Apbhramsa of Hemchandracharya

Author(s): Hemchandracharya, Kantilal Baldevram Vyas, Dalsukh Malvania, H C Bhayani
Publisher: Prakrit Text Society Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001127/1

Page #1

PRAKRIT TEXT SERIES NO, 23
Apabhramsa of Hemacandra (आचार्यश्री हेमचन्द्रविरचिते सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने
अपभ्रंशप्रकरणम्
૩૦-૮, પા-૬, મૂત્ર-રૂર૧–૪૮) Edited with an exhaustive Introduction and critical and grammatical Notes
શાક શી હુંડીમ હું કેસરીસિંહ ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ
અiદાવ. ના શાનદ્રવ્ય માંથી
by Dr. Kantilal Baldevram Vyas, M.A., D. Litt., Fellow of the Royal Asiatic Society of Great Britain
રોઢ થી હુંડી સહુ કેએક રઈસંહ ઉપાશ્રય
અ અ . ! = = કુદ કુબાં થી
સ્ટ!
PRAKRIT TEXT SOCIETY,
AHMEDABAD

Page #2

PRAKRIT TEXT SERIES NO. 23
Apabhramsa of Hemacandra
( आचार्यश्री हेमचन्द्रविरचिते सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने
General Editors D. D. Malvania H. C. Bhayani
अपभ्रंशप्रकरणम्
अ०-८, पाद-४, सूत्र -३२९-४४८ )
Edited with an exhaustive Introduction and critical and grammatical Notes

રોડ થી હઠીસિંહું કેસરીસિંહ ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ શયદાના જ્ઞાનવ્યમાંથી ', ૨૦૧૦
by
Dr. Kantilal Baldevram Vyas, M.A., D. Litt., Fellow of the Royal Asiatic Society of Great Britain
PRAKRIT TEXT SOCIETY, AHMEDABAD.

www.jainefibrary.org

Page #3

Published by: D. D Malvania, Secretary, Prakrit Text Society, Ahmedabad-9.
1st Edition : 1982 Price Rs. 8-00
Printed by : Saraswati Compose, Khanpur, Ahmedabad-1.

Page #4

General Editor's Foreword
In accordance with its plan to publish various Prakrit grammars, the Prakrit Text Society is now glad to bring out the original text, alongwith English translation and notes, of the Apabhramsa section of Hemacandra's Prakrit grammar, which forms the eighth chapter of his Siddhahe na-Sabdanuśåsana. Dr. Vayş has used for the first time some important old manuscripts to edit the text. In the introduction he has dealt at length with the character, importance, history and evolution of the Apabhfamśa language and several problems connected with these. In this connection he has duly considered the views of different scholars who have discussed some of these problems earlier.
Dr. Vyas had also provided for in the introduction a detailed linguistic dicussion of Apabhramśa, but it is regretted that due to limitations of space it had to be omitted.
We are thankful to Dr. Vyas for this scholarly edition of the almost one and only available classical grammar of Apabhramsa. We hope it will be useful to those who are insterested in the history and development of Middle Indo-Aryan and New Indo-Aryan languages. 15th September, 1982.
H. C. Bhayani Ahmedabad.

Page #5

CONTENTS
Introduction Text Notes GRIETEH (:) शब्दसूचिः
Pages
1-20
1-48 49-148 149–164 165-197

Page #6

प्राक्तनैतिह्यसाहित्यग्रन्थरत्नपरीक्षणे । तत्समुद्धारकरणे वयो येनात्र यापितम् ॥ १ मेधया यस्य दीप्तास्ते जैनागमाः सुशोधिताः ।। यतो देशान्तरेष्वासीद् यदीया कीर्तिरुत्तमा ।। २ मूर्तिमान् जिनधर्मो यः सर्वधर्मसमन्वयी । अध्येतृणां च विदुषां सर्वसाहाय्यतत्परः ।। ३ तं गुरु पुण्यविजयं 'जैनागमप्रभाकरम्' । प्रणम्य परया भक्त्या ग्रन्थोऽयमर्प्यते मया ॥ ४

Page #7

Page #8

A folio of the palm-leaf ms. of Apabhramśa Grammar
.
3

Page #9

mastriNCominni
w anloannanics
MAHARAMMEMANDUNIMAHARARIKAANTATIRLINAINAR
H ALAntasawasanaw M ANSTHAN
RANDROIN
बाम्यवयववसवासालसम्मे
लजनामावलिजणाकायमचायाधमनवनाइमाबापनेबदलिना
R
M
Hunt
यजामासानसकोवानमाविलंयदिवसात बायादिनसमोनाशिहरसिबवेवरखानाविक जसावनिक
र सवालकिस समस्या
वनस्वातिवावासासिमहरसमाउविषाविद
सएकनियालविर
मविलयतिदिगार

मिनिसमाधायलयरसाहजयदवासमा
सबबरणमसलाचाताताबमाबारकमा
मताजियपामतामाखनामाहानयनाउरतकामतमतावकाश
A folio of the paper-ms. of Apabharmśa Grammar
"

Page #10

INTRODUCTION
- The importance of the Apachramśa language-to be virtuistic, the western Apabhramsa as outlined in the concluding portion of the celebrated Siddha Hemacandra grammar-in the history of the evolution of Western Indian New Indo-Aryan languages, particularly Gujarāti, Rajasthāni and Western Hindi, is immense. It is in fact the fountain-head from which these languages have emerged in course of time. Or, to be more precise, the Apabhramsa itself has gradually developed into these languages by the usual linguis:ic processes, as we shall see later on.
The late Mr. Madhusudan Modi compares its relationship with Gujarāti, Rājasthāni and Hindi to the one subsisting between Anglo-Saxon and English.'
Early or Proto-Gujarati is indeed indebted to Apabhramới, while the morphology of Gujarāti, Rājasthānı and Hindi--their nominal and verbal terminations and postpositions, etc.--are directly descended from Apabhramsa. And so is the vast flood of words of unknown origin-Deśya, onomatopoetic, ihyming—which abound in New Indo-Aryan languages. 2
Hence it is that Dr. L. P. Tessitori, the celebrated Italian philologist based his analysis of Old Western Rājasthani, which is almost synonymous with Old Gujarāti, mainly on Western Apabhramba.3 . 1. Vide : Madhusudan Chimanlal Modi, 'Apabhramśa Pāthāvali',
pub. Gujarat Vernacular Society, Ahmedabad, 1935, p. 9. : "अंग्रेजीनो मूलगत संबंध ऐग्लो-सेक्सन साथे छे; ...तेवी ज रीते गूजराती,
राजस्थानी अने पश्चिम हिंदुस्तानीनो मूलगत संबंध अपभ्रंश साथे छे." 2. Cf. Dr. H. C. Bhayani, ‘Vāgvyāpāra’, pub. Bhāratiya Vidyā
Bhavan, Bombay, 1954, p. 136 : "patil, al 2012 ભાષાઓના કેટલાક નામિક અને આખ્યાતિક પ્રત્યયેનું મૂળ આપણને સીધેસીધું અપભ્રંશ પ્રત્યમાં મળે છે...શબ્દભંડોળના વિષયમાં પણ અનેકાનેક દેશ્ય અને અજ્ઞાત મૂળના શબ્દોની, તથા પ્રાસરંગી અને રવાનુકારી તત્વની
પ્રચંડ ભરતી અપભ્રંશમાં રહેલા વલણનું ઉત્કટ સ્વરૂપ જ છે.” 3. Cf. Bhāyāni, op. cit., p. 135.

Page #11

The legacy of Apabhramśa is not confined to the linguistic struciures on these languages alone; heir literature-literary forms, meirical forms, stylistic and rhetorical nuances are also drawn freely from Apabhsamsa.
It is for this reason that the early scholars of Gujarati philology like the late D.B. K. H. Dhruva and N. B. Divatia were inclined to consider the Early or Proto-Gujarati of 11th century as just a form of later Apabhramśa.5
II
Apabhramsa is basically a Middle Indo-Aryan or Prakrit speech; but it has imbibed, due perhaps to some extraneous influence, several novel phonetic features like the occasional retention of OIA 5#, shortening of g and 371 into 7 and 891, reduction of the labial nasal # to the nasalized semi-vowel , and the reduction of the sibilant or spirant a sound of words and terminations to mere aspiration - This has, in turn, resulted in a massive upheaval in 4. Cf. Bhāyāni, op cit., p. 137 : 624141241 31131r El, $10422
અને સાહિત્યસ્વરૂપનાં મૂળ અપભ્રંશ સાહિત્યમાં છે. અપભ્રંશ રાસાબંધ કાવ્ય અને સંધિબંધ મહાકાવ્ય આપણું પ્રાચીન રાસાઓ અને આખ્યાન જેવાં સાહિત્યસ્વરૂપનાં પૂર્વજ છે. એટલે ખાસ કરીને ગુજરાતી, રાજસ્થાની અને હિંદી માટે તો અપભ્રંશ ભાષા તેમજ સાહિત્ય અભ્યાસની અણમોલ સામગ્રી 42 413 9.” Also cf. Modi, op. cit., p. 21 : “....3776 eta IFR TATT 319 atsit पश्चिम हिन्दुस्ताननी देश्य भाषाओनो आत्मा तो अपभ्रशनो ज रह्यो. अपभ्रंशे गुजराणीने कडवाबद्ध काव्यशैली आपी; छप्पा, दोहा, चोपाई इत्यादि छंदो आप्या; आख्यानशलीना रूढिप्रकार आप्या; पोताना अल कार आप्या; गद्यनो एक प्रकार आप्यो. गुजरातीनी भाषाबांधणीए पण अपभ्रंश भाषानु स्तन्यपान कर्यु छे. गुजरातीनो अने अपभ्रंश भाषानो दीकरी अने मानो संबंध छे." Dr. T. N. Dave too has considered Apabhramba as the earlier
form of Gujarati. 5. Dhruva calls it ‘Apabhramśa', while Divatia names it as
'Gurjara Apabhramśa' (11th to 14th century), which later evolved into Old Gujarati. Cf. Bhāyāni, op. cit. (Vāgvyāpāra), p. 137.

Page #12

the MIA morphological structure, leading to the introduction of numerous postpositions to replace Prakrit terminations, which had turned to just aspirates and had thereby almost effaced themselves. Add to this the unprecedented influx of innumerable vocables-some borrowed from contemporary Deśya speeches, others of some unknown origin-most of them onomatopoetic, with a rare adaptability to rhyming in poetical compositions."
IIT
The Apabhrmsa we find in the literary works of poets like Svayambhū and Puşpadanta is literary Apabhramśa, highly cultured and stylized in form. It could hardly be expected to represent Aipabhramś as a spoken language, used by common people in their day-to-day life. Fortunately, for the linguistic study of Apabhramsa as a popular speech we have સિદ્ધહેમચંન્દ્રશાનુશાસન or Hemacandra's Prākrit Grammar, wnich is very valuable indeed in this respeet. It is written in the traditional Pāņinian style and has eight 'adhyāyas' the first seven of which are devoted to Sanskrit Grammar, while the eighth 'adhyāya' deals with Prakrit Grammar and bears a commentary named TATTFI, composed by the author
elf to elucidate the sūtras. The first three 'pādas' or sections
voted to general Prakrit, with occasional references to Top or Azamic Prakrits oî the Jaina sütragranthas, while the concluding portion (sūtra 250 upto the end) of the fourth and last 'pada' deals with the five Prakrit dialects-Sauraseni, Māgadhi, Paiśāci, Colikäpaiśāci and Apabhramśa. Of these Apabhramśa is treated at 16. Cf. Bhāyāni, op. cit., p. 168 : “અપભ્રંશને લાક્ષણિક ગણી શકાય
તેવો અંશ તે તેનું વ્યાકરણ છે. અપભ્રંશમાં નામ અને આખ્યાતના પ્રત્યે પ્રાકૃત પ્રત્યયોથી જુદા છે, કેટલાક નવતર છે, તે કેટલાક પ્રાકૃત પ્રત્યથી વનિદષ્ટિએ વધારે વિકસિત ભૂમિકા રજૂ કરે છે. અને એ પ્રત્યયે ગુજરાતી, પશ્ચિમી હિંદી વગેરે જેવી અર્વાચીન ભૂમિકાની ભાષાઓના જે પ્રત્યયો છે, તેમના પૂર્વજ જેવા જણાય છે. ભાષાબંધારણની દૃષ્ટિએ જોઈએ તોપણ
અપભ્રંશ પ્રાકૃતિથી ઠીક ઠીક ભિન્ન જણાય છે.” 7. Cf. Bhayani, op. cit., p. 136 : “શબ્દભંડોળના વિષયમાં પણ અનેકાનેક
દેશ્ય અને અજ્ઞાત મૂળના શબ્દોની, તથા પ્રાસરંગી અને રવાનુકારી તત્ત્વની પ્રચંડ ભરતી અપભ્રંશમાં રહેલા વલણનું ઉત્કટ સ્વરૂપ જ છે.”

Page #13

length (sutras 329-446), with profuse illustrations bearing on the 'sutras'. Most of these illustrations-179 in all, as analysed by Dr. Ludwig Alsdorf, are drawn from current Apabhramsa literature and some of the earlier Prakrit grammars. Some of the illustrations belong to an earlier period, while a few are drawn from contemporary literature. Rarely some have been framed by Hemacandra himself to illustrate a sutra for which no known literary work could offer on appropriate illustration. There are occasional illustrations drawn from Brahmanical works, as indicated by the verse ... 3 (illustrating the sutra 331). Dr. Bhayani has pointed out the close resemblance of some of these illustrative verses to the verses in महापुराण, सप्तशतक, वज्जालग्ग, कर्पूरमंजरी, पउमचरिय, , etc., in their central thought. Hema candra's predecessors →Vararuci in his प्राकृतप्रकाश and Canda in his प्राकृतलक्षण - have hardly taken notice of Prakrit dialects, while Rāmaśarman, Märkandeya, Trivikrama, Lakṣmidhara, and others-several of them belonging to the eastern school of Prakrit grammarians-belong to a later period, and their treatment of Prakrit dialectal speeches like Apabhramsa is rather sketchy and disorderly. Besides, they are all modelled mainly on Hemacandra's classical treatise, सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासन. Hence, our sole authentic source for understanding the structure of Apabhramsa as a popular speech remains to be Hemacandra's Prakrit Grammar. For this reason, and also as a parent speech from which the western NIA languages like Gujarati, Rajasthani and western Hindi have arisen, a close study of Hemacandra's Apabhramsa assumes supreme importance."
8. Vide
Bhayani, 'Apabhramśa Vyakarana', qffe pp 162-170. Note: These verses (or as) have a wide variety of themes and touch different delicate sentiments, and several of them reveal rare literary beauty. They have been studied from this point of view by Dr. K. B. Vyas (HI HYG EGIA GUR Elquid') and Dr. H. C. Bhayani, who has given a beautiful free metrical translation of some of them.
9. Cf. Bhāyāni, 'all' pp. 137-138.

