nIce gayA to usase nIcA loka ho gyaa| lekina unase jaba yaha pUchA jAtA hai ki aMDA kahAM se AyA? taba ve gar3abar3a meM par3a jAte haiM / ataeva kisI bhI gati ke jIvoM ko pahale yA pIche nahIM kaha skte| sabhI jIva anAdi haiN| agara naraka kI Adi khojane caleMge to samaya kI bhI Adi khojanI par3egIM, phira karma kI bhI Adi DhUMDhanI hogI ki pahale deva ke karma haiM, manuSya ke karma haiM, yA nArakI Adi ke karma haiM? lekina karma - sAmAnya anAdi haiM, isI prakAra yaha karma vizeSa bhI anAdi hai / karma binA lezyA ke nahIM hote| yoga aura kaSAya kA ekIbhAva lezyA kahalAtA hai / kaSAya ke sAtha jaba taka mana, vacana aura kAya ke yoga nahIM milate, taba taka vaha kaSAya hai, jaba yoga aura kaSAya mila jAte haiM, taba kaSAya hI lezyA kA rUpa dhAraNa kara letA hai| jaise-jaise lezyA kI zuddhi hotI jAtI hai, karma kI bhI nyUnatA hotI jAtI hai / roha anagAra phira pUchate haiM- bhagavan ! pahale dRSTi hai yA pahale lezyA hai ? bhagavAn ne pharamAyA - he roha ! yaha donoM bhI anAdi haiM, ataeva inameM pahale pIche kA krama nahIM hai| isase Age darzana aura jJAna saMbaMdhI prazna hai / vastu ke sAmAnya dharma ko jAnanA darzana hai aura vizeSa dharmoM kA bodha honA jJAna kahalAtA hai| roha ne pUchA- bhagavan ! pahale darzana hai yA jJAna hai ? bhagavAn ne uttara diyA- roha ! donoM bhAva anAdi haiN| isI prakAra lokAnta ke sAtha bhI inake praznottara samajhane caahieN| tadanantara saMjJA kA prazna hai| saMjJA, jJAna ko bhI kahate haiM, magara yahAM mohajanya tRSNA kA artha apekSita hai| jaise- dhana cAhanA dhanasaMjJA hai, strI kI cAha honA strIsaMjJA hai, AhAra kI tRSNA honA AhArasaMjJA hai / roha pUchate haiM- bhagavan! pahale zarIra hai yA saMjJA hai? bhagavAn pharamAte haiM- donoM hI anAdi haiN| isI prakAra yoga aura upayoga kA prazna hai| yoga pahale hai yA upayoga pahale hai, isa prazna ke uttara meM bhagavAna ne donoM ko anAdi batalAyA hai aura krama kA niSedha kiyA hai| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 155 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA upayoga mana, vacana aura kAya ke sahAre hotA hai| ataeva mana Adi yoga kahalAte haiM aura AtmA kA mUla svabhAva upayoga kahalAtA hai| roha prazna karate haiM- bhagavana ! abhimAna pahale hai yA yoga pahale hai ? bhagavAna uttara dete haiM- donoM hI anAdi haiN| ina sabako lokAnta ke sAtha milAkara tathA alokAnta ke sAtha milAkara prazna krnaa| yahAM pichalA - pichalA chor3ate jAnA aura Age-Age kA bolate jAnA cAhie / bhagavAn se apane praznoM kA uttara sunakara roha anagAra ne 'sevaM bhaMte!' kahA aura tapa-saMyama meM vicarane lage / I kAMca meM koI padArtha pUrNarUpeNa najara nahIM AtA / kevala padArtha kI parachAI bhara dikhAI detI hai / phira bhI phoTo khIMcane kA prayatna kyoM kiyA jAtA hai ? phoTo meM sthUla pratibimba hI AtA hai, padArtha ke guNa-doSa nahIM utrte| phira bhI phoTo utArane kA prayAsa karane kA prayojana yaha hai ki, isase prathama to kaimare kI zakti kA vikAsa hotA hai, dUsare jJAniyoM ke liye choTI vastu bhI bar3A kAma detI hai| jJAnI apUrNa aMza ko dekhakara bhI pUrNa kA patA lagA lete haiN| roha ne svayaM kaimarA banakara bhagavAna mahAvIra ke ananta jJAna kA phoTo utArane kA prayAsa kiyA hai| kaimare kA jitanA parimANa hotA hai, usI parimANa meM phoTo bhI bar3A yA choTA utaratA hai| lekina phoTo bhale hI choTA ho, usameM padArtha kI AkRti A jAtI hai aura usa phoTo se pUrNa mUla padArtha kA patA lagAyA jA sakatA hai| isI prakAra roha ke praznoM ke diye hue uttaroM vidita ho jAtA hai ki bhagavAna ananta jJAnI haiN| roha samajhate haiM ki bhagavAna kA ananta jJAna mujhameM nahIM A sakatA, parantu usa jJAna kA choTA sA phoTo bhI agara mana meM rahA to ananta jJAna Apa hI prakaTa ho jAegA / aba saMkSepa meM yaha bhI dekha lenA cAhie ki itane vistAra ke sAtha yaha praznottara kyoM kiye gaye haiM? isa saMbaMdha meM TIkAkAra kahate haiM- zUnyavAdI logoM kA kathana hai ki hameM saMsAra meM jo kucha bhI dikhalAI par3atA hai, vaha saba bhrAnti hai / vAstava meM vaha kucha bhI nahIM hai / na koI dikhAI dene vAlA hai, na dekhane vAlA hai, na dekhatA hai / kahIM kucha bhI nahIM hai| jaise svapna meM jo sRSTi dikhAI detI hai, yaha bhramamAtra hai, usI prakAra jAgRta avasthA kI sRSTi bhI bhramamAtra hai| zUnyavAdI isa prakAra saMsAra ko zUnyarUpa batalAte haiM, magara roha aura bhagavAn ke praznottaroM se yaha siddha ho jAtA hai ki jagat ko ekAntataH zUnyarUpa mAnanA mithyA hai| svapna meM bhI vahI vastu dikhAI detI hai jo vAstava 156 zrI javAhara kiraNAvalI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM hotI hai| cAhe vaha kisI bhI kAla meM, kisI bhI deza meM dekhI yA sunI ho, magara usake hue binA usakA svapna nahIM dikhtaa| aisI avasthA meM zUnyavAda siddha nahIM hotaa| kaI loga loka ko banAvaTI mAnate haiN| unake kathanAnusAra Izvara ne loka kA nirmANa kiyA hai| parantu vicAra karane se isa kathana kI nissAratA pratIta ho jAtI hai| apanI namratA aura Izvara kI mahattA pradarzita karane ke liye aisA kahanA dUsarI bAta hai| jaise koI vinIta putra Apa dhana kamAtA hai, magara use mAtA-pitA kA hI pratApa kahatA hai| jaise-yaha ApakI hI kamAI hai| Apake hI pratApa se isakI prApti huI hai| isI prakAra Izvara kI mahattA pradarzita karane ke lie hI agara use kartA kahA jAya to bAta dUsarI hai, lekina jaise kuMbhAra ghar3A banAtA hai, usI prakAra Izvara ko jagat kA kartA mAnanA upahAsyAspada hai| aisA mAnane se Izvara meM aneka doSa utpanna hote haiN| sAtha hI yaha bhI mAnanA par3atA hai ki pahale Izvara hai, phira saMsAra hai| hoziyAra kuMbhAra vahI mAnA jAtA hai, jisake banAye hue sabhI bartana sundara aura suDaula hoM, magara Izvara kI racanA aisI nahIM hai| koI manuSya badasUrata hai, koI lUlA hai, koI laMgar3A hai, koI bahirA hai, koI aMdhA hai, koI daridra hai, koI alpAyuSka hai| agara yaha kahA jAya ki jaisA jisakA karma thA, vaisA use phala mila gayA to ThIka nahIM, kyoMki pahale akelA Izvara hI thA, karma nahIM the| jaba jIvoM ke karma nahIM the, to kisakA phala unheM milA? ataeva yA to Izvara ko akuzala mAnanA par3egA yA saMsAra ko anAdi mAnanA pdd'egaa| sArAMza yaha hai ki zUnyavAda aura IzvarakartRtvavAda Adi kA nirAkaraNa karane ke lie roha ne bhagavAn se vistAra ke sAtha prazna pUche haiM ki ina praznottaroM ke dvArA yaha pramANita kiyA gayA hai ki bhautika evaM AdhyAtmika tattvoM kA saMyoga anAdikAlIna hai| saMsAra ke loga kahate haiM-'Apasa meM lar3AI, jhagar3A mata kro|' yaha 'Apasa' kyA hai? yaha pUchA jAya to uttara milegA-jinake sAtha vivAha Adi koI saMbaMdha huA hai, vaha 'Apasa' ke kahalAte haiN| magara jJAnI batalAte haiM ki he jIva! thor3I dera ke lie hI tU apanI kSudra buddhi ko tyAgakara vicaarkr| tUM anAdikAla se saMsAra meM hai| saba jIvoM ke sAtha terA kisI na kisI prakAra kA saMbaMdha ho cukA hai| phira unheM kyoM apanA saMbaMdhI nahIM smjhtaa| kAla kA vyavadhAna par3ane se hI kyA saMbaMdha chor3a baiThegA? - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 157 100000000000000mmmmmmmmmenseeneeeeeeeeeeeeeeeee Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3e parivAra vAlA kahatA hai agara mujhase saMbaMdha rakhanA ho to sabhI parivAravAloM se saMbaMdha rakhanA pdd'egaa| isI prakAra Izvara kahatA hai-agara mujhase saMbaMdha rakhanA hai to saMsAra ke sabhI jIvoM se sambandha rkkho| agara sabake sAtha saMbaMdha nahIM rakha sakate to phira mujhase bhI nAtA tor3anA pdd'egaa| isa prakAra Arya roha aura bhagavAn ke praznottaroM meM aneka rahasya chipe hue haiN| unhoMne lokAnta ke sAtha jJAna Adi kA prazna karake AtmA kA saba padArthoM ke sAtha saMbadha prakaTa kiyA hai| roha anagAra ke praznoM ke pazcAt gautama svAmI prazna pUchate haiN| 158 zrI javAhara kiraNAvalI Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra vyAkhyA bhAga - 6 bhagavatI sUtra vyAkhyAna 156 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka-sthiti prazna- bhaMte! tti bhagavaM ! goyame samaNaM jAva - evaM vayAsI kai vihANaM bhaMte! loyadvitI pannattA ? uttara- goyamA ! aTThavihA loyaTThito pannatA taMjahA - AgAsa paiTThie vAe, vAya paiTThie udahI, udahi paiTThiyA pur3havIJ puDhavi paiTTiyA tasA, thAvarA pANA / ajIvA, jIva paiTThiyA, jIvA kamma paiTThiyA, ajIvA jIva saMgahiyA / jIvA kamma saMgahiyA / prazna - se keNadveNa bhaMte! evaM vuccai aTTha vihA jAva - jIvA kamma saMgahiyA ? uttara - goyamA ! se jahA NAmae kei purise batthi mADovei, uppaM sitaM baMdhai; baMdhaitA majjheNaM gaMThiM baMdhai, baMdhaittA uvarillaM gaThi muyai, muittA, uvarillaM desaM vAmei, uvarillaM desaM vAmettA, uvarillaM desaM AuyAyassa pUrei, pUrittA, uppiM- sitaM baMdhai, baMdhittA majjhillaM gaThi muyai, muittA, se NUNaM goyamA ! se AuyAe tassa vAuyAyassa uppiM uvarimatale ciTThai ? "haMtA, ciTThai / ' se dveNaM jAva-jIvA kamma saMgahiyA / se jahA vA kei purise batthi mADovei, mADovettA kaDIe baMdhai, baMdhittA, atthAha- matAra maporasiyaMsi, udagaMsi ogAhejjA | se NUNaM goyamA ! se purise tassa AuyAyassa uvarimatale ciTThai ? haMtA, ciTThai | evaM vA aTTha vihA loyaTThiI paNNattA, jAva jIvA kamma saMgahiyA / saMskRta-chAyA prazna- 'bhagavan !' iti bhagavAn gautamaH ! zramaNaM yAvat-evam vAdIta kartividhA bhagavan! lokasthitiH prajJaptA?' bhagavatI sUtra vyAkhyAna 161 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-gautama! aSTavidhA lokasthitiH prjnyptaa| tadyathA-AkAza pratiSThito vAtaH, vAtapratiSThitaH udadhiH, udadhi pratiSThitA pRthivI, pRthivI pratiSThitAstrasAH sthAvarAH praannaaH| ajIvA jIva prtisstthitaaH| jIvAH karma prtisstthitaaH| ajIvA jIva saMgRhItAH jIvAHkarma sNgRhiitaaH| prazna-tat kenArthena bhagavan! evamucyate-aSTavidhA yAvat jIvAH karmasaMgRhItAH? uttara-gautama! tadyathA nAmakaH kazcitpuruSo bastimATopayati bastimATopya upari tad badhnati, baddhA madhye granthi badhnAti, baddhA uparitanAM granthiM muJcati, muktvA uparitanaM dezaM vamayati, uparitanaM dezaM vamayitvA uparitanaM dezaM apkAyena pUrayati, pUrayitvA, upari tad badhnAti, baddhA madhyamagranthiM, mu0cati, muktavA tad nUnaM gautama! sa apkAyaH vAyukAyasya upari uparimatale tiSThata? 'hanta, tisstthti| tat tenArthena yAvat jIvA karma sNgRhiitaaH| tad yathA vA kazcit puruSo bastimATopayati, ATopya kayyAM badhnAti baddhA asta dhA'tArA 'pauruSeye, udake anagAhayet, tad nUnaM gautama sa puruSa: tasya apkAyasya uparimatale tiSThati? 'hanta tiSThati, evaM vA aSTavidhA lokasthitiH prajJaptA, yAvat-jIvAH karmasaMgRhItAH zabdArtha prazna-he bhagavan! aisA kahakara, bhagavAn gautama ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se yAvat-isa prakAra kahA-he bhagavan! loka kI sthiti kitane prakAra kI kahI hai? uttara- he gautama! loka kI sthiti ATha prakAra kI kahI hai| vaha isa prakAra-vAyu AkAza ke AdhAra para TikA hai| udadhi vAyu ke AdhAra para hai| pRthvI udadhi ke AdhAra para hai| trasa aura sthAvara jIva pRthvI ke sahAre haiN| ajIva jIva ke AdhAra para Tike haiN| jIva karma ke sahAre haiN| ajIvoM ko jIvoM ne saMgraha kara rakkhA hai aura jIvoM ko karmoM ne saMgraha kara rakhA hai| prazna-he bhagavana! isa prakAra kahane kA kyA hetu hai ki loka kI sthiti ATha prakAra kI hai? aura yAvat-jIvoM ko karmoM ne saMgraha kara rakkhA hai? uttara-he gautama! jaise koI puruSa camar3e kI masaka ko vAya se phulaave| phira usa masaka kA mukha bAMdha de| masaka ke bIca ke bhAga meM gAMTha baaNdhe| phira musaka kA muMha khola de aura usake bhItara kI havA nikAla de| phira 162 zrI javAhara kiraNAvalI Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa masaka ke Upara ke (khAlI) bhAga meM pAnI bhre| phira masaka kA muMha baMda kara de| phira usa masaka kI bIca kI gAMTha khola de| to he gautama! vaha bharA huA pAnI usa havA ke Upara hI Upara ke bhAga meM rahegA? 'hAM, rhegaa| isalie maiM kahatA hUM ki yAvat 'karmoM ne jIvoM kA saMgraha kara rakkhA hai| athavA he gautama! koI puruSa camar3e kI usa masaka ko havA se phulAkara apanI kamara para bAMdha le| phira vaha puruSa athAha, dustara aura puruSA bhara se jyAdA (jisameM puruSa mastaka taka DUba jAya, usase bhI adhika) pAnI meM praveza kre| to he gautama ! vaha puruSa pAnI ke UparI sataha para hI rahegA? 'hAM, rhegaa| isa prakAra loka kI sthiti ATha prakAra kI kahI hai, yAvat-karmoM ne jIvoM ko saMgrahIta kara rakkhA hai| vyAkhyAna aba roha anagAra ke praznoM se saMbaMdha rakhane vAlA prazna gautama svAmI pUchate haiN| gautama svAmI kahate haiM- bhagavan! roha ne loka, aloka Adi ke saMbadha meM prazna kiye aura Apane uttara diye| parantu loka-sthiti kitane prakAra kI hai? isa prazna kA bhagavAna ne uttara diyA-he gautama! ATha prakAra kI hai| gautama svAmI phira pUchate haiM-bhagavana! ATha prakAra kI kaise hai? / isa viSaya meM bhagavAna ne jo nirUpaNa kiyA hai, use jAnane se pahale saMsAra kA raMga samajha lene kI AvazyakatA hai| gautama svAmI ne, jisa pRthvI para hama loga Thahare hue haiM, usake viSaya meM yaha prazna kiyA hai| isa pRthvI ke nIce sAta pRthviyAM aura haiM magara jisa pRthvI para hama loga sthita haiM, vaha kisa AdhAra para ThaharI hai, yahI gautama svAmI kA prazna hai| ___ isa viSaya meM anya matAvalambI jo kucha kahate haiM vaha gautama svAmI ko ThIka ThIka nahIM jaMcA, isI kAraNa unhoMne yaha prazna kiyA hai| kucha logoM kA kahanA hai ki yaha pRthvI zeSanAga para ThaharI hai| agara yaha kathana mAna liyA jAya to prazna hotA hai ki zeSanAga kisa AdhAra para ThaharA hai? agara zeSanAga ko kacchapa ke sahAre aura kacchapa (kacchave) ko jala para Azrita kahA jAya to bhI prazna samApta nahIM hotaa| Akhira jala kisa para ThaharA hai, yaha prazna khar3A hI rahatA hai| isake atirikta jisa zeSanAga ke phana - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 163 220299999RSEE Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para pRthvI ThaharI hai, vaha kabhI to thakatA hI hogA! agara vaha zeSanAga hajAra phana vAlA hai, isa kAraNa sampUrNa pRthvI kA bhAra sahana kara letA hai to dikhAI dene vAle zeSanAgoM para sera do sera vajana to ThaharanA hI caahie| jaba una para itanA bhI vajana nahIM ThaharatA to yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki eka zeSanAga para itanI vizAla pRthvI, sadA ke lie ThaharI huI hai| ___ agara pRthvI ko gAya ke sIMga para ThaharI mAneM taba bhI yahI prazna upasthita hotA hai| Akhira gAya kisa AdhAra para ThaharI hai? isake sivA jaba eka gAya apane sIMga para sArI pRthvI kA bojha lAde hue hai to phira pRthvI ke Upara dikhalAI dene vAlI gAyoM ke sIMga para mana AdhA mana vajana bhI kyoM nahIM ThaharatA? jaba gAya ke sIMga para itanA bhI vajana nahIM ThaharatA to yaha kaise mAna liyA jAya ki kisI gAya ke sIMga para yaha sampUrNa pRthvI ThaharI huI hai| yadi yaha kahA jAya ki yaha kathana AlaMkArika hai| pRthvI ko sahArA dene vAlI zakti to aura koI hai| to yaha batalAnA cAhie ki vaha zakti kauna-sI hai? zeSa kA artha kaI loga 'bAkI bacA karate haiM aura kahate haiM ki pRthvI satya kI zakti para ThaharI hai| isa prakAra koI-koI zeSanAga para, koI kachuye para koI gAya ke sIMga para aura koI satya para pRthvI kA ThaharanA mAnate haiN| parantu ina mAnyatAoM meM se kisI se bhI AdhAra kA prazna hala nahIM hotaa| taba gautama svAmI ke prazna ke uttara meM, bhagavAn kahate haiM-he gautama! maiM ATha prakAra kI lokasthiti batalAtA huuN| isa pRthvI ke nIce, saba se pahale AkAza hai| vaha AkAza kisa para ThaharA hai, yaha prazna nahIM ho sakatA, kyoMki AkAza sva-pratiSTha hai-vaha apane Apa para hI ThaharA rahatA hai| usake lie anya AdhAra kI AvazyakatA nahIM hotii| AkAza para vAyu hai| vAyu ke do bheda haiM-ghanavAyu aura tnuvaayu| yoM jaina zAstroM meM vAyu ke sAta lAkha bheda batalAye gaye haiM, aura vijJAna bhI vAyu ke bahutere bheda svIkAra karatA hai, magara yahAM sirpha do bheda hI kiye gaye haiM, kyoMki yahAM unhIM kI upayogitA hai| AkAza ke pazcAt tanuvAta hai aura tanuvAta ke pazcAt ghanavAta hai| tanuvAta kA matalaba hai-patalI hvaa| halkI cIja bhArI cIja ko dhAraNa kara letI hai ataH tanuvAta para ghanavAta arthAt moTI havA hai| ghanavAta para ghanodadhi arthAt jamA huA moTA pAnI hai| usa pAnI para yaha pRthvI ThaharI huI hai| pRthvI ke sahAre trasa aura sthAvara jIva rahe hue haiN| 164 zrI javAhara kiraNAvalI. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba yaha kahA jA sakatA hai ki ajIva pRthvIrUpa yaha AkAra kaise banA hai? ajIva ko kauna dhAraNa karatA hai? isakA uttara yaha hai ki pRthvIkAya ke bhI jIva haiM aura jIva para ajIva pratiSThita hai| jIva sUkSma hai aura ajIva sthUla hai| lekina sUkSma para sthUla rahatA hai, yaha bAta pratyakSasiddha hai| jo bhI vizeSa zakti hai, vaha sUkSma meM pAI jAtI hai| isIlie zAstrakAra kahate haiM ki ajIva, jIva para pratiSThita hai| jIva karma -pratiSThita haiM arthAt karma para avalaMbita hai| ajIva ko jIva ne saMgraha kiyA hai aura jIva ko karma ne saMgraha kiyA hai| bhagavAn ne yaha ATha bAteM batalAI haiN| gautama svAmI kahate haiM-prabho! ApakA kathana satya hai, magara isake lie koI udAharaNa bhI batAie, jisase sAdhAraNa ziSyoM kA bhI upakAra ho! AkAza para vAyu aura vAyu para pAnI ThaharA hai, yaha bAta Apa pratyakSa dekhate haiM, parantu aisA koI udAharaNa bhI batalAie, jisase yaha kathana sahaja hI samajha meM A jaay| bhagavAna pharmAte haiM-kalpanA karo, koI puruSArtha meM nipuNa aura buddhimAna puruSa hAtha meM camar3e kI mazaka lie hue haiN| usa mazaka meM vaha vAyu bhare aura mazaka kA muMha bAMdha de| phira bIca meM eka rassI bAMdha kara mazaka kI havA ko do vibhAgoM meM bAMTa de| tadantara mazaka kA muMha khola kara, eka hisse kI havA bAhara nikAla de aura usa khAlI hisse meM pAnI bhara de aura mazaka kA muMha baMda karake, phira bIcakI rassI bhI khola de| aisA karane para eka hI mazaka ke Adhe bhAga meM havA hogI aura Adhe bhAga meM pAnI hogaa| he gautama! vaha mazaka kA pAnI mazaka meM bharI huI havA para ThaharegA yA nahIM? avazya tthhregaa| havA sUkSma hai aura pAnI usase sthUla hai| phira bhI havA ke AdhAra para pAnI rahegA yA nahIM? gautama ne kahA-hAM, bhagavan! rahegA! isa nyAya se merI pahale kahI huI bAta sahaja hI samajhI jA sakatI hai ki havA para pAnI rahatA hai| aba bhagavAn eka dRSTAMta aura dete haiM-he gautama ! eka catura AdamI nadI pAra karanA cAhatA hai, parantu vaha tairanA nahIM jAnatA-ataeva usane eka mazaka lI, usameM havA bharI aura usakA muMha bAMdha diyaa| tadantara vaha mazaka usane kamara para yA peTa para majabUta bAMdhalI aura phira vaha athAha jala meM gira pdd'aa| aba he gautama, vaha puruSa usa mazaka para rahegA yA mazaka usa para rahegI? gautama svAmI kahate haiM-vaha puruSa mazaka para rhegaa| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 165 Doornameness Domes Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he gautama! vAyu sUkSma hai| phira bhI vAyu manuSya kA bhAra vahana karatI hai| jaise isameM saMdeha ko avakAza nahIM, usI prakAra gautama ATha prakAra kI loka-sthiti meM bhI saMdeha karane kA koI kAraNa nahIM hai| vastu kA samIcIna jJAna nizcaya aura vyavahAra-donoM dRSTiyoM se hotA hai| nizcaya dRSTi meM sUkSma se sUkSma bAta kA bhI patA lagAyA jAtA hai| nizcaya dRSTi se caudahaveM guNasthAna vAle ayoga kevalI bhI saMsArI hI kahalAte haiM, kyoMki unameM saMsAra kA kucha aMza aba bhI zeSa hai| jaba vyavahAra dRSTi se kAma liyA jAtA hai to sthUla bAta ko dekhakara sUkSma ko gauNa kara diyA jAtA hai| udAharaNArtha- kisI bagIce meM Ama ke vRkSa adhika hai aura dUsare prakAra ke kama haiM, to anya vRkSoM ke hote hue bhI vyavahAra dRSTi se vaha bagIcA Ama kA hI kahalAtA hai, kyoMki usameM AmravRkSoM kI adhikatA hai| yahAM ghanodadhi para pRthvI ke Thaharane kI jo bAta kahI hai, vaha isI pRthvI kI apekSA se hai| usa pRthvI para rahane vAle trasa aura sthAvara jIvoM para vyAkhyAna bhI prAyaH apekSA se hai, kyoMki sAta lokoM ko hI pRthvI kahate haiM,magara sumeruparvata para aura AkAza para bhI prANI rahate haiN| ataH pRthvI para trasa-sthAvara jIva rahate haiM, isa kathana kA artha yaha nahIM samajhanA cAhiye ki pRthvI ke atirikta aura kahIM ve nahIM rhte| aba yaha bhI dekhanA hai ki ajIva, jIva ke AdhAra para hai, yA jIva, ajIva ke AdhAra para hai? jar3a ko cetana ne AdhAra diyA hai yA cetana ko jar3a ne AdhAra diyA hai? isa saMbaMdha meM zAstrakAra kahate haiM,-'ajIvA jiivpitttthiyaa|' zarIra ajIva pudgala kA saMgraha hai, lekina isakA adhikArI jIva hai| manuSya ne makAna banAyA hai| vaha cAhe to use girA bhI sakatA hai| isI prakAra pahAr3a, zarIra kA DhAMcA, kAna, nAka Adi saba jIva ke banAye hue haiN| yadyapi kaI loga ina sabakA kartA Izvara batalAte haiM, magara isameM satyatA nahIM hai| yaha bAta pahale spaSTa kI jA cukI hai aura yahAM use doharAne kI AvazyakatA nahIM hai| vAstava meM AtmA svayaM hI kartA hai| AtmA anAdi hai aura usakI zakti aparimita hai| vaha aparimita zakti karma-saMyoga se dabI huI hai, isaliye AtmA ko usakA jJAna nahIM hai| AtmA apanI zakti ko jAna le to vaha pUrNa hai| AtmA bAhara kI ora dekhane kA abhyAsI ho rahA hai| vaha apanI ora nahIM dekhtaa| isake liye eka udAharaNa lIjiye: eka sAhUkAra ke lar3ake ke saMrakSaka mara gye| vaha lar3akA aiza ArAma meM aura guMDoM kI sohabata meM par3akara apanA dhana khone lgaa| usakA pitA 166 zrI javAhara kiraNAvalI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhUkAra bahuta hoziyAra thaa| usane kucha dhana Upara rakhA thA aura kucha jamIna meM gAr3a diyA thaa| dhana isa caturAI se gAr3A gayA thA ki jAnakAra ko hI mila sakatA thaa| usa gar3e hue dhana kA hAla eka svAmIbhakta munIma ke sivA aura kisI ko mAlUma nahIM thaa| munIma ne usa lar3ake se kahA-'yA to tuma apanI akla se calo yA merI akla se calo; magara guNDoM ke izAroM para mata naaco| dhana ko vRthA mata gNvaao|' munIma kI bAta lar3ake ne nahIM maanii| munIma kAma chor3a ke calA gyaa| dhIre dhIre sAhUkAra kA lar3akA jamIna-jAyadAda saba kucha becakara bhikhArI bana gyaa| vaha mAMga mAMga kara khAne lgaa| mAMgane para koI de detA to prasanna hotA, na detA to usake duHkha kA ThikAnA na rhtaa| isI prakAra dina bItate gye| ___ eka bAra mAMgate-khAte vaha apane munIma kI dukAna para calA gyaa| lar3ake ne munIma ko to nahIM pahacAnA, parantu munIma ne use pahacAna liyaa| munIma ne usase pUchA-kaho, yaha kyA hAla hai? lar3ake ne kahA-hAla jo kucha hai, so dIkha rahA hai| Tukar3A ho to khAne ko diijie| taba munIma ne kahA-tumhAre ghara ke Tukar3e hI mere yahAM hai| maiM ApakA vahI munIma huuN| Apane mujhe pahacAnA nhiiN| __munIma ko pahacAna kara lar3akA rone lgaa| munIma kI AMkhoM meM bhI AMsU chalaka aaye| munIma ne use sAntvanA dete hue kahA-ro mata mere beTe ! bAhara kA dhana gayA, parantu bhItara kI zakti abhI vidyamAna hai| munIma lar3ake ko lekara usake ghara AyA aura gar3A huA nidhAna khajAnA batalAkara usakA kAma banA diyaa| lar3akA bolA-munImajI, maiM bhikhArI bana cukA thaa| Apane yaha nidhAna batalAkara kitanA anugraha kiyA hai, kaha nahIM sktaa| taba munIma jI bole-bhaiyA, tumhArI cIja tumheM batalA dI, isameM merA kyA anugraha hai? mitroM! tumhAre bhItara IzvarIya tatva bhare hue haiM, lekina inheM bhUlakara tuma saMsAra ke bhikhArI bane hue ho| bhagavAna kahate haiM-gautama! zakti jIva meM hI hai| jIva ne hI ajIva ko pakar3a rakhA hai| saMsAra meM jitane padArtha haiM, saba pratyakSa yA parokSa rUpa se jIva dvArA bane hue haiN| jIva ne hI pRthvI rUpa AkAra banA rakkhA hai| pAnI (zarIra) bhI jIva ne hI banAyA hai| agni, pavana, ciUMTI, hAthI, rAjA, raMka, nArakI deva Adi saba rUpa jIva ne hI dhAraNa kara rakkhe haiN| kisI kI tAkata nahIM ki vaha jIva ko pkdd'e| jIva ne hI saba ko pakar3a rakkhA hai| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 167 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta to kahatA hI hai, magara zrutiyAM bhI yahI bAta kahatI haiM / eka jagaha kahA hai - yaha AtmA pRthvI ke bhItara rahatA huA bhI pRthvI se alaga hai - rahA yaha pRthvI meM hai, magara pRthvI nahIM hai| jaise deha aura dehI alaga hai, usI prakAra pRthvI aura pRthvI meM rahane vAlA jIva alaga hai| AtmA pRthvI ko jAnatA hai, magara pRthvI AtmA ko nahIM jAnatI / AtmA ne pRthvI kA zarIra dhAraNa kara rakkhA hai| jaina zAstra 'pRthvIkAyika jIva kahatA hai| pRthvIkAyika kA artha-pRthvI jisakA zarIra hai, aisA jIva / bRhadAraNyaka meM kahA hai-pRthvI AtmA kA zarIra hai| AtmA pRthvI meM rahatA huA use prerita karatA hai / 'yazcAyamasyAM pRthvIvyAM tejAmaya'mRtapuruSA' ityaadi| ( paMcamabrAham ) jaina zAstrAnusAra pRthvIkAya ke jIvoM meM kAya kA yoga hai yA nahIM? avazya hai| pRthvIkAya kA jIva vyaMjana bhI karatA hai, magara bArIka hone se dIkha nahIM par3atA / hai / bRhadAraNyaka meM kahA hai- vaha AtmA antaryAmI hai aura amRta pRthvI ke samAna pAnI ke saMbaMdha meM bhI yahI bAta hai / pAnI bhI AtmA kAhI khela hai| AtmA ne hI paramANuoM ko pakar3a kara pAnI banAyA hai| AtmA pAnI meM hai, magara pAnI se alaga hai| pAnI ko vaha jAnatA hai, para pAnI use nahIM jAnatA / vaha pAnI meM rahatA huA, pAnI meM preraNA utpanna karatA hai| vaha aMtaryAmI hai aura amRta hai / isI prakAra vAyu, agni, mana Adi ke lie bhI zruti hai / tAtparya yaha hai ki ajIva ko pakar3ane vAlA jIva hai| ajIva Apa hI samudita nahIM huA hai, ise samudita karane vAlA jIva hai| Apa jarA AMkha khola kara dekhie / soie mata, jAgie / "thAne chA AI anAdi kI nIMda, jarA Tuka jovo to sahI / " jovo to sahI cetanajI jovo to sahI "jarA jJAnAdi jala chAMTa gagana paTa dhovo to sahI" jJAnI puruSa apane aura parAye AtmA kA abheda karake kahate haiM- jAgo ! anAdi kAla kI nIMda bhaMga karake jarA dekho ki sAmane kyA hai ? moha rUpI anAdi kAlIna nidrA kA parityAga karo / Apa socate hoMge - hama kaise jAgeM? hameM kauna-sI nIMda satA rahI hai? magara nahIM, yaha nIMda aisI hai ki kaThinAI se pahacAnI jAtI hai / yaha ajJAna 168 zrI javAhara kiraNAvalI Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI niMdrA hai| ajJAna kyA hai? hai kucha aura, samajhanA kucha aura hI, yahI ajJAna hai| isI ajJAna ke kAraNa AtmA duHkhI ho rahI hai| ajJAna chor3akara dekho ki hama mUche maror3a kara calate haiM, kamara meM bala DAla kara calate haiM, parantu calate kisa para haiM? agara pRthvI ne Apako Azraya na diyA hotA to ApakI akar3a kahAM taka nibhatI? samAcAra patroM meM Apa par3hate haiM ki amuka jagaha bhUkampa huA, jamIna phaTa gaI, phira bhI Apa meM aMhakAra ghusA huA hai| anyAnya dezoM kI bhAMti Apako bhUkampa kA adhika bhaya nahIM hai, tathApi isa bAta ko to samajhanA hI cAhie ki Apako Azraya dene vAlI pRthvI kyA hai? isa viSaya meM jaina siddhAMta ne khUba vyAkhyA kI hai| jaina siddhAMta meM pRthvIkAya ke jIvoM kA bhI khUba varNana kiyA gayA hai| unakA zarIra, avagAhanA, saMhanana, saMsthAna Adi sabhI kucha batalAyA gayA hai| pRthvIkAya ke jIva kI avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga barAbara hai| aisI avagAhana vAle choTe-choTe aneka jIva mile hue haiM, isI kAraNa himAlaya aura sumeru jaise bar3e-bar3e parvata haiN| sAmAnyadRSTi se meru kA vicAra karate haiM to meru eka hI kahA jAtA hai, parantu usameM rahe hue pRthvIkAya ke jIva asaMkhya haiM aura ve sabhI merU haiN| eka ghara meM rahane vAle bacce, bUr3he, kutte, billI, cUhe Adi sabhI usa ghara ko apanA-apanA batalAte haiN| isI prakAra aneka jIva milakara unake zarIra rUpa meM yaha pRthvI banI hai| magara Apa sthUla ko pakar3a kara sUkSma ko bhUla rahe haiN| yahI ApakI bhUla hai| tAtparya yaha ki Apa abhimAna karate haiM, magara yaha nahIM dekhate ki abhimAna karane yogya kauna-sI bAta Apa meM hai| agara yaha pRthvI ke jIva bikhara jAveM to kaisI bIte, kaisA hAlAta ho jAe? samaSTi se hI yaha saMsAra hai| agara saba jIva bikhara jAeM to uthala puthala ho jaae| Apako yaha dekhanA cAhie ki Apa jo kAma karate haiM, vaha milane ke haiM yA bikharane ke haiM? kRSaka khetI karate haiM, taba anna niSpanna hotA hai| ve pRthvI kI sahAyatA se hI anna utpanna karake usakA saMgraha karate haiN| aisA na kareM to saMsAra meM hAhAkara maca jaay| saMgraha hI AdhAra haiN| isalie Apa aisA koI kAma na kareM, jisase Apa meM phUTa paidA ho| prANa aura zarIra kA viyoga mata kro| inakA viyoga na karanA hI dayA hai| magara kaThinAI to yaha hai ki Apa jIvoM ko bhaMga-khaMDita karane me laga rahe haiN| Apa socate hoMge ki saMsAra meM rahate hue aisA kisa prakAra kiyA jA sakatA hai? lekina agara Apa jor3ane kA kAma nahIM kara sakate aura tor3ane-phor3ane bhagavatI sUtra vyAkhyAna 166 3888888888888888888888888888888888888888 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se sarvathA nahIM baca sakate, to bhI kama se kama mana meM jor3ane kI bhAvanA to kro| dhyAna meM itanI bAta to rakkho ki mujha meM bikherane aura jor3ane kI donoM zaktiyAM vidyamAna haiN| Apa yaha to dekhate haiM ki hiMsA, jhUTha ke binA kAma nahIM cala sakatA, lekina yaha kyoM nahIM dekhate ki hama hiMsA se jIvita haiM yA ahiMsA se jIvita haiM? ApakI mAtAne Apa kA pAlana hiMsA kI bhAvanA se kiyA hai yA ahiMsA kI bhAvanA se? jagat kA vyavahAra satya se calatA hai yA asatya se? Apako bhUkha lagI ho, phira bhI Apa kaheM ki mujhe bhUkha nahIM hai to kaba taka kAma calegA? vAstava meM saba kAma satya se hI cala rahe haiM, magara Apane asatya kA Azraya lekara apanI bhAvanA nirbala banA lI hai| __matalaba yaha hai ki hameM saba prakAra ke bhramoM kA parityAga kara ke paramArtha tatva kA vicAra karanA caahie| satya kA anveSaNa karane vAlA hI kalyANa kA bhAgI hotA hai| __mUla bAta yaha thI ki ajIva, jIva para pratiSThita hai jaise pAnI Adheya aura pAtra AdhAra hai, binA AdhAra ke Adheya nahIM raha sakatA, isI prakAra saMsAra jisa AkAra meM dRSTigocara hotA hai, usa AkAra kA mUlAdhAra jIva hai| arthAta ajIva jIva kI sattA meM hai| ... pudgala zabda kA artha hI milanA aura bikharanA hai| pudgala meM sthAyitva nahIM hai| pudgala meM utkRSTa sthiratA sattara (70) kor3Akor3I sAgaropama taka kI hai, magara yaha bhI jIva kI zakti se hI hai| jIva padagala ko itane samaya taka ThaharA rakha sakatA hai| AtmA sahita mAnava zarIra sau varSa taka bhI TikA rahatA hai, parantu AtmavihIna zarIra kitane dina taka Thahara sakatA hai ? zarIra to vahI hai, magara use TikA kara rakhane vAlA calA gyaa| isI kAraNa aba vaha nahIM Tika sktaa| 0 prazna hotA hai agara jIva hI ajIva ko TikAe rakhatA hai to jIva zarIra ko sau varSa taka hI kyoM TikAkara rakhatA hai? adhika kyoM nahIM TikAtA ! kadAcit yaha kahA jAya ki jIva kI icchA sau varSa se adhika Tikane kI nahIM hai, magara maranA kauna cAhatA hai? sau varSa kA vRddha bhI yuvA puruSa kI bhAMti dIrdha jIvana kI AkAMkSA rakhatA hai| aisI sthiti meM prazna kA ThIka samAdhAna . isa prazna kA uttara yaha hai ki mRtyu bhI eka prakAra se, cAhane se hotI hai| cAha do prakAra kI hai-eka dikhAvaTI evaM banAvaTI aura dUsarI cAha asalI evaM sccii| saccI cAha mastiSka meM utpanna hotI hai aura bAhara pUrI hotI hai| 170 zrI javAhara kiraNAvalI Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makAna eka dina kisI kI icchA zakti meM AyA aura tabhI bnaa| vaha icchAzakti agara nirbala hotI to makAna na bntaa| lekina makAna viSayaka icchAzakti prabala thI, isase makAna bana gyaa| isI prakAra jIva kI icchAzakti usake jIvana aura maraNa kA kAraNa hotI hai| magara baccoM ke khela kI-sI icchA zakti se kAma nahIM calatA, icchAzakti meM pragAr3hatA honI caahie| prakaTa meM dekhA jAtA hai ki maraNAsanna manuSya kA jIva jaba nahIM nikalane lagatA hai-aTaka jAtA hai, to use loga pUchate haiM, Apa kyA cAhate haiM ? usake kucha kahane para jaba use saMtoSa dilA diyA jAtA hai ki vaha kAma ho jAyagA, taba vaha prANa chor3a detA hai| isa prakAra jIva ne hI zarIra TikA rakkhA hai, isI kAraNa bhagavAn kahate haiM-'ajIvA, jIva sNtthiyaa| arthAt ajIva jIva para Azrita hai| aura jIvA kammasaMThiyA' arthAt jIva karma para Azrita hai| yahAM taka chaha prakAra kI sthiti kA varNana kiyA gayA hai| sAtaveM bola kA Azaya yaha hai ki cetana padArtha, jar3a ko grahaNa karake unheM saMgraha karatA hai| yahAM cetana meM AtmA kA aura jar3a meM mana Adi paudgalika vastuoM kA grahaNa hotA hai| isase spaSTa hai ki AtmA ne mana Adi samasta vastuoM ko apanI suvidhA ke lie saMgrahIta kara rakkhA hai / aura ve saba usI AtmA ke sevaka haiN| AtmA bhinna padArtha hai aura mana Adi bhinna haiN| mana AtmA kA sAdhana hai, AtmA mana kA svAmI hai| isalie mana kI apekSA AtmA mahAn hai| zarIra ke saba avayava vAstava meM jar3a haiM-paudgalika haiN| netra dekhate haiM, magara dekhane kI zakti vAstava meM netra kI nahIM hai| AtmA kI zakti ke srota vibhinna indriyoM ko prApta hote haiM aura tabhI vaha apanA-apanA kAma karatI hai| isalie vAstavika dRSTA AtmA hai, jo netroM ko sAdhana banAkara dekhatA hai| dRSTi kama ho jAne para ainaka lagAyA jAtA hai, magara ainaka dRSTA nahIM hai, usI prakAra netra bhI dRSTA nahIM haiN| dRSTA AtmA hai| isI prakAra mana dRSTA nahIM, vaha bhI sAdhana mAtra hai| netra, kAna, nAka, tvacA Adi kI taraha mana ko bhI AtmA kA sAdhana hI samajhanA caahie| Aja loga gaharAI meM nahIM ghusate isa kAraNa unheM asala tatva kA patA nahI cltaa| 'jina khojA tina pAiyA, gahare pAnI paitthi|' bAhara se bhItarI tatva kaise dikhAI de sakatA hai? koI pUche, dRSTA bar3A hai yA dRzya? saMsAra ke sAre padArtha dRzya haiM aura AtmA dRSTA hai| aba ina donoM meM bar3A kauna hai? isa prazna ke uttara meM yaha prazna karanA hI ucita hogA ki jauharI bar3A hai yA hIrA? haMDiyA bar3I hai yA usakI - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 171 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parIkSA karane vAlA? saba samajhadAra yahI svIkAra kareMge ki dRzya kI apekSA dRSTA bar3A hai| magara Aja hama isase viparIta hotA dekhate haiN| Aja loga vyavahAra meM dRSTA ko choTA aura dRzya ko bar3A mAna baiThe haiN| unheM dRSTA kI koI cintA nahIM, cintA hai kevala dRzya kii| Atmatatva kA dhyAna bhUla kara loga jar3a padArthoM ke lie hI vyAkula ho rahe haiN| isakA kAraNa ajJAna hai| ajJAna ke kAraNa logoM ne asalI tatva ko bisAra diyA hai aura dRzya para apane Apako nyauchAvara kara rahe haiN| mana, bhASA, indriyAM tathA anya padArtha dRzya haiM, aura AtmA ina saba kA dRSTA hai| zarIra bhI AtmA kA sAdhana aura dRzya hai| yahI kAraNa hai ki zarIra kA nAza hone para bhI jJAnIjana duHkha kA anubhava nahIM krte| isake viruddha AtmA ke pratikUla AtmA ko karmabaMdhana meM DAlane vAlA koI bhI kArya unheM sahana nahIM hotaa| ajJAnI zarIra ko hI saba kucha samajhatA hai aura jJAnI ke lie AtmA sarvasva hai| Apa kaha sakate haiM ki zarIra kI cintA kyoM na kI jAya? kyA hama pazu haiM? jo zarIra kI yA anya padArthoM kI cintA na kareM? hama manuSya, pazuoM kI taraha nahIM rahanA caahte| hamAre ghara-dvAra haiM, strI, bAla-bacce haiN| ina saba kI cintA chur3avA kara hameM pazutA kI ora le jAnA kyA ucita hai ? magara isa prakAra kI AzaMkA nirmUla hai| agara pazutA kI ora le jAne kI icchA hotI to upadeza dene kI kyA AvazyakatA thii| balki hama to pAzavika jIvana se manuSya ko UMcA uThAnA cAhate haiN| manuSya ko pazutA se bacAkara, saccA manuSya banAkara devatva kI ora le jAne ke uddezya se hI jJAnI upadeza dete haiN| manuSya aise-aise kAma karatA hai, jinheM karane meM pazu bhI lajjita hotA hai| unhIM kAryoM se dUra rakhane ke lie yaha upadeza diyA jAtA hai ki tuma vaise kArya mata karo, jisase tumhArA astitva pazuoM se bhI nimna koTi kA bana jAya / jJAnI puruSa kuTumbapAlana kA niSedha nahIM karate, magara usase bhI mahAn aura pavitra uddezya kI ora iMgita karate haiM aura kuTumba ke saMbaMdha meM manuSya ne jo kSudra kalpanA banA lI hai, saMkIrNa sImA nirdhArita kara rakhI hai, use vizAla-vizAlatara banAne ke lie prerita karate haiN| __manuSya meM buddhi avazya hai, kintu vaha dRSTA ko bhUlakara bhramavaza dRzya ko hI saba kucha mAna baiThA hai| apane dRSTApana ko bhUla kara dRzya ke lie hI parezAna rahatA hai| vaha apanI gurutA to visara gayA hai aura tuccha vastuoM ko apane se adhika mUlyavAna mAna rahA hai| eka kArIgara ne putalI bnaaii| putalI 172 zrI javAhara kiraNAvalI Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jamIna para gira kara phUTa gii| aba agara kArIgara usake lie rotA-bilakhatA hai, to putalI bar3I kahalAI yA kArIgara bar3A kahalAyA? 'putalI!' manuSya ajJAna ke kAraNa rotA hai| vaha vastusthiti ko nahIM pahacAnatA, isI se rotA hai| jarA-jarA sI bAtoM ke lie ronA, ajJAnapUrNa hai aura pazu se bhI nikRSTa hone kA pramANa hai| vAstava meM paudgalika padArthoM ke phera meM par3a jAne ke kAraNa hI manuSya vAstavikatA se bahuta dUra jA par3A hai| ajJAna ke hI kAraNa manuSya, manuSya ke lie itanA bhayaMkara ho par3A hai, jitanA sAMpa bhI nahIM hotaa| sAMpa ke kATane se thor3e hI manuSya marate haiN| magara manuSya ke kATane se prati varSa lAkhoM manuSya marate haiN| yaha vizAlakAya topeM, mazInaganeM aura vAyuyAna Adi vinAza ke dUta, kyA manuSya ne manuSya ke zikAra karane ke lie hI nahIM banAye haiM? ina saba kA kAraNa kyA hai? yahI ki manuSya vAstavikatA bhUla gayA hai aura bhautika padArthoM, kI ora hI usakA pUrA lakSya AkarSita ho gayA hai| zAstrakAra kahate haiM- saMgrAhaka hone ke kAraNa AtmA bar3A hai| saMgraha kiye hue padArtha jar3a haiN| isI se ve AtmA ke mukAbale-tulanA meM tuccha haiN| ina tuccha vastuoM ke lie ArtadhyAna karanA buddhimattA kA lakSaNa nhiiN| bhaktoM meM bhI yadyapi AratI hotI hai, kintu vaha sAMsArika padArthoM ke lie nahIM hai| usake hRdaya maMdira meM jaba kAma, krodha Adi balavAn cora ghusane lagate haiM aura unheM rokane meM asamartha ho jAtA hai, taba bhakta meM AratI utpanna hotI hai / aura vaha apane svAmI ko dInatApUrvaka pukArane lagatA hai| usa samaya, paisA, makAna, dukAna yahAM taka ki zarIra naSTa hone para bhI use duHkha nahIM hotaa| kyoMki vaha Atmatatva ko jAnatA hai aura use sadaiva usI kI cintA lagI rahatI hai| Atmatatva ke samakSa saMsAra kA sampUrNa vaibhava usake lie tinake ke samAna hai| jaise bAjIgara nakalI bAga lagAkara use ur3A dete haiM, rupaye banAkara unheM lopa detA hai, kintu ina cIjoM ke lie vaha rotA nahIM hai, kyoMki vaha unakI vAstavikatA ko bhalI-bhAMti jAnatA hai ki yaha kaise banI? aura inakA mUlya kyA hai? isI prakAra agara saba loga AtmA evaM zarIra Adi padArtha ke sambandha ko aura usake mahatva ko bhalIbhAMti jAna leM to phira rone-bilakhane kA koI kAraNa hI na rahe! agara koI citrakAra bhinna bhinna prakAra ke raMga dikhalAkara kisI sAdharaNa manuSya ko yaha samajhAne kA prayatna kare ki ina raMgoM meM hAthI, ghor3e Adi ke citra samAye hue haiM to sAdhAraNa manuSya kI buddhi meM yaha bAta kadApi - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 173 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM A sktii| kintu vaha citrakAra apanI tUlikA se jaba usI raMga kI lakIreM dIvAla para banA detA hai, taba unheM dekhakara eka baccA bhI batalA detA hai ki yaha amuka jIva kA citra hai, jaise raMga meM citra banAne kI zakti vidyamAna hai, kintu dIvAla para citra banAne se pahale loga use kama hI samajha pAte haiM, usI prakAra zAstrIya jJAna meM bahuta bar3e-bar3e marma chipe hue haiM, kintu jaba taka koI vaisA citra janasAdhAraNa ke sAmane prastuta nahIM kiyA jAtA, taba taka usakA mahatva unakI samajha meM nahIM aataa| vAstava meM jJAna bhI raMga kI bhAMti hai| isI kAraNa bhagavAna ne jagaha-jagaha udAharaNa dekara tatvajJAna karAyA hai| jIva, ajIva kA saMgrAhaka hai arthAt ajIva ko jIva ne pakar3a rakkhA hai, yaha AThaveM prakAra kI lokasthiti hai| bhagavAn kahate haiM ajIva jiivsNghiyaa| jIva ne ajIvoM kA saMgraha kara rakkhA hai| ajIva meM jIva ko pakar3ane kI tAkata nahIM hai| yaha zakti jIva meM hI hai ki vaha ajIva ko isa rUpa meM lAyA hai| ajIva saMgraha-rUpa hai aura jIva ina saba kA saMgrAhaka hai| yaha kitane Azcarya kI bAta hai ki AtmA saMgrAhaka hai, magara apane ajJAna ke kAraNa vaha apane kiye saMgraha kA gulAma bana rahA hai! tuma saMgraha ke adhIna ho rahe ho kintu jJAnI kahate haiM ki tuma rupaye ke nahIM ho, jarbadastI rupaye ke bana rahe ho| tuma jarbadastI usake banate jA rahe ho| magara vaha tumhArI ijjata nahIM krtaa| Apa rupaye ko apanA mAnate haiM, phira use rakhane ke lie tijorI kI AvazyakatA par3atI hai| isIlie na ki vaha bhAga jAyagA? Apa ko rupaye kI ora se nirantara bhaya lagA rahatA hai, phira bhI Apa se lobha aura tRSNA nahIM chUTate! Apa kaha sakate haiM ki kyA hama loga rupayA-paisA rakhanA chor3a deM? apane pAsa kI sampatti dUsaroM ko luTA deM? isakA uttara yaha hai ki hama Apase yahI kahate haiM ki Apa paise ke mata bano, kintu yaha soco ki maiMne isakA saMgraha kiyA hai, isane mujhe saMgrahIta nahIM kiyA hai| aisA samajhane se buddhi acchI rhegii| buddhi acchI rahegI to saMgRhIta paise kA viniyoga bhI acchA hogaa| udAharaNArtha-Apako eka rupayA milaa| agara Apa yaha jAnate haiM ki isa rupaye kA saMgraha maiMne kiyA hai aura isase kaI logoM kA poSaNa ho sakatA hai| to Apa usa rupaye kA viniyoga logoM kA pAlana karane meM kreNge| agara Apane aisA kiyA to rupaye kA sad-viniyoga khlaayaa| lekina agara Apane vaha 174 zrI javAhara kiraNAvalI 2002000000000 3 rAvalA 865 885338 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rupayA aise kAma meM kharca na karake kisI vezyA ko de diyA to usakA viniyoga ThIka nahIM huaa| agara Apa samajha jAeMge ki rupayA saMgraha hai aura maiM usakA saMgrAhaka hUM to Apa usakA durupayoga nahIM karege aura usake guma jAne para zoka bhI nahIM kreNge| Apa samajheMge ki paisA kamAnA bar3I bAta nahIM hai, bar3I bAta usa kA upayoga karanA hai / yahAM eka prazna ho sakatA hai ki agara jIva, jar3a-pudgaloM kA saMgrahakarttA hai, to siddha jIva pudgaloM kA saMgraha kyoM nahIM karate? agara niraMjana, nirAkAra siddha jIva pudgaloM kA saMgraha nahIM karate to siddhAMtataH yaha bAta kaise kahI jA sakatI hai ki jar3a ko jIva ne saMgraha kara rakkhA hai? isa prazna ke uttara meM zAstra kahatA hai : jIvA kammasaMgahiyA / ajIva ko pakar3ane kI Adata AtmA kI asalI nahIM hai, varan jIva meM eka vikArI Adata paidA ho gaI hai| isI vikArI Adata yA vaibhAvika avasthA ke kAraNa jIva jar3a kA saMgraha karatA hai| AtmA ke isa vibhAva ko koI-koI triguNAtmika prakRti kahate haiM aura jaina dharma use karttA kA ATha karma kahatA hai| ina ATha karmoM kI vikArI Adata ke vaza hokara hI jIva ajIva ko pakar3atA hai| karma kA artha hai- jo kiyA jAya, 'kriyate iti karma / ' karma bhI jIva ke kiye hue haiN| karma ke hone se hI jIva ajIva kA saMgraha karatA hai| karma na ho to vaha ajIva kA saMgraha na kre| siddha jIva isI kAraNa ajIva kA saMgraha nahIM karate / yaha ATha prakAra kI lokasthiti batalAI gaI / isameM do bAtoM para vicAra karane kI AvazyakatA hai| prazna yaha hai ki isa viSaya meM chaha bAteM kahane se hI kAma cala sakatA thA phira ATha bAteM kahane kA kyA prayojana hai ? chaha bAtoM se kAma cala jAne para bhI ATha bAteM kahI haiM, isase zAstra meM doSa huA yA nahIM ? zAstra meM 'ajIvA jIva paiTTiyA aura ajIvA jIva saMgahiyA' yaha do bAteM kahIM haiM, parantu ina donoM ke artha meM to koI maulika antara nahIM dikhAI detaa| isI prakAra 'jIvA kamma paiTThiyA' aura 'jIvA kammasaMgahiyA' ina donoM meM bhI koI khAsa antara najara nahIM AtA / isakA uttara yaha hai ki pahale vAle meM AdhAra Adheya saMbaMdha ko batalAyA gayA hai aura agale meM saMgrAhaya - saMgrAhakabhAva pradarzita kiyA gayA hai| ataH donoM vAkya alaga-alaga artha batalAte haiN| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 175 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya bhUmi para baiThA hai, yahAM bhUmi AdhAra hai aura manuSya Adheya hai| isI prakAra jo saMgraha karatA hai vaha saMgrAhaka kahalAtA hai, aura jisakA saMgraha kiyA jAtA hai, vaha vastu saMgrAhaya kahalAtI hai| . agara tela meM mAlapuA chor3A jAya to vahAM AdhAra AdheyamAna aura saMgrAhya saMgrAhaka bhAva-donoM hoNge| tela AdhAra aura mAlapuA Adheya hai aura tela saMgrAhya evaM mAlapuA usakA saMgrAhaka hai| sAra yaha hai ki saMsAra kI sthiti kisa prakAra hai? isa prakAra kA uttara zAstra meM isa prakAra diyA gayA hai ki jIva meM aura ajIva meM-jo ki saMsAra rUpa haiM AdhAra-Adheya bhAva aura saMgrAhya-saMgrAhaka bhAva vidyamAna hai| isI se saMsAra kI sthiti hai| magara jaba taka jIva karmayukta hai, tabhI taka vaha aisA karatA hai, karma se mukta hone para aisA nahIM kregaa| karmayukta hone ke kAraNa jIva, ajIvoM ko bhinna-bhinna rUpa pradAna karatA hai| manuSya dUdha pItA hai| peTa dUdha kA AdhAra banA aura dUdha Adheya huaa| parantu yadi peTa kI agni bujha gaI ho to kyA hogA? arthAt saMgrAhya-saMgrAhaka bhAva nahIM rhegaa| kyoMki dUdha hajama hI nahIM hogaa| jaTharAgni dUdha ke khala bhAga aura rasabhAga ko alaga karatI hai, isI se nAka, kAna, AMkha Adi ke rUpa meM vaha pariNata hotA hai| yaha saMgrAhya-saMgrAhaka bhAva kI zakti hai| 20908088888888888 8 888888888888888eges 176 zrI javAhara kiraNAvalI Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva -pudgala sambandha prazna-asthi NaM bhaMte! jIvA ya poggalA ya aNNamaNNabaddhA, aNNamaNNapuTThA, aNNamaNNaogAr3hA, aNNamaNNasiNehapaDibaddhA, aNNamaNNa DittAe ciTThati? uttara-haMtA, atthi| prazna-se keNaDheNaM maMte! jAva ciTuMti? uttara-goyamA! se jahA nAmae harade siyA, puNNe, puNNa ppamANe, bolaTTamANe, bosaTThamANe, sama bhara dhaDattAe citttthaa| ahe NaM keI purise taMsi haradasi egaM mahaM nAvaM sayAsavaM, sayachidaM ogaahejjaa| se NUNaM goyamA! sA NAvA tehiM AsavadArehiM ApUramANI ApUramANI puNNA, puNNappamANA, bolaTTamANA, bosaTTamANa, samabhara dhaDattAe ciTThai? haMtA, citttthi|' se teNaTeNaM goyamA! atthi NaM jIvA ya jaav-citttthti| saMskRta-chAyA prazna-asti bhagavan! jIvAzca pudgalAzca anyonyabaddhA;, anyonyaspRSThAH, anyonyAvagAr3hAH, anyonya snehapratibaddhAH, anyonya ghaTatayA tiSThati? uttara-gautama! hanta, asti| prazna-tat kenArthena bhagavana! yAvat tiSThati? uttara-gautama! yathAnAma ko hadaH syAt pUrNapramANaH, vyapa loTayan , vikasan , samabhara ghaTatayA tisstthti| atha kazcit puruSastasmin hade ekAM mahatI nAvaM zatAsavAM zatacachidrAM, avagAhayet , tad nUnaM gautama! sA noH taiH AsravadvAreH ApUryamANI ApUryamANI, pUrNA, pUrNapramANA, vyapaloTyantI, vikasantI samabhara ghaTatayA tiSThati ? / / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 177 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanta, tisstthti| tat tenArthena gautama? asti jIvAzca yAvat-tiSThanti / mUlArthaprazna-bhagavan! jIva aura pudgala paraspara saMbaddha haiM? paraspara khUba saMbaddha hai? paraspara meM eka dUsare meM mile hue haiM? paraspara sneha-cikanAI se pratibaddha haiM? aura paraspara ghaTTita hokara rahe hue haiN| uttara-he gautama-hAM hai| prazna-bhagavan! aisA kahane kA kyA kAraNa hai? ki yAvat-jIva aura pudgala isa prakAra rahe hue haiM? uttara-he gautama! jaise koI eka tAlAba hai vaha pAnI se bharA huA hai, pAnI se chalAchala bharA huA hai, pAnI se chalaka rahA hai, pAnI se bar3ha rahA hai aura vaha pAnI bhare ghar3e ke samAna hai| usa tAlAba meM koI puruSa bar3I, sau choTe chedoM vAlI, nAva ko DAla de| he gautama! vaha nAva chedoM se bharatI-khUba bharatI huI, chala kI huI, pAnI se bar3ha jAyagI? aura vaha bhare ghar3e ke samAna hogI? 'hAM hogii|' isalie he gautama! maiM kahatA hUM yAvat jIva pudgala paraspara ghaTTita hokara rahe hue haiN| vyAkhyAna gautama svAmI pUchate haiM-prabho! jIva ziva-svarUpa hai, paramAtmA hai aura pudgala jar3a evaM mUrta haiN| to bhI kyA jIva aura pudgala paraspara saMbaddha haiM? bahuta saMbaddha hai? eka dUsare se mile hue haiM? cikanAI ke kAraNa paraspara pratibaddha haiM? kyA ve paraspara mile hue haiM? __ jaise kAjala kI koTharI meM jAne para kAjala kI rekha lagatI hI hai, usI prakAra jahAM jIva haiN| vahAM pudgala bhI haiM aura jahAM pudgala haiM vahAM jIva bhI haiN| jIva aura pudgaloM kI ekatra sthiti hone se donoM kA ekatra avagAha hotA hai| avagAha hone se ve spRSTa hote haiM aura spRSTa hone se baddha hote haiN| __ prazna hotA hai agara ekatra avagAha hone se jIva aura pudgala paraspara spRSTa aura baddha hote haiM to kyA siddhoM ke kSetra meM pudgala nahIM hote? agara hote haiM to siddhoM ke sAtha pudagaloM kA baMdha kyoM nahIM hotA? isake uttara meM zAstrakAra kahate haiM ki-saMsAra ke jIvoM meM cikAsa hai, ataeva unake sAtha pudgaloM kA baMdha hotA hai, siddha jIvoM meM cikAsa na hone ke kAraNa unake sAtha pudgaloM kA baMdha nahIM hotaa| 178 zrI javAhara kiraNAvalI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cikAsa kaisI hai? yaha spaSTa karane ke lie TIkAkAra kahate haiM: snehAbhyaktazarIrasya reNunA zliSyate ythaa| gAtraM rAgadveSa klinnasya, karmabandho bhavatyevam / / arthAt-jaise koI puruSa zarIra meM tela cupar3a kara AMdhI meM baiTha jAya to usakA zarIra reta se bhara jAtA hai, isI prakAra jo jIva rAga-dveSa se bharA hai, use karmabaMdha hotA hai| jaise tela lage zarIra para raja lagakara vaha mailarUpa ho jAtI hai, isI prakAra jIva meM rAga-dveSa rUpI cikanAI hai aura karmaraja sarvatra bharI huI hai hI; isI se vaha jIva ke sAtha cipaka jAtI hai| siddhoM ke rAga-dveSa kI cikanAI nahIM hai, ataeva karmaraja unheM nahI lgtii| isase spaSTa ho jAtA hai ki AtmA aura paramAtmA meM koI maulika antara nahIM hai| antara sirpha rAga-dveSa kI snigdhatA kA hai| yahI snigdhatA karmabaMdha kA kAraNa hai| jaba viziSTa sAdhanA se AtmA kI rAga-dveSa-snigdhatA miTa jAtI hai, taba AtmA hI paramAtmA bana jAtA hai| rAga-dveSa ke miTAne kA upAya kyA hai? upAya koI kaThina nahIM hai| saMsArI jIva kisI vastu ko pAkara harSa se unmatta ho jAtA hai, kisI ko pAkara viSAda ke gahare sAgara meM gote khAne lagatA hai, kisI bAta se apamAna aura kisI se sammAna kI kalpanA karatA hai| agara, yaha svabhAva chUTa jAya aura samabhAva meM sthita rahane kA abhyAsa kiyA jAya to rAga-dveSa kA anta A sakatA hai| gautama svAmI ne yaha prazna isalie kiyA hai ki kaI darzanoM vAle yaha mAnate haiM ki karma, jIva ke sAtha baMdhe hue nahIM hai, Upara Upara se lage haiM, ekameka nahIM ho rahe haiN| unakA yaha bhI kahanA hai ki agara jIva aura karma ekameka ho jAeM to jIva kA jIvatva hI miTa jaae| isa mata para prakAza DalavAne ke nimitta hI gautama svAmI ne prazna kiyA hai ki-bhagavana! jIva aura karma Upara-Upara se hI mile haiM yA andara se bhI mile haiM? isake atirikta gautama svAmI ke prazna kA eka uddezya yaha bhI hai ki jIva amUrta aura cetanAmaya haiM tathA karma mUrta evaM jar3a hai| ina do virodhI svabhAvoM ke hote hue bhI donoM kisa prakAra eka-dUsare se saMbaddha hote haiM? bhagavAn ne jo uttara diyA hai, usakA Azaya yaha hai ki jIva aura karma Upara-Upara se nahIM mile haiM, kintu dUdha aura pAnI kI taraha mile hue haiM athavA jaise dUdha meM ghI sarvatra hai, usI prakAra jIva meM karma bhI sarvatra lage hue - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 176 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| yaha bAta dUsarI hai ki marmasthAna para coTa pahuMcane ke kAraNa jIva, zarIra kA tyAga kara deM, magara isakA artha yaha nahIM samajhanA cAhie ki jIva sirpha marmasthAna meM hI hai| vAstava meM sampUrNa zarIra meM AtmA rahatA hai| aba gautama svAmI prazna karate haiM- bhagavan ! isa prakAra prarUpaNa karane kA kyA kAraNa hai? tarka karane kA sabhI ko adhikAra hai| tarka karane se vastutatva spaSTa ho jAtA hai| magara tarka meM bhI viveka aura zraddhA kA sammizraNa honA Avazyaka hai| zAstra meM sthAna-sthAna para kahA hai ki amuka vyakti ne prazna kiyA, tarka kiyA aura phira zraddhA kii| jaba taka tarka na kiyA jAya, gAr3hI zraddhA nahIM hotI, magara ekAnta zraddhAhIna kA tarka use kisI nizcaya para nahIM pahuMcane detA / gautama svAmI ke tarka ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM- he gautama! eka tAlAba pAnI se labAlaba bharA hai| usameM pAnI para pAnI bharA hai| usa tAlAba meM kisI puruSa ne naukA ddaalii| naukA calI / gautama, yaha batalAo ki agara naukA meM saikar3oM choTe bar3e chidra hoM to usameM pAnI bharegA yA nahIM? gautama bole- bharegA / bhagavAn ne kahA- vaha naukA pAnI se pUrI bhara gaI aura DUbakara tAlAba ke tala bhAga meM baiTha gii| aba naukA kahAM hai aura pAnI kahAM? yaha bhinnatA dekhane meM A sakatI hai? 'nhiiN|' kyoMki vaha naukA aura pAnI Apasa meM mila gaye haiN| jahAM jala hai vahAM naukA hai, jahAM naukA hai vahAM jala hai / isI prakAra saMsAra rUpI hRda meM pudgala rUpI pAnI bharA hai| yaha pudgala rUpI pAnI sampUrNa loka meM sarvatra bharA huA hai| saMsAra rUpI tAlAba ke pudgala rUpI jala meM, jIva rUpI naukA hai| naukA kA dharma pAnI para tairanA hai, parantu jisa naukA meM cheda hai, vaha udAharaNa meM kahI huI naukA ke samAna pAnI meM DUba jAtI hai| isa jIva rUpI naukA meM chidra haiN| una chidroM ke dvArA pudgala rUpI pAnI Aye binA kaise ruka sakatA hai? jIva meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga hI Asrava haiM / inhI se karma - pudgala Ate rahate haiN| jaise makAna meM daravAjA, tAlAba meM nAlA aura naukA meM chidra hote haiM, usI prakAra Asrava jIva meM pudgala Ane ke chidra haiN| unheM samuccaya rUpa se Asrava kahate haiN| 180 zrI javAhara kiraNAvalI Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha jIvoM ko karma-baMdha na hone kA yahI kAraNa hai ki una meM karma Ane ke chidra nahIM haiN| siddhoM ke zarIra hI nahIM hai| zarIra karma se hotA hai aura siddhoM meM karma nahIM hai, ataeva zarIra bhI nahIM hai| prazna hotA hai-saMsArI jIvoM meM Asrava rUpI chidra hone ke kAraNa karmoM kA nirantara Agamana hotA rahatA hai| aisI sthiti meM kisI bhI jIva ko mukti kaise prApta ho sakatI hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki-chidroM ko agara baMda kara diyA jAya to karma-jala kA AnA rUka jAtA hai| nAva meM cheda na hogA to pAnI cAhe jitanA UMcA ho, nAva meM nahIM ghusegaa| nAva pAnI ke Upara hI tairatI rhegii| isI prakAra Asrava rUpI chidra baMda kara dene se jIva meM karmoM kA Agamana ruka jAtA hai| Asrava-chidra rokane kA upAya yaha hai ki hiMsA ko ahiMsA se, jhUTha ko satya se, corI ko asteya se, maithuna ko brahmacarya se, parigraha ko AkiMcinya se, krodha ko kSamA se, mAna ko namratA se, mAyA ko saralatA se, aura lobha ko saMtoSa se roko| isI prakAra karma-jala Ane ke samasta mArgoM ko roka do| aThAraha pApoM ko roka dene para aura jIva meM pahale kA jo karma rUpI jala ghusA huA hai, use bAhara nikAla dene para AtmA niraMjana, nirAkAra, nirlepa ho jaaygaa| anubhava karake dekho to isa kathana kI satyatA meM tanika bhI saMdeha kA avakAza nahIM rhegaa| - jJAnI kahate haiM, agara itanA tumase nahIM ho sakatA ho to prAthamika dazA meM eka bAta kA sahArA le lo| vaha yaha hai: to sumarana bina yA kaliyuga meM, avara nahIM AdhAro maiM bArI jAUM to sumarana para, dina dina prema bdhaaro||pdm|| saba kA nicor3a yaha hai ki aura kucha bhI na bana par3e to paramAtmA kA smaraNa karate rho| smaraNa aisI sarala rIti se bhI ho sakatA hai ki na mAlA japanI par3e na muMha hI hilAnA pdd'e| "zvAsa usAsa vilAsa bhajana ko, dRr3ha vizvAsa pakar3a re !" aisA hone para saMsAra ke anyAnya kAmoM se zarIra ko phursata na milI to bhI kAma bana jaaygaa| saMsAra ke kAmoM ke sAtha bhagavad bhajana bhI calatA rhegaa| isa prakAra se bhajana karate rahoge to krodha, moha Adi saba daba jaaeNge| rAgAdi ko jItane kA dUsarA prAthamika upAya yaha hai ki dveSa kA badalA dveSa se nahIM denA caahie| rAjanaitika meM bhI dveSa kA badalA prema se dene - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 181 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA pariNAma acchA huA hai| isake kaI udAharaNa maujUda haiN| aparAdha kA badalA hiMsA ke rUpa meM dene kA pariNAma yaha hotA hai ki hiMsA karate-karate niraparAdhI kI hiMsA hone lagatI hai| zikAra khelane vAle kahate haiM-agara hama zikAra nahIM kheleMge to hama meM vIratA nahIM rhegii| lekina aisI vIratA vIratA nahIM, krUratA hai| isalie Asrava kI cAla chor3a kara saMvara kI cAla clo| aparAdha kA badalA prema se do tAki sva-para kA kalyANa ho| 182 zrI javAhara kiraNAvalI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ snehakAya mUlapAThaprazna-atthi NaM bhaMte! sayA samiyaM suhame siNehakAye pavaDai! uttara-haMtA, atthi| prazna-se bhaMte! kiM uDheM pavaDai, ahe pavaDai, tirie pavaDai? uttara-goyamA! uDr3he vi pavaDai, ahe vi pavaDai, tirie vi pavaDai? prazna-jahA se bAyare AuyAe annamaNNasamAutte ciraM pi, dIhakAlaM ciTThai tahA NaM se vi? uttara-No iNadve? se NaM khippAmeva viddhaMsaM aagcchi| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti| saMskRta-chAyA prazna-asti bhagavan! sadA samita sUkSmaH snekAya prptti| uttara-hanta, asti| prazna-tad bhagavan! kim UrdhvaM prapatati, adhaH prapatati, tiryak prptti| uttara-gautama! Urdhvamapi prapatati, adho'pi prapatati, tiryagapi prptti| prazna-yathA sa bAdaro'pkAyaH anyonyasamAyuktazciram api, dIrdhakAlaM tiSThati tathA so'pi? uttara-nAyamarthaH samarthaH tat kSiprameva vidhvsmaagcchti| tadevaM bhagavan! iti| mUlArthaprazna- bhagavan! sUkSma snehakAya (eka prakAra kA jala) parimita par3atA uttara-he gautama! hAM par3atA hai| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 183 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna- bhagavan! vaha Upara par3atA hai, nIce par3atA hai, yA tirachA par3atA hai! uttara - he gautama! vaha Upara bhI par3atA hai, nIce bhI par3atA hai aura tirachA bhI par3atA hai / prazna- bhagavana! vaha sUkSma jalakAya sthUla jalakAya kI bhAMti paraspara samAyukta hokara, bahuta samaya taka rahatA hai? uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| vaha sUkSma jalakAya zIghra hI naSTa ho jAtA hai / bhagavan! yaha isI prakAra hai, aisA kaha kara gautama svAmI vicarate haiM / vyAkhyAna zrI gautama svAmI ne prazna kiyA- bhagavan ! kyA yaha satya hai ki sUkSma snehakAya- apkAya - nirantara par3atA rahatA hai? isa ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM- he gautama! hAM, sadA par3atA rahatA hai / yaha pramANayukta hI par3atA hai, bAdara apkAya kI taraha aparimita nahIM par3atA / jaise bAdara apkAya kahIM par3atA hai, kahIM nahIM par3atA, isI prakAra sUkSma snehakAya bhI kahIM par3atA hai, kahIM nahIM par3atA- aisA nhiiN| sUkSma snehakAya sadA par3atA rahatA hai isake lie Rtu, kAla, dina, rAta Adi kI maryAdA nahIM hai / yaha dina meM bhI giratA hai aura rAta meM bhI giratA hai / pUrvAcAryoM kA kathana ki sUkSma snehakAya dina ke pahale pahara meM aura rAtri ke pahale pahara meM giratA hai| jAr3e kA kAla snigdhakAla hai aura grISmakAla rUkSakAla hai / ataH sUkSma snehakAya (apkAya) jAr3e aura varSA ke dinoM meM pahara bhara tathA garmI ke dinoM meM AdhA pahara par3atA hai| isa sUkSma snehakAya se bacAne ke lie lepa lage hue pAtra Adi ko bAhara nahIM rakhanA caahie| sAmAyika meM baiThe hue loga isI kAraNa, khulI jagaha meM, rAtri ko ughAr3e sira nahIM rhte| sUkSma snehakAya ke saMsarga se bacane ke lie hI sAdhuoM ko rAtri ke samaya Upara se khulI jagaha meM rahane kA niSedha kiyA gayA hai| dina ko sUrya ke tApa se pudgala bIca meM hI naSTa ho jAte haiM, ise roka nahIM sakate haiN| sAdhu ko Azraya meM rahanA caahie| Azraya cAhe vRkSa kA hI kyoM na ho? aba gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan sUkSma snehakAya Urdhva loka meM giratA hai, adholoka meM giratA hai yA ticheM loka meM giratA hai ? isakA uttara bhagavAn ne pharamAyA- he gautama! tInoM hI lokoM meM par3atA hai| 184 zrI javAhara kiraNAvalI Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAM UMce loka kA abhiprAya vaitADhyaparvata Adi hai, adholoka kA artha nIce ke grAma Adi aura tircha loka kA artha to tirkhA loka hai hii| ___ gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! jisa prakAra bAdara apkAya bUMda-bUMda saMgraha hokara tAlAba Adi meM bharatA hai, kyA usI prakAra sUkSma snehakAya bhI saMgraha hotA hai! isa kA uttara bhagavAn ne diyA he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| arthAt aisI bAta nahIM hai| gautama svAmI pUchate haiM kyoM bhagavan! aisA kyoM nahIM hotA? bhagavan pharmAte haiM-gautama, sUkSma snehakAya jyoM hI par3atA hai ki usI samaya sUkha jAtA hai| zIghra hI usakA vidhvaMsa ho jAtA hai| gautama svAmI ne 'sevaM bhaMte! sevaM bhate!' khaa| arthAt he prabho! ApakA kathana satya hai tathya hai| prathama zataka chaTThA uddezaka pUrNa - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 185 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka ke jIvoM ke prazna prathama zataka saptama uddezaka viSaya-praveza bhagavatI sUtra ke prathama zataka kA chaThA uddezaka samApta huaa| aba sAtavAM AraMbha hotA hai| chaThe uddezaka kI samApti aura sAtaveM ke prAraMbha kA pArasparika saMbaMdha batalAte hue TIkAkAra kahate haiM ki chaThe uddezaka ke anta meM sUkSma apkAya kA zIghra naSTa honA kahA hai| nAza kA ulTA utpAda hai| ataH sAtaveM uddezaka meM utpAda kI bAta kahate haiM athavA chaThe uddezaka meM lokasthiti kA nirUpaNa kiyA thA aura isa sAtaveM uddezaka meM bhI vahI bAta batalAI jAtI hai athavA zataka ke prArambha meM jo saMgraha gAthA kahI thI, usameM sAtaveM uddezaka meM naraka kA varNana karane kI pratijJA kI gaI thI, ataH yahAM naraka kA varNana kiyA jAtA hai| mUlapAThaprazna-neraie NaM bhaMte! neraiesu uvavajjamANe kiM dezeNaM-desaM uvavajjai, deseNaM savvaM uvavajjai. savveNaM-dezaM uvavajjai savveNaM savvaM uvavajjai? uttara-goyamA! no dezeNaM desaM uvavajjai, no deseNaM savvaM uvavajjai, no savveNaM desaM uvavajjai, savveNaM savvaM uvavajjai; jahA neraie, evaM jaav-vemaannie| .. prazna-neraiyA NaM bhaMte! neraiesu uvavajjamANe kiM deseNaM desaM AhArei, deseNaM savvaM AhArei, savveNa desaM AhArei, savveNaM savvaM AhArei? 156 zrI javAhara kiraNAvalI Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara - goyamA ! no deseNaM desaM AhArei, no deseNaM savvaM AhArei, savveNaM vA desaM AhArei, savveNaM vA savvaM AhArei / evaM jAva vemANi prazna - neraie NaM bhaMte! neraiehiMto uvavaTTamANe kiM deseNaM desaM uvavaTTaI ? uttara - jahA uvavajjamANe taheva uvavaTTamANe vi daMDago bhANiyavvo / prazna- -neraie NaM bhaMte! neraiehiMto uvavaTTamANe kiM deseNaM desaM AhArei ? uttara - taheva jAva - savveNaM vA desaM AhArei, savveNaM vA savvaM AhArei, evaM jAva vemANie ! saMskRta-chAyA prazna-nairayiko bhagavan! nerayikeSu upapadyamAnaH kiM dezena dezam upapadyate? dezena sarvam upapadyate ? sarveNa dezam upapadyate ? sarveNa sarvam upapadyate ? uttara - gautama ! no dezena dezamupapadyate, no dezena sarvamupapadyate, no sarveNa dezamupapadyate, sarveNa sarvamupapadyate / yathA nairayikaH eva yAvad vaimAnikaH / prazna-nairayikaH bhagavana! nairayikeSu upapadyamAnAH kiM dezena deze mAhArayanti, dezena sarvamAhArayanti, sarvena dezamAhArayanti, sarvena sarvamAhArayanti ? uttara - gautama! no dezena dezamAhArayanti, no dezena sarvamAhArayanti, sarveNa vA dezamAhArayanti sarveNa vA sarvamAhArayanti ! evaM yAvad vaimAnikAH / prazna-nairayiko bhagavan! nairayikabhya udvarttamAnaH kiM dezena dezamudvartate ? uttara-yathA upapadyamAnastathaiva udvartamAne'pi daNDako bhaNitavyaH / prazna - nairayiko bhagavan! nairayikebhya udvarttamAnaH kiM dezena dezamAhArayaMti uttara - tathaiva yAvat- sarveNa vA dezamAhArayaMti, sarveNa vA sarvamAhArayati / evaM yAvat vaimAnikaH / mUlArtha prazna-bhagavan! nArakiyoM meM utpanna hotA huA nArakI jIva kyA eka bhAga se, eka bhAga ko Azrita kara ke utpanna hotA hai? eka bhAga se sarva bhAga ko Azrita kara ke utpanna hotA hai ? sarva bhAga se eka bhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai? athavA saba bhAgoM se saba bhAgoM kA Azraya karake utpanna hotA hai? uttara - gautama! nArakI jIva eka bhAga se eka bhAga ko Azrita kara ke utpanna nahIM hotA, eka bhAga se sarva bhAga ko Azrita karake bhI utpanna nahIM bhagavatI sUtra vyAkhyAna 187 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA aura sarva bhAga se eka bhAga ko Azrita karake bhI utpanna nahIM hotA; kintu sarva bhAgoM se sarva bhAgoM kA Azraya karake utpanna hotA hai| nArakI ke samAna vaimAnikoM taka isI prakAra samajhanA caahie| prazna-bhagavan! nArakiyoM meM utpanna hotA huA nArakI jIva kyA eka bhAga se eka bhAga ko Azrita karake AhAra karatA hai? eka bhAga se sarva bhAga ko Azrita karake AhAra karatA hai? sarva bhAgoM se eka bhAga ko Azrita karake AhAra karatA hai? athavA sarva bhAgoM se sarva bhAgoM ko Azrita karake AhAra karatA hai? uttara-he gautama! vaha eka bhAga se eka bhAga ko Azrita karake AhAra nahIM krtaa| eka bhAga se sarva bhAga ko Azrita karake AhAra nahIM krtaa| kintu sarva bhAgoM se eka bhAga ko Azrita karake AhAra karatA hai yA sarva bhAgoM se sarva bhAgoM ko Azrita karake AhAra karatA hai| isI prakAra vaimAnikoM taka jaannaa| prazna-bhagavan ! nArakiyoM meM se udvartamAna-nikalatA huA nArakI kyA eka bhAga se eka bhAga ko Azrita karake nikalatA hai? ityAdi pUrvavat prazna karanA caahie| uttara-gautama! jaise utpanna hote hue ke viSaya meM kahA, vaise hI udvartamAna ke viSaya meM daNDaka kahanA caahie| prazna-bhagavan! nairayikoM se udvartamAna nairayika kyA eka bhAga se eka bhAga ko Azrita karake AhAra karatA hai? ityAdi prazna karanA caahie| uttara-he gautama! pahale kI hI taraha jaannaa| yAvat sarva bhAgoM se eka deza ko Azrita karake AhAra karatA hai yA sarva bhAgoM se sarva bhAgoM ko Azrita karake AhAra karatA hai| isI prakAra yAvat-vaimAnikoM taka jaannaa| vyAkhyAna gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan nArakI jIva naraka meM utpanna hotA hai, taba yahAM kA deza (kucha bhAga) aura vahAM kA deza (kucha bhAga) isa prakAra utpanna hotA hai? yA yahAM kA deza aura vahAM kA sarva? yA yahAM kA sarva vahAM kA deza? athavA yahAM kA sarva aura vahAM kA sarva, isa rIti se utpanna hotA hai? gautama svAmI ke prazna kA uttara bhagavAn dete haiM-he gautama ! naraka kA jIva naraka meM deza se deza utpanna nahIM hotA, sarva se deza utpanna nahIM hotA, deza se sarva utpanna nahIM hotA kintu sarva se sarva utpanna hotA hai| 188 zrI javAhara kiraNAvalI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa praznottara meM sabase pahale yaha prazna upasthita hotA hai ki naraka ke jIva kA naraka meM utpanna honA kaise kahA gayA hai? yaha zAstraprasiddha bAta haiM ki nArakI jIva marakara nArakI nahIM hotA / manuSya aura tiryaMca hI marakara naraka meM utpanna ho sakate haiN| phira isa praznottara meM yaha kathana kyoM kiyA gayA hai? isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki calamANe calie siddhAMta ke anusAra jo jIva naraka meM utpanna hone vAlA hai, use naraka kA jIva hI kahate haiN| kyoMki vaha manuSya yA tiryaMca yoni kA AyuSya samApta kara cukA hai aura usake narakAyu kA udaya ho cukA hai| narakAyu kA udaya hote hI usa jIva ko nArakI kahA jA sakatA hai| agara aisA na mAnA jAya to use kisa gati kA jIva kahA jAyagA ? manuSya yA tiryaMca kI Ayu samApta ho gaI hai| ataH manuSya yA tiryaMca to kaha nahIM skte| aura naraka meM nahIM pahuMcane ke kAraNa nArakI bhI na kahA jAya to phira use kisa gati meM kahA jAya? vaha naraka ke mArga meM hai, narakAyu kA udaya usake ho cukA hai| isalie naraka meM utpanna na hone para bhI use naraka kA jIva hI kahanA ucita hai| gautama svAmI ke prazna meM bar3A rahasya hai| saMsAra meM aneka aisI bAteM haiM jinase apane tattva kI gAr3I bacAte hue nikAla le jAnA bar3I kaThinAI kA kAma hai / gautama svAmI ke prazna meM tattva kI gAr3I kA bacAva kiyA gayA hai / kisI ko Takkara bhI na lage aura apanI gAr3I bhI nikala jAe, aisA karanA bar3I sAvadhAnI kA kAma hai, yahI sAvadhAnI isa prazna meM rakkhI gaI hai| gautama svAmI ne apane prazna meM anyAnya vAdiyoM ke vAda ko batalAte hue bhagavAn se prazna kiyA hai ki prabho! koI kucha mAnatA hai, lekina ApakA siddhAMta kyA hai, so khie| bhagavAn ne uttara meM pharmAyA - he gautama! maiM cauthA vikalpa mAnatA huuN| zAstrakAroM ne saMsAra - pracalita asat vAdoM se bacAkara satya siddhAMta ko pratipAdata kiyA hai| unheM kisI ko dhakkA laganA bhI abhISTa nahIM thA aura na satya siddhAMta ko dabAnA hI abhISTa thaa| unhoMne pratyeka bAta sIdhI-sAdI yuktiyoM aura upamAoM se siddha karake dikhalAI hai| unakI sAdI aura buddhi - gamya yuktiyAM dekhakara una para vizvAsa karanA caahie| kadAcit koI bAta samajha meM na Ave to bhI yaha vicAranA cAhie ki merI samajha meM na Ane se hI koI bAta mithyA nahIM ho sakatI / merI samajha itanI paripUrNa nahIM hai ki use satya-asatya kI kasauTI banAyA jA ske| vItarAga mahApuruSoM ko bhagavatI sUtra vyAkhyAna 186 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga-dveSa nahIM phailAnA thA, phira ve asatya bAta kyoM kahate? jinakA rAga-dveSa naSTa ho gayA hai aura jo jJAnI haiM, unakI bAta para vizvAsa karanA hI vivekazIlatA evaM buddhimattA hai / Apa kaha sakate haiM, nArakI jIva naraka meM cAhe sarva se sarva Azrita karake utpanna ho yA deza se deza kA Azraya karake utpanna ho, isase hameM kyA prayojana hai? isa saMbaMdha meM jJAniyoM kA kathana yaha hai ki jisakI buddhi saMkIrNa hai, ve bhale hI choTI bAtoM se saMtoSa kara leM, parantu samadarzI to sabhI para vicAra karate haiN| sAdhAraNa logoM ko svarga kI bAta acchI lagatI hai aura naraka kI bAta acchI nahIM lagatI, lekina jJAnI nArakI jIvoM se lekara vaimAnikoM taka ko samabhAva kI dRSTi se dekhate haiN| unheM kisI para viSamabhAva nahIM hai / eka bhojana thAlI meM hotA hai - jo rucikara aura svAdu pratIta hotA hai, aura dUsarA bhojana peTa meM hotA hai, jo paca rahA hai| peTa meM jo bhojana paca rahA hai, usakI sthiti kaisI hotI hai? yaha bAta vamana (kai) dekhakara Apane jAnI hogii| yAnI use dekha kara ghRNA va aruci paidA hotI hai yA nahIM? agara Apase pUchA jAya ki thAlI ke bhojana meM kyA upayogitA hai? aura thAlI kA bhojana rucikara aura peTa kA bhojana ghRNAjanaka kyoM hai? Apa isa prazna kA kyA uttara deMge? agara thAlI kA bhojana bhUkha na miTAve aura pace nahIM to kauna use acchA kahegA? isase prakaTa hai ki bhojana kI acchAI apanI pAcanazakti para nirbhara hai| agara Apa yaha socane lageM ki peTa meM gayA huA bhojana kharAba ho jAtA hai aura