Page #14

The connotation of Apabhramsa has changed from time to time according to the historical, social and cultural circumstances prevailing at that time.
It appears that in the period of Early OIA--the age of Pāņini (6th century B. C.) and his FETH162017 Patañjali (200 B. C.)-Sanskrit -a cultured form of the OIA, was the language of élite (igre), while the common people spoke some form of speech similar to Sanskrit but much simpler, being unfettered by the elaborate grammatical restrictions of the 'śişta' speech. We might call it Early Prakrits. Any deviation from the cultured speech was frowned upon as an Apabhramśa usage--a linguistic lapse-which should be scrupulously avoided.
This orthodox view underwent change as the popular speeches developed from OIA and become current amongst common folk. Thus nāțyācārya Bharata (3rd century A.D. circa) was contrained to lay down that in order to impart local colour to the drama and make it more realistic, characters of a lower social status should use fa7ans, like the Abhiri, which was then current amongst the pastoral tribes like Ābhiras (and Gurjaras), who had settled in Western India.
Gradually, by the 6th and 7th centuries A. D., this language came to be known by the name Apabhramśa, and acquired enough prestige to be considered a distinct literary language, which can be employed in elegant compositions like महाकाव्य s and चरितकाव्य Apabhramśa was then the speech of several politically important tribes like the Gurjaras and Abhiras, who had settled in Western India,
This speech, as we have outlined earlier, though preserving the main features of Prakrit phonology, developed, in course of time, several characteristic features of its own-like shortening the final vowels of vocables, and sometimes even the medial 5 and 371, nasalizing the vowels freely, reducing the spirant L to mere aspiration, preserving sometimes the lateral , and even introducing a spurious one, etc. Its morphological structure also altered consierably-the Prakrit pronominal terminations and their evolutes

Page #15

started being used for nominal stems, the virtual merging of the Nominative and the Accusative, Instrumental and Locative, and Ablative and Genitive case, with the result that postpositions had to be used profusely to indicate different cases.
And in their lexical content there was a flood of new vocables, borrowed from some unknown source, not found in the earlier
t stage.10 Such a development is indeed just natural in the evolution of a language. And these linguistic peculiarities could not be uniform over a vast area, where Apabhramśa or the later development of Prakrit speech, was spoken. This created an illusion of the existence of several Apabhraíśas-which is voiced by rhetoricians like 2 and hang, poets like 142, and Eastern grammarians like 71957.
But the fact that Acārya Hemacadra, whose treatment of the linguistic form of Apabhramba is most exhaustive, and who had, presumably, seen all earlier Apabhramśa compositions and a number of Prakrit grammais, considers Apabhramsa as one single language, with distinct features of its own, definitely rules out the existence of several provincial Apabhram śas. This view is supported by eminent poets and rhetoricians like thatet, 175, apa and others. That the provenance of Apabhramśa has been, mainly, Western India, is also a very significant circumstance in this context.
It is true that grammarians like 71734 do mention several varieties of Apabhrama by name but they have either generally defined them as an admixture of languages like Mahārā stri and Sauraseni, or they have been unable to give more than one or two sütras to characterize them. It is probably their desire to show off their grammatical erudition that has induced them to indulge in such an untenable classification.
Similarly earlier Western scholars like Pischel and Grierson and following them, Dr. Sunitikumar Chatterjee, subscribe to the hypothesis of multiple Apabhraíśas. According to Grierson, there were several Apabhramśas like Saurasena Apabhramsa from which (according to him) Gujarati and Marwadi evolved, Maharastra 10. Cf. Bhayani, Ibid., p. 27

Page #16

Apabhraísa from wzich Marathi arose, and Māgadha Apabhramsa which later evolved into Bihari and Western Bengali. 11
Following these Western savants Dr. Chatterjee says : “At the confluence of the Middle Indo-Aryan period and the New Indo-Aryan period, we have the literary Apabhraííus and these Apabhramśas of literature are mainly based on hypothetical spoken Apabhramśas in which the earlier Prakrits die and the Bhāṣās or modern Indo-Aryan languages have their birth.12
At another place, Dr. Chatterjee says : "The Western or Saurasena Apabhramśa became current all over Aryan India from Gujarat and Western Punjab to Bengal; probably as a lingua franca, and certainly as a polite language, as a bardic speech which alone was regarded as suitable for poetry of all sorts.”:13
But these views about multiple Apabhraṁśas are hardly tenable, because the classical compositions of eminent Apabhramsa poets like mahākavi Puspadanta from Manyakheţa in the present Andhrapradesh, Mahāsiddha Saraha from Assam, and Krishnapāda from Bengal, show hardly any significant linguistic divergence. 14 Besides, the Abhiras whose language was Apabhramśa, belonged, according to a host of eminent ancient authorities, to western India. Also, the greatest number of Apabhramsa works of note have come from this region --Gujarat, Rajasthan and Vidarbia. And the NIA languages oi western India--Gujarati, Rajasthani and Western Hindi have in jerited practically all the linguistic characteristics of Apaðhrama. This settles beyond doubt that Apabh:amsa
... 11. Vide-Modi, op. cit., Introdn, p. 12, fn. 14 & 15.
Cf. also Tagare, ‘Historical Grammar of Apabhramsa, 1948, pp.
15, 16. He calls them Western, Southern, and Estern Apabhramśas. · 12. Dr. Suniti kumar Chatterjee, 'Origin and Development of the
Bengali Language' Introdn, p. 17, cited by Modi, op. cit., Introdo,
.
p. 12.
13. Cf. Chatterjee, 'Origin and Development of Bengali Language,
Introdn, p. 90; cited by Modi, op. cit., Introdn, p. 15. 14. Cf. Mədi, op. cit., Introdn, p. 15. i
?

Page #17

was a well-known literary language of Western India, showing hardly any noticable dialectal variations.15
It is possible that western scholars have been misled by Hemacandra's concluding sutra hallaa (VIII-4-446), and a few Saurasenisms in Hemacandra's Apabhramsa.16
As Shri Madhusudan Modi points out Apabhramśa happened to develop two varieties or streams towards the close of the later MIA and the beginning of the NIA stage. One of it-the 34TEE (Sk 379372) form of language, was employed by the 'cāraņas' or bards in their bardic compositions. Srihara Vyas's FUTAESSA, Sālisūriś farza, portions of Lāvanyasamaya's famsara, and similar works in Gujarati, all the Dingala (fr) poems in Old Rajasthani, and wife of Vidyāpati are composed in this language. The language of HTM19$ also is 377E& though it resembles literary Apabhramśa more than the Bardic Avahatpha.
The other form of Apabhramba developed in course of time into Gujarāti, Rajasthani and Western Hindi languages. The simplification of Apabhramśa conjuncts, with compensatory lengthening of the preceding vowel, profuse use of postpositions to denote case-relationships, far-reaching developments in verbal forms, etc. led to the development of Gujarati. By a much similar process evolved Rajasthani and western Hindi too. As Shri Modi has aptly described, early Gujarati literature has derived so many of its literary forms, its prosodial structure and a significant literary
15. Cf. Bhayani, ‘Vägvyāpāra', p. 141. 16. In FHEATS, we occasionally come across stray illustrations
showing Saurasenisms, like the voicing of consonants (cf. sutras 377, 380), or optional preservation of in conjuncts, or a few solitary instances of assimilation of conjuncts. These divergences may be due to geographical reasons, but they are too few and exceptional to warrant existence of various fullfledged dialects. Cf. Bhayani, q13641412, pp. 142, 143.

Page #18

style from Apabhramsa. It is, in fact, a direct descendant of Apabharamsa.n
We might, en passant, mention here the divergent view of Dr. G. V. Tagare, who has studied the historical development of Apabhramsa in detail. He classifies Apabhramsa rather arbitrarily into three varieties-Western, Southern and Eastern. According to him the language of the works of Dhana pāla, Hemacandra, Haribhadra, Somaprabha is Western Apabhramsa, from which Gujarati, Rajasthani and Hindi have arisen; Puspadanta and Kanakāmara's works belong to the Southern variety from which Marathi has evolved; while the Dohākosas of Kānha and Saraha represent Eastern Apabhramsa, from which Bengali and Bihari have developed.18
But Shri Madhusudana Modi and Dr. H. C. Bhayani, who have devoted a life-time of study to MIA and Apabhraṁsa language and literature, vehemently contradict this view. As Modi points out, if there were several varieties of Apabhramśa prevalent in India, it should be extremely strange that no literature in any of them has survived, while a vast number of works in (Western) Apabhramśa, as described by Hemacandra, have come to light so far.19 And the grammarians like Mārkandeya or Rāmaśarmā 17 Cf. Modi, op. cit., Introdn. p. 21 : "अपभ्रंशे गुजरातीने कडवाबद्ध
काव्यशली आपी; छप्पा, दोहा, चोपाई छंदो आप्या, आख्यान-शैलीना रूदिप्रकार आप्या; पोताना अलंकार आप्या; गद्यनो एक प्रकार आप्यो. गुजरातीनी भाषाबांधणीए पण अपभ्रश भाषानु स्तन्यपान कर्यु छे. गुजरातीनो अने अपभ्रंश भाषानो दीकरी अने मानो संबध छे." Vide-Dr. G. V. Tagare, 'Historical Grammar of Apabhramsa', pp. 15, 16, 18, 20. Cf. Modi, op. cit., Introdn, p. 13 : "बीजां अपभ्रशोनु साहित्य क्यां छे १ तेमना खास व्याकरणविशेषोनी चर्चा पण कया वैयाकरणे करी छे ? मार्कण्डेय के रामतर्कवागीशे जे चर्चा करी छे ते तो जूना शास्त्रीओनी विभागप्रियताने आभारी छे; नहि तो शु बब्बे सूत्रोज एक एक अपभ्रंशने वर्णवी शके ?" Also cf. Bhayani, 'Vagvyapara', p. 167 : "मापने भगत २५५७१ સાહિત્ય સ્કૂલમાને એક જ પ્રકારના અપભ્રંશમાં રચાયેલું છે. આજે જેમ પ્રાકૃક્તિોના વિવિધ ભેદોના ચોક્કસ નામે ને નમૂનાઓ મળે છે, તેવું અપભ્રંશની બાબતમાં કશું કેમ નથી મળતું? શૌરસેન કે માગધ અપભ્રંશ કેઈના જોવામાં કેમ નથી આવ્યો ? ..અપભ્રંશને સંબંધ પશ્ચિમ કાંઠાની દેશભાષાઓ સાથે જ હતું. ચાકેબી, આલ્સ મેદી વગેરે વિદ્વાનોના આ નિર્ણય સાથે કોઈ પણ તટસ્થ અભ્યાસી સંમત થશે.”
8

Page #19

10
Tarkavāgiša, who consider that there were several Apabhramsas, have not been able to adduce more than a sūtra or two to characterize these other Apabhramsas. Can we, on the basis of such extremely scanty data, be justified in positing distinct dialects ?
Thus, the overwhelming opinion that Hemacandra's Apabhramsa was, broadly speaking, a single literary language, with hardly any dialectal traits noticeable, stands irrefutable at present.20
V An interesting historical anecdote is associated with the composition of A HF, which, incidentally, throws light on its importance. It is well-known that Gujarat attained the zenith of its glory in the time of Jayasimhadeva Solanki, who had assumed the 'biruda’ ‘Siddharāja'. He subjugated all the neighbouring kingdoms-conquered and annexed Saurastra (circa V. S. 1170), defeated Yašovarman and conquered Malvā-a famous seat of learning and arts under Muñja and Bhojadeva of legendery fame (V. S. 1192-93). He also brought Mevād under his suzerainty, and defeated Arnorāja Cauhāņa of Ajmer. These conquests brought in their wake, untold wealth into Gujarat. But with the conquest of Malvā, Siddharāja acquired a very precious literary heritage--copies of rare literary and scholastic works composed under the aegis of the illustrious Kings, Bhoja and Muñja, who were themselves renowned poets and scholars. According to Prabhāvakacarita21, when the keepers of Siddharājas T727205R were examining the recent acquisition from Avanti, King Siddharāja and Acarya Hemacandra happened to visit the 9791011. Acarya Hamacandra became so much engrossed in perusing one of the works that the king became curious to know what absorbed his attention so greatly. Acarya Hemacandra 20. Cf. Bhayani, Ibid, p. 141; 24434421 41. 4. 22. "44360307 24444°21
નામ નીચે સ્થળમાને એકરૂપતા ધરાવતી–ધ્યાન ખેંચે તેવા બેલીભેદ વિનાની એક પ્રતિષ્ઠિત સાહિત્યભાષા જ અભિપ્રેત હતી એમ લાગે છે.” “તેમણે કયાંયે અપ.ના વિવિધ ભેદોને ઉલ્લેખ સરખો નથી કર્યો.” cf. MATRITET vss 74-115; also 'Prabaniha Cintă mari. (Guj. trans.) pp. 126-128. Vide-Durgashanker Kevalram Sästri, 'Gujaratno Madhyakālina Rajput Itihāsa', pub. Gujarat Vidya Sabha, Ahmedabad, 1953, p. 306..
21

Page #20

11
informed him that it was 'Bhoja Vyā karana', composed by Bhojadeva of Malvā, and eulogized the vast erudition it evinced. On learning that Gujarat could boast of no such grammatical treatise, Siddharāja showed a keen desire that a similar work be prepared in Gujarat by some Gujarati scholar. At his instance Acarya Hemacandra showed his willingness to undertake this task if the king could extend necessary facilities for its preparation. Siddharāja, thereupon, got for the Acarya several grammatical works from Kashmir and other kingdoms, and on their model Hemacandra prepared his famous grammatical treatise-
P hase T H -which, in its title associates the King's name along with the author's. When the work was completed the occasion was celebrated right royally; the work was taken out in a procession on a caparisoned elephant, with a white ‘chatra' (umbrella) held over it, and also 'câmars' wayed over it. Then it was worshipped -treated as a sacred work of great sanctity and lodged in the royal 'grantha bhandāra'. Siddharāja set scribes to prepare numerous copies of this monumental work, and presented them to the literary circles of various kingdoms of India. Twenty copies were sent to Kashmir alone, which was then a very famous seat of learning.22
Acārya Hemacandra, later on, composed on the model of the HEFTET, his famous 271977127, a historical epic poem serving a dual purpose of extolling the glory of his illustrious patrons Siddharāja and his successor Kumarapāla, and at the same time illustrating, in the text of the mahākāvya, the sūtras of H SP galera. It is in two parts--the first one describes the history of Siddharāja, illustrating simultaneously the Sanskrit section of FACEHO (378777 2-1); the other one illustrates the Prakrit section -378777 <- and deals with Kumārapāla and his reign-particularly his meritorious works.
22 cf. Dr. B. J. Sandesara, 'Literary circle of Malātmātya Vastupā'a', Singhi
Series, No. 33, 1953; p. 11.

Page #21

127
VI
That such a monumental work as Siddha Hemacandra should have attracted the attention of a host of eminent scholars, almost from the beginning was but to be expected.
It was first systematically edited by that versatile scholar S. P. Pandit in the Bombay Sanskrit Series quite early, and was later revised more than once by Dr. P. L. Vaidya, and published by the Bhandarkar Oriental Institute, Poona. Several eminent Jain scholars also brought out fairly good editions of this great work for the use of Jain clergy and laity. They generally give the bare text and eschew linguistic discussion. Renowned Western scholars like Pischel, Yakobi, Woolner and others based their studies of the Prakrit speech mainly on Hemacandra's Prakrit Grammar (f.), while L. Alsdorf and De Vreese focussed their attention principally on its concluding section on Apabhramsa. Dr. H. C. Bhayani, an eminent Gujarati scholar of Middle Indo-Aryan, brought out in 1960 an exhaustive students' edition of the Apabhramsa section (in Gujarati), explaining the sutras and their illustrations, and commenting at places on their grammatical peculiarities, with an exhaustive linguistic and general introduction.23
All these studies were based mainly on the MS-material collected by S. P. Pandit long time ago. Though the transmission of the text has been very good indeed, because a vast number of copies were made in Acarya Hemacandra's life-time, and some of them may have, presumably, received the benefit of his supervision and perusal, an authentic text derived from MSS which could be considered to have been close descendants of Acarya's autograph copy-the possible archetye of fu-was still a desideratum, if only to confirm the Prakrit and Apabhramsa text of the work, so far used by scholars, and also, at places where necessary, to emend the few inaccuracies which always creep in during successive transmissions.
Such an opportunity came to the present writer almost fortuitously, when he was engaged in editing the great Old Gujarati23 Dr. H. C. Bhayani,
(Gujarati), pub.
Forbes Gujarati Sabha, Bombay 4; 1960.