isalie use peTa meM DAlane se kyA lAbha hai? aisA socakara bhojana na kareM to zakti kahAM se AyegI ? agara thAlI kA bhojana peTa meM pahuMca kara bhelI ke jaisA banA rahe-badale nahIM to bhayaMkara utpAta maca jAegA / Apa thAlI ke bhojana se prIti aura pacate hue bhojana se ghRNA karate haiM, magara jJAnI kahate haiM ki Apa bhrama meM haiN| jo cIja mahatva kI hai aura jisake kAraNa hI bhojana kA mahatva hai, usase tuma ghRNA karate ho| isa prakAra jaba pratyakSa dikhAI dene vAlI bAta ke viSaya meM bhI tumhArI aura jJAniyoM kI dRSTi meM antara hai to svarga naraka Adi ke viSaya meM tumhArI dRSTi bhinna prakAra kI ho, yaha saMbhava hai| magara jJAnI kI vicAraNA hI sahI aura hitAvaha hotI hai| Apako naraka ke nAma se itanI ghRNA hai ki bhojana karate samaya Apa naraka kA nAma bhI sunanA nahIM cAhate kintu jJAniyoM ke bhAva meM svarga-naraka samAna hai| jina jJAniyoM ne moha ko isa prakAra jIta liyA hai, unheM namaskAra karanA cAhie aura unakI bAta para vizvAsa karanA cAhie / 160 zrI javAhara kiraNAvalI Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma ke prabhAva se hI jIva ko naraka meM jAnA par3atA hai| agara karma kA baMdha na huA hotA to jIva naraka meM na jaataa| sonA parataMtra hone para hI ThokA-pITA jAtA hai| gar3he hue sone ko sabhI pakar3anA cAhate haiN| koI kahatA hai-yaha kanaphUla hai, koI kahatA hai-yaha merA kar3A hai, Adi asala sonA gar3hA na jAtA to vaha apane asalI rUpa meM sonA hI banA rhtaa| Aja aneka gharoM meM gaDhe hue sone ke lie hI prAyaH jhagar3A hotA hai| matalaba yaha hai ki agara AtmA ko karma rUpa upAdhi nahIM lagatI to vaha apane asalI svarUpa meM rhtaa| jaba karma rUpa upAdhi lagatI hai taba usake aneka AkAra bana jAte haiN| ina alaga-alaga ghAToM ke kAraNa jIvoM kA caubIsa daMDakoM ke rUpa meM vibhAga kiyA gayA hai| aba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! nArakI jIva AhAra karate haiM yA nahIM, agara karate haiM to kisa prakAra karate haiM? bhagavan uttara dete haiM-gautama! sarvabhAga se eka dezAzrita AhAra karate haiM aura sarvabhAga se sarvabhAgAzrita AhAra karate haiN| yahI bAta vaimAnikoM taka samajhanA caahie| gautama svAmI ke yaha pUchane para ki nArakI AhAra karate haiM yA nahIM; bhagavAn ne pharamAyA hai ki AhAra ke binA zarIra nahIM Tika sktaa| AhAra anna hai aura vaha prANa ke lie Avazyaka hai| jahAM prANa hai vahAM AhAra hai aura jahAM AhAra hai vahIM prANa hai| cAhe dikhane yogya ho yA sUkSma ho, mukha se khAyA gayA ho yA roma se athavA zvAsa dvArA grahaNa kiyA gayA ho; kintu AhAra ke binA zarIra nahIM Tika sktaa| bhagavAn ne pharamAyA hai-sarva se deza-Azrita aura sarva se sarva-Azrita AhAra kiyA jAtA hai| yahAM yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki deza se sarvAzrita AhAra karate to ThIka thA, kyoMki mukha rUpa eka deza se thAlI meM par3I huI saba roTiyAM khA lI jAtI hai; kintu sarva se deza-Azrita AhAra kahA, so yaha kaise saMbhava hai? yaha zaMkA nirmUla samajhanI cAhie, kyoMki sarva se deza-Azrita AhAra kA zAstrIya vidhAna hI samIcIna hai| hama loga jo kucha bhI AhAra rUpa meM grahaNa karate haiM, usameM se kucha to hamArA AhAra banatA hai aura kucha mala-mUtra Adi ke rUpa meM bAhara nikala jAtA hai| jo nikala jAtA hai, vaha vAstava meM AhAra nahIM hai| sAdhAraNatayA kahA jAtA hai ki bhakSaNa kiye hue padArthoM meM se do bhAga nikala jAte haiM aura eka bhAga upayogI hotA hai| Adhunika vijJAna se yaha pratIta huA hai ki manuSya vAstavika AvazyakatA-bhUkha se kaI gunA adhika bhojana karatA hai| logoM ko jJAna nahIM hai ki unake zarIra ko dara asala - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 161 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kitane AhAra kI AvazyakatA hai? ataeva jaba taka peTa na phUla jAya, loga andhAdhundha peTa bhare jAte haiN| logoM kI yaha Adata hI par3a gaI hai| agara, koI kisI dina apane dainika bhojana se kucha nyUna khAtA hai to use yaha aMdezA ho jAtA hai ki Aja maiM bhUkhA hUM- maiMne peTabhara bhojana nahIM kiyaa| Ajakala ke zrImAn loga nAnA prakAra ke svAdiSTa masAle, AcAra aura caTanI kevala isIlie khAte haiM ki bhUkha na lagane para bhI peTa ThUMsa-ThUMsa kara bhara liyA jAya / aisA karane se unheM cAhe jihvAsukha milatA ho yA apanI zrImaMtAI kA anubhava karake ghamaMDa hotA ho, magara zarIra ko bahuta hAni pahuMcatI hai| saMsAra meM eka ora garIba loga bhUkha se tar3apha - taDapha kara mara rahe haiM, dUsarI ora binA bhUkha se jabardastI peTa bharA jAtA hai aura jyAdA khAne ke lie nAnA vidhiyAM kAma meM lAI jAtI haiN| isI kAraNa saMsAra meM aMdhera maca rahA hai| zAstra meM kahA hai ki khAye hue AhAra meM se thor3e AhAra kA zarIra ke lie upayoga hotA hai, zeSa khalabhAga ke rUpa meM bAhara nikala jAtA hai| zAstroM meM AdhyAtmikatA ke sAtha hI sAtha zarIra - vijJAna bhI kUTa-kUTa kara bharA hai| eka anubhavI ne batalAyA hai ki dasa tolA anna agara khUba cabA-cabA kara khAyA jAya to manuSya bakhUbI jIvita raha sakatA hai| magara yahAM to hAla hI aura hai / jo jitanA khA pAtA hai, vaha utanA hI adhika prasanna hotA hai / phira agara kahIM parAye ghara kA bhojana huA, taba to kahanA hI kyA hai? phira to yaha kahAvata caritArtha hotI hai: parAnnaM prApya durbuddhe, mA zarIre dayAM kuru / parAnnaM durlabhaM loke, zarIrANi punaH punaH / / arthAt - are mUr3ha ! parAyA anna pAkara zarIra para dayA mata kr| zarIra to bAra bAra milate hI rahate haiM, magara parAyA anna milanA durlabha hai| sarva se deza kA AhAra karate haiM, isa kathana meM bahuta rahasya chipA hai| jaina siddhAMta use AhAra nahIM kahatA jo peTa meM ThUMsa liyA jAtA hai| varan AhAra vaha sArabhUta vastu hai jo khala ke atirikta hotI hai aura jisase zarIra kA nirmANa evaM poSaNa hotA hai| mukha dvArA khAyA huA AhAra AMkha, kAna, nAka Adi indriyoM meM pahuMcatA hai| vaha zarIra ke roeM roeM meM pahuMca jAtA hai| usa sAra - AhAra meM bar3I zakti hotI hai / yadyapi zarIra ke vibhinna bhAgoM meM pahuMcatA - pahuMcatA vaha AhAra bahuta alpa mAtrA meM hI raha jAtA hai, magara vastu meM yaha niyama dekhA jAtA hai ki kisI bhI vastu ke jyoM-jyoM bhAga hote jAte 162 zrI javAhara kiraNAvalI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM, una bhAgoM kI zakti bar3hatI jAtI hai| homiyopaithika auSadhoM se yaha bAta sahaja samajhI jA sakatI hai| hamAre sUtroM kI philaoNsaphI thokar3oM meM hI baMda raha gii| thokar3e raTa karake bhI hama apane pramAda ke kAraNa usakA vyavahAra nahIM kara ske| yaha bArIka jJAna yathocita rUpa se prakAza meM bhI nahIM lAyA gayA hai, jabaki bAibila jaise graMthoM kA nitya naye rUpa meM pracAra ho rahA hai| jisa bhagavatI sUtra kA yaha jJAna hai, usakA bhASya jarmanI meM banA usase vahAM ke vidvAnoM ne bahuta sI bAteM jAnIM aura bahutoM ko vyavahAra meM liyaa| isake viruddha hamAre yahAM ke loga upekSA bhAva dhAraNa kiye rahate haiN| jo khojatA hai, vaha pAkara unnata banatA hai, nahIM khojane vAle ke ghara kI cIja bhI use lAbhadAyaka nahIM hotii| astu| Upara kahe hue 'savveNaM vA desaM padoM kA Azaya saMgraha ke AhAra se hai| zarIra ke aMgoM meM paraspara saMbaMdha hai| kAna sunI huI bAtacIta phaurana samajha jAtA hai| vAstava meM, zarIra ke bhItara baiThA huA AtmA, indriya rUpI khir3akiyoM se saba kAma karatA hai aura unhIM ke saMgraha se vaha saMgrAhaka kahalAtA hai| AhAra bhI yahI karatA hai| eka bhI pradeza khAlI rakhakara AhAra nahIM hotaa| isIlie kahA gayA hai ki sarva se deza Azrita AhAra karatA hai| __zAstra meM dUsarI bAta yaha kahI gaI hai ki jIva sarva se sarvAzrita AhAra karatA hai| aba isa kathana para vicAra karanA caahie| sarvaprathama yaha zaMkA upasthita hotI hai ki khAne para mala-mUtra to hotA hI hai, phira sarva-AhAra kyoM kahA hai? para zaMkA ThIka nahIM hai| garbha kA bAlaka, nAla se AhAra karatA hai jitane pudgaloM kA AhAra karatA hai, ve sabhI pudgala dhAtueM bana jAtI haiN| isa dRSTi se 'savveNaM vA savvaM' yaha kathana ThIka baiThatA hai| __ zAstroM meM jahAM sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama viSayoM kA vizada vivecana kiyA gayA hai,vahAM sthUla viSayoM ko bhI nahIM chor3A gayA hai| usameM AdhyAtmika varNana ke sAtha naraka kA varNana hai| isalie zAstroM kA varNana sarvAMgapUrNa hai| magara hamArI buddhi bahuta saMkIrNa hai| hama loga naraka kA varNana to par3hate haiM, kintu manuSyoM se ghRNA karate haiN| isI ajJAna ke kAraNa loga prArthanA se dUra rahate haiN| prArthanA meM moha ko tyAgane kI bAta kahI gaI hai| jahAM moha hai, vahAM sva-para kA bhedabhAva hai aura jahAM svapara kA bhedabhAva hai vahAM pakSapAta ke kAraNa rAga-dveSa kA honA anivArya hai| lekina jaba taka yaha bhedabhAva nikala nahI jAtA, taba taka samasta jJAna ajJAna ke tulya hai| gItA meM kahA hai 3900999999999ARAHARA9999999 9 999998888889ssegess9999999999999988888888888888888888888888888888888 888888888888888899999098888888888888888 bhagavatI sUtra vyAkhyAna 163 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAvinayasampanne, brAhmaNe gavi hstini| zuni caiva zvapAke ca, paNDitAH samadarzinaH / / - jo loga samajhadAra arthAt paMDita haiM, ve vidyA evaM vinaya se sampanna brAhmaNa, gau, hAthI, cANDAla aura kutte meM samadRSTi vAle hote haiN| yaha ThIka hai ki sira paira nahIM ho sakatA aura paira sira nahIM ho sktaa| magara paira nIce haiM, isalie unase ghRNA karanA buddhimAnI nahIM hai| kahAvata -pAnI meM rahanA aura magara se baira! bhaMgI-mahattara ke binA kSaNa bhara kAma nahIM calatA aura usIse ghRNA kI jAya, yaha kaisI viparIta bAta hai? svadeza ke manuSyoM evaM upAdhiyoM se to ghRNA kI jAya aura videzI manuSyoM aura upAdhi yoM se prema kiyA jAya, yaha kaunasA jJAna hai? loga jaba apane Ape se gira gaye to saMsAra-vyavahAra meM bhI agara gira jAeM to Azcarya kI kauna-sI bAta hai ? dUsare loga tumhArA upahAsa karate haiN| ve socate haiM - dekho, yaha svadezI manuSyoM se ghRNA karane vAle loga bhI manuSya kahalAte haiM! agara tumhArI ghRNA aura hAya-hAya dharma kI prApti hone para bhI nahIM chUTI to phira vaha kabhI nahIM chUTane kI! aba purAnI evaM nirAdhAra paramparAoM ke gIta mata gAo, unase isa yuga meM kAma nahIM cala sktaa| merI bAta tumheM jaMce yA na jaMce, magara satya aura hitakara bAta kahanA merA kartavya hai| antasthala meM utpanna hone vAle antarvAda ko tumhAre kAnoM taka pahuMcAnA merA pharja hai| paoNlisI hI paoNlisI meM UparI dikhAvaTa karate-karate dharma kI pratiSThA naSTa ho gii| jaba taka dharmI kahalAne vAloM meM sadbhAvanA kA udaya nahIM hotA, taba taka dharma kI pratiSThA nahIM jama sktii| aba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! jaba jIva kI sthiti naraka meM pUrI ho jAtI hai to vaha eka bhAga se eka bhAga, eka bhAga se sarva bhAga, sarvabhAga se eka bhAga yA sarvabhAga se sarvabhAga ke Azrita nikalatA hai? bhagavAn ne pharamAyA- utpatti ke saMbaMdha meM jo bAta kahI gaI, vahI nikalane ke saMbaMdha meM bhI samajha lenA caahie| taba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! naraka se nikalatA huA nArakI deza se deza kA AhAra karatA hai yA kisa prakAra? bhagavAn ne uttara diyA-isa viSaya meM bhI pahale kI hI taraha samajhanA caahie| arthAt deza se deza kA nahIM, deza se sarva kA nahIM, sarva se deza kA athavA sarva se sarva kA AhAra karatA hai| 164 zrI javAhara kiraNAvalI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpAta aura AhAraviSayaka praznotara mUlapAprazna-neraie NaM maMte! neraiesu uvavaNNekiM deseNaM desaM uvavaNNe? uttara-aiso vi tahave, jAva savveNaM savvaM uvvnnnne| jahA uvavajjamANe, uvavaTTamANe ya cattAri daMDagA, tahA uvavaNNeNaM, uvavaTTeNaM vi cattAri daMDagA bhaanniyvvaa| savveNaM savvaM uvvnnnne| savveNaM vA savva AhArei; savveNaM vA desaM aahaarei| eeNaM abhilAveNaM uvavaNNe vi, uvvaTTeNa vi neyvvN| prazna-neraie NaM bhaMte! neraiesu uvavajjamANe kiM addheNaM addhaM uvavajjai, addheNaM savvaM uvavajji, savveNaM addhaM uvavajjai, savveNaM savvaM uvavajjai? uttara-jahA paDhamilleNaM aTTa daMDagA tahA addheNa vi aTTha daMDagA bhaanniyvvaa| navaraM jahiM deseNaM desaM uvavajji, tahiM addheNaM addhaM uvavajji, iti bhANiyavvaM / eyaM NANattaM, ete savve vi solasa daMDagA bhaanniyvaa| saMskRta-chAyA prazna-nairayiko bhagavan! nairayikeSu upapannaH kiM dezena dezamupapannaH? uttara-eSo'pi tathaiva / yAvat sarveNa srvmuppnnH| yathA upapadyamAne, udvartamAne ca catvArI daNDakAH tathA upapannena, udvarttanApi catvAro daNDakA bhaNitavyAH, sarveNa sarvamupapannaH / sarveNa vA dezamAhArayati, sarveNa vA svmaahaaryti| etena abhilApena upapanne'pi jnyaatvym| prazna- nairayiko bhagavan! nairayikeSu upapadyamAnaH kim ardhena ardhamupapadyate, ardheNa sarvamupapadyate, sarveNamardhamupapadyate sarveNa sarvamupapadyate? - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 165 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara - yathA prAthamikenASTa daNDakAstathA ardhenApi aSTa daMDakA bhaNitavyAH / navaraM-yatra dezena dezamupapadyate, tatra ardhena ardhamupapadyate iti bhaNitavyam / evaM nAvaM te sarve'pi SoDaza daMDakA bhaNitavyAH / mUlArtha prazna- bhagavan! nArakiyoM meM utpanna nArakI kyA eka deza se eka deza Azrita karake utpanna haiM ? ( ityAdi prazna karanA cAhie / ) uttara- gautama! yaha daMDaka bhI usI prakAra jAnanA / yAvat- sarvabhAga sarvabhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai / utpadyamAna aura udvartamAna ke viSaya meM cAra daMDaka kahe, vaise hI utpanna aura udvRtta viSaya meM bhI cAra daMDaka kahanA / 'sarvabhAga se eka bhAga Azrita karake utpanna 'sarvabhAga se eka bhAga Azrita karake AhAra' aura 'sarvabhAga se sarvabhAga ko Azrita karake AhAra' ina zabdoM dvArA upapanna aura udvRtta ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| prazna- bhagavana! nairayikoM meM utpanna hotA huA nArakI kyA ardha bhAga se, ardha bhAga Azrita karake utpanna hotA hai? ardhabhAga se sarvabhAga Azrita karake utpanna hotA hai ? sarvabhAga se ardhabhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai ? athavA sarva bhAga se sarvabhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai? uttara- gautama! jaise pahale vAloM ke sAtha ATha daMDaka kahe haiM, usI prakAra ardha ke sAtha bhI ATha daMDaka kahane caahie| vizeSatA itanI hai ki- jahAM 'eka bhAga se eka bhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai aisA pATha Ae vahAM 'ardhabhAga se ardhabhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai 'aisA pATha bolanA caahie| basa yahI bhinnatA hai| yaha saba milakara solaha daMDaka hote haiN| vyAkhyAna aba gautama svAmI prazna karate haiM-bhagavan ! nArakI kisa prakAra utpanna hote haiM? bhagavAn ne uttara diyA- unake lie pahale jaisA hI krama samajhanA cAhie / pahale gautama svAmI ne eka nArakI ke saMbaMdha meM prazna kiyA thA, aba aneka ke viSaya meM prazna kiyA hai| yaha nirarthaka nahIM hai; kyoMki kahIM-kahIM eka ke lie eka niyama hotA hai aura dUsare ke lie dUsarA / kintu naraka meM aisA nahIM hai| vahAM eka ke lie jo niyama haiM, vahI dUsare saba ke lie niyama haiN| yaha bAta prakaTa karane ke lie hI eka vacana aura bahuvacana ko lekara alaga-alaga prazna kiye haiN| 166 zrI javAhara kiraNAvalI Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake pazcAt gautama svAmI ne nArakiyoM ke nikalane kA prazna kiyA, jisake uttara meM bhagavAn ne pharamAyA - eka kI hI taraha aneka ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| aba gautama svAmI pUchate haiM - prabho! naraka meM utpanna hone vAlA kyA ardhabhAga se ardhabhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai, ardhabhAga se sarva bhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai, sarvabhAga se ardhabhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai yA sarvabhAga se sarva bhAga ko Azrita karake utpanna hotA hai? bhagavAna ne uttara diyA- gautama! pahale kahe hue ATha daMDakoM ke samAna hI yahAM bhI samajhanA caahie| pharka kevala itanA hai ki usameM jahAM 'deza se deza utpanna hotA hai| aisA kahA hai usake sthAna para vahAM Adhe se AdhA utpanna hotA hai aisA bolanA caahie| Adhe se sarva nahIM, Adhe se AdhA nhiiN| sarva bhAga se AdhA bhAga ho sakatA hai aura saba se sarva bhAga bhI ho sakatA hai isa prakAra pUrvokta ATha aura yaha ATha daMDaka milakara saba solaha daMDaka hote haiN| pahale eka deza (avayava) saMbaMdhI prazna kiyA jA cukA thA phira yahAM Adhe ke viSayameM kyoM prazna kiyA gayA? isakA uttara yaha hai ki deza aura Adhe meM bahuta antara hai| mUMga meM saikar3oM deza (avayava) hai| usakA choTe se choTA Tukar3A bhI deza hI kahalAegA, kintu bIcoM bIca se do hisse hone para hI AdhA bhAga kahalAtA hai| isa prakAra jIva ke do Tukar3e hoM aura eka Tukar3A utpanna ho aura dUsarA na ho, yaha nahIM ho sktaa| yahI batalAne ke lie yaha praznottara kiyA gayA hai ki AtmA ke deza yA AdhA hissA nahIM ho sktaa| AtmA achedya hai| gItA meM bhI kahA hai nainaM chindanti zastrANi, nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo, na zoSayati mArutaH!! arthAt-isa AtmA ko zastra kATa nahIM sakatA, Aga jalA nahIM sakatI, pAnI bhigo nahIM sakatA aura havA sukhA nahIM sktii| isa prakAra AtmA ke Tukar3e nahIM hote| vaha mArane se mara nahIM sakatA, kATane se kaTa nahIM sakatI aura sukhAne para bhI sUkha nahIM sktii| naraka meM jAyagA to pUrA jAyagA, svarga meM jAyagA to pUrA hI jAyagA aura mokSa meM gayA to bhI pUrA hI jaaygaa| __ zAstra meM naraka kI tIvra se tIvra vedanA kA jo varNana kiyA hai, usameM bhI rahasya chipA hai| usake varNana se yaha jJAta hotA hai ki naraka kI jisa bhISaNa agni meM jIva sulagatA hai, usameM par3akara bhI jIva kA nAza nahIM hotaa| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 167 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka meM tIkhe zastra se tumheM kATA gayA, phira bhI tumhArI sattA-astitva Aja bhI banI huI hai| tuma amara rahe aura amara hI rhoge| jaba naraka kI vedanA se bhI tumhArI koI hAni nahIM huI to saMsAra kI choTI-choTI hAniyAM tumhArA kyA bigAr3a sakatI haiM? Ajakala loga yaha bAta bhUla-se gaye haiM ki AtmA ajara-amara, avinAzI hai| isI kAraNa loga mRtyu se behada Darate haiN| vAstava meM, "maiM bolane vAlA kabhI maratA nahIM hai| taba maranA kyA jhUThI kalpanA hai? agara mRtyu jhUThI kalpanA nahIM hai to phira kauna maratA hai? mRtyu kyA cIja hai? yaha saba gUDha prazna hai| AtmA kA sirpha rUpAntara hotA hai| vaha zarIra chor3akara dUsarA zarIra dhAraNa karatA hai| vAstava meM AtmA kA vinAza nahIM hotaa| kevala AtmA hI kyoM, saMsAra meM jitanI vastueM haiM, unameM se koI bhI aisI nahIM hai, jo amara na rhe| jo Aja hai, vaha sadaiva thI aura sadaiva rhegii| kabhI vaha miTa nahIM sktii| dhUla kA eka kaNa bhI kabhI sarvathA abhAva rUpa nahIM ho sktaa| gItA meM kahA hai nAsato vidyate bhAvaH, nAbhAvo vidyate stH| arthAt-jo cIja hai, vaha kabhI 'nahIM' meM nahIM badala sakatI aura jo nahIM hai, vaha kabhI ho nahIM sktii| udAharaNa ke lie pAnI kI eka bUMda ko hI smjhie| sthUla dRSTi se yaha samajhA jAtA hai ki jala kA eka bindu sUkha kara sadA ke lie asat-nAsti rUpa bana jAtA hai magara yaha samajha sahI nahIM hai| vaha apane mUla tatva meM jAkara mila jAtA hai| padArthoM kA sadaiva parivartana hotA rahatA hai| kabhI ghar3e se miTTI banatI hai, kabhI miTTI se ghar3A banatA hai| isa prakAra jaba eka raja-kaNa bhI nahIM miTatA to anAdi kAla se kUda-phAMda karane vAlA yaha AtmA kaise naSTa ho sakatA hai? agara AtmA hai to vaha sadaiva ke lie hai| ghara kA AdamI jaba mara jAtA hai to loga zoka se vyAkula hokara rote haiM, mAno vaha kahIM rahA hI nahIM hai| kintu AtmA vAstava meM palaTA khA kara dUsarI jagaha calA jAtA hai| vyavahAra meM bhale hI use 'marA' kaha do, magara tAttvika dRSTi se vaha maratA nahIM hai| ___ jaba AtmA amara hai to ronA kisa bAta kA? yaha ThIka hai ki putra jaba paradeza jAne lagatA hai to mAM kI AMkhoM meM AMsU A jAte haiN| isa jAne meM ghara kA badalA-parivartana hI to hotA hai aura abhyAsa na hone ke kAraNa mAtA 168 zrI javAhara kiraNAvalI - BOORBORDER98888888308600000866600 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke AMsU A jAte haiN| abhyAsa ho jAne para vaha rotI-pITatI nahIM hai| putra kI taraha AtmA ke adhika dUra par3a jAne para loga kahate haiM-'amuka vyakti mara gyaa| vAstava meM vaha pahale jisa DhaMga meM thA, usa DhaMga meM vaha aba vApisa nahIM mila sakatA, isIlie loga rote-cillAte haiN| magara jJAnI puruSoM kA kathana hai ki ronA-cillanA aura chAtI pITanA vRthA hai| AtmA marA nahIM hai| usane eka rUpa chor3a kara dUsarA rUpa grahaNa kara liyA hai| ___ eka bAta dhyAna dekara khUba vicArane kI hai| agara AtmA meM kAyA badalane kA svabhAva na hotA to tumhArA putra tumhAre yahAM kaise utpanna hotA? usakA janma hone para tuma jaba khuzI manA rahe the, taba koI ro bhI rahA hogA? isa prakAra kI adala-badala sadA se hotI AI hai| prakRti kA yahI niyama hai| eka bAta aura hai| agara AtmA sacamuca mara hI gayA to aba rone se kyA lAbha? rone se kyA vaha lauTa AegA? nahIM to usa eka ke pIche apanA bhI bigAr3a kyoM karate ho? ArtadhyAna karake kyoM karmabaMdha karate ho ? udAharaNArtha-mAna lIjie, eka vRkSa meM do DAliyAM haiN| pAlA (hima) par3ane ke kAraNa unameM se eka DAlI jala gii| eka harI rhii| isake anantara hI basanta Rtu aaii| taba harI DAlI meM phUla-patte AeMge yA sUkhI DAlI meM ? 'harI meM!' usa samaya harI DAlI ko puSpa-patroM se suzobhita honA cAhie yA apanI sAthina ke raMja me sUkha jAnA cAhie? 'harI honA cAhie! jisa prakAra eka DAlI ke sUkha jAne para dUsarI DAlI nahIM sUkhatI, usI prakAra, jJAnIjana kahate haiM-eka kI mRtyu ho jAne para tuma kyoM apanA vRthA bigAr3a karate ho? kyA tuma DAlI se bhI gaye-gujare ho? Apa kaha sakate haiM ki DAlI ajJAnI hai, isalie vaha nahIM rotI, kyoMki vizeSa jJAna ke binA duHkha-zoka nahI hotaa| to kyA isakA yaha artha samajhA jAya ki ronA jJAna kA phala hai? jo buddhi rone kA AviSkAra karatI hai,use ronA miTAne ke kArya meM kyoM nahIM lagAte? kyA samajhadArI kA yaha natIjA hai ki ro-ro kara AtmA kA bhava-bhavAntaroM nAza kiyA jAe? Aga lagAne vAlA mUrkha hotA hai, jo use zAnta karatA hai vaha buddhimAna kahalAtA hai| jo ronA baDhAve vaha ajJAna hai aura jisase ronA kama ho vahI jJAna hai| aisA jJAna zAstra se prApta hotA hai| aura AtmA kI nityatA kA prativAdana karane ke lie hI zAstra meM nArakI Adi jIvoM kI tathA unakI vedanAoM kI vivecanA kI gaI hai| B8888888888888888888888 - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 166 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vigrahagati aura devacyavana mUlapAThaprazna-jIve NaM bhaMte! kiM viggaha gai samA vaNNae, aviggaha gai samAvaNNae? uttara-goyamA! siya viggaha gai samAvaNNage, siya aviggaha gai samAvaNNage, evaM jAva vemaannie| prazna-jIvA NaM bhaMte! kiM viggaha gai samAvaNNagA, aviggaha gai samAvaNNagA? uttara-goyamA! viggaha gai samAvaNNagA vi, aviggaha gai samAvaNNagA vi! prazna- neraiyA NaM maMte! kiM viggaha gai samAvaNNagA, aviggaha gai samAvaNNagA? uttara-goyamA! savve vi tAva hojjA aviggaha gai smaavnngaa| ahavA aviggaha gai samAvannAgA, ya viggaha gai smaavnnnngey| ahavA aviggaha gai samAvanagA ya, viggaha gai samAvaNNagA y| evaM jIva-egidiyajjo tiymNgo| prazna-deve NaM bhaMte! mahiDDhie, mahajjuie mahabbale, mahAyase, mahesakkhe, mahANubhAve, avi ukkaMtiyaM cayamANe kiMcikAlaM hiri vattiyaM, dugaMcha vattiyaM, parisaha vattiyaM AhAraM no aahaarei| ahe NaM AhArei, AhArajjimANe, AhAriye, pariNAmijja mANe pariNAmie, pahiNe ya Aue bhavai / jattha uvavajjai taM AuyaM paDisaMvedei taM jahA tirikkha joNiyAuyaM vA, maNussAuyaM vA? uttara-hatA, goyamA! deve NaM mahiDDhie jAva maNussAuyaM vaa| 200 zrI javAhara kiraNAvalI. 99999900000000000000000000 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-chAyA prazna- jIvo bhagavan! kiM vigrahagati samApannakaH, avigrahagati samApannakaH? uttara-gautama! syAd vigrahagatisamApannakaH syAd avigraha gatisamApannakaH evaM yAvad vaimAnikaH / ___ prazna- jIvA bhagavan ! kiM vigrahagati samApanna kAH, avigrahagati-sampannakAH? uttara-gautama! vigrahagatisamApannakAH api, avigrahagatisamApannakAH api| prazna-nairayikA bhagavan! kiM vigrahagati samApannakAH, avigrahagati samApannakAH? uttara-gautama! sarve'pi tAvada bhaveyuravigrahagatisamApannakAH, / athavA avigrahagatisamApannakAzca, vigrhgtismaapnnkaashc| athavA avigrahagati samApannakAzca, vigrhgtismaapnnkaashc| evaM jIva-ekendriya vrjstribhNg| prazna-devo bhagavan! mahardhikaH mahAdyutikaH, mahAbalaH, mahAyazaH mahezAkhyaH, mahAnubhAvaH, avyutkrAntikaM (avyavakrAntikam) cyavamAnaH kizcit kAlaM hIpratyayaM, jugupsA pratyayaM, pariSaha pratyayaM AhAraM no aahaaryti| atha AhArayati, AhiyamANaM AhRtam, pariNamyamAnaM pariNam , prahINaM cAyusSkaM bhvti| yatra upapadyate tadA''yuSkaM prtisNvedyaate| tat tiryag yonyAyuSkaM vA, manuSyAyuSkaM ca? uttara-hanta, gautama! devo mahArdhiko yAvat-manuSyAyuSka vaa| mUlArthaprazna-bhagavan! kyA jIva vigrahagati ko prApta hai yA avigrahagati ko prApta hai? uttara-gautama! kabhI vigraha gati ko prApta hai aura kabhI avigrahagati ko prApta hai| isI prakAra vaimAnika taka jaannaa| prazna-bhagavan! bahuta jIva vigrahagati ko prApta haiM yA avigrahagati ko prApta haiM? uttara-gautama! bahuta jIva vigrahagati ko bhI prApta hai aura avigraha gati ko bhI prApta hai| prazna-bhagavan! nArakI jIva vigrahagati ko prApta haiM yA avigrahagati ko prApta haiM? bhagavatI sUtra vyAkhyAna 201 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-gautama! sabhI avigrahagati ko prApta haiN| athavA bahuta se avigrahagati ko prApta haiM aura koI-koI vigrahagati ko prApta haiN| athavA bahuta se avigraha gati ko prApta hai aura bahuta se vigraha gati ko prApta hai| isI prakAra saba jagaha tIna-tIna bhaMga smjhnaa| sirpha jIva (sAmAnya) aura ekendriya meM tIna bhaMga nahIM khnaa| prazna-bhagavan! mahAna Rddhi vAlA, mahAn dyutivAlA, mahAn balavAlA, mahAkIrtivAlA mahAsAmarthyavAlA maraNa-kAla meM cyavane vAlA maheza nAmaka deva lajjA ke kAraNa, ghRNA ke kAraNa, parISaha ke kAraNa kucha samaya taka AhAra nahIM krtaa| phira AhAra karatA hai aura kiyA huA AhAra pariNata bhI hotA hai, aura anta meM usa deva kI Ayu sarvathA naSTa ho jAtI hai, isalie vaha deva jahAM utpanna hotA hai vahAM kI Ayu bhogatA hai| to he bhagavan! vaha Ayu tiryaMca kA samajhA jAya yA manuSya kA samajhA jAya? uttara-gautama! usa mahARddhi vAle deva kA yAvat mRtyu ke pazcAt manuSya kA AyuSya hI samajhanA caahie| vyAkhyAna AnA-jAnA, gamanAgamana se hotA hai, ataH aba gautama svAmI gamana-Agamana ke viSaya meM prazna karate haiN| gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan ! jIva vigrahagati vAlA hotA hai yA avigrahagati vAlA hotA hai? bhagavAn uttara dete haiM-jIva vigrahagati vAlA bhI hotA hai aura avigrahagati vAlA bhI hotA hai| arthAt jIva meM donoM prakAra kI avasthAeM ho sakatI haiN| vigraha kA artha hai-mor3a khaanaa-mudd'naa| jIva jaba eka zarIra chor3a kara dUsarA nayA zarIra dhAraNa karane ke lie gati karatA hai, to usakI gati do prakAra kI ho sakatI hai| koI-eka jIva eka, do yA tIna bAra mur3akara utpatti sthAna para pahuMcatA hai aura koI jIva binA mur3e, sIdhA apane utpattisthAna para pahuMca jAtA hai| jaba utpattisthAna para jAne ke lie mor3a khAnA par3atA hai taba vaha gati vigrahagati kahalAtI hai| jaba binA mur3e sIdhA hI calA jAtA hai, taba usa gati ko avigrahagati kahate haiN| jIva jaba ThaharA ho, gati na kara rahA ho taba bhI use avigraha vAlA samajhanA cAhie aura jaba sIdhA gati kara rahA ho taba bhI avigrahagati vAlA samajhanA caahie| avigrahagati vAle meM yahAM donoM artha vivakSita haiM, aisA TIkAkAra kahate haiN| yadyapi prAcIna TIkAkAra ne avigrahagati kA artha sirpha sIdhI (binA mor3a vAlI) gati hI liyA hai, magara aisA lene se aura avigrahagati kA artha ThaharanA na karane se nArakI jIvoM meM avigrahagati vAloM kI jo bahulatA batalAI hai, vaha saMgata nahIM baiTha skegii| 202 zrI javAhara kiraNAvalI Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrakAroM ne jIva kI vigraha aura avigraha arthAta Ter3hI aura sIdhI-isa taraha do prakAra kI gati batalAI hai| yadyapi isa varNana meM aneka bar3e-bar3e rahasya chipe haiM, kintu bahuta sUkSma bAteM naM batalAkara kucha sthUla bAteM hI Apako batalAtA huuN| yaha to sabhI jAnate haiM ki citta kI gatiyAM Ter3hI aura sIdhI-do prakAra kI haiN| apane mana kI kisa samaya, kaunasI gati hotI hai, yaha samajha sakanA bhI apane lie kaThina kArya hai to dUsare ke mana kI bAta to samajhI hI kaise jA sakatI hai? kaI loga citta kI caMcalatA ko sarvathA hI roka dene kI ceSTA karate haiM aura usI meM kalyANa samajhate haiM, kintu aisA honA duHsAdhya hai| jyoM-jyoM Apa citta ko rokane kA prayatna kareMge, vaha adhikAdhika caMcala hotA jaaygaa| ataeva use sarvathA rokane kA vicAra chor3akara usakI cAla caukasI karanA aura use Ter3hA-mer3hA jAne se rokanA hI adhika vyavahArya hai| kisI acche prakAra ke cintana meM phaMsAye rahane se hI mana Ter3hI cAla se bacatA hai| khAlI rahane para vaha bar3a utpAta macAtA hai| isa saMbaMdha meM eka udAharaNa lIjie: eka manuSya kisI siddha puruSa kI sevA karatA thaa| siddha ne usakI manokAmanA puuchii| sevaka ne kahA-mahArAja! maiM khetI kara-kara ke maratA-pacatA hUM, phira bhI peTa nahIM bhara paataa| isase viparIta jaba maiM nagara meM jAkara nAgarika logoM ko dekhatA hUM to ve loga alpa parizrama karake bhI khUba majA-mauja lUTate haiN| maiM sAla bhara meM jitanA kamAtA hUM, utanA ve eka hI dina meM ur3A dete haiN| unheM dekhakara maiM bhI unhIM sarIkhA dhanI bananA cAhatA huuN| isI icchA se ApakI sevA kara rahA huuN| siddha bAle-ThIka, maiM tujhe eka maMtra batalAtA huuN| usakA jApa karane se eka bhUta tere kabje meM ho jaaygaa| vaha terA saba kAma kiyA karegA aura terI samasta icchAeM pUrI karatA rhegaa| kisAna ne maMtra liyA aura usakI sAdhanA kii| sAdhanA se bhUta aayaa| bolA-aba maiM tumhAre AdhIna huuN| kintu eka bhI kSaNa meM bekAra nahIM rhuuNgaa| agara bekAra rahA to tumheM khA jaauuNgaa| yaha merA svabhAva hai| kisAna ne yaha bAta svIkAra kara lii| phira usane bhUta ko kAma batalAnA zurU kiyaa| kheta jotanA, bonA, makAna banAnA, yogopayoga kI sAmagrI prastuta karanA, Adi sabhI kArya usane bAta kI bAta meM pUre kara diye| yaha saba kAma pUre karake bhUta ne kahA-aba kyA karanA hai? kAma batAo, nahIM to tumheM khAtA huuN| MAmeesses 888888888 bhagavatI sUtra vyAkhyAna 203 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisAna ne ghabarAkara kahA-bhAI, thaka gaye hooge! aba kucha dera vizrAma kara lo! phira kAma batalA duuNgaa| bhUta-agara koI kama na batalAyA to maiM apane niyama ke anusAra abhI tumheM khA jaauuNgaa| kisAna skpkaayaa| socane lagA-isakI apekSA to maiM pahale hI acchA thaa| usa samaya yaha balA to nahIM thii| aba isase kisa prakAra piMDa chur3AyA jAya ! kyoM na unhIM siddha puruSa kI sevA meM jAUM aura unhIM se apanI rakSA kI bhikSA maaNguu| ___usane bhUta se kahA-tU mere pIche-pIche cala, abhI yahIM kAma batalAtA huuN| isa prakAra donoM siddha puruSa ke pAsa pahuMca kara siddha puruSaM se kisAna ne kahA-mahArAja! Apa apanA bhUta saMbhAlie! bAja Aye isase! kahAM taka ise kAma batAUM? agara kabhI na batalA pAyA to mujhe khA jAyagA? aise bhUta kI mujhe AvazyakatA nhiiN| na jAne kaba mujhe khA jAya? siddha ne kisAna ko sAntvanA dete hue kahA-bhAI, Daro mt| ise eka khaMbhA banAne kA kAma btlaao| kisAna ne siddha ke kathanAnusAra bhUta ko khaMbhA banAne kA kAma batA diyaa| bhUta ne pala bhara meM khaMbhA taiyAra kara diyaa| taba siddha ne kahA-aba ise kaha do ki jaba maiM jo kAma batAUM, taba vaha kAma krnaa| zeSa samaya meM isa khaMbhe para car3hate-utarate rhnaa| bhUta car3hane-utarane lgaa| isa car3hane utarane se bhUta hairAna ho gyaa| usane kahA-mApha karo bhAI, maiM tumhAre bulAne para A jAyA kruuNgaa| zeSa samaya meM, kArya na hogA to tumheM nahIM khaauuNgaa| kisAna bhI yahI cAhatA thaa| usane prasannatApUrvaka bhUta kI bAta mAna lii| bhUta apanA piMDa chur3Akara bhAgA aura kisAna ne apanA piMDa chUTA jAna saMtoSa kI sAMsa lI aura apane ghara A gyaa| yaha udAharaNa sirpha manoraMjana ke lie nahIM hai| isameM aneka tatva bhare haiN| jaise kisAna ne bhUta paidA kiyA, usI prakAra AtmA ne mana paidA kiyA hai| bhUta kAma meM lage rahane para zAMta rahatA hai aura khAlI hone para khAne daur3atA hai| isI prakAra mana bhI nirantara kriyAzIla rahanA cAhatA hai| khAlI rahanA use pasaMda nahIM, use koI na koI caTapaTI bAta sadaiva caahie| jaba yaha nikammA rahatA hai to hameM khAne daur3atA hai aura itanA khAtA hai ki pAgala banAkara chor3atA hai| yaha bhUta koI sAdhAraNa nahIM hai| sabhI ke pIche par3A huA hai| jaba isake 204 zrI javAhara kiraNAvalI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie koI kAma na rahe to ise khaMbhA batA denA cAhie, jisa para vaha car3hatA-utaratA rhe| vaha khaMbhA kauna-sA hai ? bhagavat bhajana kA / tuma sumarana vina iNa kaliyuga meM, avara na ko AdhAro / maiM vArI jAUM to sumarana para, dina dina prIta badhAro / / padama prabhu pAvana nAma tihAro / / isa prArthanA para dhyAna do| agara tuma apane AtmA ko cakkara meM DAloge to kabhI anta nahIM aaegaa| ataeva ise kAma batAkara saMtoSa karo / jaba ise koI kAma nahIM hotA hai to yaha bure rAste jAkara cakkara meM phaMsa jAtA hai / loga apanI icchAoM kI pUrti na hone ke kAraNa nAstika bana jAte haiN| vivekAnandajI ne likhA hai- yUropa ke bahuta se loga kevala mAnasika duHkhoM se chuTakArA pAne ke lie madirA pInA Arambha kara dete haiN| magara yaha ulTA ilAja hai| yadi ve mana ko Upara batalAye hue Izvarabhakti rUpI khaMbhe para caDhAveM - utAreM to mAnasika duHkha samIpa hI nahIM A sktaa| magara siddhI kA zaraNa lie binA unheM yaha yukti batalAve kauna ? mana jaba isa kAma meM laga jAyagA to phursata nahIM pAegA aura na hameM khAyegA / bhagavad-bhajana se aneka lAbha hote haiN| sabase prathama lAbha to yaha hai ki bhagavAn kA bhajana karane se bhakta ko divya prasannatA kA anubhava hotA hai| jo bhajana karanA jAnatA hai, vaha kabhI rotA nhiiN| bar3e se bar3A kaSTa A par3ane para bhI vaha samAna rUpa se prasanna rahatA hai| magara logoM kI gati-mati viparIta ho rahI hai| prasannatA kA itanA sundara sAdhana rahate hue bhI ve madirApAna dvArA prasannatA kA anubhava karane kA prayatna karate haiM / bhajana karane se mana rUpI bhUta hamAre vaza meM ho jAtA hai / mana sArI zaktiyoM kA khajAnA hai| mana hI svarga, mokSa, baMdha, naraka Adi kA kAraNa hai / tukArAma ne kahA hai- tuma mana ko prasanna karo to vaha tumhAre lie saba kucha kara sakatA hai| lekina use aisA prasanna karo ki phira kabhI aprasanna na ho / choTI-moTI cIjeM dekara use kucha dera ke lie bahalA lenA hI use prasanna karanA nahIM hai| aisI prasannatA kSaNika hai aura usake pazcAta phira aprasannatA kA udaya ho jAtA hai| yaha prasannatA nahIM hai balki use pAgala banA denA hai mana ko aisI cIja do jisase vaha sthAyI prasannatA prApta kara ske| ucita rUpa prasanna hogA to vaha tumheM saba kucha de sakegA / sthAyI prasannatA prApta karane ke lie bhagavad-bhajana hI sarvotama sAdhana hai| Izvara ke nAma-smaraNa se bhrAnti dUra hogii| nAma bhale hI koI bhI ho, magara hRdaya ko chUne vAlA cAhie / ananta bhagavatI sUtra vyAkhyAna 205 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke ananta nAma haiN| unameM se oMkAra meM kisI kA matabheda nahIM hai| ataH bhedabhAva chor3akara sabhI loga samAna bhAva se 'U~ kA jApa kara sakate haiN| bhakti se mana sthira hogA to janma-maraNa baMda ho jaaygaa| mana kI ekAgratA kA prabhAva hI Ajakala 'mesmerejma' vidyA ke nAma se prasiddha hai| mana kI zakti se loga jahAjoM taka ulaTa dene meM saphala ho gaye haiN| Ajakala isa vidyA ke prabhAva se baccoM ko behAza karake adhara uThA diyA jAtA hai| yaha saba mAnasika zakti hI kA prabhAva hai| jo mAnasika zakti itanI prabala hai, use vyartha mata gvaaNo| vRthA burI-bhalI bAteM socane se kyA lAbha hai? hogA vahI jo honA hai| agara thor3e dina bhI ekAgrabhAva se U~ kA dhyAna karoge to tumhAre hRdaya meM eka vicitra zakti utpanna ho jaaygii| apanI jihvA aura apane netroM ko yadi samucita rUpa se apane adhIna rakhane kI Adata DAlo to tumhArA citta zIghra hI vaza meM ho jaaygaa| yaha bhI dhyAna rakhanA cAhie ki mauna rakhane se mana kI zakti bar3hatI hai| maiMne mauna ke guNoM kA svayaM anubhava kiyA hai| mauna sarvazreSTha hai, magara jagata ke vyavahAra bole bagaira nahIM calate isalie alpabhASI hokara apanI cittavRtti para dhyAna rkkho| dekhate raho, vaha kyA karatA hai? aura kahAM jAtA hai? citta kI avigrahagati rahanI caahie| arthAt usakI gati Ter3hI nahIM honI caahie| mana cale yA baiThA rahe magara sIdhA rhe| bhUta kI taraha hameM khAne vAlA na bne| sadA Izvara-bhakti meM tallIna rahe, bure vicAroM meM na par3e, yahI citta kI avigraha gati hai| mana se acche kArya kara lene caahieN| jo kArya hameM dUsaroM se chipAne par3eM, unheM burA kAma samajhanA caahie| jo kArya acche samajhakara karoge, unameM cAhe AraMbha bhI ho, magara vaha prAyaH alpAraMbha hI hogaa| jitane kArya chipAye jAte haiM, ve saba mahAraMbha pUrNa samajhane caahieN| vivAha ke samaya loga apane saMbaMdhiyoM ko AmaMtrita karate haiM aura dhUmadhAma karate haiM, kintu jaba vyabhicAra ke lie jAte haiM taba luka-chipakara coroM kI taraha jAnA par3atA hai| basa, yahI alpAraMbha aura mahAraMbha kA bheda hai| yadyapi AraMbha donoM meM hai, magara eka meM kama aura dUsare meM adhika hai| isIlie kahatA hUM-cupake-cupake kiye jAne vAle kArya chor3a do to bahuta-se pApa apane Apa dUra ho jaaeNge| usa samaya mana kI vigrahagati miTakara sIdhI-avigrahagati ho jaaygii| 206 zrI javAhara kiraNAvalI / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbha zAstra mUlapAThaprazna-jIve NaM maMte! gabmaM vakkamamANe kiM saiMdie vakkamai, aNiMdie vakkamai? uttara-goyamA! siya saiMdiya vakkamai, siya aNiMdie vkkmi| prazna-se keNaTeNaM? bhaMte evaM vuI siya saiMdie vakkamai siya aNindi vakka mai? uttara-goyamA! daviMdiyAiM paDucca aNiMdie vakkamai, bhAviMdiyAiM paDucca saiMdie vakkamai / se teNaTeNaM0 goyamA eva vuccai siya saidiya vakkamai siya aNidie vkkmi| prazna-jIve NaM bhaMte! gamaM vakkamamANe kiM sasarIrI vakkamai, asarIrI vakmai? uttara-goyamA! siya sasarIrI vakkamai, siya asarIrI vkkmi| prazna-se keNaTeNaM? uttara-goyamA! orAliya-veuvviya-AhArayAiM paDucca asarIrI vakkamai, teyA kammaiM paDucca sasarIrI vakkamaI, se teNadveNaM goyamAo! prazna-jIve NaM maMte! gabmaM vakkamamANe tappaDhamayAe kiM AhAraM AhArei? uttara-goyamA mAuoyaM, piusukkaM taM tadubhaya saMsirlDa kalusaM, kivisaM tappaDhamayAe AhAraM aahaarei| prazna-jIve NaM bhaMte! gabmagae samANe kiM AhAraM AhArei? uttara-goyamA! jaM se mAyA nANAvihAo rasa vigaIo AhAraM AhArei, tedeka deseNaM oyaM aahaarei| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 207 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-jIvassa NaM bhaMte! gamagayasa samANassa atthi uccArei vA, pAsavaNei vA, khelei vA, siMghANei vA, vaMtei vA, pittei vA? uttara-No iNaDhe smddhe| prazna-se keNadveNaM? uttara-goyamo! jIve NaM gabmagae samANe jaM AhArei taM ciNAi, taM soiMdiyattAe jAva-phAsiM diyattAe, aTTi aTThi-miMja-kesa-maMsu-roma-nahattAe, se tennttennN0| prazna-jIve NaM bhaMte! gabmagae samANe pabhU muheNaM kAvaliyaM AhAraM AhArittae? uttara-goyamA! No iNaTe smtte| prazna-se keNadveNaM? uttara-goyamA! jIve NaM gamagae samANe savvao AhArei, savvao pariNAmei, savvao ussasai, savvao nissasai, abhikkhaNaM AhArei, amikkhaNaM pariNAmei. amikkhaNaM ussasai, abhikkhaNaM nissasai, Ahacca, AhArei, Ahacca pariNAmei, Ahacca ussasai, Ahacca nissasai, mAujIva rasa-haraNI, puttajIva rasaharaNI mAujIva paDibaddhA, puttajIva phuDA tamhA AhArei tamhA pariNAmei, avarA vi ya NaM puttajIva paDi baddhA mAujIva phuDA tamhA ciNAi, tamhA uvaciNAi, se teNaTeNaM jAva no pabhU muheNaM kAvaliyaM AhAraM aahritte| saMskRta-chAyA prazna-jIvo bhagavana! garbha vyutkrAman kiM sendriyo vyutkrAmati anindriyo vyutkraamti| uttara-gautama! syAt sendriyo vyutkrAmate, syAd anindriyo vyutkraamti| prazna-tatkenanArthena? uttara-gautama! dravyendriyANi pratItya anindriyo vyutkrAmati, bhAvendriyANi pratItya sendriyo vyutkrAmati! tattenArthena? prazna-jIvo bhagavan! garbha vyutkrAman kiM sazarIrI vyutkrAmati, azarIrI vyutkrAmati? ___ uttara-gautama! syAta sazarIrI vyutkrAmati, syAd azarIrI vyutkraamti| prazna-tat kenArthena? uttara-gautama! audArika-vaikriya AhArakANi pratItya azarIrI vyutkaamti| taijasakrAmaNe pratItya sazarIrI vyutkaamti| tat tenArthena gautama! 208 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-jIvo bhagavan! garbha vyutkrAman tatprathamatayA kam AhAram aahaaryti| uttara-gautama! mAtR-ojaH, pitRzukra tat tadubhaya saMzliSTaM kaluSam , kilviSaM tat prathamatayA AhAraM aahaaryti| prazna-jIvo bhagavan! garbhagataH san kam AhArayati? uttara-gautama! yat tad-mAtA nAnAvidhA rasavikR- tIrAhAram AhArayati, tadekadezena oja aahaaryti| prazna-jIvasya bhagavan! garbhagatasya sataH asti uccAra iti vA, prasravaNamiti vA, khela iti vA, zighAnakamiti vA, vAntamiti vA, pittamiti vA? uttara-nAyamarthaH smrthH| prazna-tatkenArthena? uttara-gautama! jIvo garbhagataH san yadAhArayati tat cinoti, tat zrotrendriyatayA yAvat sparzendriyatayA, asthi-asthimajjA keza-zmazru roma-nakhatayA, tata tenaarthen| prazna-jIvo bhagavan! garbhagataH san prabhurmukhena kAvalikam AhAram Ahartum? uttara-gautama! nAyamarthaH samarthaH / prazna-tat kenArthena? uttara-gautama! jIvo garbhagataH sana sarvataH AhArayati, sarvataH pariNAmayati, sarvataH ucchavasati sarvataH niHzvasati, abhikSaNam AhArayati, abhikSaNam pariNamayati, abhikSaNam ucchavasati abhikSaNam niHshvsti| AhAtya AhArayati, Ahatya pariNamayati, Ahatya ucchavasati, Ahatya niHzvasati, mAtRjIvarasaharaNI, putrajIva rasaharaNI, mAtRjIvapratibaddhA putrajIvaspRSTA, tasmAd AhArayati, tasmAt pariNamayati, aparA'pi ca putrajIva pratibaddhA mAtRjIva spRSTA tasmAt cinoti, tasmAd upacinoti, tat tenArthena yAvat-no prabhurmukhena kAvalikam AhAram aahrttm| zabdArtha prazna-bhagavan! garbha meM utpanna hotA huA jIva kyA indriya vAlA utpanna hotA hai yA binA indriya kA utpanna hotA hai? uttara-he gautama! indriya vAlA bhI utpanna hotA hai aura binA indriya kA bhI utpanna hotA hai| 80090098888888RoRARg09999999AAMARRORRIDORRORAMANANAGAR Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prshn-bhgvn| so kisa kAraNa se? uttara-he gautama! dravyendriyoM kI apekSA binA indriyoM kA utpanna hotA hai aura bhAvendriyoM kI apekSA indriyoM sahita utpanna hotA hai| isalie gautama ! aisA kahA hai| prazna-bhagavan! garbha meM upajatA jIva zarIra sahita utpanna hotA hai yA zarIra-rahita utpanna hotA hai? uttara-he gautama! zarIra-sahita bhI utpanna hotA hai aura zarIra-rahita bhI utpanna hotA hai| prazna-bhagavan so kaise? uttara- he gautama! audArika, vaikriya aura AhAraka zarIroM kI apekSA zarIra-rahita utpanna hotA hai tathA tejasa, kArmaNa zarIroM kI apekSA zarIra-sahita utpanna hotA hai| isa kAraNa gautama! aisA kahA hai| prazna-bhagavan! jIva garbha meM utpanna hote hI kyA AhAra karatA hai? uttara-he gautama! Apasa meM eka dUsare meM milA huA mAtA kA Artava aura pitA kA vIrya, jo kaluSa aura kilvuiSa, hai, jIva garbha meM utpanna hote hI usakA AhAra karatA hai| prazna-bhagavan! garbha meM gayA huA jIva kyA khAtA hai? uttara-he gautama! garbha meM gayA jIva, mAtA dvArA khAye hue aneka prakAra ke rasa vikAroM ke eka bhAga ke sAtha mAtA kA Artava khAtA hai| prazna-bhagavan! garbha meM gayA jIva ke mala hotA hai? mUtra hotA hai? kapha hotA hai? nAka kA maila hotA hai? vamana hotA hai? pitta hotA hai? uttara-gautama! yaha artha samartha nahIM hai-yaha saba nahIM hotA hai| prazna-bhagavan! so kaise? uttara-gautama! garbha meM jAne para jIva jo AhAra khAtA hai jisa AhAra kA caya karatA hai, usa AhAra ko zrotra ke rUpa meM yAvat sparzendriya ke rUpa meM, haDDI ke rUpa meM, majjA ke rUpa meM, bAla ke rUpa meM, dADhI ke rUpa meM, romoM ke rUpa meM aura nakhoM ke rUpa meM pariNata karatA hai| isalie he gautama! garbha meM gaye jIva ke mala Adi nahIM hote| prazna-bhagavan! garbha meM gayA jIva mukha dvArA kaba AhAra-grAsa rUpa AhAra karane meM samartha hai? uttara-gautama! yaha artha samartha nahIM hai-aisA nahIM ho sktaa| prazna-bhagavan, so kyoM? 210 zrI javAhara kiraNAvalI. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-gautama! garbha meM gayA jIva sarva AtmA se (sAre zarIra se) AhAra karatA hai, sAre zarIra se pariNamAtA hai, sarva-AtmA se ucchavAsa letA hai, sarva-AtmA se nizvAsa letA hai, bAra-bAra AhAra karatA hai bAra-bAra pariNamAtA hai, bAra-bAra ucchvAsa letA hai, bAra-bAra nizvAsa letA hai| kadAcit AhAra karatA hai, kadAcit pariNamAtA hai, kadAcit ucchvAsa letA hai; kadAcit nizvAsa letA hai| tathA putra jIva ko rasa pahuMcAne meM kAraNabhUta aura mAtA ke rasa lene meM kAraNabhUta jo mAtR jIva-rasaharaNI nAma kI nAr3I hai, vaha mAtA ke jIva ke sAtha saMbaddha hai aura putra ke jIvake sAtha jur3I huI hai| usa nAr3I dvArA putra kA jIva AhAra letA hai aura AhAra ko pariNamAtA hai| tathA eka aura nAr3I hai jo putra ke jIva ke sAtha saMbaddha hai aura mAtA ke jIva se jur3I huI hai| usase putra kA jIva AhAra kA caya karatA hai aura upacaya karatA hai| hai gautama! isa kAraNa garbha-gata jIva mukha dvArA kavala rUpa AhAra lene meM samartha nahIM hai| vyAkhyAna pahale vigrahagati kA vicAra kiyA gayA thaa| vigrahagati eka do, tIna yA kabhI-kabhI cAra samaya meM samApta ho jAtI hai| isa alpakAla meM hI jIva pahale kA zarIra chor3akara naye utpatti sthAna para pahuMcate samaya arthAt garbha meM praveza karate samaya aura garbha meM rahate samaya jIva kI kyA sthiti hotI hai, isa viSaya meM gautama svAmI ne bhagavAn se prazna kiye haiN| aba unhIM para vicAra kiyA jAtA hai| gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! garbha meM utpanna hote samaya jIva ke indriyAM hotI hai yA nahIM hotI? indriya kA artha kAna, nAka, AMkha, jIbha aura tvacA hai| inhIM ke viSaya meM yahAM prazna kiyA gayA hai| vyavahAra meM aisA mAlUma hotA hai ki jIva jaba garbha meM jAtA hai, to usake indriyAM nahIM hotIM, varan pahale-pahale mAMsa kA piMDa banatA hai, phira indriyAM banatI haiN| gautama svAmI pUchate haiM ki vyavahAra meM jaisA mAnA jAtA hai, vaha ThIka hai yA isameM aura koI bheda hai? gautama ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyAhe gautama! kisI apekSA se jIva indriya-sahita garbha meM AtA hai, aura kisI apekSA se indriya rahita garbha meM AtA hai| arthAt dravyendriyoM kI apekSA indriya rahita AtA hai aura bhAva-indriyoM kI apekSA indriya sahita AtA hai| garbha meM Ate samaya jIva ke dravyendriyAM nahIM hotI, bhAvendriyAM hotI haiN| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 211 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba yaha bhI dekha lenA cAhie ki dravyendriya aura bhAveMdriya kise kahate haiM ? tatvArtha sUtra ke a.2 sU-17 'nirvRtyupakaraNe dravyendriya nirvRti aura upakaraNa, yaha dravyendriya ke do bheda haiN| jo bhAva ko grahaNa kare use dravyendriya kahate haiN| dravyendriya paudgalika racanA vizeSa hai| dravyendriya meM eka upakaraNa hai, eka nirvRti hai| kAna kI amuka AkRti nirvRti kahalAtI hai| usakA sahAyaka upakaraNa kahalAtA hai| kisI ke kAna eka prakAra ke aura kisI ke dUsare prakAra ke hote haiN| choTe aura bar3e donoM prakAra ke kAnoM se sunAI detA hai kintu kAna kI banAvaTa meM prAkRtika aMtara hotA hai| lambe aura mAMsa se bhare kAnoM kI zakti aura prakAra hotI hai tathA choTe tathA mAMsahIna kAnoM kA kucha aura hI prakAra kA sAmarthya hotA hai| bahare AdamI ke yaha UparI kAna bane rahate haiM magara sunane kI zakti usameM nahIM hotii| upakaraNa kAna vaha hai, jinake binA sunanA asaMbhava hai| vaha upakaraNa aura nirvRti-donoM hI dravyendriya haiN| jIva garbha meM dravyendriya kI apekSA indriya rahita hI jAtA hai, parantu bhAvendriya lekara AtA hai| bhAvendriya ke bhI do bheda haiM 'labdhyupayogau bhAvendriyaM' ta.sa. 18 labdhi aura upayoga / labdhi kA artha hai-zakti jisake dvArA AtmA, zabda kA jJAna prApta karane meM samartha hotA hai, use labdhi-indriya kahate haiN| magara labdhi hone para bhI agara upayoga na ho to kAma nahIM cala sktaa| upayoga ke abhAva meM sunanA na sunanA barAbara hai| yogyatA arthAt labdhi to ho, magara upayoga na ho to labdhi bekAra hai| labdhi ke hote hue bhI upayoga lagAne se hI kAma calatA hai| labdhi kA artha grahaNa karane kA sAmarthya aura upayoga kA artha grahaNa kA vyApAra hai| ina donoM bhAvendriyoM ke sAtha jIva garbha meM AtA jIva garbha meM bhAvendriya sahita AtA hai, isa bAta kA vizvAsa karAne ke lie usakA kAraNa bhI batalAte haiN| agara dravyendriya aura bhAvendriya-donoM ko hI garbha meM utpanna mAnA jAya to phira AtmA bhI pahale kA na rhegaa| agara AtmA pahale kA aura paraloka se garbha meM AyA huA mAnA jAya to phira yaha bhI mAnanA hogA ki vaha paraloka se kucha lekara AtA hai| agara sAtha meM kucha na lAyA taba to janma lene vAle sabhI bAlaka eka hI taraha ke hone cAhieM, magara vastusthiti isase bhinna pratIta hotI hai| eka hI mAtA ke garbha se utpanna hone vAle beToM meM koI aMdhA aura koI sUjhatA hotA hai, koI bahirA aura koI sunane vAlA hotA hai| AtmA garbha meM Ate samaya yadi kucha bhI sAtha meM na lAyA hotA 212 zrI javAhara kiraNAvalI Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to yaha antara kyoM par3atA? antara ke kAraNa yaha spaSTa hai ki AtmA garbha meM Ate samaya apane sAtha bhI kucha lAtA hai aura apane sAtha bhAva-rUpa meM jo kucha lAtA hai, usIse dravyendriyAM banatI haiN| kadAcit koI kahane lage ki hamane to aisA dekhA nahIM, taba usase pUchanA cAhie ki kyA Apane yaha dekhA hai ki garbha meM Ane vAlA jIva bhAvendriya-sahita nahIM AtA hai arthAt bhAvendriyoM se rahita AtA haiM? agara Apane yaha bhI nahIM dekhA hai to phira jJAniyoM kI bAta ke sAmane ApakI bAta kaise mAnya ho sakatI hai? isake sivA, garbha meM jIva bhAvendriya sahita AtA hai yaha kahakara jJAniyoM ne Apako bhoga-vilAsa karane kA Adeza-upadeza diyA ho to unakI bAta bhale hI na mAno, parantu unakA kahanA to yaha hai ki yaha indriyAM bar3I kaThinAI se milI haiN| gaMbhIra vicAra karake inakA sadupayoga kro| aisI avasthA meM jJAniyoM kI bAta zaMkAspada kaise ho sakatI hai? aba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! jIva garbha meM zarIra sahita AtA hai yA zarIra-rahita AtA hai? zIryate iti zarIram! arthAt jo kSaNa-kSaNa meM naSTa hotA rahatA hai athavA jisameM AtmA vyApta hokara rahatA hai, vaha zarIra kahalAtA hai| gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA -he gautama, AtmA eka apekSA se zarIra-sahita garbha meM AtA hai, aura dUsarI apekSA se zarIra-rahita bhI AtA hai| prazna ho sakatA hai, eka hI prazna ke uttara meM yaha paraspara virodhI bAteM kisa prakAra kahI gaI haiM? bhagavAn kahate haiM-satya yahI hai| kisI bhI bAta ko aneka dRSTikoNoM se dekho tabhI vaha pUrI aura satya rUpa meM dikhAI degii| hama loga chadmastha haiN| hameM eka pakSa dekhakara dUsare pakSa para vizvAsa karanA caahiye| donoM pakSa jJAnI dekha sakate haiN| chadmastha sabhI sUkSma aura sthUla bAteM dekhanA cAhate haiN| parantu yaha nahIM samajhate ki agara hama saba kucha jAnane lageM to hama meM aura Izvara meM antara hI kyA rahegA? aura Izvaratva kyA sahaja hI mila jAtA hai? usake lie na jAne kitane prabala prayatna kI AvazyakatA hai| bhagavAn pharamAte haiM-he gautama! zarIra do prakAra ke haiM-sthUla aura suukssm| audArika, vaikriya aura AhAraka, yaha tIna zarIra sthUla haiM aura tejasa tathA kArmaNa zarIra sUkSma hai| jIva garbha meM tejasa evaM kArmaNa zarIroM ke sAtha AtA hai, ataeva vaha ina sUkSma zarIroM kI apekSA zarIra-sahita AtA hai| sthUla - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 213 38888888888888888888888888 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra mAM ke peTa meM banatA hai, isa apekSA se zarIra-rahita AtA hai| AtmA, saMsAra-avasthA meM kabhI azarIra nahIM hotaa| azarIra AtmA to kevala siddha bhagavAn hai| AhAraka to peTa meM bhI nahIM banatA hai| koI AtmA abhI zarIra-rahita hai kintu Age zarIra dhAraNa kara legA, aisA kadApi nahIM ho sktaa| aisA mAnane para mukti kA abhAva ho jaaygaa| mukti kA artha hI sUkSma zarIra kA tyAga karanA hai| jisakA sUkSma zarIra naSTa ho gayA hai, vaha kabhI sthUla zarIra grahaNa nahIM kara sktaa| sthUla zarIra sUkSma zarIra se hI utpanna hotA hai| sUkSma kArmaNa zarIra se sthUla audArikAdi zarIra banate haiN| bhAva-zakti hone para hI dravya kAma AtA hai| bhAva-zakti ke abhAva meM dravya kAma nahIM krtaa| isI prakAra sUkSma zarIra rUpa zakti se hI sthUla zarIra banatA hai| sAmAnya rUpa se zarIra ke pAMca bheda haiM- "audArika vaikriyAhAraka taijasa kArmaNAni zarIrANi (1) audArika (2) vaikriya (3) AhAraka (4) taijasa aura (5) kaarmnn| udAra kA artha sthUla bhI hai, pradhAna bhI hai aura jaldI nAza hone vAlA bhI hai| manuSya'zarIra (audArika) pradhAna isalie mAnA jAtA hai ki tIrthaMkara athavA anya mokSa jAne vAle sabhI audArika zarIra meM prakaTa hokara hI mokSa jAte haiN| mokSa dharma kI sAdhanA isI zarIra se ho sakatI hai, dUsare zarIra se nhiiN| yaha audArika zarIra sAta dhAtuoM se banA huA aura sthUla-dekhane meM Ane yogya dUsarA zarIra vaikriya hai| divya dhAtuoM se banA zarIra vaikriya kahalAtA hai| manuSya kA zarIra miTTI kA banA hai aura vaikriya zarIra divya dhAtu se banA hai| vaikriya zarIra vividha kriyAoM se yukta hotA hai| audArika zarIra vAlA mukha se hI khA sakatA hai, parantu vaikriya zarIra vAlA saba taraha se khA sakatA hai| audArika zarIra vAlA, daravAje se hI ghara ke bAhara nikala sakatA hai, vaikriya zarIra vAlA dIvAra meM se chidra ke binA hI nikala sakatA hai| vaikriya zarIra vAlA sira se bhI cala sakatA hai| isa prakAra vaikriya zarIra vAlA vividha kriyAoM se yukta hotA hai| yaha saba hone para bhI vaikriya zarIra kI mahattA jyAdA nahIM hai| vaha amaryAdita bhraSTa zarIra hai| muMha se khAte-khAte kAna se bhI khAne lage, kyA patA? vaikriya aura audArika zarIroM meM aisA hI antara hai, jaise rAjA aura naTa meM hotA hai| rAjA maryAdita hai, naTa avizvasta hai| audArika zarIra vAlA karmanAza karake divya jJAna pA sakatA hai parantu vaikriya 214 zrI javAhara kiraNAvalI Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra vAlA nahIM pA sktaa| vaikriya zarIra dhArI ne trilokInAtha kA pada nahIM pAyA, audArika zarIra ne hI yaha pada pAyA hai| AhAraka zarIra viziSTa muniyoM ko hI prApta hotA hai kintu vaha sthAyI nahIM rhtaa| caudaha pUrvo ke jJAtA muni ko jaba tattvoM ke viSaya meM koI jijJAsA hotI hai aura kevalI bhagavAn pAsa meM nahIM hote, taba muni apanI labdhi se eka prakAzamAna pudgalapuMja banAte haiM, vaha AhAraka zarIra kahalAtA taijasa aura kArmaNa zarIra anAdikAlIna haiM aura sabhI saMsArI jIvoM ko hote haiN| khAye hue AhAra ko pacAne aura zarIra meM oja utpanna karane kA guNa taijasa zarIra meM hI hai| karmoM kA khajAnA kArmaNa zarIra kahalAtA hai| yahI zarIra janma-janmAntara kA kAraNa hai| isI ke dvArA zubhAzubha phala kI prApti hotI hai| taijasa aura kArmaNa zarIra ke sAtha hI jIva garbha meM AtA hai| isake pazcAt gautama svAmI ne jo prazna kiyA hai, usakA Azaya yaha hai ki bhagavan! mAtA-pitA ke diye hue aMgoM se bane zarIra kA saMbaMdha akhaNDa rahatA hai yA kabhI TUTatA hai? usake uttara meM bhagavAn ne pharamAyA he gautama! jaba taka yaha bhavadhAraNIya zarIra hai, arthAt vartamAna janma meM zarIra jaba taka rahatA hai taba taka mAtA-pitA kA hI yaha zarIra samajhanA caahie| AtmA ko samajha lenA cAhie ki jaba taka yaha jIvana hai-zarIra hai, taba taka yaha mAtA-pitA kA hI hai| agara tujhameM abhimAna nahIM hai to aisA hI mAnatA rhe| Aja tU par3ha-likhakara bhI dUsare ADambara meM par3a rahA hai aura najadIka satya ko bhulA rahA hai| vijJAnavettA kahate haiM-bAraha varSa meM zarIra palaTa jAtA hai| arthAt zarIra ke saba paramANu badala jAte haiN| yaha kathana kisI apekSA se ThIka ho, to bhI zAstra kA yaha kathana satya hI hai ki jaba taka bhavadhAraNIya zarIra hai taba taka mAtA-pitA saMbaMdhI hI zarIra hai| zAstrakAra ne yaha bAta isalie spaSTa kara dI hai ki koI manuSya hRSTa-puSTa ho kara yA bAraha varSa ke pazcAt aisA na mAna le ki aba mAtA-pitA saMbaMdhI zarIra nahIM rhaa| koI kaha sakatA hai ki mAtA-pitA kA diyA huA zarIra dubalA thaa| aba hama tagar3e haiN| isalie yaha zarIra aba mAtA-pitA kA kahAM rahA? aisA kahane vAle kA vicAra bhramapUrNa hai| jIva ne garbha meM mAtA-pitA kI dhAtuoM kA jo AhAra kiyA thA, yaha zarIra usI AhAra kI karAmAta hai| isa zarIra ke - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 215 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andara vahI AhAra jIvana hai| usI para yaha sArA DhAMcA khar3A hai| vaha na ho to jIvana bhI na hogaa| mAtA-pitA kI dhAtuoM se jo AhAra liyA hai, vaha AhAra zarIra meM jaba taka rahatA hai, zarIra bhI tabhI taka rahatA hai aura tabhI taka jIvana bhI hai| vaha AhAra dhIre-dhIre samApta hone lagatA hai| jaba vaha samApta hone lagatA hai, taba idhara se Ayu bhI samApta hone lagatI hai| pariNAma yaha hotA hai ki yaha zarIra bhI nahIM rhtaa| yahAM nAstika kaha sakate haiM ki Akhira hamArI hI bAta rhii| hama kahate haiM-yaha zarIra bhUtoM se banA huA hai aura bhUtoM ke bikhara jAne para naSTa ho jAtA hai| yahI bAta jaina zAstra bhI kahate haiN| jaina zAstra meM bhI yahI batalAyA gayA hai ki zarIra raja aura vIrya se banA huA hai, jaba raja-vIrya samApta ho jAtA hai, taba zarIra bhI mara jAtA hai| jaina zAstra jise raja-vIrya kahatA hai aura hama use paMcabhUta kahate haiN| antara sirpha nAma kA hai| tattva to donoM jagaha samAna haiN| hama kahate haiM-na koI paraloka se AtA hai, na koI paraloka jAtA hai| agara paraloka se koI AtA hotA to vaha svataMtra hotA, lekina jaina zAstroM ke kathana se bhI vaha svataMtra to rahA nahIM, kintu raja aura vIrya ke adhIna rhaa| isa prakAra jaina zAstra bhI prakArAntara se hamArI hI bAta kA samarthana karate haiN| isake uttara meM yaha pUchA jA sakatA hai ki jo mAtA-pitA kI dhAtuoM kA AhAra letA hai, vaha AhAra lene vAlA kauna hai? usa AhAra lene vAle ko kyoM bhUle jA rahe ho? jhAr3a pRthvI aura pAnI kA saMyoga letA hai to kyA pRthvI aura pAnI kA saMyoga hI jhAr3a hai ? agara jhAr3a hI nahIM hogA to pRthvI aura pAnI ke saMyoga ko grahaNa kauna karegA? isI prakAra jaba svataMtra AtmA hai tabhI to vaha mAtA-pitA kI dhAtuoM se AhAra letA hai| agara AtmA na hotA to AhAra kauna letA? usane zarIra bAMdhA hai, isI se bhUtoM kI bhI sahAyatA lI hai aura jaba zarIra kI sahAyatA kA tyAga karatA hai to bhUtoM kI sahAyatA kA bhI tyAga kara detA hai| magara yaha saba kucha karane vAlA hai AtmA hii| AtmA ke abhAva meM itanA saba kauna karatA? aba prazna upasthita hotA hai ki mAtA-pitA ke zarIra se liyA huA AhAra jaba taka rahatA hai, taba taka jIvana bhI rahatA hai, to phira loga akAla mRtyu se kyoM marate haiM? jitane dinoM ke lie AhAra zarIra meM hai, utane dinoM taka jIvana rahanA hI cAhie bIca meM mutyu kaise ho sakatI hai ? mAtA-pitA kI dhAtuoM kA liyA huA AhAra bIca meM kyoM samApta ho jAtA hai ? 216 zrI javAhara kiraNAvalI 88888888 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra kI AzaMkA ke kAraNa bahutoM ne yaha mAna liyA hai ki jInA - maranA kisI ke hAtha meM nahIM hai / jitanI Ayu hai, utane hI dina jIva jayegA / isaliye kisI jIva ko mauta se bacAne se kyA lAbha hai? cAhe koI rogI rahe yA niroga rahe, saMyata AhAra-vihAra kare yA asaMyata AhAra-vihAra kare, jIyegA utanA hI, jitanA AyuSya hai / aisA samajhane vAle logoM kI viveka - vijJAna kI kSamatA rUpa buddhi kI sAvadhAnI naSTa ho gaI hai| agara kisI bhI jIva kI mRtyu akAla meM nahIM ho sakatI to talavAra se Tukar3e-Tukar3e kara dene para bhI kisI kI mRtyu nahIM honI cAhie / phira to yaha bhI na mAnanA hogA ki kisI ke AghAta se koI jIva mara jAtA hai| yadi bacAne se koI jIva baca nahIM sakatA to mArane se maranA bhI nahIM caahie| aisI avasthA meM hiMsA ho hI nahIM sktii| kalpanA kIjie, eka AdamI ne talavAra dvArA dUsare ko mAra ddaalaa| jaba mArane vAle para abhiyoga calA to apanI saphAI meM vaha kahatA hai- 'marane vAle kI Ayu jitanI thI, vaha utanA jIvita rhaa| Ayu samApta hone para vaha mara gayA / ' to kyA sarakAra use chor3a degI? kadAcit kahane lage ki rAjya kA kAnUna apUrNa hai, isalie vaha prAmANika nahIM mAnA jA sakatA, to zAstrIya nIti to pUrNa hai / usameM hiMsA ko pApa kyoM kahA hai? aura samasta saMsAra ke zAstra isa viSaya meM ekamata kyoM haiM? agara akAla meM kisI kI mRtyu nahIM hotI to phira zarIra-viSayaka sAvadhAnI rakhane kI aura davA lene kI kyA AvazyakatA hai ? phira to dharmazAstra ke sAtha cikitsA zAstra bhI nirAdhAra ThaharatA hai / zAstra kahatA hai ki AyuSya dIpaka ke tela ke samAna hai| dIpaka meM rAta bhara ke lie jo tela bharA huA hai, usameM agara eka battI DAla kara jalAoge to rAta bhara prakAza degA, lekina agara usameM cAra battiyAM DAla do to bhI kyA vaha rAta bhara prakAza degA? 'nahIM !' isI prakAra Ayukarma ke pudgala khUTate (samApta hote) haiM, parantu yadi sAvadhAnI se kAma lo to Ayu aura mAtA-pitA saMbaMdhI AhAra pUre samaya taka kAma deMge, anyathA bIca meM hI khUTa jaaeNge| yaha bAta maiM apanI tarapha se nahI kahatA / zAstra meM kahA haiajjhavasANa nimitte AhAre veyaNA - parAdhAe / phAse ANApANU, sattavihaM chijjae AU / / arthAt- Ayu kA kSaya sAta prakAra se hotA hai bhagavatI sUtra vyAkhyAna 217 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) bhayaMkara vastu kA vicAra Ane se (2) zastra Adi nimitta se (3) viSaile padArthoM ke AhAra se yA AhAra ke dIrghakAlIna nirodha se (4) zarIrika vedanA se (5) gar3ahe meM girane Adi se (6) sarpa Adi ke daMza-se aura (7) zvAsocchavAsa kI rukAvaTa se| ThANAMgasUtra ke TIkAkAra svayaM eka prazna uThAte haiM ki Ayu kA kama ho jAnA yA adhika samaya taka calanA, yaha to aniyamitatA aura anahonI bAta hogI! isakA samAdhAna bhI svayaM ve hI karate haiM ki koI anahonI bAta nahIM hai| Ayu do prakAra se khUTatA hai-eka to kAyade se, dUsare bekaayde| udAharaNArtha-sau hAtha lambI rassI ko agara eka sire se jalAyA jAya to vaha bahuta dera meM jalegI, agara use sameTa kara jalAyA jAya to vaha bahuta jaldI jala jaaygii| yahI bAta Ayukarma kI bhI hai| Ayu jaldI aura dera meM kisa prakAra samApta hotI hai, yaha pratyakSa pramANa se bhI siddha kiyA jA sakatA hai| bhAratIyoM aura amerikanoM ke ausata Ayu meM bheda kyoM hai? sunA hai ki amerikA-nivAsiyoM kI ausata Ayu sATha-satara varSa ke lagabhaga hai, aura bhAratIyoM kI caubIsa varSa ke lagabhaga hii| isa prakAra bhAratIya alpa avasthA meM hI kyoM mara jAte haiM? isa kA kAraNa yahI hai ki bhAratIyoM kA rahana-sahana aniyamita aura bhojana pAna jIvanavardhaka nahIM hai, jaba ki amerikanoM kA aisA hai| Apa apanA jIvana kisa prakAra bitA rahe haiM, yaha Apa nahIM jaante| abhiprAya yaha hai ki Ayu rassI, tela yA kapar3e ke samAna hai| usakA upayoga sAvadhAnI se karoge to adhika dina TikegI, nahIM to bIca meM hI naSTa ho jaaygii| sAvadhAnI se upayoga karate hue bhI kisI anya kAraNa se agara bIca hI meM mRtyu A jAve to usase bhaya mata kro| marane se DaranA buddhimAnI nahIM hai aura marane se na Dara kara sAvadhAnI na rakhanA bhI buddhimAnI nahIM hai| asala meM jIvana-maraNa ke viSaya meM madhyastha bhAva rakhane se hI zAnti milatI prArambha kI cIja kA saMskAra anta taka rahatA hai, yaha kise nahIM mAlUma hai? Ama kI guThalI se jhAr3a paidA hotA hai, jisa meM moTA tAjA aura bar3I-bar3I DAliyAM hotI haiN| lekina usa bar3e jhAr3a meM bhI aMkura aura bIja kA dharma rahatA hI hai| vaha tabhI jAtA hai, jaba jhAr3a samUla naSTa ho jAtA hai| isI prakAra mAtA-pitA kI dhAtuoM kA jo AhAra garbha meM liyA gayA hai, vaha umra bhara rahatA hai| usa AhAra kA saMskAra chUTA aura prANa gyaa| 218 zrI javAhara kiraNAvalI - 8805888888 5625655858 3308888888888888 88888888883306 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa ke mAM-bApa manuSya the, isI se Apa manuSya hue haiN| yadi ve jAnavara hote to Apa bhI jAnavara hote| yAni Apako manuSyatva dene vAle Apake mAM-bApa haiN| unhoMne Apako manuSya banAyA hai aura unakI dI huI manuSyatA-jIvana ke anta taka kAyama rhegii| Apa bIca meM pazu mata bano pazuoM kA-sA vyavahAra mata kro| aba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! jIva jaba mAtA ke garbha meM hotA hai, taba use mala, mUtra, kapha, nAka kA maila (ser3A), vamana (kai) aura pitta hotA hai yA nahIM hotA? isa kA uttara bhagavAn dete haiM-he gautama! aisI bAta nahIM hai| arthAt garbhastha jIva ke mala-mUtra Adi nahIM hote| gautama svAmI isakA kAraNa pUchate haiM-bhagavan isakA kyA kAraNa hai? hama loga jo AhAra karate haiM, usase mala-mUtra Adi bhI banate haiM, to garbha meM rahe hue jIva ke AhAra se bhI mala-mUtra banane caahie| magara Apa unakA niSedha karate haiM, to isakA kyA kAraNa hai? __ bhagavAn uttara dete haiM-gautama! garbhastha jIva jo AhAra khAtA hai, vaha saba usakI indriyAM Adi banane ke kAma AtA hai| sAre AhAra se usake zarIra ke vibhinna bhAga banate haiN| isalie mala-mUtra nahIM bnte| garbhastha jIva mAtA ke rasa kA AhAra karatA hai| rasabhAga vahI kahalAtA hai, jisase khala bhAga alaga ho gayA ho| mAtA jo AhAra karatI hai, vaha do rUpoM meM vibhakta hotA hai-khala bhAga meM aura rasa bhAga meN| garbha kA jIva rasa bhAga kA hI AhAra karatA hai, ataH usake mala mUtra Adi ho hI nahIM skte| isake anantara gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan, hama loga jaise kavalaAhAra karate haiM arthAt grAsa ke rUpa meM mukhe dvArA bhojana karate haiM, kyA usI prakAra garbhastha jIva bhI kavalAhAra karatA hai? bhagavAn uttara dete haiM-gautama, yaha bAta nahIM hai| garbha meM rahA huA jIva mukha dvArA AhAra-kavalAhAra nahIM kara sktaa| taba gautama svAmI pUchate haiM-prabho! isakA kAraNa kyA hai ? bhagavAn uttara dete haiM-he gautama! garbha kA jIva sAre zarIra se AhAra letA hai, isalie vaha kavalAhAra nahIM kara sktaa| vaha jIva sampUrNa zarIra se AhAra karatA hai, sampUrNa zarIra se use pariNamAtA hai, sampUrNa zarIra se ucchavAsa letA hai, sampUrNa zarIra se niHzvAsa letA hai aura kadAcit letA hai, kadAcit nahIM bhI letaa| garbha kA jIva. sAre zarIra se kisa prakAra AhAra letA hai, usakA spaSTIkaraNa yaha kiyA gayA hai ki eka mAtR jIva rasaharaNI nAlI hotI hai| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 216 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaharaNI kA artha hai, nAbhi kA naal| isa nAla dvArA mAtA ke jIva kA rasa grahaNa kiyA jAtA hai| isa nAla kA saMbaMdha mAtA ke zarIra ke sAtha hotA hai| isase putra ko rasa prApta hotA hai| isake sivAya eka nAr3I (nAla) aura bhI hai jo putra ke jIva ke sAtha saMbaMdha hai aura mAtA ke jIva ke sAtha aTakI huI hai| isa nAla dvArA putra kA jIva AhAra kA caya aura upacaya karatA hai| isI kAraNa usake kavalAhAra nahIM hotaa| mUlapAThaprazna- kai NaM bhaMte! mAiaMgA paNNattA? uttara-goyamA! tao mAiaMgA pnnnntaa| taMjahA-maMse, soNie, mtthuluNge| prazna- kai NaM bhaMte! piiaMgA paNNatA? uttara-goyamA! tao piiaMgA pnnnntaa| taMjahA-aTaii advimiMjA, kes-mNsu-rom-nhe| prazna-ammA piie NaM bhaMte! sarIrae kevaiyaM kAlaM saMciTThai? uttara-goyamA! javAiyaM se kAlaM bhava dhAraNijje sarIrae avvAvaNNe bhavai evatiyaM kAlaM sNcitttthi| ahe NaM samae-samae voyasijjamANe, voyasijjamANe caramakAla samayaMsi vocchiNNe bhvi| saMskRta-chAyA prazna-kati bhagavan! mAtraMgAni prajJaptAni? uttara-gautama! trINi mAtraMgAni prajJaptAni / tadyathA-mAMsam zoNitam mstuluNgm| prazna-kati bhagavan! pitraMgAni prajJaptAni? uttara-gautama! trINi pitraMgAni prajJaptAni, tadyathA-asthi, asthimajjA, keza-zmazru-roma nakhaH / prazna-ambApaitRkaM bhagavan! zarIraM kiyantaM kAlaM saMtiSThate? uttara-gautama! yAvantaM kAlaM tasya bhavadhAraNIyaM zarIram avyApannaM bhavati etAvantaM kAlaM sNtisstthte| atha samaye samaye vyavakRSTAmANaM-vyavaSTAmANaM caramakAlasamaye vyucchinnaM bhvti| mUlArtha prazna-bhagavana! mAtA ke aMga kitane kahe haiM? uttara-he gautama! mAtA ke tIna aMga kahe haiN| ve isa prakAra mAMsa, rakta aura mastaka kA bhejaa| 220 zrI javAhara kiraNAvalI OM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-bhagavan! pitA ke kitane aMga kahe haiM? uttara-he gautama! pitA ke tIna aMga kahe haiN| ve isa prakAra-haDDI, majjA aura keza-dADhI-roma tathA nkh| prazna-bhagavan! mAtA aura pitA ke aMga saMtAna ke zarIra meM kitane kAla taka rahate haiM? uttara-gautama! saMtAna kA bhavadhAraNIya zarIra jitane samaya taka rahatA hai utane samaya taka ve aMga rahate haiN| aura jaba bhavadhAraNIya zarIra samaya-samayahIna-pratikSaNa kSINa hotA jAtA hai aura anta meM jaba naSTa hotA hai, taba mAtA-pitA ke aMga bhI naSTa ho jAte haiN| vyAkhyAna gautama svAmI prazna karate haiM, bhagavan! santAna ke zarIra meM mAtA ke kitane aMga haiM? uttara-he gautama! santAna ke zarIra meM tIna aMga mAtA ke haiM-yathA mAMsa, rakta aura mastaka kA bhejaa| ye tIna mAtA ke zoNita se bane hue haiN| prazna-gautama svAmI phira prazna karate haiM, bhagavan! jisa prakAra mAtA ke tIna aMga haiM, usI prakAra pitA ke kitane aMga haiM? bhagavAn uttara pharamAte haiM he gautama! pitA ke bhI tIna aMga haiM-hADa, hADa kI miMjhI aura keza roma-nakha Adi zeSa aMga saba mAtA evaM pitA donoM ke pudgaloM se bane hue haiN| isaliye-zAstrakAra kahate haiM ki mAtA pitA ke upakAra se kabhI uRNa nahIM ho sktaa| yaha zarIra unhIM mAtA pitA kI dena hai| ataH manuSya ko mAtA-pitA kA upakAra mAnate hue unakI sevA bhakti karake unakA zubhAzIrvAda prApta karanA hI hitAvaha hotA hai| jo manuSya mAtA-pitA kI sevA na karate hue unheM duHkha kaSTa dete haiM aura unake hRdaya ko coTa pahuMcAte haiM ve apanI unnati nahIM kara sakate! kintu jo santAna mAtA-pitA kI sevA bhakti karate haiM, unake citta ko zAnti pahuMcAte haiM, ve phalate-phUlate va apanA vikAsa karake saMsAra meM yaza prApta karate haiN| ve dharma bhI sugamatA se prApta kara usake ArAdhaka bana sakate haiM / kyoMki manuSya kI jar3a mAtA-pitA kA hRdaya hai, vaha jaba taka harA bharA banA rahatA hai taba taka manuSya phalatA-phUlatA hai, kintu jaba mAtA pitA kA hRdaya dagdha kara diyA jAtA hai to manuSya bhI sUkha jaaegaa| manuSya ke zarIra meM mAtA-pitA ke aMgoM kA saMbaMdha jindagI taka rahatA hai isa viSaya meM gautama svAmI prazna karate haiM ki - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 221 BRRRR &888 3888999999999999999888888889999999999999999999 . Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavan! mAtA-pitA ke aMga santAna ke zarIra meM kitane kAla taka bane rahate haiM? uttara-gautama! santAna kA zarIra jaba taka kAyama rahatA hai, vahAM taka mAtA-pitA ke ve aMga kAyama rahate haiN| samaya-samaya-ve pudgala chIjate hue mAtA-pitA kA yaha oja samApta ho jAtA hai tabhI manuSya bhI kAyama nahIM rahatA, mara jAtA hai| ataH santAna ko mAtA-pitA ke prati sadA vaphAdAra rahanA caahie| mUlapAThaprazna-jIve NaM bhaMte! gabmagae samANe neraiesu uvavajjejjA? uttara-goyamA! atthegaie uvavajjejjA atthegaie no uvvjjejjaa| prazna- se keNadveNaM? uttara-goyamA! se NaM saNNI paMcidie savvAhiM pajjattIhiM pajjattae vIriya laddhIe, veuvviya laddhIe parANIeNaM AgayaM soccA nisamma paese nicchubhai, nicchubhittA veuvviya samugdhAeNaM samohaNai, samohaNittA cAuraMgiNiM seNNaM viuvvai, cAuraMgiNiM seNNaM viuvvittA cAuraMgiNIe seNAe parANIeNaM saddhiM saMgAmaM sNgaamei| se NaM jIve atthakAmae, rajjakAmae, bhogakAmae kAmakAmae, atthakaMkhie, rajjakaMkhie, bhogakaMkhie, kAmakaMkhie, attha pivAsae, rajja pivAsae, bhoga pivAsae, kAma pivAsae taccitte, tammaNe tallese, tadajjhavasie, tattivvajjhavasAye, tadaTThovautte, tadappiya karaNe, tabmAvaNA bhAvie, eMyasi NaM aMtaraMsi kAlaM karejja neraiesu uvvjji| se teNaTeNaM goyamA ! jAva atthegaIe uvavajjejA, atthegaIe no uvvjjejjaa| prazna-jIve NaM bhaMte! gamagae samANe devalogesu uvvjjejjaa| uttara-goyamA! atthegaie uvavajjejjA, atthegaie no uvvjjejjaa| prazna-se keNaTeNaM? uttara-goyamA! se NaM saNNI paMciMdie savvAhiM pajjattIhiM pajjattae tahArUvassa samaNassa vA, mAhaNassa vA, aMtie egamavi AriyaM dhammiyaM suvayaNaM soccA, nisamma tao bhavai saMvega jAya saDDhe, tivva thammANurAga ratte, se NaM jIve dhamma kAmae, puNNakAmae, sagga kAmae, mokkha kAmae, dhamma kaMkhie, puNNakaMkhie, sagga kaMkhie, 222 zrI javAhara kiraNAvalI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokkha kaMkhie, dhamma pivAsae, puNNapivAsae, sagga pivAsae, mokkha pivAsa, taccitte, tammaNe, tallese, tadajjhavasie, tattivvajjhavasANe, tadovautte, tadappiya karaNe, tabbhAvaNA bhAvie eyasi NaM aMtaraMsi kAlaM karejja devalogesu uvavajjai / se teNadveNaM goyamA ! saMskRta - chAyA prazna- jIvo bhagavana! garbhagataH san nairayikeSu upapadyeta ? uttara- gautama! astyekaika upapadyeta, astyaikako nopapadyeta / prazna - tat kenArthena ? uttara - gautama! sa saMjJI paMccendriyaH sarvAbhiH paryAptibhiH paryAptiko vIryalabdhyA, vaikriyalabdhyA parA'nIkam ! AgataM zrutvA, nizamya pradezAn nikSipati, nikSipya vaikriyasamudghAtaM samavahanti, samavahanya caturaMgiNIM senAM vikurvati, caturaMgiNIM senAM vikurvya caturaMgiNyA senayA parA'nIkaM sArdhaM saMgrAmaM saMgrAmayate / sajIvo'rthakAmukaH, rAjyakAmukaH, bhogakAmukaH, kAmakAmukaH, arthakAMkSI, rAjyakAMkSI, bhogakAMkSI, kAmakAMkSI, arthapipAsakaH, rAjyapipAsakaH, bhogapipAsakaH, kAmapipAsakaH, taccittaH, tanmanAH, tallezyaH, tadadhyavasitaH, tattIvrAdhyavasAnaH, tadarthopayuktaH, tadarpitakaraNaH, tadbhAvanAbhAvitaH, etasmin antare kAlaM kuryAt, nairayikeSu uppdyte| tat tenArthena gautama! yAvat-astyekekaH upapadyate, astyeka ko nopapadyate / prazna - jIvo bhagavan ! garbhagataH san devalokeSu upapadyate ? uttara- gautama astyekeka upapadyate, astyeka ko nopapadyate / prazna- tat kenArthena ? uttara - gautama! sa saMjJI paMcendriyaH sarvAbhiH paryAptibhiH paryAptakaH tathA-rUpasya zramaNasya vA mAhanasya vA antike ekamapi Arya dhArmikaM suvacanaM zrutvA nizamya tato bhavati saMvega jAtazraddhaH tIvradharmAnurAgAnuraktaH, sa jIvo dharmakAmukaH, puNyakAmukaH, svargakAmukaH, mokSakAmukaH dharmakAMkSI, puNyakAMkSI, svargakAMkSI, mokSakAMkSI, dharmapipAsakaH puNyapipAsakaH, svarga - mokSapipAsakaH, taccittaH, tanmanAH, tallezyAH, tadadhyavasitaH tattIvrAdhyavasAnaH, tadarthopayuktaH, tadarvitakaraNaH, tadbhAvanAbhAvitaH, etasmin antare kAlaM kuryAt devalokeSu upapadyate / tat tenArthena gautama ! hai? mUlArtha prazna- bhagavan! garbha meM gayA huA jIva phira nArakiyoM meM utpanna hotA bhagavatI sUtra vyAkhyAna 223 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-he gautama! koI utpanna hotA hai, koI nahIM utpanna hotaa| prazna-bhagavan! isakA kyA kAraNa hai? uttara-he gautama! vahI saMjJI paMcendriya aura saba paryAptiyoM se paryApta jIva vIryalabdhi dvArA, vaikriyalabdhi dvArA, zatru kI senA AI suna kara, avadhAraNa karake, AtmapradezoM ko garbha se bAhara ke bhAga meM pheMkatA hai, phaiMka kara vaikriya samudghAta se samavahata ho, caturaMgI senA kI vikriyA karatA hai, caturaMgI senA kI vikriyA karake usa senA se zatru kI senA ke sAtha yuddha karatA hai| aura vaha artha kA kAmI, rAjya kA kAmI, bhoga kA kAmI, kAma kA kAmI, artha meM laMpaTa, rAjya meM laMpaTa, bhoga meM laMpaTa tathA kAma meM laMpaTa, artha kA pyAsA, rAjya kA pyAsA bhoga kA pyAsA aura kAma kA pyAsA, jIva, unhIM meM citta vAlA, unhIM meM mana vAlA, unhIM meM AtmapariNAma vAlA, unhIM meM adhyavasita, unhIM meM prayatna vAlA, unhIM meM sAvadhAnatA vAlA, unhIM ke lie kriyAoM kA bhoga dene vAlA aura unhIM ke saMskAra vAlA, usI samaya mRtyu ko prApta ho to naraka meM utpanna hotA hai| isalie he gautama! yAvat-koI jIva naraka meM jAtA hai aura koI nahIM jaataa| prazna-bhagavan! garbha meM rahA jIva devaloka meM jAtA hai? uttara-he gautama! koI jIva jAtA hai, koI nahIM jAtA hai| prazna-bhagavan! isakA kyA kAraNa hai? uttara-he gautama ! saMjJI paMcendriya aura saba paryAptiyoM se pUrNa tathA rUpa zramaNa yA mAhana ke pAsa eka bhI dhArmika aura Arya vacana sunakara, avadhAraNa karake, turanta hI saMvega se dharma meM zraddhAlu banakara, dharma ke tIvra anurAga meM rakta hokara, vaha dharma kA kAmI, puNya kA kAmI, svarga kA kAmI, mokSa kA kAmI, dharma meM Asakta, puNya meM Asakta, svarga meM Asakta, mokSa meM Asakta, 6 rma kA pyAsA, puNya kA pyAsA, svarga aura mokSa kA pyAsA, usI meM citta vAlA, usI meM mana vAlA, usI meM AtmapariNAma vAlA, usImeM adhyavasita, usI meM tIvra prayatna vAlA, usI meM sAvadhAnatA vAlA, usI ke lie kriyAoM kA bhoga dene vAlA aura usI saMskAra vAlA, jIva aise samaya meM mRtyu ko prApta ho to devaloka jAtA hai| isalie he gautama! koI jIva devaloka meM jAtA hai, koI nahIM jaataa| vyAkhyAna garbhastha bAlaka kA zarIra mAtA-pitA ke zarIra se hI banatA hai, yaha bAta nAstika apane pakSa ke samarthana meM ghaTAne kI ceSTA karate haiN| isalie 224 zrI javAhara kiraNAvalI Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama svAmI phira prazna karate haiM-bhagavan! garbha meM rahA huA jIva mara kara kyA . naraka meM jAtA hai? apane dekhane meM aura nAstikoM kI samajha meM to garbha kA bAlaka mAM-bApa ke vikAra ke sivA aura kucha nahIM hai| jJAnI bhI yahI kahate haiM ki garbha kA bAlaka mAM-bApa kA vikAra rUpa hI hai, parantu yaha bAta sirpha zarIra ke saMbaMdha meM hI samajhanI caahie| garbhastha bAlaka kA AtmA to svataMtra hI hai, vaha pUrvabhava se AyA hai aura uttara bhava kregaa| , gautama svAmI ne jo prazna kiyA hai, usakA Azaya yaha hai ki garbha kA jIvana ajJAna-avasthA meM par3A huA hai aura garbha ke kArAgAra meM baMda hai| binA pApa kiye koI jIva naraka meM nahIM jaataa| phira naraka kA jIva naraka meM kaise jA sakatA hai, kyoMki vaha pApa nahIM krtaa| gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM-he gautama ! saba jIva samAna nahIM haiN| koI jIva garbha meM hI mara kara naraka meM jAtA hai aura koI jIva naraka meM nahIM jaataa| rahI ajJAna avasthA kI bAta, so rAjakIya kAnUna meM bhI yaha prazna uThatA hai magara rAjakIya kAnUna apUrNa hai| use pramANa bhUta mAnakara tattva kA nirNaya nahIM kiyA jA sktaa| vAstava meM ajJAna aura sajJAna avasthAeM umra para nirbhara nahIM haiN| kaI loga javAnI meM bhI bAlaka se jyAdA ajJAna mukta hote haiM aura kaI jIva bAlyAvasthA meM hI jJAniyoM ko bhI mAta kara dete haiN| choTI umra vAle ko ajJAna aura bar3I umra vAle ko sajJAna mAnanA saMsAra kA kAyadA hai, parantu prakRti kA kAyadA alaga hai| atimukta muni, jaba chaha varSa ke bAlaka the, taba bhI unhoMne apanI mAtA se jo-jo bAteM kahIM, unakA uttara vaha nahIM de skii| purANa meM dekho to purANa ke anusAra dhruva chaha varSa ke hI the, aura nArada kI avasthA kitanI thI so kucha patA nahIM phira bhI dhruva ne nArada kI bAtoM kA jo uttara diyA, use suna kara nArada daMga raha gye| dhruva bahuta choTe the, chaha varSa ke hI the, nAbAliga the| isa avasthA meM unheM ajJAna kahA jAya yA sajJAna kahA jAya? eka jagaha likhA hai ki jaba chaha varSa ke the, tabhI zuddha saMskRta bhASA bolate the| aisI hAlata meM kudarata ke kAyade ko kyA kahA jAya? kisa avasthA vAle ko sajJAna kaheM aura kisa avasthA vAle ko ajJAna kaheM? isalie jJAnI puruSa kahate haiM ki naraka meM sajJAna jIva hI jAtA hai, magara sajJAna-ajJAna kI kasauTI umra se nahIM banAI jA sktii| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 225 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAna ne kahA- he gautama! garbha meM rahA huA koI jIva naraka meM jAtA hai aura koI nahIM jaataa| . gautama svAmI phira prazna karate haiM-bhagavan! aisA kyoM hai? taba bhagavAna pharamAte haiM-he gautama! yaha bAta sAdhAraNa jIva ke lie mata samajho kintu ojasvI, kSatriya vaMzI, rAjavIrya ke lie aisA kahA gayA hai| aise jIva ke binA yaha teja nahIM A sktaa| garbha meM kisI rAjA kA saMjJI pacendriya aura paryApta jIva ho, to vaha garbha meM hI marakara naraka meM jA sakatA hai| jise vIrya kI arthAt parAkrama kI labdhi prApta huI ho to vaha garbha meM bhI parAkrama kara sakatA hai| rAjA ke usa jIva ko yadi vIrya kI labdhi aura vaikriya labdhi prApta ho to vaha garbha se hI naraka meM jA sakatA hai| zAstra kahatA hai-vIrya kI labdhi prApta ho aura vaikriya labdhi prApta na ho, yA vaikriya labdhi prApta ho magara vIrya labdhi prApta na ho to kAma nahIM cala sktaa| ina donoM ke hone para hI kAma cala sakatA hai| garbha kA jIva mAtA ke sukha se sukhI aura mAtA ke duHkha se dukhI rahatA hai| mAtA ke harSa aura zoka kA prabhAva, garbha ke bAlaka para avazya par3atA hai| isI kAraNa garbha kI rakSA karane vAlI mAtA tIvra harSa-zoka Adi nahIM krtii| garbha cikitsA meM likhA hai ki garbhavatI mAtA agara bhayabhIta hotI hai to usa bhaya kA saMskAra garbha para bhI par3atA hai| __ mAna lIjie, rajavIrya kA, vaikriya labdhi aura vIrya labdhi se yukta bAlaka garbha meM hai aura usakA pitA mara gayA hai| itane meM mAtA para eka musIbata A pdd'ii| koI dUsarA rAjA apanI senA lekara caDha aayaa| pitA mara gayA hai, Apa garbha meM hai aura mAtA cintA meM par3I hai ki merA rAjya jA rahA hai| isa garbhastha bAlaka ke pitA ke pratApa se to saba loga kAMpate the,para unake na rahane se mere rAjya ke cale jAne kA maukA A gayA! mAtA kI cintA kA prabhAva garbha ke bAlaka para bhI par3atA hai aura mAtA ke manogata vicAroM ke anusAra garbhastha bAlaka ke bhI vicAra hote haiN| vaha bAlaka bhI vicArane lagatA hai-'aho yaha zatru rAjA mere pitA kA rAjya lene AyA hai| yaha soca kara usakA ahaMkAra ugra banatA hai| phira vaikriya labdhi dvArA vaha AtmapradezoM ko garbha se bAhara nikAla vaikriya samudaghAta karatA hai| vaikriya samudaghAta karake vaha garbha kA bAlaka hAthI, ghor3e, ratha aura pyAde kI caturaMginI senA taiyAra karatA hai aura AI huI zatru kI senA se lar3AI karatA hai| vaha garbha kA bAlaka, yaha sabhI kucha dhana-kAmanA se, rAjya-kAmanA se, bhoga-kAmanA se, aura kAma-kAmanA se 226 zrI javAhara kiraNAvalI - 388888888888888888888888888888888888 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai| use inakI kAMkSA aura pipAsA hai| usakA anugata citta bhI aisA hI banA hai| usakA mana bhI aisA hI aura vRtti bhI aisI hI hai| usakA adhyavasAya bhI aisA hI banA huA hai aura usI artha meM arpita ho gayA hai| ataeva usakI bhAvanA yahI rahatI hai ki sAmane vAloM ko mAra DAlUM aura rAjya bacA luuN| __ isa prakAra vaha garbha kA jIva lar3atA-lar3atA jaba apanI vaikriya labdhi ko sameTane jAtA hai, taba choTI zakti hone se usase sameTA nahIM jAtA aura isa sameTane meM vaha mara bhI jAtA hai| isa avasthA meM marane se vaha naraka meM calA jAtA hai| bhagavAn kI kahI huI yaha bAta pratyakSagamya nahIM hai / hama indriya se yaha bAta nahIM dekha sakate / isalie isa bAta para vizvAsa karAne ke lie itihAsa kA eka pramANa diyA jAtA hai / yahAM yaha kahA jA sakatA hai ki lar3AI kyA naraka kA kAraNa hai ? isakA uttara yaha hai ki zastra kI lar3AI hai to anAdi se, magara hiMsA, asatya kI lar3AI alaga hai aura ahiMsA, satya kI lar3AI alaga hai| zAstra yaha nahIM kahatA ki zAstroM kI pratyeka lar3AI naraka kA kAraNa hai| zAstra kI lar3AI meM bhI aparAdhI-niraparAdhI kA bheda hai| lar3AI kauravoM ne bhI kI thI aura pANDavoM ne bhI kI thii| senA aura zastra Adi donoM tarapha the, parantu zAstra kahatA hai-pANDavoM kA pakSa satya aura sAtvikatA kA thA aura kauravoM kA pakSa asatya evaM rAjasa thaa| matalaba yaha hai ki zastra kI pratyeka lar3AI se naraka hI hotA hai, yaha bAta nahIM kahI jA sktii| isa bAta para yaha zaMkA uThAI jA sakatI hai ki agara zastra kI pratyeka lar3AI naraka kA kAraNa nahIM to phira jaba bairI caDha kara AyA thA aura usase vaha garbha kA bAlaka lar3A to use naraka kyoM jAnA par3A? zAstra isa kA uttara yaha detA hai ki kisI kA pakSa bhale hI satya ho, lekina atyanta tIvra lAlasA ke kAraNa vaha satya pakSa bhI asatya bana jAtA hai| naraka kA kAraNa atyanta Asakti hai| atyanta Asakti na hone para, sirpha zastra kI lar3AI ke kAraNa naraka meM jAnA hI par3e, aisA koI niyama nahIM hai| cer3A aura koNika - donoM ne zastra saMgrAma kiyA thaa| koNika ne bhI manuSyoM ko mArA thA aura cer3A ne bhii| phira bhI cer3A bArahaveM devaloka meM aura koNika naraka meM gyaa| isa gati bheda kA kyA kAraNa hai? isa bheda kA kAraNa yahI hai ki cer3A lar3AI kI hiMsA ko hiMsA hI jAnatA-mAnatA thA, - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 227 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu sAtha hI yaha bhI socatA thA ki saMsAra-karttavya nibhAnA par3a rahA hai| jo isa hiMsA se mukta ho jAtA hai vahI dhanya hai| isa prakAra kI zubha bhAvanA se vaha svarga meM gyaa| Azaya yaha hai ki tIvra krodhAdi hI naraka ke kAraNa hai| anantAnubandhI krodha ke binA naraka gati nahIM hotii| isalie naraka kA asalI kAraNa krodha Adi hai| AraMbha krodha kA sahAyaka hai| AraMbha se krodha bar3hatA hai| parigraha lobha rUpa hai hii| __aba yaha bhI prazna hotA uThatA hai ki garbha ke bAlaka meM itanA saba kucha karane kI zakti ho sakatI hai, yaha bAta mAnane meM nahIM aatii| isakA samAdhAna yaha hai ki jinhoMne yaha bAta likhI hai, una jJAniyoM meM krodhAdika to thA hI nahIM, jisase prerita hokara vaha asatya yA atizayoktipUrNa likhte| ataeva mahAtmA puruSoM kI bAta meM saMdeha karane kA koI kAraNa nahIM hai| zAstra kI bAta bhakti se mAnanI caahie| choTe bAlaka meM bhI vicAra-gaMbhIratA hotI hai, yaha bAta itihAsa se bhI mAlUma ho jAtI hai| itihAsa kI bAta hai ki jayazikhara kA lar3akA vanarAja cAvar3A pATana kA rAjA thaa| vanarAja bar3A parAkramI thaa| usake parAkrama ko dekhakara sArA rAjapUtAnA daMga thaa| usakA parAkrama dekha kara mAravAr3a ke logoM ne vicAra kiyA ki apane deza meM bhI vanarAja sarIkhA vIra utpanna ho to deza ko bar3A lAbha hogaa| isa prayojana kI pUrti ke lie mAravAr3I logoM ne apane yahAM ke bhAToM se kahA-kisI bhI prakAra vanarAja ko apane yahAM le aao| yahAM kisI kanyA se vivAha kara deMge aura unakI saMtAna hogI vaha vanarAja sarIkhI vIra hogii| bhATa jayazikhara ke samIpa phuNce| unhoMne mukta kaMTha se jaya zikhara kI viradAvalI kA bakhAna kiyaa| jayazikhara ne prasanna hokara bhAToM se icchAnusAra mAMgane ke lie khaa| bhAToM ne jayazikhara se vacana liyA ki vaha jo mAMgeMge, vahI unheM milegaa| jayazikhara ne vacana de diyaa| taba bhAToM ne kahA kRpA karake mAravAr3a pdhaareN| thor3e dinoM ke lie apanA rAja-pATa karmacAriyoM ke supurda kara deN| jayazikhara bar3e asamaMjasa meM pdd'aa| tuma logoM ne yaha kyA mAMgA hai! bhAToM ne kahA-Apane mAMgane kI chuTTI dI thI so hameM jo acchA lagA so mAMga liyaa| aba Apa kRpA karake mAravAr3a pdhaariye| Akhira jayazikhara apanA rAjya saradAroM ko sauMpakara bhAToM ke sAtha mAravAr3a kI ora ravAnA huaa| rAste meM jayazikhara ne pUchA-maiM cala to rahA hI hUM, parantu yaha to batAo ki tuma loga kisa uddezya se mujhe lie jA rahe ho? 228 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAToM ne uttara diyA- mAravAr3a meM banarAja sarIkhA vIra puruSa utpanna karanA hai / isI uddezya se Apako liye jA rahe haiN| taba jayazikhara ne haMsa kara kahA- vanarAja akele mujha se nahIM paidA huA hai| banarAja kI mAM sarIkhI mAM hI vanarAja ko jana sakatI hai| bhAToM ne kahA- mAravAr3a meM kanyAoM kI kamI nahIM hai| jayazikhara ne kahA- kanyAeM to hoMgI, para pratyeka se vanarAja paidA nahIM ho sakatA / vanarAja kI mAM jaisI strI hI vanarAja ko janma de sakatI hai| maiMne tumheM muMha mAMgA varadAna diyA hai, isalie maiM tumhAre sAtha cala hI rahA huuN| parantu pahale dekha lo ki vanarAja kI mAM sarIkhI koI kanyA mAravAr3a meM hai yA nahIM? bhATa bole- Akhira vanarAja kI mAM kaisI thI ? jayazikhara ne kahA- vanarAja kI mAtA kA paricaya dene ke lie eka ghaTanA batalAtA hUM usI se tumheM usake vyaktitva kA patA cala jAyagA / jisa samaya vanarAja 6 mahIne kA thA, usa samaya eka bAra maiM rAnI ke mahala meM gayA / usa samaya vanarAja leTA huA thA / vanarAja kI mAM se maiMne cher3a-chAr3a kii| taba usane kahA- Apako lajjA nahIM mAlUma hotI ki sAmane para-puruSa leTA huA hai / aura Apa mujha se cher3a chAr3a kara rahe haiN| maiMne haMsa kara kahA - yaha 6 mahIne kA zizu hI kyA puruSa hai? taba usa ne uttara diyA - ise 6 mahIne kA jAna kyA Apa puruSa hI nahIM samajhate? maiM nahIM maanaa| maiMne phira rAnI se cher3a-chAr3a kii| taba vanarAja ne apanA muMha phera liyaa| rAnI ne yaha dekha kara kahA- dekho, tuma jise nirA zizu samajhate the, usane muMha phera liyA! merI pratijJA thI ki maiM para puruSa ke sAmane apanI ijjata nahIM jAne duuNgii| lekina Apane para puruSa ke sAmane ijjata lekara mujhe pratijJA bhraSTa kara diyaa| Akhira isI bAta para vanarAja kI mAtA jahara pIkara so gii| usane phira kabhI muMha nahIM batalAyA / tumhAre yahAM koI aisI mAtA hai ? bhAToM ko yaha sunakara Azcarya huaa| unhoMne hatAza hokara kahA- mahArAja, hamAre yahAM aisA kanyAratna milanA kaThina hai| aba Apa prasannatApUrvaka lauTa sakate haiN| niSkAraNa kaSTa karane se kyA phAyadA? kyA balavIra kI yaha bAta sAdhAraNa AdamI kI samajha meM A sakatI hai ? vIra puruSoM kI yaha bAta vIra hI samajha sakate haiN| 6 mAsa ke bAlaka kI yaha bAta itihAsa kI hai aura siddhAnta meM garbha ke bAlaka kI bAta likhI hai / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 226 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbha kA bAlaka lar3AI karatA hai aura krUra adhyavasAya ke kAraNa mara kara naraka meM jAtA hai| jaba Apa itihAsa kI bAta para vizvAsa karate haiM taba siddhAnta kI bAta para kyoM vizvAsa nahIM karate? nAstika logoM kA kathana hai ki mAtA-pitA ke raja-vIrya se hI bAlaka utpanna hotA hai aura jaba raja-vIrya ke saMskAra naSTa hote haiM taba zarIra bhI naSTa ho jAtA hai| itanA hI nahIM, unake mata ke anusAra zarIra ke sAtha zarIravAn (caitanya AtmA) bhI naSTa ho jAtA hai| lekina Agama se vidita hotA hai ki garbha kA bAlaka svarga yA naraka bhI prApta kara sakatA hai, to usa bAlaka ko kevala mAtA-pitA kA raja-vIrya hI kaise mAnA jA sakatA hai? usa garbhastha bAlaka meM AtmA kI adbhuta zakti hai| AtmA ke teja ko aura usakI zakti ko samajhanA sarala bAta nahIM hai| use na samajhane ke kAraNa hI nAstikatA AtI hai aura bhautika padArtha para hI sArA vizvAsa kendrita ho jAtA hai / yaha vAstava meM samajha kI kamajorI hai / eka hI AtmA naraka meM bhI jA sakatA hai aura svarga meM bhI jAne kI zakti rakhatA hai| donoM prakAra kI zakti mUla meM eka hI hai, usakA upayoga bhinna-bhinna taraha se hotA hai| kisI zastra se AtmarakSA bhI ho sakatI hai aura AtmahatyA bhI ho sakatI hai yahI darzAne ke lie gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan! garbha meM rahatA huA jIva devaloka meM bhI calA jAtA hai ? isa prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA- hAM, gautama ! calA jAtA hai| arthAt koI jAtA hai, koI nahIM jaataa| taba gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan ! aisA kyoM? bhagavan uttara dete haiM- he gautama! jaisA kAraNa hotA hai, vaisA kArya hotA hai| jIva meM svarga-naraka donoM prApta karane kI zakti hai| vaha jaisI sAmagrI juTAtA hai, vaisI hI gati pAtA hai / viziSTa satvazAlI jIva hI garbha se svarga yA naraka jA sakatA hai / toguNI prakRti vAlA jIva svarga jAtA hai aura tamoguNI prakRti vAlA naraka tA hai| gautama ! vaha kisI mahAn rAjA kA vIrya saMjJI paMcendriya aura saba paryAptiyoM se paryApta, jaba mAtA ke garbha meM hotA hai, usa samaya usakI mAtA tathA rUpa zramaNa mAhana se dharma kA vyAkhyAna sunatI hai| usI prakAra garbha kA bAlaka bhI sunatA hai, jaise senA lekara caDhAI hone kI bAta suna sakatA hai| yahAM yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki zramaNa aura mAhana ke sAtha 'tathArUpa vizeSaNa kyoM lagAyA gayA hai ? 'tathArUpa' vizeSaNa yaha bAta batalAtA hai ki jaisA puruSa hai - jisakI jisa rUpa meM prasiddhi hai, usameM guNa bhI usI 230 zrI javAhara kiraNAvalI Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra ke haiN| udAharaNArtha mANika imITezana - nakalI bhI hotA hai aura asalI bhI / imITezana mANika kA svAMga to asalI mANika hai / usameM asalI mANika 1 kI vizeSatA nahIM hai| isI prakAra zramaNa - mahAna kA svAMga (veSa ) dhAraNa karane vAle bahuta haiM, parantu tathArUpa ke asalI guNayukta zramaNa-mAhana saba nahIM hote / aise kisI aire-gaire se abhiprAya nahIM hai| yahAM zramaNa-mAhana ke zAstrokta guNoM se yukta zramaNa - mAhana kA artha lenA cAhie / isIlie 'tathArUpa' vizeSaNa' lagAyA hai| jisakA zatru-mitra para samabhAva hai, jo satata tapa meM lIna rahatA hai, vaha zramaNa kahalAtA hai| kisI se ghRNA karane yA kisI ko saMtApa dene ke lie tapa karanA sutapa nahIM hai; kintu samabhAva ke sAtha, Atmazuddhi ke lie kiyA jAne vAlA tapa hI sutapa hai| aisA sutapasvI hI zramaNa kahalAtA hai / Apa kaha sakate haiM ki jise zatru-mitra para samabhAva ho gayA, use tapa karane kI kyA AvazyakatA hai? isakA uttara yaha hai ki samabhAvI ko bhI tapa karanA par3atA hai| samabhAva vAle ko bhI nirAhAra rahanA par3atA hai| thor3I dera ke lie kalpanA kIjie ki roTI eka hai aura khAne vAle do haiM- mAM aura bettaa| agara mAM khAtI hai to beTA bhUkhA rahatA hai aura beTA khAtA hai to mAM bhUkhI rahatI hai| aisI paristhiti meM samabhAva vAlI mAM Apa bhUkhI rahakara bacce ko khilA degI, kyoMki bacce ke aura apane prati usameM samabhAva hai| jo mAtA aisI nahIM hai, bacce ke prati kapaTa bhAva rakhatI hai, vaha mAtA ke gauravapUrNa pada kI adhikAriNI nahIM ho sktii| aisI mAtA kI bAta nirAlI hai / jaise bacce ke prati samabhAva rakhane vAlI mAtA Apa bhUkhI rahatI hai, usI prakAra samabhAva rakhane vAle mahAtmA saMsAra ko dukhI dekhakara, anazana karake bhI saMsAra ke dukha dUra karane kA upAya karate haiN| khuda kI garja ke lie anazana karanA eka bAta hai aura achUtoM ke lie gAMdhIjI ke samAna anazana karanA dUsarI bAta hai / jisa meM samabhAva hogA vaha socegA ki bhArata meM chaha-sAta karor3a manuSyoM ko do bAra peTa bhara bhojana nahIM milatA aura hama tIsoM dina, donoM bAra bhojana karate haiN| agara donoM samaya bhojana karane vAle bIsa-paccIsa karor3a manuSya eka mAha meM chaha dina bhUkhe raha jAveM to bhUkhe rahane vAloM ko bhojana bhI mila jAegA aura hamAre samabhAva kI rakSA bhI ho jAyagI / I anna bacAne ke abhiprAya se anazana karanA dUsarI bAta hai / aura tyAga (dAna) ke lie anazana karanA alaga bAta hai| zAstrakAroM ne dAna, zIla, tapa aura bhAva kA krama batAyA hai| yAni jitanA tapa karo utanA hI dAna karo, yaha bhagavatI sUtra vyAkhyAna 231 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batalAyA hai| tuma tapa karake dUsare bhUkhe marane vAloM ko dAna do to unakA bhalA hogA aura tuma ghATe meM bhI nahIM rahoge! jisake hRdaya meM samabhAva hogA, jisake antaHkaraNa meM para ke prati karuNA kA bhAva utpanna hogA, vaha tapa kiye binA nahIM rhegaa| mAhaNa yA mA-hana, brAhmaNa ko kahate haiN| brAhmaNa meM brahmacarya ke sAtha 'mata mAra' yaha artha bhI garbhita hai| arthAt jo sthUla-prANAtipAta se svayaM nivRtta hokara, dUsaroM ko ahiMsA kA na mArane kA upadeza detA hai aura brahmacarya kA pAlana karatA hai vaha 'mA-hana' kahalAtA hai| 'mata-mAra isa prakAra ke zabda kisa ke mukha se nikaleMge? jaba vaha svayaM mAratA hogA, taba vaha dUsaroM ko nahIM mArane kA upadeza kaise de sakatA hai? vaha to mArane kA hI upadeza degaa| 'mAhana' kA artha to aisA brAhmaNa hai jo brahmacarya pAlana ke sAtha hI 'matamAra' kA upadeza detA hai| lekina jo puruSa yaha kahatA hai ki maiM maMtra paDhatA hUM, tU churI calA to use brAhmaNa kisa prakAra kahA jA sakatA hai? tAtparya yaha hai ki zramaNa aura mAhana nakalI bhI hote haiN| isalie 'tathArUpa' vizeSaNa lagAkara usakA nirAkaraNa kara diyA hai| yahAM eka prazna yaha khar3A kiyA jA sakatA hai ki dharma kI bAta kisI sAdhAraNa zramaNa-mAhana se sunI jAya yA tathArUpa zramaNa-mAhana se sunI jAya usameM kyA antara hai? isakA uttara yaha hai ki zabda brahma mAnA jAtA hai| zabda meM bahuta zakti hai| tathArUpa vAle zAstra ko prema se sunAeMge aura atathArUpa vAle binA prema ke sunaaeNge| prema se sunAye aura binA prema se sunAye meM bahuta antara par3atA hai| eka hAthI-dAMta, hAthI ke muMha meM lagA huA hotA hai, bar3e-bar3e daravAje tor3a detA hai aura dUsarA hAthI-dAMta striyoM kI cUr3I kA hai| hAthI-dAMta to vahI hai, parantu cUr3I banA huA hAthI-dAMta daravAje nahIM tor3a sakatA, puruSoM ke kaleje ko bhale hI tor3a de, yAnI sundaratA bhale hI baDhA ske| isI prakAra tathArUpa vAle zramaNa ke zabda, hAthI ke muMha meM lage hue dAMta ke samAna zaktizAlI hai aura atathArUpa vAle zabdoM ko alaMkArI bhale hI banA deM, zabdacAturya dvArA ATA bhale hI kamA leM, lekina unake zabdoM meM vaha vAstavika zakti nahIM A sktii| isIlie zAstra meM tathArUpa vizeSaNa dekara yaha bAta spaSTatayA sUcita kara dI hai| ___ bhagavAn kahate haiM-he gautama! aise tathArUpa vAle zramaNa-mAhana ke mukha se garbhavatI mAtA vyAkhyAna sunatI hai aura suna kara garbha kA jIva dharma kI UMcI bhAvanA bhAtA hai aura usa samaya agara kAla kara jAtA hai to vaha svarga meM jAtA hai| 232 zrI javAhara kiraNAvalI Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa praznottara se yaha niSkarSa nikalatA hai ki garbha ke bAlaka ko svarga bhejanA yA naraka bhejanA bahuta kucha mAtA ke adhIna hai| mAtA apane bAlaka ko jahAM cAhe vahIM bhejane ke yogya banA sakatI hai| jisa mAtA ke garbha kA jIva svarga jAtA hai, vaha mAtA DhoMga kI pUjA karane vAlI nahIM hotii| Aja garbhavatI mAtAeM adhikAMza DhoMga kI pUjA karatI haiM, isalie garbhastha bAlaka para bhI vaise hI saMskAra par3ate haiN| tathArUpa zramaNa-mAhana ke vacana Arya haiN| unake vacanoM meM jarA bhI viSamatA nahIM hai| jisa vacana meM jarA bhI viSamatA na ho, vahI Arya vacana kahalAtA hai| zramaNa-mAhana ke mukha se nikale aneka Arya vacanoM kA to kahanA hI kyA hai? agara eka vacana bhI garbha kA bAlaka sunakara dhAraNa kara letA hai, to bhI vaha svarga calA jAtA hai| zrAvaka ko brAhmaNa yA mAhana kyoM kahA hai? isakA kAraNa yaha hai ki brAhmaNatva kA AdhAra karma hai| karma se hI brAhmaNa kahalAtA hai| uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai: kammaNA bamhaNo hoI, kammuNA hoI khttio| kammuNA vesio hoI, kammuNA havai suddaao|| arthAt amuka prakAra ke karma se hI brAhmaNa hotA hai, amuka prakAra ke karma se kSatriya kahalAtA hai, amuka prakAra ke karma se vaizya kahalAtA hai aura amuka karmoM ke kAraNa zUdra kahalAtA hai| manusmRti meM bhI yahI bAta kahI gaI hai| zrAvaka sthUla prANAtipAta nahIM karatA hai| aura 'jIva ko mata mAro vaha siddhAnta pratyeka sthAna para prakaTa karatA hai| yAni jo svayaM hiMsA se nivatta hokara dUsaroM ko bhI nivRtta hone kA upadeza detA hai, vaha mAhana-zrAvaka yA brAhmaNa kahalAtA hai| isa prakAra mAhana kA artha brAhmaNa hai, parantu vahI brAhmaNa hai jo brahmacarya kA pAlana karatA ho| svastrI-saMtoSI aura parastrI-tyAgI bhI dezabrahmacArI kahalAtA hai| 'eka nArI sadA brahmacArI yaha kahAvata loka meM prasiddha hI hai| aise zramaNa-mAhana ke eka bhI Arya, dharma-vacana ko dhAraNa karane vAlA garbha kA bAlaka svarga jA sakatA hai| vacana aura pravacana meM antara hai| 'prakRSTaM vacanaM pravacanam' arthAta utkRSTa bolanA pravacana kahalAtA hai| athavA 'prakRSTasya vacanaM pravacanam arthAt utkRSTa puruSa kA vacana pravacana kahalAtA hai| isake viparIta sAdhAraNa bola-cAla ko vacana kahate haiN| nyAyAdhIza (jaja) ghara meM bhI bolatA hai aura - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 233 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlaya meM bhI bolatA hai| parantu usake donoM jagaha ke vacanoM meM antara rahatA hai| utkRSTa vacana usIke kahe jA sakate haiM jo niSpakSa ho- madhyastha ho| isalie pravacana kA artha Aptavacana hai| jisake rAga-dveSa naSTa ho gaye haiM aura jisameM pUrNa jJAna hai, vahI pravacana kara sakatA hai| jisakA jIvana-vyavahAra pravacana ke raMga meM raMgA huA hai, jo pravacana ke anusAra hI vyavahAra karatA hai, usIse sunA huA pravacana vizeSa prabhAvajanaka hotA hai| isI kAraNa bhagavAna ne 'tahArUvANaM samaNANaM mAhaNANaM' kaha kara yaha bAta spaSTa kara dI hai| __ pApakarmoM se dUra rahane vAlA Arya kahalAtA hai| aura AryoM ke AcAra-vicAra saMbaMdhI vacana ko pravacana kahate haiN| jisake vacana meM nirdoSatA ho aura jo vacana sunane vAle ko pApa se haTAe, usa puruSa ke aise vacana ko mAnanA ucita hai| isake viruddha jJAna ke abhimAna se uddaNDa aura zuddha jIvana vyavahAra se rIte bar3e se bar3e paMDita kI pApavardhaka bAta bhI sunanA ucita nhiiN| __ aba yaha bhI dekhanA ucita hai ki pApa kise kahanA cAhie? zAstrakAroM ne pApa ke aThAraha bheda kara diye haiN| ina aThAraha pApoM ko bhalI-bhAMti samajha lene se bahuta kucha pApoM se bacAva ho sakatA hai| ina aThAraha pApoM ke avAntara bheda rUpa pApoM se bacanA kadAcit saMbhava na ho to bhI mUla aThAraha pApoM se bacane vAlA bhI Aptavacana kahane kA adhikArI ho sakatA hai| aThAraha pApoM meM pAMca Asrava mukhya haiN| phira, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, paraparivAda, rati-arati, mAyAmRSA aura aThArahavAM mithyAdarzana zalya hai| mithyAtva kA artha hai-vastu ko ulTI maannaa| arthAt dharma ko adharma, adharma ko dharma, jIva ko ajIva, ajIva ko jIva, sAdhu ko asAdhu aura asAdhu ko sAdhu Adi maannaa| ina aThAraha pApoM se bacA rahane vAlA puruSa Arya kahalAtA hai aura ina pApoM se bacane ke lie upadeza ke jo vacana haiM, vaha Arya pravacana haiN| eka bhI Arya vacana garbha ke bAlaka ko savega aura zraddhA meM balavAna banA detA hai| saccA Arya puruSa pApa se ghRNA karatA hai, kintu pApI se ghRNA nahIM krtaa| pApI se ghRNA karanA pApa ko bar3hAnA hai| aksara loga pApa se ghRNA nahIM karate, kintu pApI se ghRNA karate haiN| koI goghAtI agara Apake sAmane A jAya to Apa use jhir3aka kara kaheMge-cala, haTa, pApI duSTa! lekina aisA kahanA pApa hai yA nahIM? mitroM! agara koI aisA pApI Apake sAmane A jAya to Apako socanA cAhie-'isakA bhI AtmA mere hI samAna hai, parantu yaha pApa 234 zrI javAhara kiraNAvalI 008098ARRAHARY kiraNAvalA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM par3A huA hai| he prabho! isakI AtmA mere hI samAna yA mujha se bhI adhika ujjvala bana jaay|' hiMsA se hiMsA nahIM miTa sktii| jo hiMsA se hiMsA miTAne kA vicAra karate haiM, ve vicAraka nahIM haiN| isase to hiMsA kI paramparA aura dIrgha bana sakatI hai, hiMsA kA uccheda nahIM ho sktaa| mAna lIjie, eka AdamI hiMsA kara rahA hai| Apa use hiMsA karate dekha mArane daur3ate haiM yA mArate haiM to ApakI yaha kriyA kyA hai? Apa svayaM hiMsA meM pravRtta hokara usa pahale hiMsaka kI koTi meM pahuMca jAte haiN| kyA Apa dUsaroM kI hiMsA ko burA samajhate hue bhI apanI hiMsA ko burA na samajheMge? agara Apa apanI hiMsA ko heya nahIM samajhate to dUsaroM dvArA hone vAlI hiMsA ko heya samajhane kA Apako kyA adhikAra hai? agara hiMsaka jIva ke prati Apake antaHkaraNa meM saccI karuNA vidyamAna hai to prema se use hiMsA se dUra kro| ApakI karuNA jaisI hiMsya jIva para hai, vaisI hI hiMsaka jIva para honI caahie| Apako marane vAlA jIva pyArA lagatA hai to mArane vAlA bhI pyArA laganA caahie| usa para bhI Apako dayA karanI caahie| aisA karane se Apa apanA kalyANa to kareMge hI, sAtha hI adbhuta maMtra se sahaja hI hiMsaka ko hiMsA se bacA skeNge| ataeva pApI se kabhI ghRNA mata karo, kevala pApa se ghRNA kro| alabattA, pApI ke pApoM kI sarAhanA bhI na karanA aura usake pApoM ko apane AtmA meM praviSTa na hone denaa| socanA ki yaha ajJAna ke kAraNa pApa kara rahA hai| vaha ajJAna mujhameM bhI na A jaave| mere ajJAna kA anta tabhI hogA, jaba maiM pApI ke badale pApa se ghRNA kruuNgaa| kabhI-kabhI aisA avasara A par3atA hai ki pApI se asahakAra karanA anivArya ho jAtA hai| aura usa samaya aisA karanA bhI acchA hotA hai| magara asahakAra meM bhI ghRNA yA dveSa ko sthAna nahIM hai| asahakAra pApa kI bhAgIdArI se bacane ke lie kiyA jAtA hai| DAkTara yadi rogI ko lekara par3A rahe to rogI ko bhI phAyadA na hogA aura svayaM DAkTara bhI rogI ho jaaygaa| isalie DAkTara dUsare ko bhI yahI kahegA ki rogI ke roga ke cepa se bacane ke lie tuma davA pAsa rakkho aura rogI se cipaTo mt| yAnI DAkTara rogI kA roga bhI miTAnA cAhatA hai aura apane meM tathA dUsare meM roga bhI nahIM phailane detaa| zAstra meM bhI aisI bAta samajhAI hai, lekina samajhaphera se loga kucha kA kucha artha karate haiN| udAharaNa ke lie-zAstroM meM kahA hai ki hiMsaka, goghAtI evaM zarAbI kI saMgati mata kro| isakA artha hama loga yaha samajha - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 235 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baiThate haiM ki unase ghRNA kro| lekina aisA artha samajhanA bhrama hai| hameM socanA cAhie ki zAstrakAroM ne saMgati na karane kA upadeza kyoM diyA hai ? zAstrakAroM kA kathana hai ki AtmA to pApI kI bhI hamAre hI samAna hai, lekina agara hamAre bhItara kamajorI huI to usakA