Page #22

13
to
historical epic poem, 'Kahnadade Prabandha'. The late Acārya Shri Jinavijayaji, my revered 'guru', suggested that I should, in order to search out fresh Kahnaḍide Prabandha MSS, pay a visit to Patan, where the late Acārya Sri Punyavijayaji, himself a profound scholar of Prakrits and Old Gujarati, and a great authority on 'Agama' (1) Prakrit, was engaged in classifying, cataloguing and studying the innumerable MSS in the worldfamous Jain 'Jñana Bhandaras' at Patan, which are believed preserve no less than 50,000 MSS, some of them having rare literary beauty or great historical importance. My guru, Acarya Śri Jinavijayaji was gracious enough to introduce me to Acarya Śri Punyavijayji, who suggested that I should meet him at Pātaṇ, where in some Jñana Bhaṇḍāra he had noticed some MSS of 'Kahnaḍade Prabandha'. Accordingly, I went to Patan and saw the late Acārya Sri Punyavijayaji sometime in 1943, in search of these Kahnaḍade Prabandha MSS. Acārya Śri Punyavijayaji was then completely engrossed in classifying and cataloguing the MSS, and studying the more noteworthy amongst them-a task which had been so dear to his heart and had almost become a sacred mission of his life. Together we made strenuous efforts to hunt out the 'Kahnaḍade Prabandha' MSS, which he remembered he noticed sometime back in one of the Bhandaras, but we were not successful in our efforts to locate them. He then suggested if I would be interested in any other important works, from amongst those he had already classified and catalogued.
Since I was then engaging the postgraduate students of the Bombay University in the Apabhramśa grammar, which formed the concluding section of Siddha Hemacandra's Eighth Chapter, I requested him to loan me some MSS of Siddha Hema. Adhyāya 8, which he would consider as very authentic and outstandingly useful in the reconstruction of the text. He graciously acceded to my request and gave me 3 excellent MSS of सिद्धहेमचन्द्र, अध्याय ८ and a MS off. All the paper MSS belonged to about the close of the 15th century V.S. A täḍapatra MS (MS D) was sent to me later. It might have, probably, belonged originally to the

Page #23

14
Cambay (Khambhāt) Jñāna-bhandara. According to Ācārya Muni Shri Punyavijayaji it may have been probably a direct copy of one of Acarya Shri Hemacandra's autograph copies, as suggested by its marginalia. It was fragmentary, as some of its folios were missing, was incomplete, and had suffered from ravages of Indian weather. But Acārya Sri Punyavijayaji laid great stress on the paper MS (MS A), copied in 1492 V. S. by Pratistiāsomagani, the celebrated author of the famous 'mahākāvya' AlpāHPT (1468 A.D.) composed in honour of his guru Shri Somasundarasūri of legendary fame. 24 The other two paper MSS--one (MS B) copied by Shri Kșemadhiragani in 1493 V.S., and another (MS C) of 1518 V.S. by some pupil of Lakşmisāgarasūri and Somadevasūri, checked and released by one Vrddhivijaya, to earn religious merit. MSS B and C were also excellent MSS, very useful for comparison and collation.
While preparing a carefully collated text of the Apabhramsa section, the present writer, at a few places, also took note of variants from the two MSS used by Pischel (Pa,Pb), Trivikrama's text of Pakrit Grammar (T), as edited by P. L. Vaidya, and the Prakrit Grammar of Hemachndra, edited earlier by S. P. Pandit and revised later on by Dr. P. L. Vaidya (V). But such instances are indeed few, and the text as set in this study, is mainly collated from the above MSS ABC and D, which the present writer obtained from the Pātan Bhandaras through the good offices of Acārya Shri Punyavijayaji.
These MSS are brieflly described below:
The MS copied by Pratişthāsomagani in V. S. 1492 (MS A) has folios 10.4” long and 4.4" wide.23 A triple line marks off the side-margins, which are generally .7" to .8” broad. The upper and lower margins are about .3" broad. Verses and sütra numbers are indicated by red pigment rubbed over them and the end of the *pāda' is indicated by a deep red mark made with "lākşā',
24 cf. Dr. B. G. Sandesara, Ibid., p. 88. 25 As the Apabhramsa section studied here forms just a small part of a very
extensive MS covering the entire Adhyāya VIII it has not been found necessary to record the number of folios of the section.

Page #24

15
The paper used is rather thin; but has still not turned brittle. Some folios are having a crumpled look. Though some writing at a few places has faded away, the MS is on the whole quite wellpreserved, and the handwritings of the writer of the epic fame are certainly very beautiful indeed.
There are hardly any corrections. Additions in text are usually made in the side-margin in the same line as the text. If any wrong words have crept in through inadvertence, they are obliterated by a kind of darkish pigment rubbed over that portion. Someone, other than Pratisthaso magani, has, in the marginalia (in upper and side margins), given the of Apabhramśa dodhakas. This is certainly a later addition. The colophon reads: ": - गच्छाधिराज सदकद करटिककरपाटनपाट्र्पटमृगाधिराज श्री भट्टारकपुरंदर श्री सोमसुंदरसूरिशिष्याणुना प्रतिष्ठसे मगणिना स. १४९२ वर्षे भाद्रप. व. १३ दिने लेखि ।”
Following the suggestion of my 'guru' Acarya Jinavijiyaji, and on the advice of Acarya Punyavijayaji I have relied mainly on this MS for the reconstruction of my text.
The other MS (MS B), copied by Kṣemadhiragani in V.S. 1493, is similar to the preceding one in many respects. It has folios 10.3" by 4.4", with 1.6" to 1.7" margins both on the right and the left, which are market off with a triple line in red ink. The upper and lower margins are .7" to .8" broad. Verse nos. are rubbed with red pigment, and so too the commencement and conclusion of each 'pada'.
Its colophon reads : सं. १४९३ वर्षे आश्विनवदि १४ दिने क्षेमधीरगणिना महीशानकनगरे लिखिता । ...
The paper shows a light reddish brown tint, in contrast to other MSS which have grown yellowish. This is an exceeding wellpreserved MS, revealing the Jaina Devanagari calligraphy at its best. The handwritings are exceedingly beautiful and artistic. There are hardly any corrections in the MS. The ink used is black, and though not glossy, reveals a rare freshness.26
26 The MS was exhibited at the 'All India Library Conference' held at Bombay at the instance of its Secretary, Dr. P. M. Joshi, where it was greatly admired.

Page #25

16
MS С, copied in V. S. 1518, has folios 10.3" by 4.3”, with side-margins 7" to .8” marked off with triple lines. The upper and lower margins are .3” to .4" broad. Verse and sutra numbers are, as usual, rubbed over will a red pigment and so are the beginning and end of each pāda. The handwritings are exceedingly nice, thick and steady. The ink used is dark and somewhat glossy. The paper is thin, but being very well-preserved has not turned brittle. Corrections are made as usual. Marginalia is written by the copyist himself. The script looks very probably as Brahmanical Devanagari.
Its colophon reads : # 8486 ai RAUGINTI qua1558 a HEIKELAT STIATTERT... Raider 1 Then, in a different hand, someone has added: Juftiffataalitza l a I GETTATI चित्कोशे पुण्यवृद्धिकृते ॥
The Tāda patra MS was so brittle that it had to be handled with extreme care. The present editor copied down the text from this MS at Acarya Jinavijayaji's place itself, since handling the MS was so difficult. It is much similar to other Tädapatra MSS, but the folios are somewhat smaller both in length and breadth. (Please see the facsimile reproduced here.)
The staple MS is rather small. It has also the same measure as other paper MSS, i. e. 10.3” to 4.4" with side-margins about .4” to .5” broad. Double lines mark off the margins. The upper and lower margins are .2” to .3” broad. Verse numbers are marked red.
The paper used is reddish brown and the ink used is black, though not glossy. The MS appears quite well-preserved and has a look of freshness. The script appears to be Brahmanical Devanāgari. Handwritings are small and good, but not always uniform.
The text differs from the 125CF published so far with the ACA. 34. c texts. It is shorter and much more to the point. The colophon does not give any details about its author. In the printed Dodhakavrtti texts also, which the present writer co handle, the author's name is not mentioned, though at places it (the present MS) closely follows and abbreviates Udayasaubhāgyaganin. One folio (from sūtra 383 vs. 3 to sūtra 396 vs 2) is missing in the MS.

Page #26

In editing this work the following scheme has been adopted by the present writer, with a view to enhance its usefulness to students and scholars.
17
The setting of the text has already been discussed earlier. In the Notes, following the text, the present writer (1) has tried to make the 'sutra' explicit by enlarging it so as to render it easily comprehensible to the students. Such additions are shown in the brackets. (2) Then the content of the 'sutra' has been carefully explained in English. (3) A Sanskrit 'chāyā' (rendering) of the Apabhramsa verse illustrative of the Apabhramśa sūtra is then given, in which care has been taken to see that the Sanskrit equivalents explain the original Apabhramśa vocables correctly and follow the same syntactical sequence. (4) Then the interesting grammatical and lexical interpretation of various eminent scholars like Pischel, Alsdorf, De Vreese, Vaidya, and Bhayani are briefly discussed. (5) The significance of the verse as an illustration of the sutra is then pointed out, sometimes in detail. (6) Lastly, every important matrā metre used in the illustrations has been analysed and its prosodial features discussed at length.
The Dodhakavetti in the Appendix (q) has been included only because it differs from other similar 'vṛttis' seen by the present editor so far.
VII
The contents of the Apabhramsa grammar as given by Hemacandra aphoristically in the sutras (VIII-4-sutras 329 to 446) are as follows :
are
It should be understood at the beginning that, following the old tradition prevailing amongst grammarians, all phonological and morphological traits of Apabhramśa in Siddha-Hemacandra given in relation to Sanskrit, as if Sanskrit was, directly, the parent language from which (the Prakrits, and) Apabhramsa was derived.27 27. Cf. प्रकृति: संस्कृतम् । तत्र भव तत आगतं वा प्राकृतम् । संस्कृतानन्तरं च प्राकृतस्यानुशासनं सिद्धसाध्यमानभेदसंस्कृतयोनेरेव तस्य लक्षणं.....। सिद्ध हेमचन्द्र० ८-१-१
2

Page #27

The contents of the Apabhramśa grammar in Siddha-Hemacandra can be classified as below :
The phonology of Apabhramśa is discussed in sūtras 329, 396-399, 410-412;
Nominal declensions-the terminations forming them-form the content of sūtras 330-354;
Formation of Feminine stems is discussed in sūtras 400, 431-433;. Pronominal declensions are detailed in sūtras 355-381; Verbal formations form the subject of sūtras 382–389, 438-442; Verbal substitutions are given in stras 390–395;
Adverbs, postpositions, etc. form the subject of sūtras 401, 404-406, 414-420, 423, 428, 436, 444.
Other substitutions are mentioned in sūtras 402, 403, 407-409, 413, 421, 422, 435;
Formation of words are discussed in the concluding sūtras 429430, 434, 437, 443;
The irregularities in gender of Apabhramśa words vis-a-vis Sanskrit are touched in sūtra 445;
While the next sūtra (446) mentions that some Saurasenisms are likely to be encountered in Apabhramśa.
Sūtra 447 deals with the occasional occurrence of some characteristics of one (Prakrit) dialect in another (Prakrit dialect), and the stray use of the terminations of the Present tense to indicate the Past, and vice-versa, while sūtra 448---the concluding sātra of the Prakrit section of सिद्धहेमचन्द्र (i.e. अध्याय ८)-refers to an occasional use of Sanskrit ‘tatsama' words and formations in Prakrit.
VIII The present work was inspired, as mentioned earlier, by Paramaśraddheya, Agama Prabhākara Muni Sri Punyavijayajl somewhere about 1942-43. His mastery over the MIA (Prakrit and Apabhramśa) and early NIA (Old Gujarati etc.) language and literature was simply phenomenal. It was he who studied minutely the immense mass of manuscripts in the great 'jñānabhandāra's at Pātan and other places, classified them and catalogued them, devoting his entire life to this extremely strenuous and most valuable

Page #28

19
task. It was his efforts at systematizing the Jaina Jñanabbandāras and his boundless generosity in lending MSS to deserving scholars, Indian and foreign, that gave a fillip to the study of rare Sanskrit, Prakrit and Old Gujarati works of great literary merit and historical importance. He himself was an acknowledged scholar of early history and culture of Gujarat, and his mastery over the Jaina 'Agamas' was unparalleled. To this latter task he devoted the last precious years of his long life. It was his vast erudition, and his generosity in lending MSS to deserving scholars that enabled the present writer to carry out his important studies in these fields. :
The Bombay University facilitated by generous grants the long trips the present writer could undertake in search of MS getting them photographed. *** The late Dr. K. M. Munshi encouraged the present writer by offering to include this work in the Bharatiya Vidyā Series. But printing such a complicated work accurately, and in time, presented almost insuperable difficulties and consumed an inordinately long time. The text was printed by the famous Nirnayasāgar Press. Then with the writer's transfer to the M. N. College, Visnagar, the Notes, the Dodhakavrtti, and the Index had to be seen through at the small ‘Vis nagar Printery', whose scholarly manager, Shri Devshanker N. Mehta, did the job fairly well.
Then with further transfers and later on a study tour to the United States, the work came to a stand-still. And several years thus went by,
It was only recently, with the very solicitous help of Panditji Dalsukhbhai Malvania, an erudite scholar of Prakrits and Jainism, and former Director of the L. D. Institute of Indology, Ahmedabad, who graciously u ndertook to include this work in the Prakrit Texts Series, of which he is the general editor, that the present writer could undertake to write an Introduction and complete the work. With the printing of the Introduction the work is finally complete and the present writer is immensely grateful to Panditji that the work could be published even after a lapse of so many years.
The writer gratefully acknowledges the help he received from the late Dr. Adinath Neminath Upadhye, who read the typescript

Page #29

20
of the Notes and made several valuable suggestions. He is also thankful to his former colleague, Prof. Miss Homai Shroff, now Principal of the Elphinstone College, for reading through portions of the typescript of the Notes.
Lastly, thanks are due to Prof. Suresh A. Upadhyaya, Director of the Bhāratiya Vidyā Bhavan, for rendering help in making nece. ssary arrangements which made the publication of this work possible.
This work, commenced as early as in 1955, is now complete, after over a quarter of a centuary. The present writer has spared no pains to make it as authentic and accurate as possible, but it is for the scholars to judge how far he has succeded. .
22-3-'81
K. B. Vyas

Page #30

आचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिते सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने
__अपभ्रंशप्रकरणम् (अध्याय ८-पाद ४-सूत्राणि ३२९-४४८) खराणां खरा प्रायोपभ्रंशे ॥ ३२९ ॥ अपभ्रंशे वराणां स्थाने प्रायः खरा भवन्ति ॥ कच्चु । काच्च । वेण । वीण ॥ बाह । बाहा । बाहु ॥ पट्टि । पिट्टि । पुहि ॥ तणु। तिणु । तृणु ॥ सुकिदु । सुकिओं । सुकृदु ॥ किनओ । किलिन्नओ ॥ लिह । लीह । लेह ॥ गउरि । गोरि ॥ प्रायोग्रहणावस्यापभ्रंशे विशेषो वक्ष्यते तस्यापि कचियाकृतवत् शौरसेनीवच कार्य भवति ॥
स्यादौ दीर्घ-हखौ ॥ ३३० ॥ अपभ्रंशे" नाम्नोऽन्त्यखरस्य" दीर्घहखौ स्यादौ प्रायो भवतः ॥ सौ ॥ ढोल्ला सामला" धण चंपा - वण्णी ।
गाइ सुवण्ण" - रेह कस-वट्टइ दिण्णी ॥१॥ आमन्त्र्ये ॥ ढोला मई तुहुं" वारिआ मा कर दीहा माणु।
निदए गमिही रत्तडी दडवड होइ विहाणु ॥ २॥ स्त्रियाम् ॥ बिट्टीए मई भणि" तुहुंमा करु वंकी दिहि । - पुत्ति सकण्णी भल्लि जिम्व मारइ हिअई पइहि ॥३॥ . 1 वेणु C. 2 पिट्ठी B, प8 T. 3 T omits. 4 पुढे T. 5 तुणम् T. 6 सुकिउ ABC, सुकिउ PD, सिकिउ T. 7 किलन A, किन्नउ. CPD. 8 किलिनउ APD, किलिन BC. 9 प्राकृतवच्छौरसेनीवच C. 10 अपभ्रंसे C. 11 नाम्रोऽत्यखरस्य A, नानोन्त्यखरस्य B, नानोत्यस्खरस्य C. 12 सावला T. 13 चंपा T. 14 णइ C, नाइ PS. 15 सुण्ण C. 16 मई ACS. 17 तुहं AB, तुहुँ V. 18 वारिया CSV. 19 कुरु CSV. 20 मई PT, मइ V. 21 भणिय SV. 22 तुहं ABS, तुहुँ TV. 23 कुरु CS. 24 दिट्ठी T. 25 पुत्ती A. 26 जि V, जिम B T. 27 हियइ B C. 28 बइट्ठिT, पयटि B.

Page #31

सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने जसि ॥ एइ ति घोडा एह थलि एई ति' निसिआ खग्ग।
___ एत्थु मुणीसिम जाणिअइ जो नवि वालइ वग्ग ॥ ४ ॥ एवं विभक्त्यन्तरेष्वप्युदाहार्यम् ॥
स्थमोरस्योत् ॥ ३३१ ॥ अपभ्रंशे' अकारस्य स्यमोः परयोः उकारो भवति ॥
दहमुहु भुवण-भयंकर तोसिअ-संकर णिग्गउ रह-वरि चडिअउ । चउमुहु"छंमुहु" झाइवि एकहि लाइविणावइ“दइवें घडिअउ॥१॥
सौ पुंस्योद्वा ॥ ३३२ ॥ अपभ्रंशे पुल्लिंगे वर्तमानस्य" नाम्नोऽकारस्य सौ परे ओकारो" वा भवति । . अगलिअ-नेह - निवट्टाह" जोअण - लक्खु वि जाउ। .
वरिस -सएण' वि जो मिलइ सहि सोक्खह सो ठाउ"॥ १॥ पुंसीति किम् ।
अंगहि अंगु न मिलिउ हलि अहरें अहरु न पत्तु । पिअ जोअंतिहे मुह - कमलु" एम्वइ सुरउ समतु ॥ २ ॥
एट्टि ॥ ३३३॥ अपभ्रंशे अकारस्य टायामेकारो" भवति ॥
जे महु दिण्णा दिअहडा दइएं पवसंतेण । ताण गणंतिए अंगुलिउ जजरिआउ नहेण ॥१॥
1 से D. 2 एअ A. 3 एत्य AC. 4 जे T. 5 णवि T. 6 विभक्त्यंतरेष्वपि उदाहार्य A. 7 अपभ्रंसे C. 8 दहमुह BS. 9 भअंकरु T. 10 निग्गउ P. 11 चउमुहुँ B: 12 छम्मुहुं B. 13 एकाहिं A, इक्वहिं B, एक्कहिँ T. 14 णाइ A, नावइ P. 15 वर्तमानस्य BC. 16 उकारो A, उकारो BC. 17 निवह BC. 18 सएणिवि A. 19 सोक्खह A, सोक्खहँ V. 20 T transp. as सो सोक्खहं. 21 ठाउं C. 22 अंगिहिं A, अंगेहिं B. 23 मेलिउ A, मिलिअउ P, मिलिउँ T. 24 अहरिं C, अहरॆ v. 25 अहर A. 26 पत्त A. 27 °कमलं A, कवेलु T. 28 एमइ T. 29 समस्त A. 30 ऽकारस्य ABP. 31 टायां एकारो D. 32 दिन्ना AB.33 दइएँ V. 34 पवसंतेणं B, पवसन्तेण TV. 35 गणंतिहे A, गणन्तिऍ TV. 36 अङ्कुलिउ V. 37 जजरियाउ A.
..

Page #32

.
अपभ्रंशप्रकरणम् । डिनेच्च ॥३३४॥ .. अपभ्रंशे' अकारस्य डिना सह इकार एकारश्च भवतः ॥
सायरु उप्परि तणु धरइ तलि घल्लइ रयणाई ॥ . .
सामि सुभिधु वि परिहरइ सम्माणेइ खलाई ॥ १॥ तले घल्लई॥
भिस्सेद्वा ॥ ३३५॥ अपभ्रशे अकारस्य भिसि परे एकारो वा भवति ॥
गुणहिं न संपय कित्ति पर फल लिहिआ भुजंति । केसरि न लहई वोड्डि" वि गय लक्खेहिं घेप्पंति ॥ १॥
उसेहें-हू ॥३३६ ॥ अस्येति" पञ्चम्यन्तं विपरिणम्यते । अपभ्रंशे अकारात्परस्य डसे हे हु" इत्यादेशौ भवतः ॥
वच्छहे गृण्हइ" फलई जणु कडुपल्लव वज्जेइ ।
तो वि महहुमु सुअणु" जिम्व ते उच्छंगि धरेह" ॥ १ ॥ वच्छहु गृण्हई ॥
भ्यसो हुँ॥३३७ ॥ अपभ्रंशे अकारात्परस्य भ्यसः पञ्चमीबहुवचनस्य हुँ इत्यादेशो भवति ।
दूरुड्डाणे पडिउ खलु अप्पणु" जणु मारेइ । जिह गिरि-सिंगहुँ पडिअ सिल अन्नु वि चूर करेइ ॥१॥
1 अपभ्रंसे C. 2 Sकारस्य A. 3 भवति S. 4 तिणु A. 5 संमाणेइ V. 6 तलि A. 7 घालइ C. 8 ऽकारस्य AC. 9 गुणेहिं BCD, गुणहि TV. 10 संपर STV. 11 पर C. 12 भुखंति A, भुञ्जन्ति V. 13 T transp. as लहइ न. 14 वोहिश. BOD. 15 लक्सहिं TV. 16 घिप्पंति C, घेप्पन्ति V. 17 स्येति C. 18 विपरिणमय्यते A. 19 हेहू C. 20 वच्छ, V. 21 गृहइ AB, गिण्हाइ ST. 22 फलइँ TV. 23 महइम AB. 24 सुअण A. 25 जिम ABT, जिवे PV. 26 उच्छंगे P, उच्छङ्गि V. 27 करेइ T. 28 गृहइ B, गिण्हइ S, गेण्हइ T: 29 ऽकारात्परस्य AB. 30 दूरुब्भाणे A, दूरुहाणि C. 31 अप्पण A. 32 जिहं P. . 38 सिाहुं V. 34 सिलु A. 35 अण्ण A, अन CD. 36 चूर C...
-

Page #33

सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने उसः सु-हो-स्सवः॥३३८॥ अपभ्रंशे अकारात्परस्य उसः स्थाने सु हो स्सु' इति त्रय आदेशा भवन्ति ॥ - जो गुण गोवई अप्पणा पयडा करइ परस्सु।
तमु हउं कलिजुगि दुल्लहहो बलि किज' सुअणस्सु ॥ १ ॥
आमो हं ॥ ३३९ ॥ अपभ्रंशे अकारात्परस्यामो हमित्यादेशो भवति ॥
तणहं तइज्जी भंगि न वि ते अवड- यडि वसंति । अह जणु लग्गिवि उत्तरइ अह सह सई मजति ॥ १ ॥
हुं चेदुद्भथाम् ॥ ३४०॥. अपभ्रंशे इकारोकाराभ्यां परस्यामो हुं हं चादेशौ भवतः ॥
दइवु घडावइ वणि तरुडं सउणिहं पक्क फलाई ।
सो वरि सुक्खु" पइठ्ठ ण वि कण्णहिं खल- वयणाई" ॥ १ ॥ प्रायोऽधिकारात् कचित्सुपोपि हुँ ।
धवलु विसूरइ सामिअहो गरुआ भर पेक्खेवि" । - हउँ कि न जुत्तउ दुई दिसिहि खंडई दोणि करेवि ॥२॥
- उसि-भ्यस्-डीनां हे-हुं-हयः ॥ ३४१ ॥ अपभ्रंशे इदुद्भयां परेषां ङसि भ्यस् ङि इत्येतेषां यथासंख्यं हे हुं हि इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ॥ उसे है।
1 सहोस्सु B. 2 गोरवइ A. 3 पअडा T. 4 परस्स A. 5 तस्स B.. 6 हउँ V. 7 किजउं T, किजउँ V. 8 सुयणस्सु D. 9 ऽकारात् A B. 10 तणहैं T. 11 ते A C. 12 अवडइड C. 13 जण A. 14 मजन्ति T. 15 Sकारोकाराभ्यां B, अकारोकाराभ्यां C. 16 दइउ P. 17 सुक्ख AC. 18 कलाहिं B, कण्णहं P. 19 °वयाई C, °वअणाई T. 20 भर A. 21 पिक्खेवि CT V. 22 हुँ A. 23 कि.TS. 24 दुहु AC. 25 दोनि A B....

Page #34

अपभ्रंशप्रकरणम् । गिरिहे सिलायलु' तरुहे फलु' घेप्पइ नीसाम्वन्नु। .
घर* मेल्लेप्पिणु माणुसहं तो वि न रुञ्चइ रणु ॥१॥ भ्यसो हुँ।
तरुढं वि वकलु फल मुणि वि परिहणु असणु लहंति ।
सामिडं एत्तिउ' अग्गल" आयर" मिञ्च गृहति ॥ २॥ डेहि ।
अह विरल-पहाउ जि कलिहि* धम्मु ॥ ३॥
आट्टो णानुसारौ ॥ ३४२॥ अपभ्रंशे अकारात्परस्य टावचनस्य णानुखारावादेशौ भवतः ॥
दइएं" पवसंतेण ॥ [३३३.१ ]
एं चेदुतः ॥ ३४३॥ अपभ्रंशे इकारोकाराभ्यां परस्य टावचनस्य एं चकारात्" णानुस्खारौ च भवन्ति ॥ एं॥
अग्गिएं उण्हउ" होइ जगु वाएं सीअलु" तेम्व" ।
जो पुणु अग्गि सीअला तसु उण्हत्तणु केम्व ॥ १ ॥ णानुस्खारौ ।
विप्पिअ-आरउ जइ वि पिउ" तो वि तं आणहि अजु।
अग्गिण दड्डा जइ वि घर तो ते अगि कजु ॥२॥ एवमुकारादप्युदाहाः ॥
.: 1 शिलाइलु C. 2 फल B. . 3 नीसावन्नु BT, नीसाँवन्नु P. 4 घर AC.5 मिल्लेव्विणु B. 6 माणुसह AC. 7 रनु CPT. 8.लहन्ति DV. ३ एत्तिउँ T. 10 अग्गल CV, अग्गलउँ T. 11 आअरु T. 12 भिक्षु PV. 13 गृहन्ति TV. 14 कलिहिं B. 15 दइए B.. 16 पसवंतेण B प्रवसंतेण D. 17 चकाराण AP. 18 भवंति A. 19 उण्हउं ACT. 20 जुग C, जग T. 21 सीयलु D. 22 ते PTV. 23 पुण BC. 24 अग्गिएं ABT. 25 के PST.. 26 °यारउ CD. 27 प्रिउ D. 28 ति C. 29 कज B. 30 °दाहार्य BOS:

Page #35

सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने स्थम् -जस्-शसां लुक् ॥ ३४४ ॥ . अपभ्रंशे सि अम् जस् शस् इत्येतेषां लोपो भवति ॥ एइ ति घोडा एह थलि [३३०.४] ॥ इत्यादि । अत्र स्यम्जसा लोपः॥
जिम्व जिम्व बंकिम लोअणहं णिरु साम्वलि सिक्खेइ ।
तिम्व तिम्व वम्महु निअय-सर खर-पत्थरि तिक्खेइ ॥ १॥ अत्र स्यम्शसां ॥
षष्ठयाः॥३४५॥ अपभ्रंशे षष्ठया विभक्तेः प्रायो लुग् भवति ॥ __ संगरसएहिं जु" वण्णिअई" देक्खु अम्हारा कंतु"।
अइमत्तहं चत्तंकुसहं गय" कुंभई दारंतु ॥ १॥ पृथग्योगो लक्ष्यानुसारार्थः" ॥
आमन्त्र्ये जसो होः ॥ ३४६ ॥ अपभ्रंशे आमन्त्र्येर्थे। वर्तमानान्नाम्नः परस्य जसो हो इत्यादेशो भवति ॥ लोपापवादः ॥
तरुणहो तरुणिहो मुणिउ" मई करहु म अप्पहो घाउ ॥ १ ॥
भिस्सुपोहि ॥ ३४७॥ अपभ्रंशे भिस्सुपोः स्थाने हिं इत्यादेशो भवति ॥ ..
गुणहिं न संपय" कित्ति पर [३३५.१ ] ॥ सुप् ॥ भाईरहि जिम्व भारइ मग्गहिं तिहिंवि पयट्टई ॥ १ ॥
1 ते BD. 2 स्यम्जस्शसां AB. 3 जिम जिम T; जिवँ जिव PV. 4 लोअहं A, लोयणहं D. 5 सामलि PV. सावॅलि T. 6 तिम तिम T, ति ति PV. 7 णिअअ T. 8 स्यम्शसा लोप: V. 9 विभक्त्याः PV. 10 °सएहिं वि T. 11 जो T. 12 वनिअइ C. . 13 कन्तु V. 14 गअ T. 15 कुंभयं B, कुंभइ C. 16 दारन्तु V. 17 लक्षानुसारार्थः B. 18 आमंत्र्यार्थे A. 19 मुणिउँ T. 20 °हिं A. 21 संपइ BCTV. 22 जिवें V. 23 मग्गिहिं AB, मग्गेहि CTV. 24 पइट्टइ C, पअट्टइ T.

Page #36

. अपभ्रंशप्रकरणम् । .... स्त्रियां जस्-शसोरुदोत् ॥ ३४८ ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य जसः' शसश्च प्रत्येकमुदोतावादेशौ भवतः । लोपापवादौ ॥ जसः । अंगुलिउ जज्जरिआउ नहेण ॥ [३३३.१] शसः । सुंदर-सव्वंगाओ' विलासिणीओ पेच्छंताण' ॥ १ ॥ वचनभेदान्न यथासंख्यम् ॥
ट ए॥ ३४९॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्याष्टायाः स्थाने ए इत्यादेशो भवति ।
निअ-मुह"-करहिं वि मुद्ध कर" अंधारइ पडिपेक्खइ । ससि-मंडल-चंदिमए" पुणु" काई न दूरे देक्खा ॥ १॥ जहिं" मरगय - कतिए संवलिअं ॥२॥
ङस् ङस्योर्हे ॥ ३५० ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परयोर्डस् उसि इत्येतयो हे" इत्यादेशो भवति ॥ डसः।
तुच्छ - मज्झहे तुच्छ - जम्पिरहे। तुच्छच्छ"-रोमावलिहे तुच्छ - राय तुच्छयर- हासहे । पि-वयणु अलहंतिअहे" तुच्छकाय - वम्मह - निवासहे। अन्नु जु तुच्छउं तहे धणहे तं अक्खणहं न जाइ।
कटर थणंतर" मुद्धडहे जं मणु विचि ण" माइ ॥ १॥ . 1 जस्. C. 2 लोपापवादः P. 3 अंगुलिओ P. 4 जजरियाउ A B.C. 5 °सव्वंगाउ B D T v. 6 विलासणीउ A B C D, विलासिणीउ P. 7 पिच्छंताण A B... 8 वचनमेदात् न C. 9 परस्य टायाः B... 10 निय A B. 11 मुहु A B. 12 किर P. 13 पडिपक्खेइ C. 14 चन्दिमए V. 15 पुण B. 16 दूरे A B. 17 जहि A. 18 इत्येतयोः B C. 19 हे B C. 20 जंपिरहे A; T omits तुच्छ-जंपिरहे. 21 तुच्छ T. 22 तुच्छर A. 23 पिय V: 24 अलहन्तिअहे V. 25 अक्खणह B TV, अक्खणउं P. 26 कडरि T. 27 थणतरु A. 28.2 PS V. 29 णि A, न P T.. . ...।

Page #37

डसेः ः ।
सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने
फोडेंति जे हिअडडं' अप्पणउं ताहं पराई कवण घृण ।
रक्खेज्जहु लोअहो अप्पणा बालहे जाया विसम थण ॥ २ ॥ भ्यसामोहुः ॥ ३५१ ॥
अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य भ्यस' आमच हु इत्यादेशो भवति ॥
भल्ला हुआ जु मारिआ बहिणि महारा कंतु । लज्जेज्जंतु" वयंसिअहु" जइ भग्गा घरु " एंतु " ॥ १ ॥
वयस्याभ्यो वयस्यानां वेत्यर्थः 11
15
ङेर्हि" ।। ३५२ ॥
अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य ङे: सप्तम्येकवचनस्य हिं" इत्यादेशो भवति ॥
वायसु" उड्डावंतिअए" पिउ दिट्ठउ सहस त्ति ।
19
अद्धा वलया महिहिं " गय" अद्धा फुट्ट तडति ॥ १ ॥
क्लीबे जस्- शसोरिं ।। ३५३ ॥
अपभ्रंशे क्कीबे वर्तमानानाम्नः परयोर्जस्-शसोः " इं इल्यादेशो भवति ॥
कमलइं” मेल्लवि* अलि-उलई" करि - गंडाई महति । असुलहमेच्छण जाहं भलि ते ण वि" दूरु" गणंति ॥ १ ॥
1 हियड V. 4 तरुणहो PT.
10 लज्जिय्यं
2 घण PS, घिण T. 3 खेज्जहु A, रक्खेजहो CT. 5 P transp the caranas : फोडेन्ति ... घण; . 6 A. 7 भ्यस् C, 8 मारिया C. 9 कंत A. D, लज्जिजंतु P, लज्जिजन्त T, लज्जेजन्तु V. -13 एन्तु V. 14 चेत्यर्थः C. 15 र्हि PV. 18 उड्डाविंति B. 19. महिहि PTV. 22 परयोः जस-शसोः C.. 23 कमलाई A. 25 अलिउलाई A. 26 A omits वि.
11 वअंसिअहुँ . 12 घर A 16 हि PTV. 17 वायस B. 20 अT. 21 तडिति C.