pApa hama meM ghusa jaaygaa| ataeva pApa se bace rahane ke lie pApI kI saMgati mata kro| hAM, agara tuma apane meM pApa na Ane dekara usa pApI kA pApa miTA sakate ho, jaise DAkTara rogI kA roga apane meM na Ane dekara miTA detA hai, taba to pApI kI saMgati karake usakA pApa miTAnA acchA hI hai| magara itanI dRDhatA tumhAre bhItara nahIM hai to pApI se asahakAra karanA acchA hai| zAstra meM eka dharmAtmA pitA kI kathA AI hai, jisane apane putra ke viruddha corI kI gavAhI dI thii| tAtparya yaha hai ki pApI ko uttejana denA ThIka nahIM hai aura aisA karane ke lie kabhI asahakAra karanA ucita ho jAtA hai parantu kisI bhI dazA meM pApI se ghRNA karanA ucita nahIM ho sktaa| kadAcit merA koI celA dharma na pAle to usase asahakAra karane ke sivA aura kyA upAya hai? aisA karane kA artha koI phUTa DAlanA samajhe to bhale hI samajhe, magara yaha phUTa DAlanA nahIM hai, yaha to dharmapAlana hai| phUTa usa avasthA meM samajhI jA sakatI hai jaba vaha celA apane doSa kA prAyazcitta karake dharmapAlana svIkAra kare aura phira bhI hama use apane sAtha sammilita na kreN| gautama svAmI ke prazna kA jo uttara bhagavAna ne diyA hai, usake viSaya meM eka AzaMkA yaha kI jA sakatI hai ki garbha kA bAlaka mAtA ke kAna se kaise suna sakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai-eka AdamI, eka kamare meM baiTha kara kucha bolatA hai| kamare kI do dIvAroM meM se eka meM cheda hai aura dUsarI meM nahIM hai| to jisa dIvAra meM cheda nahIM hai, usake dUsarI ora baiThA huA AdamI zabda nahIM suna sakegA, parantu jisa dIvAra meM cheda hai, usake dUsarI ora baiThane vAlA zabda suna legaa| isI prakAra mAtA ke kAna meM hokara nAr3iyoM dvArA garbha meM bhI zabda pahuMcatA hai| isake sivA saMkaTa ke samaya indriyoM kA vega sthira aura prabala hotA hai, isa kAraNa bhI garbha kA bAlaka bAta suna letA hai| udAharaNa ke lie kIr3I kI apekSA Apake nAka ke dvArA viSaya-grahaNa karane kI zakti adhika hai, phira bhI vastu kI jitanI gaMdha kIr3I ko AtI hai, utanI Apako nahIM aatii| kisI jagaha par3I huI zakkara kI gaMdha ciUMTI ko to A jAtI hai, magara Apa ko kyoM nahIM AtI? ciUMTI ke AMkha nahIM hai aura vaha bila meM ghusI huI hai, phira use yaha khabara kaise laga gaI ki isa jagaha zakkara par3I 236 zrI javAhara kiraNAvalI 8888888888888888888888888888888888888999999 99999999999999999 9 99988888888888 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai? vAstava meM gaMdha usa bila meM gaI, jahAM ciUMTI thii| zakkara ke girate hI zakkara kI gaMdha saba jagaha phaila jAtI hai| usa gaMdha ke sahAre kIr3I bila se bAhara nikala kara calI aura jidhara se adhika gaMdha Ane lagI, usI aura cala pdd'ii| calate-calate vaha zakkara ke pAsa pahuca gii| isa prakAra gaMdha ke dvArA kIr3I ne itanA patA lagA liyA, parantu Apa bhI kyA itanA patA lagA sakate haiM? nahIM! kyoM? isakA kAraNa yaha hai ki ciUMTI meM yadyapi mana nahIM hai, tathApi adhyavasAya hai aura vaha ekAgra hai| isI kAraNa use jaldI gaMdha kA patA laga jAtA hai| Apa kA adhyavasAya baMTA rahatA hai| Apake mana meM bar3e-bar3e vicAra utpanna hote rahate haiN| isalie Apako patA nahIM lgtaa| pichalI rAta meM jAga jAne para Apako jo zabda sunAI dete haiM ve dina meM kyoM nahIM sunAI dete? isakA kAraNa bhI yahI hai ki pichalI rAta meM vyAghAta * nahIM hote aura adhyavasAya ekAgra rahatA hai| isI prakAra ciUMTI kA adhyavasAya ekAgra rahane se use gaMdha kA jJAna jaldI ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki garbha ke bAlaka kA mana idhara-udhara nahIM ddoltaa| ataeva mAtA ke dhyAna meM jo bAta AtI hai, vaha garbhastha bAlaka ke dhyAna meM bhI A sakatI hai| loga santAna prApta karane ke lie na jAne kitanI khaTapaTa kiyA karate haiM, parantu santAna pAkara use saMskArayukta banAne meM lie koI vizeSa prayatna nahIM krte| Apa yaha jAnate haiM ki mAtA ke vicAroM evaM ceSTAoM kA prabhAva garbha ke bAlaka para par3atA hai| kyA mAtA use sudhArane kI ceSTA karatI hai? agara Apa yaha ceSTA nahIM karate to sudharI huI santAna kaise pA sakate haiM? Apake sAmane acchI se acchI vastu maujUda hai, use lenA na lenA ApakI icchA para nirbhara hai| bhagavAn mahAvIra ke bhakta bhagavAn kI jaya bolane se pahale mahArAnI trizalA aura mahArAja siddhArtha kI jaya kyoM bolate haiM? prayojana to bhagavAn se hai, phira inakI jaya bolane kA kyA prayojana hai? magara aisA kRtaghna kauna hogA jo bhagavAn ko to mAne aura unake mAtA-pitA ko bhulA de? kanyA kA kisI vara ke sAtha vivAha kara dene para agara kanyA, usa vara ke mAtA-pitA ke prati anugRhIta na ho, unheM vara se bhI pahale pUjya na mAne to vaha kanyA kaisI samajhI jAyagI? yaha bAta Apa loga jAnate hI haiN| isI prakAra bhagavAn mahAvIra meM jo zakti AI, usakA kucha bhI zreya unake mAtA-pitA ko nahIM - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 237 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ? ataeva bhagavAn ko pUjya mAnane vAloM ko cAhie ki ve unake mAtA-pitA ko na bhUleM, jinhoMne bhagavAn mahAvIra ko saMskArasaMpanna banAne kA prayatna kiyA hai| aisA karane se hI kRtajJatA ThaharegI / loga prAyaH garbhavatI strI kA koI dhyAna nahIM rkhte| garbhavatI strI gaMdA bhojana kare, gaMdI haMsI-masakharI kare, aura gaMdA vyavahAra kare to kyA garbha para burA prabhAva na par3egA? puruSa, garbhavatI strI se bhI saMsAra - vyavahAra karane se bAja nahIM Ate, isakA asara garbha para burA par3atA hai| aisA vyavahAra to pazu bhI nahIM krtaa| magara manuSya kahalAne vAle jIva apane viveka ko bhUla kara viSayavAsanA ke kIr3e bane rahate haiM / kadAcit dharmazAstra para aura vijJAna para vizvAsa na ho to bhI DAkTara kI bAta to mAno ! DAkTara kA yaha nizcita mata hai ki jo puruSa strI se maithuna karate haiM, ve garbha ke bAlaka para ghora atyAcAra karate haiN| aisA karane vAle loga pizAcoM se bhI gaye bIte haiM / matalaba yaha hai ki dharmazAstra aura sAiMsa donoM spaSTa batalAte haiM ki garbhavatI strI ke sAmane jo dRzya hotA hai, usakA asara garbha para bhI par3atA hai| garbhavatI ke sAmane jo zakla-sUrata hotI hai, usakA prabhAva garbha kI saMtAna para par3e binA nahIM rhtaa| isI prakAra garbhavatI strI jo sunatI yA socatI hai, usakA asara bhI garbha para avazya par3atA hai| dharma kAmanA aura puNya kAmanA kAphala mokSa kAmanA aura svarga kAmanA hai / yadyapi kAmanA mAtra varjita hai, para yahAM kAmanA kA artha dUsarA hI hai| yahAM yaha prazna upasthita hotA hai ki agara svarga kI bhI kAmanA nahIM karanI cAhie to phira zAstra meM dharma-kAmanA, svarga-kAmanA tathA mokSakAmanA kA pATha kyoM AyA hai? isakA uttara yaha hai ki eka AdamI pathya khAtA hai / aise AdamI ke lie yaha kahA jAtA hai ki yaha niroga rahane kI kAmanA karatA hai| aura jo AdamI kupathya khAtA hai, usake saMbaMdha meM yaha kahA jAtA hai ki yaha rogI bananA cAhatA hai| isI prakAra dharma sunane vAle ke prati, dharmazravaNa karane ke kAraNa yaha kahA jAtA hai ki yaha AtmA svarga aura mokSa kA kAmI hai / garbha kA bAlaka svarga aura mokSa kI kAmanA karatA hai, kAmanA aura kAMkSA meM antara hai / atyanta baDhI huI kAMkSA, kAmanA kahalAtI hai| jaise eka to pyAsa kA laganA aura dUsare pyAsa kA atyadhika baDha jAnA / pyAsa baDha jAne para pAnI ke lie becainI ho jAtI hai / pahalI kAMkSA thI taba becainI nahIM thii| jaba pAnI ke binA nahIM rahA jAtA taba kAmanA huI / 238 zrI javAhara kiraNAvalI Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase Age kahA hai svarga aura mokSa kI pipAsA hotI hai| jaise pyAsa lagane para pAnI pIne kI icchA hotI hai, isI prakAra dharma sunane para garbha ke bAlaka meM svarga aura mokSa kI pipAsA hotI hai| yahAM bhakti aura dharma donoM kA samAveza hai| bhakti vahI saccI hai jo dharma ko cAhe / eka bhakta ne kahA hai bhakti evI re bhAi evI, jema tarasyA ne pANI jevI / eka mAchalI jala meM rame che, nizadina rahevo tene game che / koI pApIe bAhara kADhI, muI paDaphar3I aMga pachAr3I / / jAva jAvatAM jala ne samasyo, ema gurU caraNo citta dharayo / / dharma-puNya kI pipAsA yA bhakti kI pipAsA eka hI vastu hai / koI pUche ki bhakti kareM? to isakA uttara yaha hogA ki jaise machalI jala kI bhakti karatI hai, vaise hI bhakti kro| machalI sadA jala meM hI rahatI hai / lekina kyA 1 vaha kabhI aisA socatI hai ki mujhe jala meM rahate bahuta dina ho gaye, aba jala se bAhara nikalUM? nhiiN| yaha to machalI se hI pUcho ki use nirantara jala meM rahanA kaise acchA lagatA hai? isI prakAra bhakta kI bAta bhakta hI samajha sakatA 1 machalI ko koI jala se bAhara nikAla de to vaha tar3aphar3A kara jala ko hI yAda kregii| use koI makhamala kI gAdI para rakkhe aura bar3hiyA se bar3hiyA bhojana de, lekina use vaha saba acchA nahIM lgegaa| vaha jala ke lie hI tdd'phdd'aaegii| jaba taka usake prANa nahIM nikala jAeMge, vaha jala ke lie hI becaina rhegii| Apa bhI machalI kI taraha dharma yA guru ko mAnane lago to ApakA kalyANa hogA / Apa meM dharma kI bhAvanA to hai, kintu kalyANa taba hogA jaba vaha bhAvanA bar3hatI jaay| dharma kI bhAvanA meM laukika vAsanA honA dukhadAyI hai, isalie vAsanA ko mata utpanna hone do aura jo pahale se vidyamAna hai, use nikAla bAhara karo / jaise machalI ko pAnI hI suhAtA hai aura pAnI ke atirikta aura kucha bhI nahIM suhAtA, isI prakAra Apako dharma hI priya lage aura dharma ke sivAya aura kucha bhI priya na lage / vAsanA tyAga do / bhakti kisI prakAra ke badale ke lie mata karo / kAmanA rahita hokara bhakti karane vAle kA kalyANa hotA hai| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 236 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhasthiti mUlapATha prazna-jIve NaM bhaMte! gabmagae samANe uttANae vA, pAsillae vA, aMba khujjae vA, acchejja vA, ciTThajja vA nisIejja vA, tuyaTTejja vA, mAue suyamANIe suvai, jAgaramANIe jAgarai suhiyAe suhie bhavai, duhiyAe duhie bhavai? uttara-haMtA goyamA! jIve NaM gabmagae samANe jAva duhiyAe duhie bhvii| ahe NaM pAsavaNa kAlasamayaMsi sIseNa vA, pAehiM vA Agacchada, samma Agacchai, tiriyaM Agacchai, viNihAyaM Avajjai, vaNNavajjhANi ya se kammAI baddhAiM, puTAI, nihattAI, kaDAI, paTaviyAI, aminiviTAI, abhisamaNNAgayAI, udiNNAI, No uvasaMtAI, bhavaMti, tao bhavai durUve, duvaNNe dugandhe, durase, duphAse, aNiTe, aMkate, appie, asubhe, amaNuNNe, amaNAme, hINassare, dINassare, aNiTassare, aMkatassare, appiyassare, asubhassare, amaNuNNasare, amaNAmassare, aNAejja vayaNe, paccAyAe, yA vi bhvi| vaNNavajjhaNi ya se kammAiM no badhAI, pasatthaM NeyavvaM jAva Adijja vayaNe paccAyAe yA vi bhvi| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti| sattamo uddezoM sammatto / / saMskRta-chAyA prazna-jIvo bhagavan! garbhagataH sat uttAnako vA, pArvIyo vA, Amrakubjako vA, AsIt vA, tiSThet vA, tvarttayet vA, mAtari svapatyAM, svapiti, jAgratyAM jAgarti, sukhitAyAM sukhito bhavati, duHkhitAyAM duHkhito bhavati? uttara-hanta gautama! jIvo garbhagataH sat yAvat duHkhitAyAM duHkhito bhavati, atha prasavana kAlasamaye zIrSeNa vA,pAdAbhyAM vA Agacchati, samyag Agacchati, tiryag Agacchati, vinighAtaM Apadyate, varNavadhyAni ca tasya karmANi 240 zrI javAhara kiraNAvalI Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baddhAni praSTAni, nidhattAni, kRtAni, prasthApitAni, abhiniviSTAni, abhisamanvA gatAni, udIrNAni, upazAntAni bhavanti / tato bhavati durUpaH durvarNaH, durasaH, duHsparzaH, aniSTaH, akAntaH, apriyaH, azubhaH, amanojJaH, amanoyaH, hInasvaraH, dInasvaraH, aniSTasvaraH, akAntasvaraH, apriyasvaraH, azubhasvaraH, amanojJasvaraH, amanosvaraH, pratyA jAtazcApi bhavati / varNavadhyAni ca tasya karmANi no baddhAni, prazastaM jJAtavyaM yAvat AdeyavacanaH pratyA jAtazcApi bhavati / tadevaM bhagavan! tadevaM bhagavan ! iti / mUlArtha prazna- bhagavan ! garbha meM rahA huA jIva citta hotA hai? yA karavaTa vAlA hotA hai? Ama ke samAna kubar3A hotA hai? khar3A hotA hai? baiThA hotA hai? yA par3A hotA hai? tathA jaba mAtA so rahI ho to sotA hotA hai? jaba mAtA jAgatI ho to jAgatA hai? mAtA ke sukhI hone para sukhI hotA hai ? aura mAtA ke duHkhI hone para duHkhI hotA hai? uttara I ra - he gautama! hAM, garbha meM rahA huA jIva yAvat jaba mAtA duHkhI ho to duHkhI hotA hai| aba, vaha garbha agara mastaka dvArA yA pairoM dvArA bAhara Ave to ThIka taraha AtA hai, agara Ar3A hokara Ave to mara jAtA hai / aura usa jIva ke karma yadi azubha rUpa meM baMdhe hoM, spRSTa hoM, nidhatta hoM, kRta hoM, prasthApita hoM, abhiniviSTa hoM, abhisamanvAgata hoM, udIrNa hoM, aura upazAnta na hoM, to vaha jIva kurUpa, kharAba varNamAlA, kharAba gaMdha vAlA, kharAba rasa vAlA, kharAba sparza vAlA, aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa, amanAma ( jisa kA smaraNa bhI kharAba lage) hIna svara vAlA, dIna svara vAlA, aniSTa svara vAlA, akAnta svara vAlA, apriya svara vAlA, azubha svara vAlA, amanojJa svara vAlA, amanAma svara vAlA, anAdeya vacana (jisa kI bAta koI na mAne) ho aura yadi usa jIva ke karma azubha rUpa meM na baMdhe hoM to saba prazasta samajhanA, yAvat vaha jIva Adeya vacana vAlA hotA hai / 'bhagavan! yaha isI prakAra hai, bhagavan yaha isI prakAra hai!' gautama svAmI aisA kaha kara vicarate haiM / vyAkhyAna gautama svAmI ne bhagavAn se garbha ke jIva ke viSaya meM svarga-naraka saMbaMdhI bAta puuchii| AtmA kA svarga-naraka Adi se pragADha saMbaMdha hai, phira bhI svarga naraka to dUra rahA AtmA ko apane hI saMbaMdha kI bAta ThIka taraha samajha meM nahIM aatii| aneka aise gUDha viSaya haiM jo sAdhAraNa samajha vAloM kI samajha bhagavatI sUtra vyAkhyAna 241 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM nahI Ate; parantu samajha meM na Ane ke hI kAraNa kisI bAta ko galata nahIM mAna lenA caahie| aba gautama svAmI, bhagavAn se aisI bAta pUchate haiM, jo pratyakSa meM bhI dikhAI de sakatI hai| gautama svAmI prazna karate haiM-bhagavan! jIva garbha meM uttAna-Asana se rahatA hai yAni citta (Upara ko mukha kiye) sotA hai, yA karavaTa liye rahatA hai? Amrakubja Asana se rahatA hai arthAt nIce sira aura Upara paira-isa prakAra Amra phala kI bhAMti rahatA hai? athavA khar3A rahatA hai, baiThA rahatA hai yA sotA rahatA hai? yA saba bAteM mAtA para AdhAra rakhatI haiM? arthAt mAtA ke khar3e rahane para khar3A rahatA hai, baiThane para baiThatA hai aura sone para sotA hai? tAtparya yaha hai ki garbha kA bAlaka svecchA se sotA, baiThatA aura khar3A rahatA hai yA mAtA ke sone, baiThane aura khar3I hone para sotA, baiThatA evaM khar3A rahatA hama logoM ke lie garbha kI bAta bhUtakAla kI ho gaI hai, parantu bhUta aura bhaviSya meM garbha kA krama eka-sA hI hai| ataeva garbha ke viSaya meM mAtA ko saba prakAra se sAvadhAnI rakhane kI AvazyakatA hai| mAtA ke saMskAroM para hI santAna kA zubha-azubha nirbhara hai| mAtA ko garbha ke bAlaka para apanI ora se to dayA rakhanI hI cAhie, yadyapi vaha bAlaka bhI apane sAtha puNya-pApa lAyA hai| magara hameM apane karttavya-akarttavya ko nahIM bhUlanA caahie| kadAcit yaha kahA jAya ki garbha kA bAlaka apane karma bhogatA hai, usameM hama hastakSepa kyoM kareM? athavA hamAre hastakSepa se kyA bana-bigar3a sakatA hai? to yaha kathana bhramapUrNa hai| gAya ko ghara meM bAMdha kara bhUkhI pyAsI rakkho, to bhojana meM antarAya dene vAlA kauna hogA? kahA jA sakatA hai ki gAya bhI apane karma bhogatI hai to tumhArI nirdaya bhAvanA se tumheM azubha karma nahIM kyoM bAMdhege? zAstra meM bhatta-pAnaviccheda nAmaka ahiMsANuvrata kA aticAra kyoM batalAyA hai? agara tumheM bhojana-pAnI kA antarAya dene para bhI pApa nahIM lagatA, to phira kasAI ko burA kaise kahate ho? kasAI bhI apanA bacAva isI prakAra kara sakatA hai| vaha kaha sakatA hai ki pazu apane kiye karma bhogate haiN| maiM kisI ko kyA mAra sakatA hU~? kasAI ko burA kahanA aura apane karma bhugatane ke lie kisI jIva ko bhUkhA rahane dekara bhI acche bane raho, yaha bAta kyA nyAyasaMgata hai? kasAI ko apane kAma kA aura dayAvAn ko dayA kA badalA milegaa| aisA na samajha kara, yaha kahanA ki bhUkhA rahane vAlA apanA karma bhogatA hai, hameM isase kyA matalaba hai? mithyA hai| aisA hone para to kasAI bhI nirdoSa ThaharegA aura upadeza kI, sAdhuoM kI tathA sAdhuoM ko jIvadayA 242 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA upakaraNa rakhane kI bhI AvazyakatA nahIM rhegii| jina jIvoM ko apane kiye karma ke anusAra maranA hai, ve mara jAeMge? aura jinheM jInA hai, ve jIvita rheNge| phira jIvarakSA kI sAvadhAnI kA prayojana hI kyA hai? agara yahI nizcaya ThIka hai to phira kSatriya loga talavAra kA aura sAdhu oghe kA bhAra kyoM uThAveM? na koI kisI ko mAra sakatA hai, na jilA, jIvita rakha sakatA hai, phira isa khaTapaTa meM par3ane kI kyA jarUrata hai? kSatriya loga rakSA ke lie yA dUsare ko mArane ke lie talavAra rakhate haiM, parantu sAdhu jana kevala jIvarakSA ke hI lie oghA rakhate haiN| tAtparya yaha hai ki garbha ke bAlaka ko usake puNya-pApa para chor3a denA aura usakI rakSA ke lie ucita sAvadhAnI na rakhanA ghora nirdayatA kA kArya hai| saccI samajhadAra mAtA eka kSaNa ke lie bhI aisA krUra vicAra nahIM kara sakatI kheda hai ki kucha loga Aja garbha kI rakSA ko bhI pApa kahane kI dhRSTatA karate haiN| bhagavAn ne gautama svAmI ko batalAyA hai ki garbha kA bAlaka, mAtA ke sukha se sukhI aura duHkha se dukhI hotA hai| bAlaka kA mAtA se jitanA saMbaMdha hai utanA saMbaMdha kisI dUsare se nahIM hai| isIlie mAtA ko 'devaguru saMkAsA' kahA gayA hai| aba gautama svAmI bhagavAn se bAlaka ke janma-samaya kI hakIkata pUchate haiM ki bAlaka kaise janmatA hai? kisI-kisI bAlaka kA prasava sira kI tarapha se hotA hai aura kisI kA pAMva kI tarapha se hotA hai| koI to pAMva aura mastaka se sama hokara janmatA hai aura koI tirchA hokr| jaba bAlaka tirchA hokara janmatA hai, taba bAlaka ko aura mAtA ko kaisI vedanA hotI hai, yaha yA to vahI jAna sakatI haiM, yA jJAnI jAna sakate haiN| aise samaya ke lie kucha upAya haiN| upAya karane se bAlaka agara sIdhA ho gayA taba to ThIka hai, nahIM to bAlaka aura usakI mAtA kA ghAta ho jAtA hai| kaI bAra mAtA kI rakSA ke lie garbha kA bAlaka kATa-kATa kara nikAlA jAtA hai| yaha janma kI bAta huii| aba janma ke bAda kI bAta batalAI jAtI hai| bhagavAn pharmAte haiM he gautama! garbha se nikale hue bAlaka ne agara acche varNa ke kAma (pUrva bhava meM) nahIM kiye haiM to usakI sthiti acchI nahIM hotii| karma do prakAra ke haiM-zlAghya aura azlAghya / karmoM ko na mAnanA bhI mUrkhatA hai aura karmoM kA vipariNAma na mAnanA bhI mUrkhatA hai| karmavAda ke sAtha - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 243 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udyoga vAda bhI hai| karmavAda zraddhA karane kI cIja hai aura udyogavAda kArya rUpa meM pariNata karane kI vastu hai| . hama sabhI loga garbha meM raha kara hI bAhara Aye haiM, isa bAta ko koI asvIkAra nahIM kara sktaa| yaha bhI prakaTa hai ki hama loga Ar3e hokara garbha se bAhara nahIM nikle| balki sira yA pairoM kI ora se akhaNDa rIti se nikala Aye haiN| lekina kyA kabhI Apa ina saba bAtoM kA smaraNa karate haiM ? Apa eka aise sthAna para the, jahAM AdamI mara bhI jAtA hai| magara Apa usa sthAna se jIvita hI baca aaye| to aba isa jIvana ko burI karatUtoM meM khapA denA acchA hai yA acche kAryoM meM lagAnA acchA hai? Apa isa para vicAra kIjie aura durlabha jIvana ko sArthaka bnaaie| garbha se-jahAM bAlaka mara bhI jAtA hai, kyA Apa jhUTha, kapaTa Adi ke pratApa se baca Aye haiM? Aja Apa Anandabhoga ko hI apane jIvana kA lakSya mAnate haiM magara kyA AnaMda ke pratApa se hI Apa garbha se jIvita nikale haiM? agara aisA nahIM hai to phira yahI kahanA hogA ki Apa ne pUrva janma meM dayA, zIla, saMtoSa Adi kI zubha kriyAeM kI thIM, usa puNya ke prabhAva se hI Apa garbha se akhaMDa nikale haiN| vaha puNya hI Ar3A AyA aura aise khataranAka sthAna se bacAyA hai| aba janmane ke pazcAt Apa usa puNya ko bhUla kara pApa karate haiM, to kyA kaTa-kaTa kara garbha se nikalane kA dhyAna nahIM hai? ApakI samajha meM yaha bAta A gaI ho to apane pApoM ko kATa kara garbha meM Ane ke kAraNa ko roko| cAhe abhI karmasthiti zeSa ho aura garbha me AnA bhI par3e, taba bhI ceSTA to yahI karo ki tumheM phira garbha meM na upajanA pdd'e| isa bAta kA sadaiva dhyAna rakhanA ki jahAM se maiM isa sthiti meM janmA hUM, usI nIca yoni-mUtrapatra para; jaise zUkara viSThA para lubhAtA hai vaise hI lubhAkara bhoga kA kIr3A kyoM bana rahA hU~? isa prakAra vicAra kara paramAtmA se prArthanA karanA ki-he nAtha ! mujhe bcaa| maiM terI AjJA paaluuNgaa| __ bhagavAna ne garbha kI tIna dazAoM kA varNana kiyaa| aba janmane ke pazcAt kI bAta batalAte haiN| yaha to Apa sabhI loga jAnate haiM ki prANI mAtra pUrvopArjita karma lekara Aye haiN| parantu samajhane kI bAta yaha hai ki pUrva-karma badale bhI jA sakate haiM, yA jaise baMdhe haiM vaise hI rahate haiM? Astika mAtra pUrva-karma to mAnatA hai, magara unake saMbaMdha meM vizeSa bAteM na jAnane ke kAraNa gar3abar3I ho rahI hai| 244 zrI javAhara kiraNAvalI SCREER Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva karma do prakAra ke hote haiM-zubha aura ashubh| jo karma zlAghya prasaMzanIyatA se rahita haiM ve azubha karma kahalAte haiM athavA baddha kA artha 'bAhya' bhI hai arthAt zlAghA prazaMsA se jo bAhara hai, vaha saba azubha karma kahalAte haiN| baddha karma kaise hote haiM? karma kiye binA nahIM hote| kriyate iti karma' jo kiyA jAya vaha karma kahalAtA hai| sAmAnya rUpa se karma kA baMdha honA baddha kahalAtA hai aura baMdha hue karmoM ko vizeSa poSaNa denA spRSTa kahalAtA hai| baddha karma ko poSaNa kisa prakAra diyA jAtA hai, yaha bAta samajhane ke lie eka udAharaNa diyA jAtA hai| kisI kheta meM koI boI huI cIja ugatI hai| usa ugatI cIja ko jala, khAda Adi dvArA poSaNa na diyA jAya to yA to vaha sUkha jAyagI yA paidAvAra bahuta kama hogii| isake viparIta agara use poSaNa mila gayA to vaha vizeSa rUpa se utpanna hogii| isI prakAra eka to sAmAnya rUpa se karma bAMdhanA aura dUsare unheM khUba poSaNa dekara aisI gAr3hI taraha se bAMdha liyA ki phira udvartana karaNa ke sivAya koI karaNa na laga sake, ise nidhatta kahate haiN| tatpazcAt karmoM ko ghaTAyA nahIM kintu aura adhika poSaNa dekara nikAcita kara diyaa| nikAcita karma-ghaTate-bar3hate bhI nahIM hai| unameM koI karaNa nahIM lgtaa| ___ karmoM ko bAMdhane aura puSTa karane kI bAta samajhAne ke lie eka udAharaNa lIjie:- eka AdamI ne pApa kiyA, yaha karma kA baMdha honA khlaayaa| phira kiye hue karma kI prazaMsA karake use khUba gAr3hA aura puSTa bnaayaa| kadAcit usa pApa karane vAle ko koI jJAnI mila gyaa| jJAnI ne pApI ko samajhAyA-'dekha, bhAI! tUne yaha pApa-burA kAma kiyA hai / aisA suna kara pApa karane vAle ko pazcAttApa huaa| pazcAttApa karate-karate usake karmoM kA apavartana huA, arthAt vizeSa zubha adhyavasAya dvArA pApa karma ko puNya karma meM palaTa diyaa| aura jJAnI ke badale yadi kisI ajJAnI kI saMgati ho gaI aura ajJAnI ne usa pApa karma kI prazaMsA kara dI, jisase pApa karane vAlA phUla gayA usase apane kiye pApa para garva huA to isase karma kA udvartana huaa| arthAt vaha baMdhe karma aura bhI adhika gAr3he ho gye| jIva ke adhyavasAya ke adhIna hI karmoM kI nyUnatA- adhikatA aura taratamatA hotI hai| do mitroM kI eka kathA prasiddha hI hai ki unameM se eka dharmasthAnaka meM dharma kriyA karane gayA aura dUsarA vezyA ke ghara gyaa| dharmasthAnaka meM jAne vAle ne socA- are, yahAM kyoM A phaMsA maiM? merA mitra to vezyA ke ghara pahuMca kara mauja ur3A rahA hogA aura maiM yahAM A par3A hUM! isI prakAra vezyA - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 245 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke ghara jAne vAle mitra ne vicAra kiyA-oha! maiM kitanA abhAgA hU~? merA mitra dharmasthAnaka meM pahuMca kara Atmazodhaka kriyAeM kara rahA hogA yA saMtoM ke zrImukha se upadeza suna rahA hogA aura maiM isa pApasthAnaka meM Akara pApa upArjana kara rahA huuN| isa prakAra bhAvanA kI vizeSatA ke kAraNa karma ke phala meM vizeSatA A jAtI hai arthAt azubha karma zubha rUpa meM aura zubha karma azubha rUpa meM parivartita ho jAtA hai| ___zAstra ke anusAra karmoM kA phala bhalI bhAMti samajha lene se ber3A pAra ho jAtA hai| yoM to vezyA ke ghara kabhI koI hI zuddha Azaya vAlA jAtA hogA, kyoMki vezyA kI saMgati nIca saMgati hai| isI prakAra sAdhuoM ke yahAM pApa bhAvanA vAlA bhI koI-koI hI hotA hai; sAdhAraNatayA sAdhuoM kI saMgati uttama hI hai| Upara baddha Adi ke bheda se karma kI cAra avasthAeM batalAI gaI haiN| zAstra kahate haiM ki AtmA apane sAtha pUrvajanma ke karma lekara AyA hai| eka ke Upara dUsarI aura dUsarI para tIsarI sUI rakha dI jAya to jarA-sA dhakkA lagate hI bikhara jAtI hai| agara unheM dhAge se bAMdha diyA jAya to kucha mehanata se vaha khulegii| agara vaha lohe ke tAra se baMdhI hoM to kisI zastra kA upayoga karane para hI vaha khuleNgii| lekina kisI ne unheM garma karake ghana se kUTa diyA ho to ve kisI bhI prakAra nahIM khula sktiiN| unakA nAma rUpa bhI badala jaaygaa| ve sUI ke rUpa meM tabhI ho sakegI, jaba phira se unakA nirmANa kiyA jaay| isI prakAra karma cAra prakAra se baMdhate haiN| unameM se tIna prakAra se baMdhe karma to kisI sahAyatA se naSTa kiye jA sakate haiM parantu cauthe prakAra ke karma bhoge binA nahIM chUTa skte| aise karma nikAcita karma kahalAte haiN| nikAcita karma meM karaNa kA prayoga nahIM hotaa| unheM tor3ane kA irAdA hI nahIM hotaa| jisa jIva ke nikAcita karma baMdhe haiM, usameM aisI zubha bhAvanA utpanna nahIM hotii| lekina isase kisI ko nirAza hone kI AvazyakatA nhiiN| jo nikAcita karma baddha ho gaye haiM, unheM bhoganA hI par3egA, kintu jo naye zubha karma baMdhege, ve nirarthaka nahIM jaaeNge| jo karma bAMdhe jAte haiM, ve ATe-piNDa ke samAna eka rUpa meM mile rahate haiM, phira bhI unakI jo alaga-alaga vyavasthA kI jAtI hai, use 'paTThaviyAI samajhanA caahie| udAharaNArtha-gati nAma karma ke pudagala ikaTThe kiye parantu ekatra kiye pudgaloM se manuSya bananA athavA pazu bananA, isa vyavasthA ko 246 zrI javAhara kiraNAvalI Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'paTThaviyAiM kheNge| tAtparya yaha hai ki gRhIta karma pudgaloM kA vibhAga karanA 'paTThaviyAI' hai / udaya meM Ane vAle nAmAdika karmoM kI sthApanA 'paTThaviyAiM' hai / 'abhiniviTThAiM' kA artha hai- tIvra phala dene vAle ke rUpa meM pariNata karanA arthAt jo karma tIvra phala dene vAle haiM vaha 'abhiniviSTa' kahalAte haiM / karma baMdhane aura phala dene ke bIca kA kAla abAdhAkAla kahalAtA hai| usa abAdhAkA kI samApti arthAt karma ke phala dene ko udaya kahate haiN| karma kA udaya do prakAra se hotA hai - eka to sthiti pakane se, dUsare udIraNA se / jJAnIjana udIraNA dvArA karmoM ko udaya meM le Ate haiN| karma kI niyata avadhi se pahale hI tapasyA Adi ke dvArA karmoM ko phala dene ke abhimukha kara lenA udIraNA hai / I zAstrakAra kA kathana hai ki janme bAlaka ke karma acche hoMge to vaha bAlaka acchA hogA; karma bure hoMge to vaha bAlaka bhI burA hogaa| azubha karma vAlA bAlaka kurUpa hotA hai, kutsita varNa vAlA hotA hai, usake zarIra se durgaMdha AtI hai, kharAba rasa vAlA hotA hai, kharAba sparza vAlA hotA hai| vaha aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa aura amaNAma (jisakA smaraNa karanA bhI acchA na lage) hotA hai / usakA svara bhI dIna, hIna, aniSTa, akAnta Adi pUrvokta vizeSaNoM se yukta hotA hai| koI usakI bAta nahIM maantaa| zubha karmoM vAlA isase sabhI bAtoM meM viparIta zubha hotA hai / gautama svAmI bole- bhagavan ! aisA hI hai, aisA hI hai,! yaha kaha kara ve saMyama tapa se svAtmA ko bhAvita karate hue vicarane lage / iti prathama zataka kA saptama uddezaka samApta / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 247 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama bhAga prathama zataka AThavA~ uddezaka mUlapATha rAyagihe samosaraNaM; jAva evaM vyaasii| prazna-egaMtabAle NaM bhaMte! maNusse kiM NeraiyAuyaM pakarei, tirikkhAuyaM pakarei, maNussAuyaM pakarei, devAuyaM pakarei? NeraiyAuyaM kiccA Neraiesu uvavajjai, tiriyAuyaM kiccA tiriesu uvavajjai, maNussAuyaM kiccA maNussesu uvavajjai, devAuyaM kiccA devalogesu uvavajjai? uttara-goyamA! egaMtabAle NaM maNusse NeraiyAuyaMvi pakarei, tiriyAuyaMvi pakarei, maNussAuyaM vi pkrei| NeraiyAuyapi kiccA Neraiesu uvavajjai, tiriyAuyaMvi kiccA tiriesu, uvavajjai maNussayAuyaMvi kiccA maNuesu uvavajjai, devAuyaMvi kiccA devalogesu uvvjji| prazna-egaMta paMDie NaM bhaMte! maNusse kiM NeraiyAuyaM pakarei, jAva-devAuyaM kiccA devaloesu uvavajjai? uttara-goyamA! eMgata paMDie NaM maNusse AuyaM siya pakarei, siya No pakarei, jai pakarei No neraiyAuyaM pakareti, No tiriyAuyaM pakareti, No maNussAuyaM pakarei, devAuyaM pkrei| No NeraiyAuyaM kiccA raiesu uvavajjai, No tiriyAuyaM kiccA tiriesu uvavajjai, No maNussAuyaM kiccA maNussesu uvavajjai, devAuyaM kiccA devesu uvvjji| prazna-se keNaTeNaM jAva-devAuyaM kiccA devesu uvavajjai? 248 zrI javAhara kiraNAvalI Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-goyamA! egaMta paMDiyassa NaM maNUsassa kevalaM eva do gaIo paNNAyaMti, taMjahA-aMtakiriyA ceva, kappovavattiyA ceva! se teNaTeNaM, goyamA! jAva devAuyaM kiccA devesu uvvjji| prazna-bAla paMDie NaM bhaMte! maNusse kiM NeraiyAuyaM pakarei, jAva devAuyaM kiccA devesu uvavajjai? uttara-goyamA! No NeraiyAuyaM pakarei, jAva devAuyaM kiccA devesu uvvjji| prazna-se keNaTeNaM, jAva-devAuyaM kiccA devesu uvavajjai? uttara-goyamA! bAlapaMDie! NaM maNusse tahArUvassa samaNassa vA, mAhaNassa vA, aMtie egamapi AriyaM dhammiyaM suvayaNaM soccA, Nisamma desaM uvaramai, desaM No uvaramai; desaM paccakkhAi; desaM No pcckkhaai| se teNaTeNaM desovarama-desa paccakkhANeNaM No NeraiyAuyaM pakarei, jAva devAuyaM kiccA devesu uvvjji| se teNaTeNaM jAva-devesu uvvjji| saMskRta-chAyA rAjagRhe samavasaraNam / yAvat-evamavAdIt prazna-ekAntabAlo bhagavan! manuSyaH kiM nairayikAyuSkaM prakaroti, tiryaMgAyuSkaM prakaroti, manuSyAyuSkaM prakaroti, devAyuSkaM prakaroti? nairayikAyuSkaM kRtvA nairayikeSu upapadyate, tiryagAyuSkaM kRtvA tiryakSu upapadyate, manuSyAyuSkaM kRtvA manuSyeSu upapadyate, devAyuSkaM kRtvA devalokeSu upapadyate? uttara-gautama! ekAntabAlo manuSyaH nairayikAyuSkamapi prakaroti, tiryaMgAyuSkamapi prakaroti, manuSyAyuSkamapi prakaroti, devAyuSkamapi prkroti| nairayikAyuSkamapi kRtvA nairayikeSu upadhete, tithaMgAyuSkamapi kRtvA tiryakSu upapadyate, manuSyAyuSkamapi kRtvA manuSyeSu upapadyate, devAyuSkamapi kRtvA devalokeSu uppdyte| prazna-ekanta paNDito bhagavan! manuSyaH kiM nairayikAyuSkaM prakaroti? yAvat-devAyuSkaM kRtvA devalokeSu upapadyate? uttara-gautama! ekAnta paNDito manuSyaH AyuH syAt prakaroti, syAt no prakaroti, yadi prakaroti no nairayikAyuSkaM prakaroti, no tiryagAyuSkaM prakaroti, no manuSyAyuSkaM prakaroti, devAyuSkaM prkroti| no nairayikAyuSkaM kRtvA nairayikeSu upapadyate, no tiryaMgAyuSkaM kRtvA tiryakSu upapadyate, no manuSyAyuSkaM kRtvA manuSyeSu upapadyate, devAyuSkaM kRtvA deveSu uppdyte| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 246 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-tat kenArthena yAvat-devAyuSkaM kRtvA deveSu upapadyate? uttara-gautama! ekAnta paNDitasya manuSyasya kevalameva dve gati prajJAyata, tadyathA-antakriyA caiva, kalpopapattikA caiv| tat tenArthena gautama! yAvad devAyuSkaM kRtvA deveSu uppdyte| prazna-bAla paNDito bhagavan manuSyaH kiM nairayikAyuSkaM prakaroti yAvat kRtvA deveSu upapadyate? uttara-gautama! no nairayikAyuSkaM prakaroti, yAvad devAyuSkaM kRtvA devalokeSu updyte| prazna-tat kenArthena, yAvat-devAyuSkaM kRtvA deveSu upapadyate? uttara-gautama! bAla paNDito manuSyaH tathArUpasya zramaNasya vA, mAhanasya vA, antike ekamapi Arya dhArmikaM suvacanaM zrutvA, nizamya dezAd uparamate, dezAd no uparamate dezaM pratyAkhyAti, dezaM no prtyaakhyaati| tattenArthena dezoparama-pratyAkhyAnena no nairayikAyuSkaM prakaroti, yAvad devAyuSkaM kRtvA deveSu uppdyte| tat tenArthena yAvad-deveSu uppdyte| mUlArtharAjagRha nagara meM samavasaraNa huA aura yAvat-isa prakAra praznottara hue prazna-bhagavan! ekAnta bAla (mithyAdRSTi) manuSya kyA nArakI kI Ayu bAMdhatA hai, ticaMca kI Ayu bAMdhatA hai, manuSya kI Ayu bAMdhatA hai yA deva kI Ayu bAMdhatA hai? aura nAraka kI Ayu bAMdha kara nArakiyoM meM utpanna hotA hai, tiryaMca kI Ayu bAMdha kara tiryaMcoM meM utpanna hotA hai, manuSyoM kI Ayu bAMdhakara manuSyoM meM utpanna hotA hai yA deva kI Ayu bAMdhakara devaloka meM utpanna hotA hai? uttara-gautama! ekAnta bAla manuSya, nairayika kI bhI Ayu bAMdhatA hai, tiryaMca kI bhI bAMdhatA hai, manuSya kI bhI bAMdhatA hai aura deva kI bhI bAMdhatA hai tathA narakAyu bAMdhakara nArakoM meM utpanna hotA hai, tiryaMca Ayu bAMdhakara tiryaMcoM meM utpanna hotA hai, manuSyAyu bAMdhakara manuSyoM meM utpanna hotA hai aura devAyu bAMdhakara devaloka meM utpanna hotA hai| . prazna-bhagavan! ekAnta paMDita manuSya kyA narakAyu bAMdhatA hai, yA yAvat devAyu bAMdhatA hai? aura yAvat-devAyu bAMdhakara devaloka meM utpanna hotA hai? uttara-gautama! ekAnta paMDita manuSya kadAcit Ayu bAMdhatA hai kadAcit nahIM baaNdhtaa| agara Ayu bAMdhatA hai to narakAyu, tiryaMcAyu aura 250 zrI javAhara kiraNAvalI - Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyAyu nahIM bAMdhatA, kintu devAyu bAMdhatA hai| vaha nArakI kI Ayu na bAMdhane senArakiyoM meM utpanna nahIM hotA, isI prakAra tiryaMcAyu na bAMdhane se tiryaMcoM meM utpanna nahIM hotA, manuSyAyu na bAMdhane se manuSyoM meM utpanna nahIM hotA; alabattA devAyu bAMdhakara devoM meM utpanna hotA hai| prazna- bhagavan! isakA kyA kAraNa hai ki yAvat devAyu bAMdhakara devoM meM utpanna hotA hai? uttara-gautama! ekAnta paMDita manuSya kI kevala do gatiyAM kahI haiM / ve isa prakAra haiM-aMtakriyA aura kalpopapattikA / isa kAraNa he gautama! ( ekAnta paMDita manuSya) devAyu bAMdhakara devoM meM utpanna hotA hai| prazna-bhagavan! bAla paMDita manuSya kyA nArakAyu bAMdhatA hai, yA yAvat devAyu bAMdha kara devoM meM utpanna hotA hai? uttara- gautama! vaha narakAyu nahIM bAMdhatA aura yAvat devAyu bAMdhakara devoM meM utpanna hotA hai? prazna- bhagavan! isakA kyA kAraNa hai ki yAvat devAyu bAMdhakara devoM meM utpanna hotA hai / uttara - gautama! bAla paMDita manuSya tathArUpa zramaNa yA mAhana ke pAsa se eka bhI dhArmika aura Arya vacana sunakara, dhAraNa karake, eka deza se virata hotA hai aura eka deza se virata nahIM hotaa| eka deza se pratyAkhyAna karatA hai aura eka deza se pratyAkhyAna nahIM krtaa| isalie he gautama! dezavirati aura deza pratyAkhyAna ke kAraNa vaha narakAyu kA baMdha nahIM karatA aura yAvat-devAyu bAMdha kara devoM meM utpanna hotA hai| isIlie pUrvokta kathana kiyA hai| vyAkhyAna sAtaveM uddezka meM garbha aura janma kA adhikAra kahA hai, kintu garbha aura janma AyuSya ke baMdha binA nahIM ho skte| ataeva AThaveM uddezaka meM Ayuka vicAra kiyA jAtA hai| isake atirikta saMgrahagAthA meM, AThaveM uddezaka meM bAla - jIvoM ke varNana karane kI pratijJA kI gaI thI / ataH Ayu ke sAtha bAla jIvoM kA bhI varNana kiyA jAyagA / isa AThaveM uddezaka kA upodghAta rAjagRha nagara, guNazIla bAga ke samavasaraNa se hotA hai / gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan ! saMsAra meM tIna prakAra ke jIva hote haiM:- (1) bAla (2) paMDita aura (3) bAla paMDita / inameM se bAla jIva naraka meM hI jAeMge yA tiryaMca hoMge, yA manuSya athavA deva hI hoMge? bhagavatI sUtra vyAkhyAna 251 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla ajJAnI ko kahate haiN| jaisA jAnA vaisA hI AcaraNa karane vAlA paMDita kahalAtA hai aura jo jAnatA huA bhI AcaraNa kama karatA hai, use bAla paMDita kahate haiM, arthAt apane jJAna ko jo AMzika rUpa meM, kriyA meM pariNata karatA hai, vaha bAla paMDita kahalAtA hai / gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA - he gautama! bAla jIva naraka meM bhI jAtA hai, tiryaMca bhI hotA hai, manuSya bhI hotA hai aura deva bhI hotA hai| koI bAla jIva mahA ArambhI hotA hai, koI alpa ArambhI hotA hai| koI mahAkaSAyI hotA hai, koI alpa kaSAyI hotA hai| ataeva unakI gati alaga-alaga hotI hai| gautama svAmI ne bAla jIvake viSaya meM jaisA prazna kiyA thA, vaisA hI ve paMDita jIva ke viSaya meM prazna karate haiM / bhagavAn ne uttara diyA he gautama! bAla jIva agara kaSTa sahana karatA hai to ajJAna se kaSTa sahana karatA hai aura paMDita jIva jJAna pUrvaka kaSTa sahana karatA hai| paMDita jIva jJAna se kSamA karatA hai| ataeva vaha usI bhava se mokSa ho jAtA hai| agara usake karma zeSa raha jAte haiM, to vaha svarga jAtA hai| vahAM kI sthiti pUrNa hone para phira manuSya hotA hai aura mokSa calA jAtA hai| isake pazcAta gautama svAmI bAla paMDita ke viSaya meM prazna karate haiN| jitanI bhI acchI kriyA banatI hai vaha paMDitapana meM hai aura jo nahIM banatI vaha bAlapana meM hai / prAyaH sarvatra uttama, madhyama aura jaghanya, yaha tIna zreNiyAM hotI haiN| jahAM taka saMbhava ho uttama vRtti dhAraNa karanI caahie| uttama vRtti na bane aura madhyamavRtti bane to bhI kalyANakArI hai arthAt bar3e-bar3e pApoM ko tyAga karane meM bhI kalyANa hI hai| ise samajhane ke lie eka udAharaNa upayogI hai:eka rAjA aura usake pradhAna ke putra nahIM thA / rAjA socane lagA- mere pazcAt rAjya kA mAlika kauna hogA? pradhAna bhI isI prakAra vicAratA thA / rAjA aura pradhAna donoM eka siddha puruSa kI sevA karane lge| siddha ne eka dina unase pUchA - 'tuma putra dvArA apanA nAma hI karanA cAhate ho yA jagat kA kalyANa karanA cAhate ho ? rAjA ne uttara diyA- 'kevala nAma ke lie hI nahIM, kintu prajA ke lie bhI putra kI icchA karatA huuN| siddha ne kahA- 'tumhArI icchA acchI hai, magara aisA putra tumhAre ghara nahIM janmegA / aisA putra samAja meM milegA / ' taba rAjA ne pUchA- 'kahAM milegA ?' siddha ne kahA- 'maMgatoM - bhikhAriyoM kI phauja meM aisA putra milegaa|' rAjA ne Azcarya ke sAtha pUchA- aisA putra aura maMgatoM kI phauja meM milegA? 