24 मेल्लेवि A, मिलंवि B. 27 दूर BTV. 28 गर्णेति ABC.

Page #38

अपभ्रंशप्रकरणम् ।
कान्तस्यात उं स्यमोः ॥ ३५४ ॥
अपभ्रंशे क्कीबे वर्तमानस्य ककारांतस्य नाम्नो योऽकारस्तस्य स्यमोः परयोः उं इत्यादेशो भवति ॥
अन्नु जु तुच्छउं तहे धणहे ।। [ ३५०.१ ]
भग्गउं देक्खिवि' निअय' - बलु' बलु' पसरिअॐ" परस्सु । उम्मल्ल ससि - रेह जिम्व' करि करवालु पिस्सु ॥ १ ॥ ।। ३५५ ॥
सर्वादेर्द्धसे
अपभ्रंशे सर्वादेरकारान्तात्परस्य डसेह इत्यादेशो भवति ॥ जहां" होंतउ" आगदो" । तहां" होंतउ" आगदो" । कहां होंतउ" आगदो ॥
किमो डिहे वा ।। ३५६ ॥
अपभ्रंशे किमोऽकारान्तात्परस्य डसेर्डिहे इत्यादेशो वा भवति ॥ जइ तहो" तुट्ट नेहडा मई सहुं" न वि तिल-तार" । तं किहे " किहिं लोअणेहिं" जोइज्जउं सय - वार" ॥ १ ॥ डेहिं ॥ ३५७ ॥
22
27
अपभ्रंशे सर्वादेरकारान्तात्परस्य ङे: सप्तम्येकवचनस्य हिं इत्यादेशो भवति ॥ जहिं" कप्पिज्जइ* सरिण" सरु छिज्जइ" खग्गण" खग्गु । तर्हि तेहइ" भड - घड - निवहि" कंतु पयासइ मग्गु ॥ १ ॥
1 योऽकारः तस्य B, योकारस्तस्य V. 2 देषिवि A, देक्खवि C, दिक्खिवि
D.
3 नियय C. 4 बल A. 5 बल A. 6 पसरिडं AC. 8 जिम AT, जिवँ V. 9 पिउस्सु A, पियस्सु BV. 10 जहं T. होउ V. 12 आगओ T. 13 तहं T. 14 किमोकारान्तात्परस्य V. V. 16 तुट्ट C. 17 सहु AB 18 तलतार C, तिलतारु P. किह T. 20 वहिं TV. 21 लोयणेहिं C, लोअणहिं P. सअवार T. 24 खण्डज्जइ T. 26 विज्झइ PT. ABD, खग्र्गे P..
29 ° निवहिं C, विहि P.

23 जिहिं B. 27 खम्गेण
7 परस्स A.
11 होंतओ P,
15 तुह T, 19 किहि C, 22. सयवारु P
25 सरेण AB, सरें P. 28 तेहईं C, तहविहि T.

Page #39

-१०
सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने
एक्कहिं' अक्खिहिं' सावणु अन्नहिं भद्दवउ माहउ महिअल - सत्थरि गण्डत्थलि' सरउ' । अंगिहिं' गिम्ह' सुहच्छी - तिल - वणि मग्गसिरु तहे मुद्धहे मुह - पंकइ " आवासिउ सिसिरु" ॥ २ ॥ हिडा " फुट्टि तडत्ति करि कालक्खेवें" काई" । देख" हय - विधि कहिं" ठवइ परं विणु दुक्ख - सयाई ॥ ३ ॥
14
यत्तत्किभ्यो ङसो डासुर्न वा ॥ ३५८ ॥
18
अपभ्रंशे यदूतदूकिम्' इत्येतेभ्योऽकारान्तेभ्यः परस्य उसो डासु" इत्यादेशो वा भवति ॥
कंतु " महारउ हलि सहिए निच्छई" रूसइ जासु ।
28
अत्थिहिं" सत्थिहिं” हत्थिहिं" वि ठाउ" वि फेडइ तासु ॥ १ ॥ जीविउ" कासु न वल्लह" धणु पुणु" कासु न इहु | दोणि वि अवसर - निवडिअइं" तिण - सम ̈ गणइ विसिहु ||२||
स्त्रियां रहे ।। ३५९ ॥
अपभ्रंशे स्त्रीलिंगे वर्तमानेभ्यो यत्तत्किंभ्यः परस्य ङसो डहे इत्यादेशो वा भवति ॥
ज र " । त केरउ । कहे केरउ ||
1 एकहिं AB. 2 अंखिहि A, अंखिहिँ BD. 3 महियलि A. 4 गण्डत्थले V.. 5 सत्थर A.. 6 अंगहिं CDP. 7 गिम्हु CP. 8 मागुसिरु C. 9 at P. 10 महपंकइ B. 11 सिसिर A. 12 हिडा BC. 13 कालक्खेव A, कालक्खेवं P. 14 कांइ A. 15 देक्खउ A, देक्खहुं C 16 कहि A. 17 यत्तत्किम् V. 18 भ्योकारांतेभ्यः AB. 19 डसेर्डा A. 20 कन्तु V. 21 निच्छए A, निच्छएं BD. 22 अत्येहिं AD, अत्यहिं P 23 सत्थेहिं A, सत्थहिं P. 24 हत्थेहिं A, हत्थहिं P. 25 ठाउं C. 26 जीविय A, जीवीउ B, जीविउं 27 A. 28 पुणB. 29 °निवडियाई A वडिआई B, ° वाडिया इं°
T.
O
30 सम्व AD, सर्वं P.
31 उंT.

D.

Page #40

.
अपभ्रंशप्रकरणम् । यत्तदः स्यमोढुं त्रं ॥३६०॥ अपभ्रंशे यत्तदोः स्थाने स्यमोः परयोर्यथासंख्यं धुं त्रं इत्यादेशौ वा भवतः ॥
अंगणि चिट्ठदि नाहु धुं त्रं रणि करदि न भ्रंत्रि॥१॥ पक्षे । तं बोल्लिाई जु निव्वहइ ॥
इदमः इमुः क्लीबे ॥३६१॥ अपभ्रंशे नपुंसकलिंगे वर्तमानस्येदमः स्यमोः परयोः इमु इत्यादेशो भवति ॥
इमु कुलु तुह तणउं । इमु कुलु' देवखु॥
एतदः स्त्री-पुं-क्लीबे एह एहो एहु॥ ३६२ ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां पुंसि नपुंसके वर्तमानस्यैतदः स्थाने स्यमोः परयोर्यथासंख्यं एह एहो एडु इति आदेशा भवन्ति ।
एह कुमारी एहो नर' एहु मणोरह - ठाणु। एहउँ वढ" चिंतंताह पच्छइ होइ विहाणु ।। १ ॥
एइर्जस्-शसोः ॥ ३६३ ॥ अपभ्रंशे एतदो जस्-शसोः परयोः एइ इत्यादेशो भवति ॥
एइ ते घोडा एह थलि [३३०.४ ] । एइ पेच्छ । _ अदस ओइ ॥ ३६४ ॥ अपभ्रंश अदसः स्थाने जस्-शसोः परयोः ओई इत्यादेशो भवति ॥
जइ पुच्छह घर वड्डाई" तो वड्डा घर ओइ ।
विहलिअ-जण - अब्भुद्धरणु कंतु कुडीरइ जोइ ॥ १॥ अमूनि वर्तन्ते पृच्छ वा ॥
1 भंति T, भ्रन्ति V. 2 बोलिजइ AB. 3 निव्वहई A.. 4 क्लीबे A. 5 कुल AC. 6 देक्ख T. 7 नपुंसके च AP. 8 इति त्रय आदेशा AC. 9 वरु T. 10 इअ T. 11 वढहं T. . 12 चिंतता A. 13 ति TV. 14 अदसो B. 15 उइ AB, उइ C. 16 उइ ABC. 17 वड्डाहं . 18 वां C. 19 उइ A, उइ BC. 20 विहलिय - AB. 21 कंत A. 222 एतानि A.

Page #41

१२
सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने
इदम आय: ।। ३६५ ॥
अपभ्रंशे इदम्शब्दस्य स्यादौ आय इत्यादेशो भवति ॥ आयई' लोअहो लोअणई' जाई सरई न भंति । अप्पिए' दिट्ठइ मउलिअहिं पिए दिट्ठइ विहसंति' ॥ १ ॥ सोस म सोस चिअ उअही' वडवानलस्स किं तेण । जं जलइ जले जलणो आएण वि किं न पज्जतं ॥ २ ॥ आयहो" दड्ढ - कलेवरहो" जं वाहिउ तं सारु ।
12
जइ उट्टब्भइ" तो कुहइ अह बज्झइ तो छारु ॥ ३ ॥
सर्वस्य साहो वा ।। ३६६ ॥
अपभ्रंशे सर्वशब्दस्य साह इत्यादेशो वा भवति ॥
साहु" वि लोउ तडफडइ वड्डत्तणहो" तणेण । वड्डप्पणु पर" पाविअइ" हत्थे" मोक्कलडेण ॥ १ ॥ पक्षे । सव्वुवि ॥
किमः काई - कवणौ वा ॥ ३६७ ॥
24
अपभ्रंशे किमः स्थाने काई" कवण" इत्यादेशौ वा भवतः ॥ जइ न सु" आवइ दूइ घरु काई अहोमुहु" तुज्झु । वयणु" जु खंडइ त सहिए सो पिउ होइ न मझु ̈ ॥ १ ॥ काई" न दूरे" देक्खई" ।। [ ३३९.१ ]
12 उट्ठ
1 आइं A, आभई T. 2 लोअणाई AB. 3 भन्ति TV. 4. अप्पिय C. 5 विअसन्ति T. 6 चिय D. 7 उदही C. 8 बडवाणलस्सु P, वडवाणलस्स T.. 9न C. 10 आअहो T. 11. कडेवरहो CP. जइ A, उट्ठज्झइ B. 13 A omits वा. 14 साह AP. 15 वडतणहो C, वड्डप्पणहो T. 16 परि 17 पावियइ CD. 18 हत्थे ABC, हथि TV. 19, मोकलडे C. 20 काइ C. 21 ACD. 22 सू B. 23° मुह A, मुहुँ V. 24 तुज्झ A, अज्झु C. 27 aig A. 28 दूरें D.
PTv.
25 वअणु T. 26 मुज्झ C.
29 पेक्खइ T.

"

Page #42

अपभ्रंशप्रकरणम् । 'रक्खेजहु तरुणहों अप्पणा बालहे जाया विसम थण । फोडेंति जे हिअडउं* अप्पणउं ताहं पराई' कवण घिण ॥ २॥ सुपुरिस कंगुहे अणुहरहिं भण कजें कवणेण । जिम्ब जिम्ब बडुत्तणुलहहिं"तिम्व" तिम्व नवहिं सिरेण ॥३॥
पक्षे ।
जइ ससणेही तो मुइअ" अह जीवइ निन्नेह । बिहिं वि पयारेहि गइअ धण किं गजहि" खल मेह ॥ ४ ॥
युष्मदः सौ तुहु ॥ ३६८ ॥ अपभ्रंशे युष्मदः सौ परे तुहुं" इत्यादेशो भवति ॥
भमर" म" रुणझुणि" रण्णडइ सा दिसि जोइ म रोइ। सा मालइ देसंतरिम जसु तुहुं" मरहि विओइ ॥ १ ॥
जस्-शसोस्तुम्हे तुम्हई ॥३६९॥ अपभ्रंशे युष्मदो जसि शसि च प्रत्येकं तुम्हे तुम्हइं इत्यादेशौ भवतः ॥
तुम्हे तुम्हइं जाणह । तुम्हे तुम्हई पेच्छई" ॥ वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः ॥
टा-उयमा पई तई ॥ ३७० ॥ अपभ्रंशे युष्मदः टा ङि अम् इत्येतैः सह पई तई इत्यादेशौ भवतः ॥ टा।
पइं मुक्काहं वि वर - तरु फिट्टइ पत्तत्तणं न पत्ताणं ।
तुह पुणु छाया जइ होज कह वि ता तेहिं पत्तेहिं ॥ १॥
1V transposes the caranas as : फोडेन्ति...घृण । रक्खेजहु... यण ॥ 2 लोअहो V. 3 फोडंति AB, फोडिंति C, फोडेन्ति DP. 4 हियडर्ड A. 5 पराइ A, पिराई C. 6 कवणु A. 7 घण P, घृण.V. 8 अणुरहि A, अणुहरहि C. 9 कग्जि C. 10 जिवँ PV. 11 लहिहिं A, लहिं D. 12 ति PV. 13 नवहि AB.. 14 मुइ B. 15 बेहि वि AB. 16 पयारहि BCP. 17 गजइ A, गजहिं P. 18 तुहं ABC. 19 तुहं B. 20 भमरु P. 21 म्व AB. 22 रुणुझुणि AC, रुणझुणि B. 23 रनडइ C. 24 मरइ . (for म रोइ) A. 25 तुहं A, तुहु C. 26 तुम्हई C.. 27 पेच्छह T. 28 प. C. 29 तइँ C. 30 पुण ACD. 31 तो T. . ...'

Page #43

१४
सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने महु हिअउं तई ताए तुहुं स वि अनें विनडिजई।।
प्रिय काइं करउं हां काई तुहुं मच्छे मच्छु गिलिजह ॥ २॥ डिना।
पई मई बेहिं वि रण-गयहिं को जयसिरि तकेइ। . केसहिं लेप्पिणु जम-घरिणि भण सुहु" को थक्केइ ॥ ३ ॥ एवं तइं ॥ अमा ॥
पई मेल्लंतिहे महु मरणु मई मेलंतहो तुज्झु ।
सारस* जसु जो वेग्गला सो वि कृदंतहो" सज्झु ॥ ४ ॥ एवं तई ॥
भिसा तुम्हहिं ॥ ३७१ ॥ अपभ्रंशे युष्मदो भिसा सह तुम्हेहिं" इत्यादेशो भवति ॥
तुम्हेहिं अम्हेहिं जं किअ" दिट्ठउं बहु-जणेण । तं तेवड्डुङ" समर-भरु निजिउ एक -खणेण ॥ १ ॥
ङसि-उस्भ्यां तउ तुज्झ तुध्र ॥ ३७२ ॥ अपभ्रंशे युष्मदो उसिङस्भ्यां सह तउ तुझ" तुध्र इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ॥ तउ होतउ " आगदो। तुज्झ होतउ आगदो। तुध्र होतउ" आगदो ॥ उसा।
तउ गुण-संपइ तुज्झ" मदि तुध्र अणुत्तर खंति ।
जइ उप्पत्तिं अन्न जण महि-मंडलि सिक्खंति ॥ १ ॥ - 1 हि .C. 2. तुहं AB, तुह T. 3 अने A. 4 विनिडिजइ B.5 पिन TV. 6 तुहु P, तुह T. . 7 मई पई T. 8 जइसिरि B. 9 केसहि A. 10 घरणि AC. 11 सुह A, सहु C, सुहृ T. 12 त्यकेइ CD. 13 तुज्य A. 14 सारसु AB. 15 ज A. 16 तु A. 17 किदन्तहो T. 18 तुम्हेहि A. 19 कियउं A, कियंउं C. 20 बहुय A, बहु C. 21 तेवढं BCP. 22 निजउ A, णिजिउ T. 23 इक्क A. 24 तुज्झु BP. 25 तुध्राः AP. 26 तुज्झु BP. 27 हुंतउ C. 28 हंतउं C. 29 तुज्झु ABC. 30 तुज्य A.

Page #44

अपभ्रंशप्रकरणम् । भ्यसाम्भ्यां तुम्हहं ॥ ३७३ ॥ अपभ्रंशे युष्मदो भ्यस् आम् इत्येताभ्यां सह तुम्हहं' इत्यादेशो भवति ॥ तुम्हहं होतउ आगदो। तुम्हहं केरऽ धणु ॥
तुम्हासु सुपा ॥ ३७४ ॥ अपभ्रंशे युष्मदः सुपा सह तुम्हासु' इत्यादेशो भवति ॥
तुम्हासु ठिों ॥
सावस्मदो हउं ॥ ३७५ ॥ अपभ्रंशे अस्मदः सौ परे हउं इत्यादेशो भवति ॥
तसु हउं कलिजुगि' दुलहहो [ ३३८.१] ।
जस् - शसोरम्हे अम्हई ॥ ३७६ ॥ अपभ्रंशे अस्मदों जसि शसि च परे प्रत्येकं अम्हे अम्हइं इत्यादेशौ भवतः ॥
अम्हे थोवा रिउ बहु कायर एम्ब" भणंति । मुद्धि निहालहि गयण - यलु कइ जण जोण्ह करंति ॥ १ ॥
अंबणु" लाइवि जे गया पहिअ पराया" के वि।
· अवसु" न सुअहिं सुहच्छिअहिं जिम्ब अम्हई तिम्व ते वि ॥२॥ .. अम्हे देक्खई" । अम्हइं देक्खई" । वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः ॥
टा-ड्यमा मई ॥ ३७७ ॥ अपभ्रंशे अस्मदः टा ङि अम् इत्येतैः सह मई इत्यादेशो भवति ॥
1 युष्मदे C. 2 तुम्हं B. 3 केरउ T. 4 युष्मदोः B. 5 तम्हासु C. 6 ठियं C. 7 कलियुगि C. 8 युष्मदो B. 9 प्रत्येक C. 10 बहुय C. 11 एव C, एम T. 12 नियालहि A, निहालिहिं B. 13 गअणअलु T. 14 अम्बण A, अंवणु B T. 15 पहिय A. 16 पराआ T. 17 अवस P TV. 18 सुहच्छिअइ T. 19 जिम्व C, जि P V. 20 तिवें P V. 21 देवखहुँ T. 22 °संख्या V.

Page #45

१६ . सिद्धहेमचन्द्रामिधशब्दानुशासने टा। मई जाणिउँ' प्रिय-विरहिअहं क वि धर होइ विआलि ।
: नवर मिअंकु' वि तिह तवइ जिह विणयरु खय - गालि ॥ १॥ डिना । पइं मई बेहिं वि रण-गयहिं॥ [३७०.४] अमा। मई मेल्लंतहो तुज्झु ॥ [३७९.३]
अम्हेहिं भिसा ॥ ३७८ ॥ अपभ्रंशे अस्मदो" भिसा सह अम्हेहिं इत्यादेशो भवति ॥ ..
तुम्हेहिं अम्हेहिं जं किअउं" ॥ ३७१.१]
महु मज्झु उसि-उस्भ्याम् ॥ ३७९ ॥ ... अपभ्रंशे अस्मदो ङसिना डसा च सह प्रत्येकं महु मज्झु इत्यादेशौ भवतः॥महु होतउ आगदो" । मज्झु होतउ आगदो" ॥ डसा । महु कंतहो" बे दोसडा हेल्लि म झंखहि आलु"।
देंतहो हउँ पर उव्वरिअ जुझंतहो करवालु ॥ १॥ जइ भग्गा पारक्कडा तो सहि मज्झु प्रिएण। अह भग्गा अम्हहं तणा तो तें मारिअडेण ॥२॥ .
अम्हहं भ्यसाम्भ्याम् ॥ ३८०॥ . . अपभ्रंशे अस्मदो भ्यसा आमा च सह अम्हहं इत्यादेशो भवति ॥ अम्हह होतउ आगदो । आमा ॥ अह भग्गा अम्हहं तणा । [३७९.२]
सुपा अम्हासु ॥३८१ ॥ अपभ्रंशे अस्मदः सुपा सह अम्हासु इत्यादेशो भवति ॥
अम्हासु ठिअं॥
1 ABC omit टा. 2 जाणिउ C. 3 पिअ CTV. 4 विरहअहं A. 5 वियालि A. 6 णवर TV, नवरि P. 7 मियंकु C. 8 दियर A, दिणरु C. 9 बेहि B. 10 तुज्झ A. 11 ऽस्मदो B. 12 कियं A, कि B. 13 गदो APV. 14 गदो APV. 15 कंतह AC, कंतहु T. 16 ज्झंखहि C, जंपहि T. 17 आल A, यालु C. 18 परि A. 19 करवाल A. 20 पिएण ABV. 21 अम्हह A. 22 मारियडेण C. 23 अम्ह A. 24 गदो P. 25 आम्हासु B.

Page #46

अपभ्रंशप्रकरणम् । ... त्यादेराबत्रयस्य बहुत्वे हि न वा ॥ ३८२ ॥ स्यादीनामायत्रयस्य संबन्धिनो बहुवर्थेषु वर्तमानस्य वचनस्यापभ्रंशे हिं इत्यादेशो वा भवति ॥
मुह-कबरि-बंध तहे सोह धरहिं' नं मल्ल-जुज्झु ससि-राहु करहिं । तहे सहहिं कुरल" भमर - उल - तुलि ... नं तिमिर - डिंभ खेल्लंति मिलिअ ॥ १॥
मध्यत्रयस्यायस्य हिः ॥ ३८३ ॥ त्यादीनां मध्यत्रयस्य" यदाद्यं वचनं तस्यापभ्रशे हि इत्यादेशो वा भवति ।
बप्पीहा पिउ पिउ भणवि" कित्तिउ रुअहि" हयास ।
तुह जलि महु पुणु वल्लहइ बिहुँ वि" न पूरि" आस ॥ १॥ आत्मनेपदे ।
बप्पीहा कई बोल्लिएण निग्विण वार इ वार"। ...
सायरि" भरिअई" विमल-जलि लहहि न इकइ" धार ॥ २ ॥ सप्तम्याम् ।
आयहि जंमि महु अन्नहिं वि गोरि सु देबाहि" कंतु ।
गय मत्तहं चत्तंकुसहं जो अभिडइ हसंतु ॥ ३ ॥ पक्षे । रुअसि । इत्यादि।
1 संबन्धिनो v. 2 आयस्य त्रयस्य P. 3 बहर्षेषु A. 4 वर्तमानस्य A. 5 महुहं C. 6 तहें C. 7 धरहि C. 8 जुज्झ A. 9 तहिं A, तेहि C. 10 सहहि A, सोहहिं T. 11 कुरुण A. 12 तुलिय C. 13 हि B. 14 मध्यमत्रयस्य C... 15 भणिवि B, करवि T. 16 कित्तिय C, केत्ति T. 11 रुयहि A. 18 हआस T. 19 A omits पुणु. 20 बिहुवि A.. 21 पूरिय A, पूरइ C. 22 कइ C, काइँ PT. 23 बोल्लिएं P. 24 वारइवार . 25 सायर C, सारि T.. 26 भरियइ Ac. 27 एकइ. AV, इकहि C, एकवि T. 28 आयहि C, आअर्हि T. 29 emended: जमि महु ABOD, जहिं महु P, जम्मkि v. 30 अनिहिं C. 31 दिजहि V. 32 कंत A. 33 गअ T. 34 A omits पक्षे रुअसि; असीत्यादि BC, हससि इत्यादि ..

Page #47

१८
सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने
बहुत्वे हुः ।। ३८४ ॥
त्यादीनां मध्यमत्रयस्य' संबन्धि बहुष्वर्येषु वर्तमानं यद्वचनं तस्यापभ्रंशे हु' इत्यादेशो वा भवति ॥
बलि - अब्भत्थणि महु - महणु लहुईहूआ सोइ । जइ इच्छहु' वडत्तणउं देहु म मग्गहु कोइ ॥ १ ॥ पक्षे । इच्छह । इत्यादि ॥
अन्त्यत्रयस्याद्यस्य उं ।। ३८५ ।।
त्यादीनामन्त्यत्रयस्य यदाद्यं वचनं तस्यापभ्रंशे उं इत्यादेशो वा भवति ॥ विहि विनडर' पीडंतु ग्रह मं धणि करहि विसाउ । संपइ कट्टुडं' वेस जिम्व ̈ छुडु अग्घइ बवसाउ ॥ १ ॥ बलि किज्जडं सुअणस्सु" [ ३३८.१ ] ॥ पक्षे । कड्डूमि । इत्यादि " ||
बहुत्वे हुं ॥ ३८६ ॥
त्यादीनामन्त्यत्रयस्यं संबन्धि बहुष्वर्थेषु वर्तमानं यद्वचनं तस्य हुं इत्यादेशो वा भवति ॥
18
खग्ग-विसाहि" जहिं लहहुं पिअ" तहिं सहि जाहुं । रण - दुब्भिक्खें" भग्गाई विणु जुज्झें न बलाहुं" ॥ १ ॥ पक्ष । लहिमु" । इत्यादि ॥
17
हि- स्वयोरिदुदेत् ।। ३८७ ॥
पञ्चम्या हिवयोरपभ्रंशे इ उ ए इत्येते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥
1 मध्ययस्य B. 2 वर्त्तमानस्यापभ्रंशे A; C D omit अपभ्रंशे 3 हुं A. 4 भवति वा ( for वा भवति ) B. 5 इच्छह A.. 6 वत्तणउं C वत्तणउँ T 17 इच्छत्यादि ACP, इच्छहें D. .8 विनॅडउ A, विणडउ V. 9 कडे P. 10 जिम CT, जिवँ v. 11 सुयणस् AD 12 कमीत्यादि ACDT; कठमीत्यादि B, कट्टमीत्यादि P, कड्डाभि । इत्यादि ॥ V. 13 विसाहिउं AP बिसाहिउँ T. 14 पिय AV. 15 दुब्भिक्खे A, दुब्भिक्खि C. 16 बलाहुं AB, बलाडु D, च लाहु P.. 17 लहसुAB.

Page #48

. अपभ्रंशप्रकरणम् । . .. इत्। कुंजर सुम्वरि म सल्लइउ सरला सास म मेल्लि ।
कवल जि पावि विहि - वसिण ते चरि माणु म मेल्लि ॥ १॥ उत् । भमरा एत्थु वि लिंबडइ केवि दिअहडा' विलम्बु ।
घण-पत्तलु छाया- बहुलु" फुल्लइ जाम्व" कयंबु" ॥ २ ॥
एत् ।
. प्रिय एम्बहिं करे" सेल्लु करि" छड्डहि" हुं करवालु।
जें" कावालिअ बप्पुडा लेहिं अभग्गु" कवालु ॥ ३ ॥ पक्षे । सुम्वरहि । इत्यादि ॥
वर्ल्सति-स्वस्य सः ॥ ३८८॥ अपभ्रंशे भविष्यदर्थविषयस्य त्यादेः स्यस्य सो वा भवति ॥ . दिअहा" जंति झडप्पडहिं पडहिं मणोरह" पच्छि । ।
जं अच्छइ तं माणिअइ होसइ करतु म अच्छि ॥ १ ॥ ..... पक्षे । होहिइ ॥
क्रियेः कीसु ॥ ३८९ ॥ क्रिये इत्येतस्य क्रियापदस्यापभ्रंशे कीसु इत्यादेशो वा भवति ॥ . ..
संता भोग जु परिहरइ तसु कंतहो बलि की। ... तसु दइवेण" वि मुंडिअउं" जसु खल्लिहड सीसु ॥ १ ॥ पक्षे । साध्यमानावस्थात् क्रिये इति संस्कृतशब्दादेष प्रयोगः । बलि किज्जउँ" सुअणस्सु ॥ [ ३३८.१]
1A omits इत्. 2 सुम्मरि CDV. 3 जे BT. 4 पाविय CDV. 5 विहिवसेण ABD. 6 इत्थु C. 7 दिहडा - C, दियहडा TV. 8 घणु B.
पत्तल C. 10 °बहलु CD. 11 जाम BPTV, जाव C. 12 कलम्बु T. 13 पिम P. 14 एवहिं D, एवई T. 15 करि D. 16 करे D. 17 छट्टहिं A, छाहिं BC. 18 तुहं AB. 19 जं AV, जे P. 20 कावालिय TV. 21 अभग्ग AC. 22 सुम्वरहीत्यादि AC, सुरहीत्यादि B, सुँवरहित्यादि P, सुमरहि V. 23 दिअहडा B. 24 झडप्फडहिं AB. 25 मणोरहि A, मनोरह V. 26 दइवेणु C. 27 मुंडियां C, मुण्डियां TV. 28 खलहिडउं A, खलिहडउ C. 29 सीस A.. 30 साश्यमानावस्थानात् B. 81 किज्ज B, किलइ T. 32 सुयणस्सु AD.

Page #49

२०
सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने भुवः पर्याप्तौ हुचः ॥३९० ॥ अपभ्रंशे भुवो धातोः पर्याप्तावर्थे वर्तमानस्य हुच्च इत्यादेशो भवति ।
अइतुंगत्तणु जं थणह' सो छेअउ न हु'लाहु । सहि जई केम्वई तुडि - वसेण' अहरि पहुचइ नाहु ॥ १ ॥
ब्रूगो ब्रुवो वा ॥ ३९१ ॥ अपभ्रंशे बेगो धातोर्बुव इत्यादेशो वा भवति ॥ ब्रुवह सुहासिउ किं पि ॥ पक्षे ।
इत्त ब्रोप्पिणु" सउणि ठिउ" पुणु दूसासणु" ब्रोप्पि"। तो हउं जाणउं एहो हरि जइ महु अग्गइ ब्रोप्पि" ॥ १ ॥
व्रजेवुजः ॥ ३९२ ॥ अपभ्रंशे व्रजते"र्धातोर्तु" इत्यादेशो भवति ॥ वुअइ" । वुप्पि । वुप्पिणु" ॥
दृशेः प्रस्सः ॥ ३९३॥ अपभ्रंशे दृशेर्धातोः प्रस्स इत्यादेशो भवति ॥ प्रस्सदि ॥
ग्रहे गुण्हः ॥ ३९४ ॥ अपभ्रंशे ग्रहे /तोगुण्ह" इत्यादेशो भवति ॥ पढ गृहेप्पिणु" व्रतु" ॥
__ तक्ष्यादीनां छोल्लादयः ॥ ३९५ ॥ अपभ्रंशे तक्षिप्रभृतीनां धातूनां छोल्ल इत्यादय" आदेशा भवन्ति ॥
___ 1 हुच AB. 2 थणह A. 3 च्छेअउ BD, छेयउ TV. 4 नउ BD, (for न हु) 5 जे B. 6 केमइ AB, केवेइ PTV. 7 तुडिविसेण A, तुडिवसिण P. 8 नाह . 9 जुवउ A. 10 एत्तउं CT. 11 बोप्पिणु T. 12 द्विउ A, ठिउँ C. 13 पुण AB. 14 दूसासण B, दूसास C. 15 बोप्पि T. 16 बोप्पि T. 17 बजे B. 18 वुम् C. 19 वअइ T. 20 वञ् प्पि T. 21 वञप्पिणु T; A omits. 22 दृशेर्धातोरपभ्रंशे B, दृशेधातो: C. 23 पस्सदि T. 24 गृहे A. 25 गृन्हः BC. 26 A omits अपभ्रंशे. 27 गृन्ह BC. 28 गुन्हेप्पिणु B, गण्हेप्पिणु T. 29 व्रत A, व्रत्तु P. 30 C omits धातूनां. 31 छोल्लादय (for छोल इत्यादय) CD.