252 zrI javAhara kiraNAvalI Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha-hAM, avshy| rAjA-to hama use kaise pahacAna sakeMge? siddha ne kahA-pahale maMgatoM ko khUba Tukar3e baMTavAo, phira una sabako bAr3e meM baMda karake, unameM se eka-eka ko bAhara nikaalo| jisa maMgate ko bAhara nikAlo, usase kahate jAnA ki apane pAsa ke Tukar3e pheMka de to tujhe rAjya deNge| jo maMgatA tumhArI bAta para vizvAsa karake saba Tukar3e pheMka de, use to rAjA banA denA, aura jo thor3e pheMka de tathA thor3e rakha le use pradhAna banA denaa| siddha ke pAsa se rAjA aura pradhAna lauTa aaye| rAjA ne AjJA dI-Aja saba loga maMgatoM ko khUba Tukar3e baaNtteN| maMgatoM ke pAsa bahuta-bahuta se Tukar3e ho gye| isake pazcAt rAjA ne una saba ko eka bAr3e meM ghera diyA aura phira unameM se eka-eka ko nikAla kara kahane lagA agara tuma apane saba Tukar3e pheMka do to tumheM rAjya duuN| maMgate socate-bhalA kahIM Tukar3e pheMkane se rAjya milatA hai| hamAre bhAgya meM rAjya kA yoga-saMyoga hI badA hotA to parAye Tukar3oM para gujara kyoM karanA par3atA? isa prakAra socakara ve kahate-Aja bar3e bhAgya se Tukar3e mile haiN| isase Tukar3e mata phiNkvaao| rAjA aise saba bhikhAriyoM ko nikAlatA jAtA thaa| Akhira eka bhikhArI dvAra para aayaa| usase bhI yahI bAta kahI gii| usane socA rAjA kahatA hai to Tukar3e pheMka denA acchA hai, rAjya cAhe mile yA na mile! aisA socakara usane saba Tukar3e pheMka diye| rAjA ne use biThA liyaa| usake pazcAt rAjA ne usI krama se phira bhikhAriyoM ko nikAlanA Arambha kiyaa| kucha bhikhAriyoM ke pazcAt eka bhikhArI aayaa| Tukar3e pheMkane ke lie kahane para usane socA-rAjA kahatA hai, rAjya duuNgaa| agara isane rAjya na diyA to abhI-abhI bhUkhe maranA pdd'egaa| rAjA kI bAta para avizvAsa karanA ThIka nahIM hai, usane kahA-maiM saba Tukar3e to nahIM pheMkUgA, hAM, kucha rakha luuNgaa|' rAjA ne kahA-jaisI tumhArI icchA ho, kro| bhikhArI ne acche-acche kucha Tukar3e rakha liye aura zeSa pheMka diye| rAjA ne use bhI baiThA liyA aura saba bhikhAriyoM ko chor3a diyaa| dUsare dina rAjA ne pahale bhikhArI ko rAjA aura dUsare ko pradhAna banA diyaa| rAjA banA huA bhikhArI socane lagA, Tukar3e tyAgane se mujhe rAjya milA - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 253 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, isalie aba aura adhika tyAga karanA caahie| pradhAna banA huA bhikhArI socatA thA, Tukar3e to rAjA se milegA hI, isalie rAjA aura prajA donoM se khAnA ThIka nahIM hai| isa prakAra ina donoM se rAjA ko bahuta Ananda huaa| pahale vAle rAjA aura pradhAna ko bhI isase bar3A saMtoSa huaa| __ isa dRSTAnta ke anusAra saMsAra ke bhogya padArtha Tukar3e haiM aura paMDita, bAlapaMDita tathA bAla manuSya, Tukar3e mAMgane vAle phauja ke samAna haiN| jJAnI puruSoM kA kathana hai ki agara tuma bhikhArI ho to kyA huA? agara mokSa rUpI rAjya ke lie saba Tukar3e phaiMka do to tumhArI gaNanA paMDitoM meM hogii| agara saba chor3ane kI udAratA nahIM hai to bhI kharAba-kharAba Tukar3e to phaiMka hI do| aisA karane para rAjA nahIM to pradhAna to bana hI jaaoge| arthAta bAlapaMDita-zrAvaka khlaaoge| Aja thor3A tyAgane vAlA, tyAga kI mahimA samajha legA to kala pUrA tyAga bhI kara degaa| lekina jarA bhI tyAga na karane vAlA bhikhArI hI banA rahegA arthAt bAla hI rhegaa| agara Apa sahasA tyAga nahIM kara sakate, to kama se kama aisI vastuoM kA avazya tyAga kIjie, jinheM tyAgane se Apako koI hAni nahIM mAlUma hotii| itanA tyAga karane se bhI Apa kalyANa ke bhAgI hoNge| jo vastu tyAganI par3egI hI, use svecchApUrvaka tyAga denA hI buddhimattA kA kAma hai| tatpazcAt gautama svAmI ne bhagavAn mahAvIra se prazna kiyA- prabho! ekAnta bAlajIva marakara kisa gati meM jAtA hai? isa prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA-he gautama! bAlajIva marakara cAroM gatiyoM meM se kisI bhI gati meM jA sakatA hai| phira gautama svAmI dUsarA prazna karate haiM-bhagavan! ekAnta paMDita manuSya marakara kahAM jAtA hai? yAni jisameM vidyA cAhe kama ho kintu sarvavirati vidyamAna hai vaha manuSya mRtyu ke pazcAta kisa gati meM utpanna hotA hai? isa prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA he gautama! ekAnta paMDita manuSya naraka, tiryaca aura manuSya kI gati meM nahIM jaataa| vaha yA to devaloka meM utpanna hotA hai yA mokSa jAtA hai| arthAt kadAcit Ayu bAMdhatA hai kadAcit nahIM baaNdhtaa| . bhujyamAna Ayu ke tIna hissoM meM se do hisse jaba vyatIta ho jAte haiM, aura tIsarA hissA Arambha hotA hai, tabhI navIna Ayu kA baMdha hotA hai arthAt jIvana ke tIsare bhAga meM jIva apane AgAmI bhava kA nirmANa karatA hai| 254 zrI javAhara kiraNAvalI -- -- ------ -- ------- -- Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAM yaha prazna upasthita hotA hai ki jIva apanI Ayu ke tIsare bhAga meM bhAvI bhava kA AyuSya bAMdhatA hai, to phira do bhAgoM meM AyuSya TUTatA to nahIM hai? udAharaNArtha-sauM varSa ke jIvana meM se 66 varSa taka bhAvI bhava kA AyuSya nahIM bAMdhatA aura aMtima teMtIsa varSa meM AyuSya baMdhatA hai| aisI avasthA meM chayAsaTha varSa ke AyuSya meM se to AyuSya nahIM TUTatA? isa prazna kA uttara yaha hai ki apanI asavadhAnI se AyuSya TUTatA hai| amerikA ke logoM kI ausata umra pacapana varSa kI mAnI jAtI hai, anyAnya dezoM ke manuSyoM kI ausata umra bhI 50-45 varSa ke lagabhaga ginI jAtI hai, kintu bhAratIya janatA kI sirpha caubIsa varSa kI umra hai| isakA pradhAna kAraNa yaha hai ki bhAratIya sAvadhAnI nahIM rkhte| agara yaha kahA jAya ki jisa deza vAle jitanI Ayu lAte haiM, utanI hI bhogate haiM, to isa kathana se bhArata ke nivAsI hI puNyahIna Thaharate haiM aura amerikA vAsI adhika se adhika puNyavAn siddha hote haiN| phira yaha bhI svIkAra karanA hogA ki bhArata meM dharma-karma kama hai aura amerikA meM jyAdA hai| lekina yaha vicAra sahI nahIM hai| bhArata Arya kSetra hai, isalie dharma kA vAsa yahIM hai| pAzcAtya vidvAna DAkTara maiksamulara ne kahA hai ki dharma aura sAhitya kA jaisA pracAra bhArata meM huA hai, vaisA pracAra aura kahIM nahIM huaa| jaba anya dezoM ke loga bhI bhArata ke dharma kI bar3AI karate haiM, taba bhArata ko puNyahIna kaise kahA jA sakatA hai? AyuSya ko jitanA adhika yatnapUrvaka rakkhA jAya utanA hI acchA aura sthAyI vaha rhegaa| kisI dIpaka meM rAta bhara jalane yogya tela hai| agara eka battI se jalAyA jAya to vaha rAta bhara prakAza degaa| agara eka ke badale do battiyAM jalAI jAeM to tela AdhI rAta meM hI samApta ho jaaygaa| yahI bAta AyuSya ke viSaya meM hai| jIva paraloka se AyuSya avazya lAyA hai, magara yatna sahita usakA upayoga karanA svayaM usakA kAma hai| yaha bAta meM apanI hI ora se nahIM khtaa| zAstra meM bhI Ayu kA nAza honA kahA hai| zAstra kA pramANa pahale diyA jA cukA hai| jIva kA bheda (nAza) ho jAnA upakrama kahalAtA hai| upakrama ke do bheda haiM-parikrama aura vinAza / vRkSa meM pAnI aura khAda dene se usake phaloM meM bhI sundaratA A jAtI hai aura vaha vRkSa adhika dinoM taka ThaharatA hai| yaha parikarma kahalAtA hai| isI prakAra vRkSa kI jar3oM meM namaka DAla dene se vRkSa jaldI sUkha jAtA hai, yaha vinAza kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki bhagavatI sUtra vyAkhyAna 255 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parikarma se Ayu adhika dinoM taka rahatI hai aura vinAza se usakA jaldI anta A jAtA hai| Ayu naSTa hone ke sAta kAraNoM meM pahalA kAraNa adhyavasAya arthAt rAga, dveSa, bhaya Adi hai / adhyavasAya se Ayu kA zIghra nAza hotA hai / atisneha, atikrodha, atibhaya ityAdi saba AyunAza ke kAraNa haiN| sunA hai, eka yUropiyana ke yahAM eka bhiztI rahatA thaa| sAhaba ne usa bhiztI ke nAma se eka-do rupaye laoNTarI meM lagA diye / saMyogavaza laoNTarI meM pahalA naMbara bhiztI kA hI nikala aayaa| eka lAkha rupaye kA prathama puraskAra thaa| sAhaba ke pAsa tAra aayaa| sAhaba bahuta khuza huA ki g2arIba bhiztI ko eka lAkha rupaye mila gaye / sAhaba ne bhiztI se kahA- tujhe eka lAkha rupaye milA hai / bhiztI ne samajhA - sAhaba majAka kara rahe haiN| usane sAhaba se kahA- mujha jaise garIba ko eka lAkha rupayA kauna de sakatA hai ? sAhaba ne vizvAsa dilAte hue kahA- haMsI kI bAta nahIM hai| lo, yaha eka lAkha rupaye saMbhAlo / itanA kahakara sAhaba ne eka lAkha ke noTa bhiztI ke sAmane rakha diye / itane rupaye milate dekha kara bhiztI ko itanI adhika prasannatA huI ki vaha use sahana nahIM kara sakA aura usI samaya cala bsaa| zAstra kA kathana hai ki prasannatA kI adhikatA se marane vAle kA AyuSya to lambA bhI ho sakatA thA, parantu jaise tela hote hue bhI pavana ke jhakore se dIpaka bujha jAtA hai, usI prakAra vaha bhI prasannatA ke jhapATe meM Akara mara gayA / bhiztI ko atirAga AyA thA, isase vaha mara gyaa| isa prakAra atirAga bhI mRtyu kA kAraNa hai| dveSa aura krodha ke kAraNa bhI Ayu kA nAza ho jAtA hai| bhaya se bhI Ayu naSTa hotI hai| sunate haiM - do mitroM meM se eka ne dUsare se kahA- tuma rAta ke samaya zmazAna meM khUMTI gAr3a Aoge to maiM miThAI khilaauuNgaa| dUsarA mitra khUMTI gAr3ane ke lie cala diyaa| usane khUMTI gAr3a bhI dI, parantu khUMTI ke sAtha, aMdhere meM usakI dhotI kA pallA bhI gar3a gyaa| jaba vaha uThane lagA, to usakA pallA attkaa| usane samajhA mujhe bhUta ne pakar3a liyA hai| isI bhaya ke kAraNa vaha vahIM mara gayA / isa prakAra AyuSyanAza kA eka kAraNa adhyavasAya hai| bhArata meM bhaya, zoka, moha Adi itanA baDhA huA hai ki yahAM ke logoM kA AyuSya naSTa ho rahA hai| 256 zrI javAhara kiraNAvalI Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI akhabAra meM paDhA thA ki eka phAMsI kI sajA pAye hue kaidI ko DAkTaroM ne mAMga liyaa| DAkTaroM ne kahA-hama isa para prayoga kreNge| DAkTara use apanI prayogazAlA meM laaye| kaidI se kahA gayA-tumheM phAMsI kA hukma huA hai| vahAM bhI maranA par3atA aura yahAM bhI maranA pdd'egaa| vahAM takalIpha se marate, yahAM ArAma se maroge, kaidI ne kahA-jo marjI ho, karo, maiM to hukma sunate hI eka prakAra se mara cukA huuN| DAkTaroM ne kaidI kI AMkhoM para majabUta paTTI bAMdha dI aura use eka ArAma Tebala para liTA diyaa| phira eka nalI lagA dI usa kaidI ke zarIra se khUna Takapa rahA ho vaisA use anubhava karAte hue DAkTara kahane lage-opha! isake zarIra se to bahuta khUna bahA jA rahA hai! kaidI kI AMkhoM para paTTI thii| vaha kucha dekha nahIM sakatA thA aura DAkTaroM ke kathanAnusAra yahI samajhatA thA ki mere zarIra se rakta nikala rahA hai| thor3I dera meM yaha kaidI apane adhyavasAya ke hI kAraNa mara gyaa| Aja ke bahuta se loga mastaka kI khaTapaTa meM par3a kara hRdaya kI bAta bhUla jAte haiN| kintu zAstra kahatA hai ki rAga, dveSa, bhaya Adi adhyavasAya se bhI Ayu naSTa hotI hai| bhArata ke bahuta se logoM kA adhyavasAya hI unakI mRtyu kA kAraNa hotA hai| kaI anAr3I vaidya bhI rogI ke sAmane 'yaha nahIM bacegA' kaha kara use ghabarAhaTa meM DAla dete haiN| isI taraha aura loga bhI bImAra ko kahate haiM-amuka ko bhI yahI bImArI huI thI aura usa bImArI ne usake prANa le liye| isa prakAra kI bAteM sunakara kaI-eka kevala bhaya ke mAre hI mara jAte hai| logoM ne bhUta-preta aura DAkina Adi kA bhaya bhI banA rakkhA hai| kintu zAstra kahatA hai-mArane vAlA bhUta nahIM hai, kintu bhUta kA bhaya hai| jitane loga roga se nahIM marate, utane bhaya se mara jAte haiN| bhaya kI mahAmArI bahuta jabardasta hai| loga yaha nahIM socate ki kadAcit mRtyu A bhI gaI ho to kyA bhayabhIta hone se baca jAeMge? hAM, nirbhayatA se bacAva ho bhI sakatA hai, ataeva bhaya na karanA hI acchA hai| bahuta sI mAtAeM baccoM ko bhaya dikhalAtI rahatI haiN| unhoMne 'hauA nAmaka eka adbhuta tattva kA AviSkAra kiyA hai| usake bhaya se komala buddhi bAlaka kAMpa uThate haiN| pahale ke kaI-eka adhyApaka bhI taraha-taraha ke bhISaNa bhaya batalAyA karate the| aisA karake bAlaka ko sudhArA nahIM jA sakatA, varan bar3A hone para bhI vaha Darapoka aura kAyara raha jAtA hai| jApAna kA pAMca varSa - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 257 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA bAlaka bhI talavAra lekara zmazAna meM jA sakatA hai, parantu bhArata kA sATha varSa kA bUDhA bhI vahAM jAte DaratA hai| aisI dazA meM AyuSya kama honA svAbhAvika hai| jahAM paga-paga para bhaya bharA hai, vahAM ke logoM kA AyuSya kama kyoM nahIM hogA? bacapana ke saMskAra Ayu bhara rahate haiN| bhaya ke saMskAroM se dharma-artha kA nAza hI hotA hai| isalie bhagavAn ne 'savvesu dANesu abhayappayANaM' arthAt saba dAnoM meM abhayadAna pradhAna hai, aisA kahA hai| bhagavAna ke vizeSaNoM meM bhI 'abhayadayANaM vizeSaNa lagAyA gayA hai| bhagavAn ne prANImAtra ko nirbhaya banAne kA upadeza diyA hai| agara tuma sacce dayAvAn ho, to na kisI ko bhaya do, na kisI se bhaya khaao| jo jIva jitanI Ayu lAyA hai, vaha utanI hI bhogatA hai, yaha kathana ekapakSIya hai| alabattA devatA, tIrthakara aura nArakI jIvoM ke saMbaMdha meM yaha kathana satya hai, magara yahAM unakI bAta nahIM hai| devoM aura tIrthaMkara kI bAta kahakara apane kartavya ko bhUlanA ThIka nahIM hai| hameM apane saMbaMdha meM bhI vicAranA cAhie aura apane kartavya kA pAlana ThIka taraha karanA caahie| loga dUsare prANiyoM ko aura apane baccoM ko bhayabhIta karate haiM, lekina bhayabhIta karanA bhI hiMsA hai| ataeva kisI ko bhayabhIta nahIM karanA caahie| hAM, saccA upadeza dekara naraka kA vAstavika bhaya batalAnA anucita nahIM hai, pApa kA bhaya batalAnA pApa nahIM hai, kyoMki naraka kA yA pApa kA bhaya dikhalAne kA artha hai-usa bhaya se mukta karane ke lie kisI ko sAvadhAna krnaa| anAvazyaka bhaya dikhalAkara hRdaya meM bhIrutA utpanna karanA pApa hai| Ayubheda kA dUsarA kAraNa nimitta hai| rAga, dveSa, bhaya Adi na hone para bhI nimitta se jIva kI mRtyu ho jAtI hai| kisI ke marmasthAna para talavAra, lAThI, bhAlA yA baMdUka kI golI lagane para vaha mara jAtA hai| yaha Ayubheda kA dUsarA kAraNa hai| - zastra mArane ke lie hI bane haiN| agara vaha hiMsA na kara sakeM to unheM 'zastra' nAma hI na diyA jaay| '32 hiMsAyAm' dhAtu se 'zastra' zabda banA hai| isIlie yaha hiMsA ke hetu haiN| bar3e-bar3e yuddhoM meM lAkhoM manuSyoM kI mRtyu hotI dekhI jAtI hai| agara yuddha na hotA to kyA ekadama itane adhika manuSya marate? nhiiN| ataeva Ayubheda kA eka kAraNa nimitta bhI hai| Ayubheda kA tIsarA kAraNa AhAra hai| bahuta se loga AhAra ke abhAva meM mara jAte haiM aura bahuta se adhika AhAra khA jAne se bhI mara jAte 258 zrI javAhara kiraNAvalI / 3000seemese 10000 888888 5888888888888 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM balki bhUkha se marane vAloM kI apekSA adhika khAne se maranevAloM kI saMkhyA adhika hai| AhAra zarIra kA nirvAha karane ke lie hai, parantu adhika AhAra zarIra bigAr3ane kA kAraNa hotA hai| Aja Apa logoM ke zarIra meM jo nAnAvidha vikAra ghuse hue haiM, anakA mukhya kAraNa adhika aura ahitakara padArthoM kA khAnA hai| AMkhoM se AMsU nikala rahe haiM, phira bhI zAka to vahI pasaMda hogA, jisakA raMga mircoM ke kAraNa lAla ho gayA ho| aisA jAna par3atA hai ki Ajakala bhojana kA uddezya jihvA ko tRpta karanA hai, zarIra-nirvAha karanA nhiiN| bUDhoM, javAnoM aura baccoM kA bhojana eka-sA ho rahA hai| bhojana meM brahmacarya kI rakSA ko koI sthAna nahIM hai| na khAne yogya bhojana baccoM ko khilAyA jAtA hai| apathya bhojana Ayu kA nAzaka hai, isIlie bhagavAn ne kahA hai-AhAra bhI mRtyu kA kAraNa hai| AhAra ke nirodha se bhI Ayu kA nAza hotA hai-annapAnI ke tyAga se mRtyu ho jAtI hai| tAtparya yaha hai ki yadyapi zarIra AhAra para TikA huA hai, parantu usakI adhikatA yA usakA abhAva mRtyu kA kAraNa hotA hai| ataeva Ayubheda kA tIsarA kAraNa AhAra hai| roga bhI AyuSya ke vinAza kA kAraNa hai| aneka roga aise hote haiM, jisase zIghra hI jIvana kA anta A jAtA hai| amerikA Adi dezoM meM bhArata kI taraha jaldI roga nahIM hotA; kyoMki vahAM ke loga gaMdI vAyu meM nahIM rhte| gaMdI jagaha aura gaMde gharoM meM bImArI ke kIr3e paidA hote haiN| unase roga phailatA hai aura manuSya mara jAtA hai| isa prakAra bImArI bhI AyuSya nAza kA kAraNa hai| parAghAta bhI Ayu-vinAza kA kAraNa hai| gaDDe meM gira jAnA, kue meM par3a jAnA yA makAna para se nIce gira par3anA, yaha saba parAghAta hai aura isase mRtyu ho jAtI hai| sparza se bhI AyuSya naSTa ho jAtA hai| arthAt kisI vastu ke chU jAne mAtra se bhI mRtyu ho jAtI hai| jaise-sAMpa Adi kA daMsa, sparza honA, bijalI kA chU jAnA aadi| ___ Ana-prANa arthAt zvAsocchvAsa bhI mRtyu kA kAraNa hai| zvAsocchvAsa ke sarvathA ruka jAne yA adhika bar3ha jAne se Ayu kA nAza hotA hai| __ granthakAroM kA kathana hai ki maithuna karane meM zvAsa adhika AtA hai, jisase Ayu naSTa hotA hai| isake viruddha brahmacarya kA pAlana karane se Ayu kA nAza nahIM hotA aura zarIra meM bala bhI rahatA hai| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 256 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAkAra kahate haiM ki kaI bAra hajAroM AghAta hone para bhI manuSya baca jAtA hai, arthAt jo sthAna mRtyu kA hai, vahAM to jIvita raha jAtA hai aura jo jIvana kA sthAna hai-jahAM marane kA Dara nahIM hai vahAM manuSya mara jAtA hai| isa kathana para AzaMkA kI jA sakatI hai ki phira aisA kyoM samajhA jAya ki mRtyu kA kAraNa yaha hai? aura yaha nahIM hai? isa saMbaMdha meM zAstra kahatA hai ki Ayu do prakAra kI hotI hai:- (1) nirupakrama Ayu aura (2) sopakrama Ayu / jo Ayu saikar3oM kAraNoM se bhI akAla meM naSTa nahIM hotI, vaha nirupakrama Ayu kahalAtI hai| aura sopakrama Ayu ke nAza ke sAta kAraNa Upara dikhalAye gaye haiN| una kAraNoM se sopakrama Ayu kA bIca meM hI nAza ho jAtA hai| nirupakrama Ayu kise prApta hotA hai? isa bAta kA ullekha bhI zAstra meM kiyA gayA hai| tresaTha zlAkA-puruSa, tadbhavamokSa gAmI (usI bhava se mokSa pAne vAle), deva aura nAraka jIva nirupakrama AyuSya vAle hote haiN| sAdhAraNa manuSyoM meM nirupakrama AyuSya hotA bhI hai aura nahIM bhI hotaa| ataeva sAvadhAnI rakhane kI AvazyakatA hai| jahAM satya aura jhUTha-donoM calate hoM, vahI sAvadhAnI rakhane kI AvazyakatA hai| jo satya aura asatya meM sAvadhAna rahate haiM, vahI asatya se baca sakate haiN| hamArA AyuSya sopakrama hai yA nirupakrama, yaha nizcita nahIM hai, isalie sAvadhAnI rakhane kI AvazyakatA hai| Apa kaheMge, yaha to bhaya kI bAta huI aura bhaya burA hai| lekina bhaya se ghabarAnA nahIM cAhie, bhaya ko jItanA caahie| cora lUTa leMge, isa bhaya se ghabarA kara marane se kAma nahIM cala sakatA hai| ataeva bhayabhIta na hokara sAvadhAna rahanA caahie| zaMkA karane vAle kaha sakate haiM-Ayu ke vinAza kI bAta tAttvika dRSTi se zaMkAspada hai, kalpanA kIjie, eka manuSya sau varSa kI Ayu lekara AyA hai, parantu AyunAza kA koI kAraNa upasthita hone se vaha bIca meM hI mara gyaa| isa prakAra usa manuSya ne jo Ayu karma upArjita kiyA thA, use nahIM bhogA aura jo upArjita nahIM kiyA thA use bhoganA pdd'aa| ataH kRta kA nAza aura akRta kA prasaMga huaa| aisA mAnane se to mokSa tattva bhI gar3abar3a meM par3a jaaygaa| isakA uttara yaha hai ki jise bhasmaka vyAdhi ho jAtI hai, vaha bahuta dinoM kA bhojana thor3e hI dinoM meM naSTa kara detA hai arthAt khA letA hai| isI prakAra yaha bhI dekhA jAtA hai ki koI vRkSa akAla meM hI phala dene lagatA hai| 260 zrI javAhara kiraNAvalI Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekina aisI bAtoM se kRta kA nAza aura akRta ke bhoga kA doSa nahIM aataa| jIva ne jo Ayukarma pUrvabhava meM bAMdhA thA, vahI isa bhava meM vaha bhogatA hai, dUsarA nahIM bhogtaa| isalie kRta kA nAza aura akRta kA bhoga nahIM kahA jA sktaa| hAM, jo karma dhIre-dhIre bahuta varSoM meM bhoganA thA, vaha kAraNavaza jaldI-antarmuhUrta meM bhI-bhogA jAtA hai| isI ko Ayu kA nAza kahate haiN| eka rassI agara eka sire se jalAI jAya to dekhaka jalatI hai, agara ikaTThI karake eka sAtha jalAI jAtI hai to jaldI jala jAtI hai| bhIgA huA vastra taha karake rakha diyA to dera meM sUkhatA hai, agara phailA diyA to jaldI sUkha jAtA hai| pAnI kA zoSaNa to donoM hI avasthAoM meM hotA hai kintu eka avasthA meM dhIre-dhIre hotA hai aura dUsarI avasthA meM jldii-jldii| isI prakAra AyuSya bhI do prakAra se bhogA jAtA hai-pradeza se aura vipAka se| vipAka se bhoge hue AyuSya ko to sabhI jAnate haiM kintu pradeza se bhoge jAne vAle AyuSya ko nahIM jaante| lekina ise na jAnane ke kAraNa hI kRta kA nAza aura akRta kA Agamana nahIM hotA aura na mokSa tatva meM hI koI gar3abar3a par3atI hai| Ayu kA bhoga kisa prakAra karanA, yaha bahuta kucha apane hAtha meM hai| isa saMbaMdha meM sAvadhAnI rakhanI caahie| AyuSya saba se bar3I vastu hai| saba kAma isI para nirbhara hai| khela tabhI taka hai, jaba taka tela hai| tela samApta ho jAne para khela bhI khatma ho jAtA hai| isalie buddhimAn puruSa khela karane se pahale dekha lete haiM ki tela hai yA nahIM? manuSya kA jIva vighnoM se vyApta hai| Ayu kaba pUrI ho jAyagI, yaha nahIM kahA jA sktaa| ataeva yaha viveka karane kI AvazyakatA hai ki pahale kyA karanA aura pIche kyA karanA cAhie? sarvaprathama dharma-kArya kara lenA hI zreyaskara hai| bhagavAn ne pharamAyA hai ki bAla-manuSya ko kadAcit svarga mila jAtA hai, magara mokSa nahIM mila sktaa| isa kathana se spaSTa hai ki svarga milanA koI bar3I bAta nahIM hai, paNDitapana hI mahatvapUrNa vastu hai| ekAnta paNDita meM manuSya kA AyuSya kabhI baMdhatA hai aura kabhI nahIM bhI bNdhtaa| Azaya yaha hai ki ekAnta paNDita prathama to usI bhava meM mokSa prApta kara letA hai isalie Ayu ke baMdha kA koI prazna hI nahIM utthtaa| kadAcit usI bhava meM mokSa na ho to vaimAnika deva meM jAtA hai aura phira janma lekara Ayu kA Atyantika vinAza karake mokSa jAtA hai| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 261 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDita manuSya vahI hai jo naraka jAne ke kAma na kare, tiryaMca hone ke kAma na kare, manuSya yA deva hone ke bhI kAma na kare, varan ekAnta mokSaprApti ke kArya kare - mokSa hI ekamAtra jisa kA dhyeya ho / kisa-kisa kArya se kauna-kauna sI gati prApta hotI hai, yaha bAta bhI jJAniyoM ne spaSTa rUpa se batalA dI hai| unhoMne kahA hai ki mahAraMbhI, mahAparigrahI, paMcendriya, ghAtaka aura madya - mAMsa kA sevana karane vAlA naraka meM jAtA hai| aise kAma karane vAlA paNDita nahIM hai, kintu saba prakAra ke AraMbha aura parigraha ke tyAgI muni hI paNDita haiM, cAhe vaha par3he hue na bhI hoM / sarvAraMbha aura sarvaparigraha ko tyAgane vAlA anantAnubandhI, apratyAkhyAnI aura pratyAkhyAnI kI caukar3iyoM ko lAMgha gayA hai| agara usameM saMjvalana kA bhI AraMbha aura parigraha na rahe, to vaha usI bhava meM mokSa jAtA hai, agara vaha vidyamAna rahe to paramparA se mukta hotA hai / isake pazcAt gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan ! bAlapaMDita manuSya mara kara kahAM jAtA hai? jo jIva tatva ko jAna gayA hai, jisane vastu-svarUpa ko bhalIbhAMti ThIka-ThIka samajha liyA hai, parantu AMzika rUpa meM hI apane jJAna ke anusAra AcaraNa kara sakatA hai arthAt jo kucha bAtoM ko tyAga sakA hai aura kucha ko nahIM tyAga sakA hai, vaha jIva bAlapaMDita kahalAtA hai| yahAM yaha prazna uThAyA jA sakatA hai ki agara usa jIva ne vastu-svarUpa ko bhalIbhAMti jAna liyA hai to use paMDita kyoM nahIM kahate? isakA uttara yaha hai ki agara paMDitapana sirpha jJAna para hI nirbhara hotA to ekAnta paMDita aura bAlapaMDita kI vyAkhyA meM koI antara na rahatA / yadyapi jJAna yA buddhi bAlapaMDita aura ekAnta paMDita donoM meM hI hai, parantu paMDitapana yA bAlapana ko yahAM jJAna yA buddhi ke sAtha nahIM jor3A gayA hai| inakA saMbaMdha kriyA ke sAtha hai| jo puruSa jJAna ke sAtha tadanusAra pUrA AcaraNa bhI karatA hai vahI paMDita hai kyoMki jJAna kA phala AcaraNa hai aura yaha phala use prApta ho gayA hai| jise pUrNarUpa meM caritra rUpa phala prApta nahIM huA, kucha aMza meM hI prApta huA hai, vaha na ekAnta paMDita hai, na ekAnta bAla hai, isalie use bAlapaMDita kahate haiM / I jaba taka kriyA kI mAnyatA rahI hai, taba taka Ananda rahA hai| jaba se logoM ne kriyA ke prati upekSA dikhalAI aura kore akSara jJAna meM par3a gaye tabhI se gar3abar3a huI hai| vAstava meM vahI jJAna saphala hai, jisase cAritra kI utpatti ho / 262 zrI javAhara kiraNAvalI Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahale kahA jA cukA hai ki jisake pAsa jarA bhI parigraha nahIM hai, jo nirAraMbhI hai vaha tIna caukar3iyoM ko lAMgha gayA hai aura vahI paMDita hai| isa prakAra kriyA ke sAtha paMDitapana kA saMbaMdha hai, agara kriyA ke sAtha paMDitapana kA saMbaMdha na jor3akara jJAna ke sAtha jor3A jAtA to bahuta par3he AdamI ko, cAhe vaha kriyA se sarvathA hIna hI hotA taba bhI paMDita kahanA hotaa| aura anapar3ha kriyAvAn ko paMDita na kaha skte| aisA karane se kriyA kA mahatva naSTa ho jaataa| ataeva kriyA ke sAtha hI paNDitapana kA saMbaMdha sthApita kiyA gayA hai| deva ko dhutajJAna hai aura sAdhu jo AraMbha-parigraha se rahita hai, use jJAna adhika nahIM hai| phira bhI paNDita deva ko kaheMge yA AraMbha-parigraha ke tyAgI sAdhu ko? sAdhu ko! deva kI bAta hI kyA hai, devarAja indra bhI AraMbha parigraha ke tyAgI ko hI paNDita kahegA / arthAt yaha kahegA ki jo kriyAniSTha hai vahI dhanya hai| isa bAta ko samajhane ke kAraNa hI bAlapaNDitapana AtA hai| jo itanA bhI nahIM samajhatA aura kriyA meM sarvathAhIna hai, vaha ekAnta bAla hai| vaidya svAsthya ke niyamoM ko jAnatA hai| vaha apanI tabIyata kharAba hone para yadi bAta svIkAra karatA hai ki mujha se amuka niyama kA pAlana na ho sakA, taba to usakA mahatva hai, anyathA nhiiN| isI prakAra yadi indra se pUcho ki AraMbha-parigraha meM DUbA huA manuSya paNDita hai yA AraMbha-parigraha ko tyAgane vAlA? to indra uttara degA ki AraMbha-parigraha ko tyAgane vAlA hI paMDita hai| taba tuma usase pUcho ki tuma svayaM AraMbha-parigraha ko kyoM nahIM tyAgate? indra uttara degA-mujha meM itanI zakti nhiiN| agara indra isa prakAra kA uttara na de to usakA jJAna bhI ajJAna hI samajhanA caahie| yuddha ke samaya cAraNa to kevala gAte hI haiM, magara vIra puruSa usa gAyana ko sunakara apanA sira kaTavA dete haiN| sira kaTavA dene vAle hI yuddha-vIra kahalAte haiM, gIta gAne vAle cAraNoM ko yaha viruda nahIM miltaa| isI prakAra vahI puruSa rAjA-mahArAjA kahalAte haiM jo sadA sira kaTavAne ko udyata rahate haiM, cAraNa to cAraNa hI rahate haiN| matalaba yaha hai ki bAlapaMDita kI vyAkhyA yaha hai ki jo kucha kriyA pAle aura kucha na pAle tathA apanI kamajorI ko svIkAra karake AraMbha-parigraha ke tyAgI ko dhanya maane| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 263 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn kahate haiM-he gautama! bAlapaMDita manuSya bhI devAyu kA hI baMdha karatA hai| vaha naraka, tiryaMca yA manuSya kA AyuSya nahIM baaNdhtaa| bhagavAn ke isa uttara para gautama svAmI phira prazna karate haiM-bhagavan! bAlapaMDita jIva devayoni meM hI kyoM jAtA hai? isake uttara meM bhagavAna ne pharamAyA-he gautama! vaha bAlapaMDita manuSya bhI devAyu kA hI baMdha karatA hai| vaha naraka tiryaMca yA manuSya kA AyuSya nahIM baaNdhtaa| bhagavAn ke isa uttara para gautama svAmI phira prazna karate haiM-bhagavan! bAlapaMDita jIva devayoni meM hI kyoM jAtA hai? isake uttara meM bhagavAn ne pharamAyA-he gautama ! vaha bAlapaMDita manuSya tathArUpa ke zramaNa-mahAna ke vacana sunakara deza se AraMbha-parigraha kA tyAga karatA hai| usa tyAga ke pratApa se vaha jIva tIna gatiyoM se baca jAtA hai aura cauthI devagati meM hI janma letA hai| pratyAkhyAna, saMvara meM hai| saMvara meM mokSa kI kriyA hotI hai| bhale hI yaha kriyA thor3I ho, parantu isake hone para mokSa kI nIMva par3a jAtI hai| mokSa cAhe aneka janmoM ke bAda mile, parantu vaha naraka evaM tiryaMca yoni meM utpanna nahIM hotA, kevala deva aura manuSya hI hotA hai| pratyAkhyAna, saMvara meM hai aura zAstra ke anusAra devagati saMvara se nahIM, kintu Asrava se hotI hai| saMvara to mokSa kA kAraNa hai| ataeva deva hone meM pratyAkhyAna se jo zeSa bacatA hai, usakA bhI kucha pratApa hai ekAnta bAlapana ko tyAgane kA kucha lAbha huA hI, lekina tyAga karane se jo zeSa rahA usakA bhI rasa ghaTa gayA, arthAt vaha apratyAkhyAnI caukar3I se nivRtta ho gayA, pratyAkhyAnI kriyA rhii| pahale avrata kI kriyA lagatI thI, vaha pratyAkhyAna karane para baMda ho gii| zAstra kahatA hai ki jisake parigraha kI hI kriyA hai aura avrata kI kriyA nahIM hai, vaha jIva deva yA manuSya hI hotA hai, va narakagati yA tiryaMcagati meM nahIM jaataa| sArAMza yaha hai ki parigraha kI jo kriyA rahI hai, usake kAraNa devaloka kI prApti hotI hai, magara pratyAkhyAnI kriyA se hI yaha saba hotA hai| 264 zrI javAhara kiraNAvalI - pitA RRBas Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRgaghAtaka puruSa Adi mUlapATha prazna-purise NaM bhaMte! kacchaMsi vA, dahasi vA, udagaMsi vA, daviyaMsi vA, valayaMsi vA, NUmaMsi vA, gahaNaMsi vA, gahaNavi duggaMsi vA, pavvayaMsi vA, pavvayavi duggaMsi vA, vaNaMsi vA, vaNavi duggaMsi vA, miya vittIe, miya saMkappe, miya paNihANe, miyavahAe gaMtA "ete mie' tti kAuM aNNayarassa miyassa vahAe kUr3apAsaM uddAi; tao NaM bhaMte! se purise katikirie paNNatte? uttara-goyamA! jAvaM ca NaM se purise kacchaMsi vA, jAva-kUDapAsaM uddAi, tAvaM ca NaM se purise siya tikirie, siya catukirie, siya pNckirie| prazna-se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-siya tikirie, siya catukirie, siya paMcakirie? uttara-goyamA! je bhavie uddavaNayAe, No baMdhaNayAe, No mAraNayAe, tAvaM ca NaM se purise kAiyAe, ahigaraNiyAe, pAusiyAe, tihiM kiriyAhiM putte| je bhavie uddavaNayAe vi, baMdhaNayAe vi, No mAraNarayAe, tAvaM ca NaM se purise kAiyAe, ahigaraNiyAe pAusiyAe, paritAvaNiyAe cauhiM kiriyAhiM putte| je bhavie uddavaNayAe vi baMdhaNayAe vi, mAraNayAe vi, tAvaM ca NaM se purise kAiyAe, ahigaraNiyAe, pAusiAe- paritAvaNiyAe pANAivAya kiriyAe-paMcahiM kiriyAhiM putte| se teNatuNaM jaavpNckirie| saMskRta-chAyA prazna-puruSo bhagavan! kacche vA, hade vA, udake vA, dravake vA, valaye vA, nUme vA, gahane vA, gahana vidurge vA, parvate vA, parvata vidurge vA, vane vA, vana - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 265 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidurge vA, mRgavRttikaH mRgasaMkalpaH mRgapraNidhAno vA, mRgavadhAya gatvA ete mRgAH' iti kRtvA anyatarasya vA mRgasya vadhAya kUTapAzaM uddadAti; tato bhagavan! sa puruSaH katikriyaH prajJaptaH ? uttara- gautama! yAvat ca sa puruSaH kacche vA, yAvat kUTapAzaM uddadAti, tAvat ca sa puruSaH syAt trikriyaH syAt catuSkriyaH syAt paJcakriyaH / prazna - tat kenArthena bhagavan ! evamucyate - syAt trikriyaH syAt catuSkriyaH, syAt paMcakriyaH? uttara - gautama! yo bhavya uddravaNatayA, no bandhanatayA, no mAraNatayA tAvacca sa puruSaH kAyikyA, AdhikaraNikyA, prAdveSikyA, tisRbhiH kriyAbhiH spRSTaH / yo bhavya uddravaNa tayA'pi bandhanatayA'pi no mAraNatayA tAvacca sa puruSaH kAyikyA, AdhikaraNikyA, prAdveSikyA, pAritApanikyA, catusRbhiH kriyAbhiH spRssttH| yo bhavya uddravaNatayA'pi bandhanataya'pi mAraNatayA'pi tAvacca sa puruSaH kAyikyA AdhikaraNikyA, prAdveSikyA, yAvat - prANAtipAta kriyayA paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH / tat tenArthena yAvat paJcakriyaH / zabdArtha prazna- bhagavan ! hiranoM se AjIvikA calAne vAlA hiranoM kA zikArI aura hiranoM ke zikAra meM tallIna koI puruSa hirana ko mArane ke lie kaccha (nadI ke pAnI se ghire hue jhAr3iyoM vAle sthAna meM) daha meM, jalAzaya meM, ghAsa Adi ke samUha meM, valaya (golAkara nadI vagairaha ke pAnI se Ar3e - Ter3he sthAna) meM, aMdhakAra vAle pradeza meM, gahana meM (vRkSa, bela Adi ke samudAya meM) parvata ke eka bhAgavartI vana meM, parvata meM, DUMgara vAle pradeza meM, vana meM, aura bahuta vRkSoM vAle vana meM jAkara 'ye mRga hai' aisA socakara kisI mRga ko mArane ke lie kUTapAza race arthAt gaDDhA banAve yA jAla phailAve; to he bhagavan! vaha puruSa kitanI kriyAoM vAlA kahA gayA hai? uttara - he gautama! vaha puruSa kaccha meM yAvat-jAla phailAve to kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kriyA vAlA kahalAtA hai| prazna-bhagavan! kyA kAraNa hai ki vaha puruSa kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kriyA vAlA kahalAtA hai? uttara - he gautama! jaba taka vaha puruSa jAla ko dhAraNa karatA hai, aura mRgoM ko bAMdhatA nahIM hai tathA mRgoM ko mAratA nahIM hai, taba taka vaha puruSa 266 zrI javAhara kiraNAvalI Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI-ina tIna kriyAoM se spRSTa hai arthAt tIna kriyA vAlA kahalAtA hai aura jaba taka vaha jAla ko dhAraNa kiyA huA hai aura mRgoM ko bAMdhatA hai, kintu mAratA nahIM hai, taba taka vaha puruSa kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI aura pAritApanikI-ina cAra kriyAoM se spRSTa hai aura jaba vaha puruSa jAla ko dhAraNa kiyA huA hai, mRgoM ko bAMdhatA hai aura mAratA hai, taba vaha kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI, pAritApanikI aura prANAtipAta kriyA-ina pAMca kriyAoM se spRSTa hai-arthAt pAMca kriyA vAlA hai| isa kAraNa he gautama! vaha puruSa yAvat pAMca kriyA vAlA hai| vyAkhyAna ___ ekAnta paNDita, ekAnta bAla aura bAlapaNDita kA vicAra ho cukA hai| aba kriyAoM ke viSaya meM vicAra kiyA jAtA hai; kyoMki naraka yA deva Adi kA AyuSya kriyA se hI bAMdhatA hai| jIva jaisI kriyA karatA hai, vaisA hI AyuSya bAMdhatA hai| kriyA ke do bheda haiM-zubhakriyA aura ashubhkriyaa| azubhakriyAeM pAMca haiM:- (1) kAyikI-kAyA dvArA honevAlA sAvadha vyApAra kAyikI kriyA hai| (2) AdhikaraNikI-hiMsA ke sAdhana juTAnA AdhikaraNikI kriyA hai| (3) prAdveSikI-hiMsA ke sAdhanoM kA upayoga krnaa| (4) pAritApanikI-jise mArane kA vicAra kiyA hai use pIr3A phuNcaanaa| (5) prANAtipAta kriyA-jise mArane kA saMkalpa kiyA thA use mAra ddaalnaa| gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! kaccha Adi sthAnoM meM mRga rahate haiM aura kisI AdamI ne mRga mArane kI AjIvikA aMgIkAra kara rakkhI hai| vaha AdamI guphA, jaMgala Adi mRga rahane ke sthAna para, mRga ko mArane ke saMkalpa se gyaa| usane mRga ko phaMsAne ke lie jAla phailaayaa| to he bhagavan! usa jAla phailAne vAle ko kitanI kriyAeM lagIM? bhagavAn ne uttara diyA-he gautama! kevala jAla phailAne para tIna kriyAeM lagIM, mRga ke phaMsane para cAra kriyAeM lagIM aura mRga ko mAra DAlane para pAMca lgiiN| zAstra meM kahA hai ki pratikramaNa karane vAlA sAdhu agara pratikramaNa karane meM asAvadhAnI karatA hai to use pAMca kriyAeM lagatI haiN| vaha chaha kAyA ke jIvoM kA virodhaka mAnA jAtA hai| idhara gautama svAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM ki zikArI puruSa ne jaba mRga mArane kA saMkalpa kara liyA hai, mRga mArane kA upAya kara liyA hai, taba bhI use tIna hI kriyAeM - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 267 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagatI haiN| sAdhu ko pratikramaNa meM asAvadhAnI karane mAtra se pAMca kriyAeM lagatI haiM aura usa puruSa ko tIna hI lagatI hai / isa aMtara kA kyA kAraNa hai? gautama svAmI ne pUchA-bhagavan ! eka AdamI mRga mArane calA / usane apane dhanuSa para bANa cddh'aayaa| usI samaya pIche se koI dUsarA AdamI A pahuMcA aura usane bANa car3hAne vAle ko mAra ddaalaa| lekina isI bIca meM usa AdamI ke hAtha se bANa chUTa gayA aura mRga mara gyaa| aba ina do manuSyoM meM se kauna manuSya kA ghAtaka hai aura kauna mRga kA ghAtaka hai? bhagavAn ne uttara diyA-gautama! jisake bANa se mRga marA, vaha mRgaghAtaka hai aura jisane manuSya ko mArA, vaha manuSya kA ghAtaka hai, kyoMki 'kaDamANe kaDe' yaha siddhAMta sarvatra lAgU hotA hai| saMsAra ke kAnUna meM bhI aisA hI antara hai| kalpanA kIjie, eka AdamI kisI AdamI ko mArane calA, para pulisa ne use bIca meM hI pakar3a liyaa| eka dUsarA manuSya kisI ko mArane gayA, para vaha kucha ghAva hI kara sakA, jAna se na mAra sakA aura bIca meM hI pakar3a liyA gyaa| tIsare AdamI ne jAkara kisI ko jAna se mAra ddaalaa| lekina kAnUna ke anusAra ina tIna AdamiyoM ko bhinna-bhinna prakAra kI sajA dI jAtI hai| agara tInoM ko eka hI prakAra sajA dI jAya to saMsAra meM nyAya kI vyavasthA hI na rhe| bhagavAn kahate haiM- jaba saMsAra ko nyAya denA hai to tIna, cAra aura pAMca kriyAoM kA vicAra karo, parantu jaba svayaM kA vicAra karo taba aisA samajho ki saMkalpa karane mAtra se pAMcoM kriyAeM lagatI haiN| kabhI-kabhI saMkalpa karane vAlA mArane vAle se bhI baDha jAtA hai | udAharaNArtha eka AdamI nizAna sAdhane kA abhyAsa kara rahA hai acAnaka usa AdamI kA nizAnA cUka gayA aura usakI golI se eka AdamI mara gayA / kyA saMsAra ke kAnUna se use phAMsI kI sajA milegI? nahIM! kyoMki usakI nIyata kisI ko mArane kI nahIM thI / ataeva use sirpha asAvadhAnI kA daNDa milegaa| isa prakAra jaba rAjA nIyata dekhakara nirNaya karatA hai taba dharma ke nyAya meM aisA kyoM nahIM hogA? mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH / arthAt - mana hI manuSya ke baMdha aura mokSa kA kAraNa hai| 268 zrI javAhara kiraNAvalI Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAdhikAra mUlapATha prazna-purise NaM bhaMte! kacchaMsi vA, jAva vaNavi duggaMsi vA taNAiM Usaviya, Usaviya agaNikAyaM nnissri| tAvaM ca NaM se bhNte| se purise katikirie? uttara-goyamA! siya tikirie, siya cau kirie, siya paMca kirie| prazna-se keNadveNaM? uttara-goyamA! je bhavie ussavaNayAe tihiN| ussavaNayAe vi, NissaraNayAe vi, No dahaNayAe cuhiN| je bhavie ussavaNayAe vi, NissaraNayAe vi. dahaNayAe vi, tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva-paMcahiM kiriyAhiM puDhe / se teNadveNaM goyamA! prazna-purise NaM bhaMte! kacchaMsi vA, jAva vaNavi duggaMsi vA miyavittIe miyasaMkappe, miyapaNihANe, miyavahAe gaMtA, 'ee miya' tti kAuM aNNayarassa miyassa vahAe usu Nisirai tao NaM maMte! se purise katikirie? uttara-goyamA! siya tikirie, siya caukirie, siya paMcakirie! prazna-se keNadveNa? uttara-goyamA! je bhavie NisiraNayAe, no viddhasaNayAe vi, no mAraNayAe vi tihiN| je bhavie NisiraNayAe vi, viddhaMsaNayAe vi, no mAraNayAe cuhiN| je bhavie NisiraNayAe vi, viddhasaNayAe vi, mAraNayAe vi, tAvaM ca NaM se purise jAva-paMcahiM kiriyAhiM putte| se teNadveNaM goyamA! siya tikirie, siya caukirie, siya pNckirie| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 266 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna-purise NaM bhaMte! kacchaMsi vA, jAva aNNayarassa-miyassa vahAe AyayakaNNAyayaM usu AyAmettA ciTThajjA, aNNe ya se purise maggao Agamma sayapANiNA asiNA sIsaM chiMdejjA, se ya usU tAe ceva puvvAyA maNayAe taM miyaM viMdhejjA, se NaM bhaMte! purise kiM miya vereNaM puTe? purisa vereNaM puTe? uttara-goyamA! je miyaM mArei, se miya vereNaM puTe je purisaM mArei, se pUrisa vereNaM puTe? / prazna-se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai jAva purisa vereNaM puTe? uttara-se NU NaM goyamA! kajjamANe kaDe, saMdhijjamANe saMdhie, NivvattijjamANe nivvattie, nisarijjamANe NisiTTe tti vattavvaM siyA? __'haMtA, bhagavaM! kajjamANe kar3e, jAva nisarijjamANe Nisiddhe tti vattav siyaa| se teNaTeNaM goyamA! je miyaM mArei, se miya vereNaM puddhe| je purisaM mArei, se purisa vereNaM puDhe / aMto chaNhaM mAsANaM marai kAiyAe, jAva paMcahiM kariyAhiM puDhe bAhiM chahaM mAsANaM marai, kAiyAe, jAva-pAriyAvaNiyAe cauhi kiriyAhiM puddhe| prazna- purise NaM bhaMte! purisa sattIe samabhidhaMsejjA, saya pANiNA vA, se asiNA sIsaM chiMdejjA, tao NaM bhaMte! se purise katikirie? uttara-goyamA! jAvaM va NaM se purise taM purisaM sattIe samamiTa sei, saya pANiNA vA, se asiNA sIsaM chiMdai, tAvaM ca NaM se purise kAiyAe, ahi garaNiyAe, jAva-pANAivAya kiriyAe paMcahiM kiriyAhiM puddhe| AsaNNa vahaeNa ya aNavakakhaNavattIe NaM purisavereNaM puddhe| prazna-do bhaMte! purisA sarisayA, sarittayA, sarivvayA, sarisa bhaMDa-mattovagaraNA, aNNamaNNeNaM saddhiM saMgAmaM saMgAmei, tattha NaM ege papurise parAiNii, ege purise parAijjai; se kahameyaM bhaMte ! evaM? uttara-goyamA! evaM vuccai-savIrie parAyiNai, avIrie praayijji| prazna-se keNadveNaM jAva-parAyijjai? uttara-goyamA! jassa NaM vIriyavajjhAI kammAI No baddhAiM, No puTThAI, jAva-No abhisamaNNA gayAiM No udiNNAI, uvasaMtAI bhavati, 270 zrI javAhara kiraNAvalI Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se parAyaNa / jassa NaM vIriya vajjhAiM kammAiM jAva - udiNNAiM No uvasaMtAiM bhavaMti se NaM purise parAyijjai, se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai - savIrie parAyiNai, avIrie parAyijjai / saMskRta - chAyA prazna -puruSo bhagavan! kacche vA yAvat vanavidurge vA tRNAni utsaryya utsaryyaM agnikAyaM nisRjAti, tAvacca sa bhagavan ! puruSaH katikriyaH ? uttara- gautama! syAt trikriyaH syAt catuSkriyaH syAt paJcakriyaH / prazna - tat kenArthena ? uttara-gautama! yo bhavyaucchrayaNatayA tisRbhiH, ucchrayaNatayA'pi, nisarjanatayA'pi no dahanatayA catusRbhiH, yo bhavya ucchrayaNatayA'pi, nisarjanatayA'pi tAvacca sa puruSaH kAyikyA, yAvat - paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH / tat tenArthena gautama! prazna - puruSo bhagavan! kacche vA, yAvat vanavidurge vA mRgavRttikaH, mRgasaMkalpaH mRgapraNidhAnaH, mRgavadhAya gatvA ete mRgAH' iti kRtvA anyatarasya mRgasya vadhAya iSuM nisRjati, tato bhagavan! sa puruSaH katikriyaH ? uttara- gautama! syAt trikriyaH syAt catuSkriyaH syAt pa0cakriyaH / prazna-tat kenArthena ? uttara - yo bhavyo nisarjanatayA, no vidhvaMsanatayA'pi, no mAraNatayA'pi tisRbhiH, yo bhavyo nisarjanatayA'pi, vidhvaMsanatayA'pi, no mAraNatayA catusRbhiH, yo bhavyo nisarjana tayA'pi, vidhvaMsanatayA'pi mAraNatayA'pi tAvacca saH puruSo yAvat-paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH / tat tenArthena gautama ! syAt trikriyaH, syAt catuSkriyaH syAt paJcakriyaH / prazna -puruSo bhagavan ! kacche vA, yAvat anyatarasya vadhAya Ayata karNAyatam iSum Ayamya tiSThet, anyazca sa puruSo mArgataH Agatya svakapANinA, asinA zIrSaM chindyAt, sa ca iSuH tayA cave pUrvo''ya manatayA taM mRgaM vidhyet, sa bhagavan! puruSaH kiM mRga vaireNa spRSTaH ? puruSavaireNa spRSTaH ? uttara-gautama! yo mRgaM mArayati, sa mRga vaireNa spRSTaH, yaH puruSaM mArayati sa puruSa vaireNa spRSTaH / prazna- tat kenArthena bhagavan! evamucyate yAvat ' sa puruSavaireNa spRSTaH / ' uttara- tad nUnaM gautama! kriyamANaM kRtam, saMdhIyamAnaM saMdhitam, nirvRtyamAnaM nirvRttitam, nisRjyamAnaM nisRSTam iti vaktavyaM syAt / bhagavatI sUtra vyAkhyAna 271 7 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'hanta bhagavan! kriyamANaM kRtam, yAvat-nisRjyamAnaM nisRSTam iti vaktavyaM syaat|' tat tenArthena gautama! yo mRgaM mArayati sa mRgavaireNa spRSTa, yaH puruSa mArayati, sa puruSavaireNa spRSTaH; antaH baNNAM mAsa nAM mriyate kAyikyA, yAvat pAritApanikyA catusRbhiH kriyAbhiH spRssttH| prazna-puruSo bhagavan puruSaM zaktyA samabhidhvaMseta, svakapANinA vA, so'sinA zIrSaM chindyAt tato bhagavan! sa puruSaH katikriyaH? uttara-gautama! yAvacca sa puruSastaM puruSaM zaktyA samamabhidhvaMsate tasya pANinA vA, tasyA'sinA zIrSaM chinatti, tAvacca sa puruSaH kAyikyA, AdhikaraNikyA, yAvat-prANAtipAta kriyayAH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH / Asannava dhakena ca anavakAr3a.kSaNa vRttikena puruSa vaireNa spRssttH| prazna-dvau bhagavan! puruSo sadRzau, sadRktvacau, sadRgvayasau, sadRgbhaNDavAtropakaraNau anyonyena sAdhu saMgrAma saMgrAmayete tatra ekaH puruSaH parAjayate, ekaH puruSaH praajiiyte| tat kathametad bhagavan evam? ___ uttara-gautama! evamucyate-savIryaH parAjayate, avIryaH praajiiyte| prazna-tat kenArthena yAvat parAjIyate? uttara-gautama! yasya vIryavarjAni karmANi no baddhAni, no spRSTAni yAvad no abhisamanvAgatAni, no udIrNAni, upazAntAni, bhavanti, sa praajyte| yasya vIryavarjAni karmANi baddhAni, yAvat udIrNAni, no upazAntAni bhavanti, sa puruSaH praajiiyte| tat tanArthena gautama! evamucyate savIryaH parAjayate, avIryaH praajiiyte| mUlArthaprazna-bhagavan! kaccha meM yAvat vanavidurga meM (aneka vRkSoM vAle vana meM) koI puruSa tinake ikaTThe karake unameM Aga ddaale| to vaha puruSa kitanI kriyA vAlA kahA jAyagA? uttara-he gautama! vaha puruSa kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kriyA vAlA khlaaegaa| prazna-bhagavan! isakA kyA kAraNa? uttara-he gautama! jaba taka vaha puruSa tinake ikaTThe karatA hai, taba taka vaha tIna kriyA vAlA kahalAtA hai| jaba vaha tinake ikaTThe kara letA hai aura usameM Aga DAlatA hai kintu jalAtA nahIM hai, taba taka vaha cAra kriyA vAlA kahalAtA hai aura jaba vaha tinake ikaTThe karatA hai, Aga DAlatA hai aura jalAtA 272 zrI javAhara kiraNAvalI Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, taba vaha puruSa kAyikI Adi yAvat pAMca kriyA vAlA kahalAtA hai| isalie he gautama! isa kAraNa pUrvokta kathana kiyA hai| prazna-bhagavan! mRgoM se AjIvikA calAne vAlA, mRgoM kA zikArI aura mRgoM ke zikAra meM tallIna koI puruSa, mRgoM ko mArane ke lie kaccha meM yAvat vanavidurga meM jAkara 'yaha mRga hai aisA socakara mRga ko mArane ke lie bANa pheMkatA hai, to vaha puruSa kitanI kriyA vAlA kahalAegA? uttara-he gautama! vaha puruSa kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kriyA vAlA khlaaegaa| prazna-bhagavan, isakA kyA kAraNa hai? uttara-he gautama! jaba taka vaha puruSa bANa pheMkatA hai, para mRga ko bedhatA nahIM hai, tathA mRga ko mAratA nahIM hai, taba taka vaha puruSa tIna kriyA vAlA kahalAtA hai| jaba vaha bANa phaiMkatA hai aura mRga ko bedhatA hai, para mRga ko mAratA nahIM hai taba taka vaha cAra kriyA vAlA kahalAtA hai aura jaba vaha bANa pheMkatA hai, mRga ko bedhatA hai aura mAratA hai taba vaha puruSa pAMca kriyA vAlA kahalAtA hai| isalie he gautama! isa kAraNa kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kriyA vAlA khlaataa| prazna-bhagavan! koI puruSa kaccha meM yAvat kisI mRga kA vadha karane ke lie kAna taka laMbe kiye hue bANa ko prayatna pUrvaka khIMca kara khar3A ho aura dUsarA koI puruSa pIche se Akara usa khar3e hue puruSa kA mastaka apane hAtha se, talavAra dvArA kATa DAle / vaha bANa pahale vAle puruSa ke hAtha se chUTa kara usa mRga ko bedha DAle to he bhagavan! vaha puruSa mRga ke baira se spRSTa hai yA puruSa ke baira se spRSTa hai| uttara-he gautama! jo puruSa mRga ko mAratA hai vaha mRga ke baira se spRSTa hai aura jo puruSa, puruSa ko mAratA hai vaha puruSa ke baira se spRSTa hai| prazna-bhagavan! isakA kyA kAraNa hai ki-yAvat 'vaha puruSa, puruSa ke vaira se spRSTa hai? uttara-gautama! yaha nizcita hai ki jo kiyA jA rahA hai vaha kiyA huA kahalAtA hai, jo mArA jA rahA hai vaha mArA huA kahalAtA hai, jo jalAyA jA rahA hai vaha jalAyA huA kahalAtA hai aura jo pheMkA jA rahA hai vaha phaiMkA huA kahalAtA hai? bhagavan! hAM, jo kiyA jA rahA hai vaha kiyA kahalAtA hai aura-yAvat jo phaiMkA jA rahA hai vaha phaiMkA huA kahalAtA hai| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 273 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isalie he gautama! isI kAraNa jo mRga ko mAratA hai vaha mRga ke vaira se spRSTa kahalAtA hai aura jo puruSa ko mAratA hai vaha puruSa ke vaira se spRSTa kahalAtA hai / aura agara marane vAlA chaha mAsa ke bhItara mare to mArane vAlA kAyikI yAvat-pAMca kriyAoM se spRSTa kahalAtA hai| agara marane vAlA chaha mAsa ke bAda mare to mArane vAlA puruSa kAyikI yAvat - pAritApanikI kriyA se cAra kriyAoM se spRSTa kahalAtA hai / prazna- bhagavan! koI puruSa, kisI puruSa ko barachI se mAre athavA apane hAtha se talavAra dvArA usa puruSa kA mastaka kATa DAle, to vaha puruSa kitanI kriyA vAlA hogA? uttara - he gautama! jaba taka vaha puruSa use barachI dvArA mAratA hai athavA apane hAtha se talavAra dvArA usa puruSa kA mastaka kATatA hai, taba vaha puruSa kAyikI, AdhikAraNikI yAvat prANAtipAtikI kriyA se pAMcoM kriyAoM se spRSTa hotA hai aura vaha puruSa, Asannavadhaka tathA dUsare ke prANoM kI paravAha nahIM karane vAlA puruSa vaira se spRSTa hotA hai| prazna- bhagavan ! eka sarIkhe, sarIkhI camar3I vAle, sarIkhI umra vAle, sarIkhe dravya aura upakaraNa (zastra Adi) vAle, koI do puruSa Apasa meM eka dUsare ke sAtha saMgrAma kreN| usameM eka puruSa jItatA hai aura eka puruSa hAratA hai / he bhagavan! aisA kyoM hotA hai ? uttara - gautama ! jo puruSa savIrya hotA hai vaha jItatA hai aura jo vIryahIna hotA hai vaha hAratA hai| prazna- bhagavan! isakA kyA kAraNa hai ki yAvat - 'vIryahIna hAratA hai ? uttara- gautama! jisane vIryavyAghAtaka karma nahIM bAMdhe, nahIM sparza kiye, yAvat nahIM prApta kiye aura usake ve karma udaya meM nahIM Aye haiM, para upazAnta haiM, vaha puruSa jItatA hai| jisane vIryavyAghAtaka karma bAMdhe haiM, sparza kiye haiM aura yAvat-usake ve karma udaya meM Aye haiM para upazAnta nahIM haiM, vaha puruSa parAjita hotA hai| isalie he gautama! isa kAraNa aisA kahA hai ki vIrya vAlA puruSa jItatA hai aura vIryahIna hAratA hai| vyAkhyAna aba gautama svAmI prazna karate haiM- bhagavan ! jaMgala, vana Adi kisI bhI jagaha koI AdamI ghAsa ikaTThA karake usameM Aga lagAnA cAhatA hai, to Aga lagAne se kriyA lagatI hai yA nahIM? agara lagatI hai to kitanI kriyAeM lagatI 274 zrI javAhara kiraNAvalI Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM? isa prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA-he gautama! Aga lagAne meM bhI tIna, cAra yA pAMca kriyAeM lagatI haiN| jaba ghAsa meM Aga lagAne kA saMkalpa kiyA, taba tIna kriyAeM lgiiN| ghAsa ikaTThA karane meM prANiyoM ko kaSTa huA, isalie usa samaya cAra kriyAeM huii| phira ghAsa meM jaba Aga lagA dI, jisase aneka prANI mare, taba pAMca kriyAeM huii| ina praznotaroM meM dekhanA yaha hai ki kahAM to mRga mArane kI kriyA aura kahAM Aga lagAne kI kriyA; donoM meM bahuta antara najara AtA hai| phira donoM kriyAeM barAbara kaise huI? isake atirikta jIvana ke lie Aga Avazyaka hai| karmabhUmi kA pahalA cihna Aga hI hai| kaI loga agni ko sahAyaka mAna kara usakI pUjA bhI karate haiN| sAMsArika jIvana meM AraMbha binA nibha nahIM sktaa| isalie prazna hotA hai ki kyA mRga mArane vAlA aura agni kA AraMbha karane vAlA, kriyA ke lihAja se barAbara hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki pratyeka kriyA halkI bhI hotI hai aura bhArI bhI hotI hai| Aga lagAne vAle ko Aga kI kriyA lagatI hai aura mRga mArane vAle ko mRga mArane kI kriyA lagatI hai| udAharaNa ke lie eka AdamI para pAMca kaur3I kA karja hai aura dUsare AdamI para pAMca rupaye kA karja hai| yahAM karja donoM para hai aura pAMca kI saMkhyA bhI samAna hai, tathApi eka kA karja halkA aura dUsare kA bhArI hai| donoM meM yaha antara hai| aba yaha dekhanA cAhie ki agni meM bhI jIva hote haiN| una jIvoM kI kriyA lagatI hai yA nahIM? zAstra kahatA hai-Aga meM bhI jIva hai| mahAbhArata bhI pAMca prakAra ke sthAvara yoni vAle jIvoM ko svIkAra karatA hai| kaI logoM kA kathana hai ki vRkSa meM jIva nahIM hai, magara yaha kathana ThIka nahIM hai| udbhija jIva, jo jamIna phor3a kara nikalate haiM, vaha jhAr3a haiN| jagadIzacandra basu ne bhI jhAr3a meM jIva siddha kiye haiN| sAra yaha hai ki mRga mArane meM trasa jIva kI hatyA kI kriyA lagatI aura Aga jalAne meM sthAvara jIvoM ke prANanAza kI kriyA lagatI hai| sthAvara yoni ke bhI jIva hote haiN| aisA na hotA to saMyamI ko Aga jalAne se na rokA jaataa| magara saMyamI puruSa ke lie Aga jalAne kA niSedha kiyA gayA hai| manu ne pAMca sUnA-karma batalAye haiN| unameM eka cUlhA, dUsarI cakkI, tIsarA UkhalA, cauthA pariMDA aura pAMcavAM jhADU hai| gRhastha ko yaha pAMca karma lagate hI haiN| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 275 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agara gRhastha inheM chor3ane cale to use dUsarI prakAra kI aura adhika kriyAeM lgeNgii| hAM munidharma kA pAlana karane kI icchA vAlA puruSa inheM avazya chor3atA hai aura use chor3anA bhI caahie| sUnAkarma se bacane ke lie bahuta-se satkArya batalAye haiM; jaise atithisatkAra Adi / isa prakAra gRhasthajIvana meM kriyA lagatI to hai hI, magara jahAM taka bana sake, bhArI kriyA nahIM lagane denA caahie| mRga mAre binA saMsAra kA kAma cala sakatA hai, magara Aga ke binA nahIM cala sktaa| phira bhI tIna, cAra aura pAMca kriyAoM kA vicAra rakhanA hI cAhie / phira gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan! eka AdamI mRga mArane kI AjIvikA vyApAra karatA hai| vaha dina-rAta mRga mArane kA hI adhyavasAya rakhatA hai| aisA manuSya vana, jhAr3I Adi kisI sthAna para jAkara 'yaha mRga hai, inheM mArUM' aisA saMkalpa karake una para bANa kA saMdhAna karatA hai| bhagavan! isa puruSa ko bANa chor3ane para kitanI kriyAeM lageMgIM? gautama svAmI ke isa prazna ke uttara meM bhagavAn ne pharamAyA- he gautama! kadAcit tIna kriyAeM lagatI hai, kadAcit cAra aura kadAcit pAMca / taba gautama svAmI pUchate haiM- bhagavan aisA kyoM? bhagavAn ne kahA- he gautama! usa AdamI ne bANa calAyA hai magara vaha abhI bIca meM hI hai- mRga ko lagA nahIM hai| taba taka use tIna kriyAeM lagatI haiN| jaba mRga ko lagA nahIM hai taba taka use tIna kriyAeM lagatI haiN| jaba mRga ko bANa laga gayA aura use pIr3A ho rahI hai, para marA nahIM hai, taba taka cAra kriyAeM lagatI haiM aura mara jAne para pAMca kriyAeM lagatI haiN| yahAM vicAraNIya yaha hai ki zikArI ne mRga ko mArane kA saMkalpa kiyA, usakI nIyata use mArane kI ho gaI, phira bhagavAna ne tIna, cAra aura pAMca kriyAeM kyoM kahI haiM? kyA zArIrika kriyA hI hiMsA kA kAraNa hai ? mana ke vicAra kA pApa nahIM lagatA hai? agara aisA nahIM hai to isa kathana kA Azaya kyA hai ? zAstra meM kAyika aura mAnasika- donoM prakAra ke pApa batalAye gae haiN| mAnasika kriyA se mAnasika aura kAyika kriyA se kAyika pApa lagatA hai / vyavahAra meM zArIrika kriyA hI mukhyatA se lI jAtI hai aura nizcaya meM to mAnasika saMkalpa hote hI jIva pApI bana jAtA hai| nizcaya kI bAta vyavahAra 276 zrI javAhara kiraNAvalI Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM nahIM lA skte| udAharaNArtha-kisI rAjA ko yoga siddha hai| kauna AdamI kyA saMkalpa karatA hai, yaha bAta use mAlUma hai| lekina vaha agara saMkalpa ke AdhAra para hI sajA dene baiThe to nitya na jAne kitane AdamI daNDa bhogeMge? aura bar3I gar3abar3I pdd'egii| matalaba yaha hai ki kevala saMkalpa hI mAnane se vyavasthA nahIM raha sktii| vyavahAra ke sAtha saMkalpa kA vicAra to kiyA jAtA hai para kevala saMkalpa vyavahAra meM nahIM dekhA jaataa| rAjakIya kAnUna ke anusAra bhI agara koI AdamI kisI AdamI para golI calAve, para golI lage nahIM aura jisa para golI calAI gaI hai, vaha baca jAya to golI calAne vAle ko phAMsI kI sajA nahIM hotii| arthAt mArane vAle ne jisake saMbaMdha meM saMkalpa kiyA hai, usakI hAni kA bhI vicAra kiyA jAtA hai| isI prakAra mRga mArane kA saMkalpa karane se nizcaya meM to pAMca kriyAeM lagIM, magara vyavahAra meM tIna, cAra aura pAMca kriyAoM kA bheda hai| yadyapi pApa kI jar3a mana hI hai, parantu vyavahAra meM pApa kArya dekha kara hI kisI ko pApI kahA jA sakatA hai| mana meM pApa karane kA saMkalpa huA, kintu pIche mana meM hI usa pApa ke viSaya meM pazcAttApa kara liyA, to mAnasika pApa kA prAyazcitta mAnasika pazcAttApa se hI ho jAtA hai| aba gautama svAmI pUchate haiM-bhagavan! eka puruSa mRga mArane kI AjIvikA karatA hai| vaha mRga mArane ke uddezya se vana meM gyaa| usane 'yaha mRga hai aisA vicAra kara kisI eka mRga para bANa cddhaayaa| vaha bANa chor3ane ko hI thA ki pIche se eka aura AdamI A gayA aura usane bANa caDhAne vAle puruSa ko mAra ddaalaa| parantu bANa caDhAne vAle AdamI ke hAtha se bANa chUTa gayA aura usase vaha mRga mara gyaa| to pIche se Akara mArane vAlA puruSa mRga ke vaira se spRSTa huA yA puruSa ke vaira se spRSTa huA? pahale vAle puruSa kA sira kaTa gayA thA aura sira kaTane ke bAda bANa chuuttaa| aisI dazA meM usa puruSa ko, mArane vAle dUsare puruSa ko puruSa aura mRga-donoM kA vaira lagA athavA kevala puruSa yA kevala mRga kA? ___ isa prazna kA uttara bhagavAn ne diyA he gautama! jo puruSa puruSa ko mArane ke lie tatpara huA use puruSa kA vaira lagA aura jo mRga mArane ke lie tatpara huA use mRga kA vaira lgaa| gautama svAmI phira pUchate haiM-he bhagavan! usa puruSa kA sira to pahale hI kaTa gayA thA, phira use mRga marane kA vaira kyoM lagA? dUsare puruSa ne pahale - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 277 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSa kI hatyA kI, isase pahale puruSa ke hAtha se bANa chUTA aura mRga mara gyaa| isa prakAra donoM hatyAeM usa dUsare puruSa ko kyoM nahIM lagatI? ___ bhagavAn ne uttara diyA-gautama! 'kaDamANe kaDa' yAnI jo kAma karane lage vaha kiyA, jo nikala rahA hai vaha nikalA, kahanA caahie| pahale AdamI ne mRga mArane kA saMkalpa karake bANa caDhAyA, to samajhanA cAhie ki usane mRga kI hiMsA kara dii| aba gautama svAmI pUchate haiM bhagavan! eka puruSa kI zakti lekara koI dUsarA puruSa jisakI zakti hai, usI ko mArane lage to use kitanI kriyAeM lageMgI? bhagavAn ne uttara diyA-gautama! tIna kriyA, cAra kriyA aura pAMca kriyA lgeNgii| 278 zrI javAhara kiraNAvalI Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIryavicAra mUlapATha prazna-jIvA NaM bhaMte! kiM savIriyA avIriyA? uttara-goyamA! savIriyA vi, avIriyA vi| prazna-se keNaTeNaM? uttara-goyamA! jIvA duvihA paNaNattA! taM jahAM-saMsAra samAvaNNagA ya asaMsAra samAvaNNagA y| tattha NaM je te asaMsAra samAvaNNagA te NaM siddhA, siddhANaM aviiriyaa| tattha NaM je te saMsAra samAvaNNagA te duvihA pnnnnttaa| taM jahA-se lesi paDivaNNagA ya, aselesi paDivaNNagA y| tatthaM NaM je te selesi paDivaNNagA te NaM laddhi vIrieNaM savIriyA, karaNa vIrieNaM aviiriyaa| tattha NaM je te aselesi paDivaNNagA te NaM laddhi vIrieNaM savIriyA, karaNa vIrieNaM savIriyA vi, avIriyA vi| se teNadveNaM goyamA! evaM vuccai-jIvA duvihA paNNattA, taMjahA-savIriyA vi, avIriyA vi|' prazna-NeraiyA NaM maMte! kiM savIriyA, avIriyA? uttara-goyamA! NeraiyA laddhi vIrieNaM savIriyA, karaNa vIrieNaM savIriyA vi, avIriyA vi| prazna-se keNadveNaM? uttara-goyamA! jesi NaM NeraiyANaM atthi uTThANe, kamme, bale, vIrie purisakkAraparakkame, te NaM NeraiyA laddhi vIrieNaM vi savIriyA, karaNa vIrieNaM vi savIriyA, karaNa vIrieNaM vi savIriyA / jesi NaM NeraiyANaM Natthi uTThANe jAva-parakakme, te NaM NeraiyA laddhi vIrieNaM savIriyA, karaNa vIrieNaM aviiriyaa| se tenndvennN| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 276 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahA NeraiyA, evaM jAva-paMcidiya ttirikkha jonniyaa| maNUsA jahA ohiyA jiivaa| savaraM-siddhavajjA bhANiyavvA / vANamaMtara-joisa-vemANiyA jahA nneriyaa| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti jAva viharai / aTThamo uddezo sammatto saMskRta-chAyA prazna-jIvA bhagavan! kiM savIryAH, avIryAH? uttara-gautama! savIryAH api, avIryAH api| prazna-tatkenArthena? uttara-gautama! jIvA dvividhAH prjnyptH| tadyathA saMsArasamApannakAzca, asaMsArasamApannakAzca tatra ye te'saMsArasamApannakAste siddhAH, avIryAH / tatra ye te saMsArasamApannakAste dvividhAH prajJaptaH! tadyathA- zailezI pratipannakAzca, azailezI prtipnnkaashc| tatra ye te zailezI pratipannakAste labdhivIryeNa savIryAH, karaNavIryeNa'vIryAH / tatra ye te azailezI pratipannakAste labdhavIryeNa savIryAH, karaNavIryeNa savIryAH api, avIryAH api| tat tenArthena gautama! evamucyatejIvA dvividhAH prajJaptaH, tadyathA-savIryA api, avIryA api|' prazna-nairayikA bhagavan? kiM savIryAH, avIryAH? uttara-gautama! nairayikA labdhivIryeNa savIryAH, karaNavIryeNa savIryA api, avIryA api| prazna-tat kenArthena? uttara-gautama! yeSAM nairayikANAm asti utthAnam, karma, balam, vIryam, puruSakAra parAkramaste nairayikA labdhivIryeNA'pi savIryAH, karaNavIryeNA'pi savIryAH / yeSAM nairayikANAM nAsti utthAnam, yAvat parAkramaste nairayikA labdhivIryeNa savIryAH karaNavIryeNa avIryAH / tat tenaarthen| yathA nairayikAH, evaM yAvat paJcendriya tiryagyonikAH / manuSyAH yathA audhikA jIvAH / navaram siddhavarjA bhaNitavyAH / vAnavyantara jyotiSka-vaimAnikA yathA nairyikaa| tadevaM bhagavan! tadevaM bhagavan! iti yAvat vicrti| prazna-bhagavan! kyA jIva vIryavAle haiM yA vIryarahita haiM? uttara-gautama! vIryavAle bhI haiM aura vIryarahita bhI haiN| prazna-bhagavan! isakA kyA kAraNa hai? uttara-gautama! jIva do prakAra ke haiM-saMsAra samApannaka (saMsArI) aura asaMsAra samApannaka (siddh)| unameM jo jIva asaMsAra samApannaka haiM, ve siddha 280 zrI javAhara kiraNAvalI Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva haiM aura ve vIryarahita haiN| jo jIva saMsAra samApannaka haiM, ve do prakAra ke haiM-zailezI pratipanna aura azailezI pratipanna / una meM jo zailezIpratipanna haiM, ve labdhivIrya kI apekSA savIrya haiN| aura karaNavIrya kI apekSA avIrya haiN| tathA unameM jo azailezI pratipanna haiM ve labdhivIrya se savIrya haiM, kintu karaNavIrya se savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiN| isalie, gautama! aisA kahA hai ki 'jIva do prakAra ke haiM-savIrya bhI aura avIrya bhii| prazna-bhagavan! nArakI jIva vIryavAle haiM yA vIryarahita haiM? uttama-gautama! nArakI labdhivIrya se savIrya aura karaNavIrya se savIrya bhI hai aura avIrya bhI haiN| prazna-bhagavana! isakA kyA kAraNa hai? uttara-he gautama! jina nArakiyoM ke utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra parAkrama haiM, ve nArakI labdhivIrya aura karaNavIrya se bhI savIrya haiM aura jo nArakI utthAna yAvat puruSakAra parAkrama se rahita haiM, ve nArakI labdhivIrya se savIrya haiM aura karaNavIrya se avIrya haiN| ataeva he gautama! isa kAraNa pUrvokta kathana kiyA gayA hai| isa prakAra yAvat-paJcendriya tiryaMca yoni vAle jIvoM taka nArakiyoM ke samAna smjhnaa| manuSyoM ke viSaya meM sAmAnya jIvoM ke samAna smjhnaa| vizeSatA yaha hai ki siddhoM ko chor3a denA tathA vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika nArakiyoM ke samAna jaannaa| he bhagavan! yaha isI prakAra hai| he bhagavan! yaha isI prakAra hai| aisA kahakara gautama svAmI vicarate haiN| ___ vyAkhyAna__ aba gautama svAmI pUchate haiM bhagavan! saba jIva bala, vIrya, parAkrama se yukta haiM yA nahIM? bhagavAn ne pharmAyA-gautama! sahita bhI haiM aura rahita bhI haiN| jIva do prakAra ke hote haiM "saMsAriNo muktAzca saMsArI aura siddha / siddha jIva labdhi parAkrama vAle nahIM hote| ve kRtya akRtya se pare haiN| saMsArI jIva do prakAra ke haiM kisI meM labdhivIrya hotA hai, kisI meM karaNavIrya hotA hai| kisI meM donoM prakAra kA vIrya hotA hai| gautama svAmI pUchate haiM bhagavan! naraka ke jIva meM bhI vIrya hotA hai yA nahIM? bhagavAn ne uttara diyA-gautama! hotA hai, ve labdhivIrya aura karaNavIrya-donoM se savIrya hai; magara kabhI karaNavIrya hotA hai, kabhI kisI ko nahIM bhI hotA hai| bhagavatI sUtra vyAkhyAna 281 8 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka ke jIvoM ke samAna bhavanavAsI, agnikAya, pRthvIkAya, vAyukAya, vanaspatikAya, jyotiSI deva aura vaimAnika deva Adi saba jIvoM ke viSaya meM alaga-alaga prazna kiye aura bhagavAn ne uttara diyA-yaha saba savIrya bhI haiM aura avIrya bhI haiN| eka prakAra kA Atmabala vIrya kahalAtA hai| jaba vaha Atmabala kisI prakAra kI kriyA nahIM karatA, taba labdhivIrya kahalAtA hai aura jaba kriyA meM vyAvahRta hotA hai taba karaNavIrya kahalAtA hai| bhagavAn ke uttara sunakara gautama svAmI kahane lage ! prabho ! Apa kA kathana satya hai, tathya hai| aisA kahakara ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue vicarane lge| zrI vivAha prajJapti sUtra kA AThavAM uddezaka samApta 282 zrI javAhara kirnnaavlii| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI javAhara vidyApITha, bhInAsara - eka paricaya - sthAnakavAsI jaina paramparA meM AcAryazrI javAharalAlajI ma.sA. eka mahAn krAMtikArI saMta hue haiN| ASAr3ha zuklA aSTamI, saMvat 2000 ko bhInAsara meM seTha hamIramalajI bAMThiyA sthAnakavAsI jaina pauSadhazAlA meM unhoMne saMthArApUrvaka apanI deha kA tyAga kiyaa| unakI mahAprayANa yAtrA ke bAda caturvidha saMgha kI eka zraddhAMjali sabhA Ayojita kI gaI, jisameM unake ananya bhakta bhInAsara ke seTha zrI campAlAlajI bAMThiyA ne unakI smRti meM bhInAsara meM jJAna-darzana-cAritra kI ArAdhanA hetu eka jIvanta smAraka banAne kI apIla kii| tadanantara dinAMka 29.4. 1944 ko zrI javAhara vidyApITha ke rUpa meM isa smAraka ne mUrta rUpa liyaa| zikSA, jJAna evaM sevA kI triveNI pravAhita karate hue saMsthA ne apane chaha dazaka pUrNa kara lie haiN| AcAryazrI javAharalAlajI ma.sA. ke vyAkhyAnoM ke saMkalita, sampAdita graMthoM ko 'zrI javAhara kiraNAvalI' ke nAma se prakAzita kiyA jA rahA hai| vartamAna meM isakI 32 kiraNoM kA prakAzana saMsthA dvArA kiyA jA rahA hai| inameM guMphita AcAryazrI kI vANI ko jana-jana taka pahuMcAne kA yaha kIrtimAnIya kArya hai| Aja gauravAnvita hai gaMgAzahara-bhInAsara kI puNyabhUmi, jise dAdAguru kA dhAma banane kA suavasara milA aura jyotirdhara AcAryazrI javAharalAlajI ma.sA. kI kAlajayI vANI jana-jana taka pahuMca skii| saMsthA dvArA eka pustakAlaya kA saMcAlana kiyA jAtA hai jisameM lagabhaga 5000 pustakeM evaM lagabhaga 400 hastalikhita graMtha haiN| isI se sambaddha vAcanAlaya meM dainika, sAptAhika, pAkSika, mAsikakula 30 patra-patrikAeM upalabdha karavAI jAtI haiN| pratidina karIba 50-60 pAThaka inase lAbhAnvita hote haiN| jJAna-prasAra ke kSetra meM pustakAlaya-vAcanAlaya kI sevA atyanta mahattvapUrNa hai aura kSetra meM advitIya hai| - bhagavatI sUtra vyAkhyAna 283 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahilAoM ko svAvalambI banAne hetu saMsthA dvArA silAI, bunAI, kaDhAI prazikSaNa kendra kA saMcAlana kiyA jAtA hai, jisameM yogya adhyApikAoM dvArA mahilAoM va chAtrAoM ko silAI, bunAI, kar3hAI va penTiMga kArya kA prazikSaNa diyA jAtA hai| isase ve apane gRhasthI ke kAryoM meM yogadAna de sakatI haiM aura AvazyakatA par3ane para isa kArya ke sahAre jIvana meM svAvalambI bhI bana sakatI haiN| saMsthA ke saMsthApaka svargIya seTha zrI campAlAlajI bAMThiyA kI janma jayantI para pratyeka varSa unakI smRti meM eka vyAkhyAnamAlA kA Ayojana kiyA jAtA hai jisameM ucca koTi ke vidvAnoM ko bulAkara pratyeka varSa alaga-alaga dhArmika, sAmAjika viSayoM para pravacana Ayojita kie jAte haiN| uparokta ke alAvA pradIpakumArajI rAmapuriyA smRti puraskAra ke antargata bhI prativarSa snAtakastarIya kalA, vijJAna evaM vANijya saMkAya meM bIkAnera vizvavidyAlaya meM prathama va dvitIya sthAna prApta karane vAle vidyArthiyoM ko nakada rAzi, prazasti-patra evaM pratIka-cihna dekara sammAnita kiyA jAtA hai evaM snAtakottara zikSA meM bIkAnera vizvavidyAlaya meM sarvAdhika aMka prApta karane vAle eka vidyArthI ko vizeSa yogyatA puraskAra ke rUpa meM prazasti-patra evaM pratIka-cihna dekara sammAnita kiyA jAtA hai| vidyApITha dvArA ThaNDe, mIThe jala kI pyAU kA saMcAlana kiyA jAtA hai| janasAdhAraNa ke lie isakI upayogitA svayaMsiddha hai| isa prakAra apane bahuAyAmI kAryoM se zrI javAhara vidyApITha nirantara pragati-patha para agrasara hai| 284 zrI javAhara kiraNAvalI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- _