Page #50

अपभ्रशप्रकरणम् । वि. गांधीनगर, पिन-382609.
.
जिम्ब तिम्व' तिक्खा लेवि कर जइ ससि छोल्लिज्जतु ।
तो जइ गोरिहे मुह - कमलि* सरिसिम का वि लहंतु ॥१॥ - आदिग्रहणाद् देशीषु ये क्रियावचना उपलभ्यन्ते ते उदाहार्याः॥ चूडुल्लउ चुण्णीहोइसइ मुद्धि कवोलि निहित्तउ ।
. २४२ छकवालि नाहत्तउ सासानल"-जाल - झलक्किअउ बाह - सलिल-संसित्तउ ॥ २ ॥ अब्भडवंचिउ बे पयई पेम्मु निअत्तइ जाम्ब" । सव्वासण - रिउ-संभवहो कर परिअत्ता ताम्व" ॥ ३ ॥ हिअई खुडुक्कइ गोरडी गयणि घुडुक्कई मेहु । वासा-रत्ति -पवासुअहं विसमा संकडु" एहु ॥ ४ ॥ अम्मि पओहर वज्जम्वा" निच्चु जे सम्मुह थंति । महु कंतहो समरंगणइ गय -घड भजिउ जंति ॥ ५ ॥ पुत्तें जाएं" कवणु गुणु अवगुणु कवणु" मुएण । जा बप्पीकी मुंहडी* चंपिजइ अवरेण ॥ ६ ॥ तं तेत्तिउ जलु सायरहो सो तेवडु वित्थारु । तिसहे निवारणु पलु" वि न वि पर धुट्टअइ" असारु ॥ ७ ॥
1 जिमतिम '. 2 करइ A. 3 छोल्लेजंतु CD. 4 कलि P. 5 सरिसम A. 6 काव A.. 7 लिहंतु A. 8 देशीयेषु AB. 9 चूडल्लउ A. 10 निहत्तउ B, निहित्तिउ C. 11 सासाणल Dr. 12 ज्झलकियउ C, झलकियउ D. -13 पई AB. 14 नियत्तइ D. 15 जांव C. 16 सव्वासणि A. 17 ताव॑ P. 18 हियइ AC. 19 खडुक्कइ A, खुडकइ C. 20 घडक्कड A, धुडकइ C. 21 मेह A. 22 वासारत्त T. 23 पावसुअहं C. 24 संकड A. 25 अम्हि A. 26 पउहर AD. 27 वजमा TV. 28 निच्च P. 29 जि BC.. 30 संमुहा A, सम्मुहा C. 31 थन्ति C, ठन्ति T. 32 कंतह AC, कंतहु D, थक्कहो T. 33 घडु C. 34 भजिउ C, भंजिउ T. 35 जंति A. 36 पुत्तिं AC. 37 जायइ A, जाइं C. 38 कवण AC. 39 गुण AC. 40 अवगुण AC. 41 कवण A. 42 भुंअडी C. 43 तेत्तिओ P, तेत्तिउं T. 44 जल AC. 45 वित्थार A. 46 निवारण A. 47 फलु B. 48 धुटुइ A, घटुअइ B, धुडुअइ P.

Page #51

२२
सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने अनादौ खरादसंयुक्तानां क-ख -त-थ-प-फां ग-घ-दध-ब-भाः ॥ ३९६ ॥ अपभ्रंशेऽपदादौ वर्तमानानां खरात्परेषामसंयुक्तानां क-ख-त-थ-प-फां स्थाने यथासंख्यं ग-घ-द-ध-ब - भाः प्रायो भवन्ति ॥ कस्य गः । ___ जं दिट्ठां सोमंगहणु असइहिं हसिउँ निसंकु ।
पिय - माणुस' - विच्छोह - गरु गिलि गिलि राहु मयंकु ॥ १ ॥ खस्य घः।
अम्मीए सत्थावत्येहि सुचें चिंतिजइ" माणु"।
पिए दिहे हल्लोहलेण" को चेअइ अप्पाणु ॥ २॥ त -थ-प-फा-नां द -ध-ब- भाः।
सबधु करेप्पिणु कधिदु" मई तसु पर सभलउं" जम्म ।
जासु न चाउ न चारहडि" न य पम्हुहउ धम्मु ॥ ३ ॥ अनादाविति किम् । सबधु करेप्पिणु । अत्र कस्य गत्वं न भवति ॥
स्वरादिति किम्। गिलि गिलि राहु मयंकु ॥असंयुक्तानामिति किम्।
एक्कहिं अक्खिहिं सावणु॥ [३५७.२] .. प्रायोधिकारात्क्वचिन्न भवति । - जइ केम्वई पावीसु पिउ अकिआ कुड्ड" करीसु । .. पाणिउ" नवइ सरावि जिम्ब सव्वंगें पइसीसु॥४॥ ... 1 अनादौ A, अपदादौ DP. 2 दिट्ठउ P. 3 सोम्मं B, 4 हसिउ BCP. .5 णिसंकु T. 6 पिअ BPV. 7 माणस B. 8 मयंक A, मियंकु T. 9 सत्था.वत्थे P. 10 सुघे P, सुधिं TV. 11 वित्तिजइ C. 12 माण A. 13 पिएं
B. 14 हल्लोहलिण D. 15 कधि, CT. 16 म्मइ A. 17 सभलउ P. 18 जम्म A. 19 चारभडी T. 20 पब्भट्ठउ A, पम्हट्ठउ PV. 21 खरादाविति A, स्वराविति C. 22 मियंकु T. 23 एकहि B, एकिहि C. 24 अक्खहिं A, अंखिहि BC. 25 केवँइ T. 26 अकिया A. 27 कुडु A, कुटुं B, कुछ , PV, कोड T. 28 करीसुं T. 29 पाणिय A, पाणिउं PT. 30 जि- PTV. 31 सव्वंगि A, सव्वंगे B. 32 पयसीसु AC, पइसीK T.

Page #52

अपभ्रंशप्रकरणम् ।
उअ कणिआरु' पफुल्लिअर कंचण - कंति - पयासु ।
गोरी - वयण - विणिज्जिअउ' नं सेवइ वणवासु ॥ ५ ॥
पक्षे |
मोऽनुनासिको वो वा ।। ३९७ ॥
अपभ्रंशेऽनादौ वर्तमानस्यासंयुक्तस्य मकारस्यानुनासिको" वकारो वा भवति ॥ कम्वलु” कमलु । भम्वरु" भमरु || लाक्षणिकस्यापि । जिम्व" । तिम्व" । जेम्ब" | तेम्व" । जाम्व" । ताम्व" || अनादावित्येव । मयणु ॥ असंयुक्तस्येत्येव । तसु पर सभलउं " जम्मु ॥ [ ३९६.३ ] वाधो रो लुक् ॥ ३९८ ॥
अपभ्रंशे संयोगादधो वर्तमानो रेफो लुग् वा भवति ॥ जइ म्वइ" पावीसु पिउ ।। [ ३९६.४ ]
जइ भग्गा पारकडा तो सहि मज्झु प्रिएण " ॥ [ ३७९.२ ] अभूतोऽपि क्वचित् ॥ ३९९ ॥
अपभ्रंशे क्वचिदविद्यमानोऽपि रेफो भवति ॥
24
25
त्रासु महारिसि एउ" भणइ जइ सुइ" - सत्थु पमाणु" ।
•26.
माय चलण नवताहं" दिवेदिवे" गंगा - न्हाणु ॥ १ ॥ कचिदिति किम् । वासेण वि भारह - खम्भि बद्ध ॥
81
आपद्विपत्संपदां द इ: ॥ ४०० ॥ अपभ्रंशे आपद् विपद् संपद् इत्येतेषां दकारस्य
32
वयणु C.
1 कणियारु AD. 2 पफुल्लिउ. AC. 5 विणिज्जिउ A, विणिज्जियउ 7. वणवास A. 8 मोनुनासिको Cv. अनुनासिको V. 11 कवॅलु PTV. ज़िवँ PTV 14 A omits; तिवँ PTV PV Comits. 17 APV omit. 20 केवँइ TV. 21 पिएन AB, प्रियेण एउँT. 24 सइ C. 25 पमाण A. दिवि ACV.. 29 गंगण्हाणु T. 32 दकार BP.

इकारो भवति ॥
९.३
3 कंचणु C. C. . 6 तं 9 अपभ्रंशेनादौ AV. 12 भवरु PTV.
10 मकारस्य 13 A omits;
15 जेव PV; C omits. 16 तेव 18 APY omit. 19 सभलउ APV. TV. 22 अभूतोऽपि P. 23P, 26 मायहे P. 27 नर्मतांहं C. 28 दिवि 30 बद्धं A, बहु T. 31 इACD..

4 वयणि A, AC, णं 'T.

Page #53

२४ सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने .
अनउ' करतहो पुरिसहो आवइ आवइ । विवइ । संपइ ॥ प्रायोऽधिकारात् । गुणहिँ न संपय कित्ति पर ॥
- [३३५.१] ___ कथं-तथा-या थादेरेमेमेहेधा डितः ॥ ४०१ ॥ अपभ्रंशे कथं तथा यथा' इत्येतेषां थादेरवयवस्य प्रत्येकम् एम इम इह इध इत्येते डितश्चत्वार आदेशा भवन्ति ॥ __केम समप्पउ दुहृ दिणु किध रयणी" छुडु होइ।
नव"- वहु-दसण" - लालसउ वहइ मणोरह सोइ ॥ १ ॥ ओ गोरी- मुह-निजिअउ" वहलि लुकु मियंकु" । अन्नु वि जो परिहविअ - तणु सो किम्व" भम्वइ निसंकु" ॥२॥ बिम्बाहरि तणु रयण - वणु किह ठिउ सिरिआणंद । निरुवम रसु" पिएं पिअवि जणु सेसहो दिण्णी मुद्द ॥ ३ ॥
भणु सहि निहुअ तेम्ब" मई जइ पिउ दि१ सदोसु । - जेम्ब* न जाणइ मझु मणु पक्खावडिअं तासु ॥ ४ ॥ जिम्ब जिम्ब बंकिम लोअणहं ॥ तिम्वतिम्व वम्महुनिअय"- सर ॥
[३४४.१]
1 अणउ V. 2 गुणेहिं B. 3 संपइ BC. 4 यथा V. 5 यथा A, तथा V. 6 यथा V. 7 तथा V. 8 तेषां C. 9 केम्व B, केवें P. 10 रअणी T. 11 णव T. 12 दसणु B. 13 उ ABCD. 14 मुह BC... 15 निजियउ C, णिजिअउ T. 16 लुक्क AC. 17 मिअंकु T. 18 परिभविअ B, परिहविय V. 19 किम T, किवँ V. 20 भमा BDT, भम्मइ AC. 21 निशंकु C. 22 विम्हाहरि BC. 23 रअण° T. 24 विउ B. 25 सिरिआणंदु P. 26 निरुवम्व A. 27 °रस B. 28 पिए A. 29 पियवि C. 30 भण TV. . 31 निहुअंडं A. 32 तेम T, तेवँ V. 33 मई : 34 जेम T, जे V. 35 मज्झ AC. 36 पक्खावणिों A, पक्खावडिउं P. 37 जिम जिम T, जि. जि V. 38 लोयणहं AC. 39 तिम तिम T, ति ति V. 40 वम्मह A. 41 नियय ABCDP, णिअअ T.

Page #54

अपभ्रंशप्रकरणम् । मई जाणिउँ प्रिय -विरहिअहं कवि धर होइ विआलि'। नवर मिअंकु वि तिह' तवइ जिह दिणयह खय - गालि ॥ ५ ॥
[३७७.१] एवं तिध-जिधावुदाहा? ॥
यादृक्तादृक्कीगीदृशां दादेहः ॥ ४०२ ॥ अपभ्रंशे यादगादीनां दादेवयवस्य डित् एह इत्यादेशो भवति ॥
मई भणियउ" बलिराय" तुहुं" केहउ मग्गणु" एहो । जेहु तेहु न वि होइ वढ सइँ नारायणु" एहो ॥ १ ॥
अतां डइसः ॥ ४०३ ॥ अपभ्रंशे यादृगादीनामदन्तानां यादृशतादृशकीदृशेदृशानां" दादेरवयवस्य डित् अइस इत्यादेशो भवति ॥ जइसो । तइसो । कइसो । अइसो ॥
___ यत्र-तत्रयोस्त्रस्य डिदेत्य्वत्तु ॥ ४०४ ॥ अपभ्रंशे यत्रतत्रशब्दयोस्त्रस्य एत्थु अत्तु इत्येतौ डितौ भवतः ॥
जइ सो घडदि" प्रयावदी केत्थु वि लेप्पिणु सिक्खु ।
जेत्थु वि तेत्थु वि एत्थु जगि भण" तो तहे सारिक्खु ॥१॥ जत ठिदो । तत्तु ठिदो ॥
एत्थु कुत्रात्रे॥४०५॥ . 1 मइ C.. 2 जाणिउ BCV. 3 पिय A, प्रिअ BP, पिअ T. 4 वियालि ABD. 5 नवरि BP, णवर T. 6 मियंकु AD. 7 तह A. 8 दिणयर AC. 9A omits. 10 विधावुदाहायौँ A.. 11 भणिअउ BP. 12 बलिउ राय C, बलि राउT. 13 तुहं A. 14 मग्गण V. 15 एहु PT. 16 सइ A. 17 नारायण B. 18 एहु PTV. 19 अत B. 20 याहशादीनां B. 21 कीदृशानां D (for कीदृशेदृशानां ). 22 जइसु T. 23 तइसु r. 24 कइसु T. 25 अइसु T. 26 यत्रतत्रयोः त्रस्य D. 27 डितेत्य्वत्तु D. 28 °शब्दयोः त्रस्य A. 29 घडिदि T. 30 जुगि B. 31 भणि AB. 32 तेहिं C, तहि TV. 33 सरिक्खु T. 34 यत्तु A.

Page #55

२६
सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने अपभ्रंशे कुत्र अत्र इत्येतयोस्त्रशब्दस्य डित् एत्थु इत्यादेशो भवति ॥ केत्थु वि लेप्पिणु सिक्खु ॥ जेथु वि तेत्थु वि एत्थु जगि ॥
[४०४.१] यावत्तावतोर्वादेर्म उं महिं॥४०६॥ अपभ्रंशे यावत्तावदित्यव्यययोर्वकारादेरवयवस्य म उ महिं. इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ॥
जाम न निवडइ कुम्भ - यडि सीह - चवेड - चडक । ताम समत्तहं मगलह पइ पई वज्जइ ढक्क ॥ १ ॥ तिलहं तिलत्तणु ताउं पर जाउं न नेह गलन्ति । . नेहि पणटुइ ते जि" तिल तिल फिट्टवि" खल" होन्ति ॥२॥ जाम्वहिं विसमी कज्ज - गइ जीवह मज्झे एइ । ताम्वहिं" अच्छउ इअरु जणु सुअणु वि अंतरु देइ ॥ ३ ॥
वा यत्तदोतो वडः ॥४०७॥ अपभ्रंशे यद् तद् इत्येतयोरत्वन्तयोर्यावत्तावतोर्वकारादेरवयवस्य डित् एवड इत्यादेशो वा भवति ॥
जेवडु अंतरु* रावण रामहं तेवडु अंतर पट्टण-गामहं ॥ पक्षे । जेत्तुलो । तेत्तुलो ॥ .
वेदं-किमोर्यादेः॥४०८ ॥ . 1 इत्येतयोस्त्रस्य C. 2 सेक्खु CD. 3 जुगि B.. 4 जाम्ब B. 5 कुंभअडि PT. 6 ताम्व B. 7 मयगह A. 8 पइपय D. 9 नेह A. 10 तेजि CP. 11 फेट्टवि A.' 12 खलु B. 13 हंति P. 14 जाहि PTV. 15 जीवं A. 16 मझें AB. 17 ताहिँ PTV, तावहिं C. 18. इयर A, इअर B, इयरु T. 19 जण B. 20 सुअण AB, सुयणु DPT, सुजणु C. 21 अंतर A. 22 AC omit वा. 23 भवति वा P (for वा भवति). 24 अंतर AC. 25 राम्वण D. 26 राम्वहं BD. 27 तेवडउ C. 28 अंतर AC. 29 गामह AD. T transp. as : जेवड अंतर पट्टणगामहं तेवड अंतरु रावणरामहं। .

For Private & Personal. Use Only

Page #56

, अपभ्रंशप्रकरणम् । अपभ्रंशे इदम् किम्' इत्येतयोरत्वन्तयोरियत्कियतोर्यकारादे रवयवस्य डित एवड इत्यादेशो वा भवति ॥ एवडु अंतर । केवडु अंतर ॥ . पक्षे । एत्तुलो । केत्तुलो ॥ - परस्परस्यादिरः ॥ ४०९॥ अपभ्रंशे परस्परशब्दस्यादि"रकारो भवति ॥
.. . ते मुग्गडा हराविआ" जे परिविट्ठा" ताहं । अवरोप्पर जोअंताहं सामिउ" गंजिउ जाहं ॥ १॥
कादि-स्थैदोतोरुचारलाघवम् ॥ ४१० ॥ अपभ्रंशे कादिषु व्यञ्जनेषु स्थितयोः ए ओ" इत्येतयोरुच्चारणस्य" लाघवं प्रायो भवति ।
सु चिंतिजइ माणु" ॥ [ ३९६.२ ]. तसु हउं कलि-जुगि दुल्लहहो ॥ [३३८.१]
पदान्ते उं-हुं-हिं-हंकाराणाम् ॥ ४११ ॥ अपभ्रंशे पदान्ते वर्तमानानां" उ हुं हिं हं इत्येतेषां उच्चारणस्य लाघवं प्रायो" भवति ॥
अन्नु जु तुच्छउँ तहे धणहे ॥ [३५०.१] बलि किजउं सुअणस्सु ॥ [३३८.१] दइवु घडावइ वणि तरहुं ॥ [३४०.१ ]
तरहुं वि वकलु ॥ [३४१.२] . 1 यद् A. 2 तद् A. 3 वकारादे° A. 4 अंतर C. 5 केवड C. 6 Bomits: 7 B omits. 8 एतुल्लो B. 9 केत्तुल्लो B. 10 °स्यादेरः C, 11 परस्परस्या° PV. 12 हराविया A. 13 परविठ्ठा A. 14 अवरुप्पर AB. 15 सामि C. 16 3 AB; C omits एओ इत्येतयोः। 17 उच्चारस्य B. 18 सुग्घे C, सुघे P. 19 माण A. 20 वर्तमानानां C. 21 B transposes as प्रायो लाघवं. 22 सुयणस्सु A, सुअस्सु C. 23 emended (see supra 340. 1). दइउ ACPV, दइउ B. 24 तरहं A. 25 तरहं A; B omits.

Page #57

२८ सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने
खग्ग-विसाहिउ जहिं लहहुँ । [३८६.१] . तणहं तइज्जी भंगि न वि ॥ [ ३३९.१]
म्हो म्भो वा ॥ ४१२॥ अपभ्रंशे म्ह इत्यस्य स्थाने म्भ इति मकाराक्रान्तो भकारो वा भवति ॥ म्ह इति पक्ष्म-श्म-ष्म-स्म-मां म्हः" इति प्राकृतलक्षणविहितोऽत्र गृह्यते। संस्कृते तदसंभवात् । गिम्भो । सिम्भो ॥
बम्भ ते विरला के वि नर जे सव्वंग-छइल्ल । जे वंका ते वंचयर जे उज्जु ते बइल्ल ॥ १ ॥
अन्यादृशोऽनाइसावराइसौं ॥४१३॥ अपभ्रंशे अन्यादृशशब्दस्य अन्नाइस अवराइस इत्यादेशौ भवतः ॥ अन्नाइसो । अवराइसो"॥
प्रायसः प्राउ-प्राइव-प्राइम्ब-पग्गिम्वाः॥४१४॥ अपभ्रंशे प्रायस् इत्येतस्य" प्राउ प्राइव प्राइम्व पग्गिम्व इत्येते चत्वार आदेशा भवन्ति ॥
अन्ने ते" दीहर लोअण" अनु" तं" भुअ-जुअलु" अनु सु घण - थण - हारु त अन्नु जि मुह - कमलु । अन्नु जि. केस-कलासु अन्नु जि प्राउ विहि जेण निअंबिणि घडिअ स गुण - लायण्ण-निहि ॥ १॥ प्राइव" मुणिहं वि भंतडी ते मणिअडा" गणंति ।
अखइ निरामइ परम - पइ अन्ज वि लउ न लहंति ॥ २॥ . 1 खग्गु AB. 2 विसाहिउँ APT. 3 जलहुं A. 4 तणह AC. 5 AC omit ष्म. 6 म्ह AB. 7 सम्भो C. 8 उज A. 9 नाइसावरासौ A. 10 अण्णाइसु T. 11 अवराइसु T. 12 इत्यस्य P. 13 ति D. 14 लोयण AD. 15 उन्न A. 16 त BCD. 17 जुअल B. 18 त AC, T omits. 19 कर्वेलु T. 20 सु. T. 21 कलाव A, कलाउ BPT. 22 णियम्विणि A, नियम्विणि C, णिअंबिणि T. 23 घडिय A. 24 लायण A, लाअण्ण T. 25 णिहि APTV. 26 प्राइम T. 27 मुणिहि A, मुणिवि P. 28 ते T. 29 मणियडा A. 30 अक्खइ A. 31 पय A. 32 पउ T..

Page #58

अपभ्रंशप्रकरणम् । असु-जले' प्राइम्ब गोरिअहे सहि उठवत्ता नयण-सर । ते संमुह संपेसिआ देंति तिरिच्छी पत्त पर ॥ ३ ॥ एसी पिउ रूसेसु हउं रुट्ठी मई अणुणेइ। पग्गिम्ब एइ मणोरहई दुक्कर" दइउ" करेइ ॥ ४ ॥
वान्यथोनुः ॥ ४१५॥ अपभ्रंशे अन्यथाशब्दस्य अनु" इत्यादेशो वा भवति ॥
विरहाणल" - जाल - करालिअउ पहिउ" को वि बुडवि" ठिअउ ।
अनु सिसिर-कालि सीअल-जलहु धूमु" कहंतिहु उडिअउ ॥१॥ प्पक्षे । अन्नह ॥
कुतसः कउ कहंतिहु ॥ ४१६ ॥ अपभ्रंशे कुतस्शब्दस्य कउ कहंतिहु इत्यादेशौ भवतः ॥
महु कंतहो गुट्ठ - ट्ठिअहों* कउ झुम्पडा" बलंति । . . अह रिउ - रुहिरें उल्हवइ" अह अप्पणे न भंति ॥ १॥ . धूमु कहतिहु उढिअउ [४१५.१] ॥
ततस्तदोस्तोः॥४१७॥ अपभ्रंशे ततस्तदा इत्येतयोस्तो इत्यादेशो भवति ॥
जइ भग्गा पारकडा तो सहि मज्झुं प्रिएण । अह भग्गा अम्हह" तणा तो ते मारिअडेण ॥१॥[३७९.२]
. 1 असु P. 2 जले A, जले BC, जलिं D, जलि P. 3 प्राईव D, प्राइव T. 4 गोरिआहे C, गोरिअहि P. 5 उव्वंता P. 6. नअण T. 7 तिरच्छी AB. 8 रुसेसु A, रूसेसु T. 9 पग्गिम T. 10 ए D, एई T. 11 मणोहरइ C. 12 दुक्कर A. 13 दइवु T. 14 ऽनु A. 15 विरहानल ABC. 16 पहिअउ D. 17 बुद्धिवि TV. 18 ठियउ AC. 19 अन्नु A. 20 सीयल A. 21 धूम B, धूम्बु D. 22 कहंतिहू A. 23 अनहा CT: 24 गोट्ठियहो A. 25 झंपडा A. 26 उल्लवइ T. 27 अप्पण.A, अप्पणे . 28 भणति B. 29 धूम्व A, धूम BC, धूम्बु D. 30 पिएण ABCDTV. 31 अम्ह C. 32 ते CD. 33 मारियडेण A...

Page #59

सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने एवं-पर-सम-ध्रुवं-मा-मनाक एम्ब पर समाणु ध्रुवु' मं. मणाउं ॥ ४१८॥ अपभ्रंशे एवमादीनां एम्वादय आदेशा भवन्ति ॥ ... एवम एम्वः ।
पिअ - संगमि कउ निद्दडी पिअहो' परोक्खहो केम्व' । .. मई बिन्नि" वि" विनासिआ" निद्द न एम्ब" न तेम्ब" ॥ १॥ परमः परः । गुणहिं" न संपय" कित्ति पर ॥ [ ३३५.१] : ... सममः समाणुः ।
कंतु जु सीहहो उवमिअई" तं महु खंडिउ माणु ।
सीह" निरक्खय गय" हणइ पिउ पय-रक्ख - समाणु ॥ २ ॥ ध्रुवमो ध्रुवुः । .
... चंचलु" जीविउ धुवु" मरणु" पिअ रूसिवइ काई ।
होसहिं दिअहा रूसणा दिव्वई वरिस - सयाई ॥ ३ ॥ मो में । मं धणि करहि विसाउ [ ३८५.१ ] ॥ प्रायोग्रहणात् ।
माणि पण?इ जइ न तणु तो" देसडा चएन ।
मा दुजण - कर - पल्लविहिं दंसिजंतु भमेज ॥ ४ ॥ . 1 धुरं B. 2 धुवु B, ध्रुव C. 3 एवं A. . .4 एम्व V. 5 पिउ A, पिन V. 6 संगम्वि BD. 7 पियहि A, पियहो CT: 8 परोक्ख.A. 9 केम T. 10 मइ A, मह T. 11 बिन्न B, ब्रिण्णि CT. 12 A omits. 13 विनासियां AC, विण्णासिअ T. 14 एम BT. 15 तेम T. 16 गुणहि AV. 17 संपइ TV. 18 उवमियइ AC. 19 सीह B. 20 निरक्खइय AP, अरक्खा T. 21 गअ T. 22 समाण A. . 23 ध्रुवः A. 24 चंचल A. 25. जीविउँ T... 26 नुव: AB, धुवु T. 27 मरण.B. 28.पिय A, पिउ C... 29 रसिज्जइ. A, रुसिजइ.D.. 30 कांई A.' 31 होसइ ACP, होसई B. 32 दियहा A, दिहा C. 33 रुसणा A. 34 दिव्वइ AC. 35. वरस C. . 36 ण T. 37 ते B. 38 चइज TV. 39 पल्लवेहिं BTV, पल्लवहिं C: 40 भमिज V.

Page #60

: अपभ्रंशप्रकरणम् । लोणु विलिज्जई' पाणिएण अर' खल मेह म गजु ।
वालिउ* गलइ सुं झुपडा गोरी तिम्मइ अजु ॥ ५॥.. मनाको मणाउं ।
विहवि पणट्ठइ वंकुडउ' रिद्धिहि जण - सामन्नु ।
कि पि मणाउं महु" पिअहो" ससि अणुहरइ न अन्नु" ॥ ६ ॥ • किलाथवा-दिवा-सह-नहेः किराहवइ दिवे सहुँ नाहिं।।४१९ अपभ्रंशे किलादीनां किरादय आदेशा भवन्ति ॥ किलस्य किरः। ...
किर" खाइ न पिअइ" न विहवइ धम्मि न वेञ्चइ रूअडउ ।
इह किवणु न जाणइ"जह जमहो खणेण पहुचइ दूअडउ ॥१॥ अथवोहवइ । अहवईन सुवंसह एह खोडि. ।। प्रायोऽधिकारात् ।।
जाइज्जइ तहिं देसडइ लब्भइ पिअहो पमाणु" । जइ आवइ तो आणिअई अहवा" त जि निवाणु ॥ २ ॥
दिवो दिवे । दिवे दिवे गंगा - हाणु ॥ [ ३९९.१] सहस्य सहुं।
जउ पवसंते न सहुं मुइ न मुअ विओएं तस्सु ।...
लजिजइ संदेसडा देंतेहिं सुहय - जणस्सु ॥ ३ ॥ नहे नाहिं । ..... ...
1 विणिजइ. A. 2 अरे P. ३ खलु B. 4 बालिउ B. 5 तीवड AO. 6 मणाउ A. 7 वंकडउ BT. 8 रिद्धिए T. 9 जणु AP. 10 °सामण्णु T. 11 मह AD. 12 पियहो A, प्पियहो C. 13 अण्णु T.. 14 देवे A. 15 सुहं B, साहुं P. 16 न किर T. 17 पियइ AC. 18 विचइ. BD.' 19 रूयडउ AC.. 20 किविणु C. . 21 जाइ C.. 22 जम्महो A, जंमहो C. 23 खणणि A, खणिण C, खणे P. 24 दूयडउ A. 25 अइहवइ A. 26 पियहो ACV.: : 27 पम्वाणु A.. 28 आणियइ A.D.. 29 अहवइ T. 30 देवे A. 81 दिवि दिवि v. 32 गंग-हाणु T. 33 जओ P, अइ T. 34 पवसितें D, पवसंतेण P. 35 सहुँ न गय TV (for न सहुँ मुइअ).. 36 P omits न मुम. 37 विउए AC, विउएं P.. 38 तस्स A. 39 देंती T, दिन्तेहिं V. 40 सुहअ° T. . . .

Page #61

३२
सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने एत्तहे मेह पिअंति' जलु एत्तहे वडवानल* आवट्टइ । पेक्खु गहीरिम सायरहों एक वि कणि नाहि ओहट्टई ॥ ४ ॥
पश्चादेवमेवैवेदानी-प्रत्युतेतसः पच्छह एम्वइ जि एम्वहिं पञ्चल्लिउ एत्तहे ॥ ४२०॥ अपभ्रंशे पश्चादादीनां पच्छइ इत्यादय आदेशा भवन्ति ॥ . पश्चातः पच्छइ । पच्छइ होइ विहाणु [३६२.१] ॥ .. एवमेवस्य एम्वइ । एम्बइ" सुरउ" समत्तु" [ ३३२.२] ॥ एवस्य जिः।
जाउ म जंतउ पल्लवहु" देक्खउं कई" पय देइ ।
हिअइ" तिरिच्छी" हउं जि पर पिउ" डंबरई करेइ ॥ १ ॥ इदानीम एम्वहिं ।
हरि नचाविउ" पंगणइ विम्हइ पाडिउ लोउ ।
एम्वहि राह - पओहरह" जं भावई तं होउ" ॥ २ ॥ .. प्रत्युतस्य पञ्चल्लिउ । .
... साव-सलोणी गोरडी नवखी क वि विस-गठि ।
भडु पचल्लिउ सो मरइ" जासु न लग्गइ कंठि ॥ ३ ॥ इवस एत्तहे । एत्तहे मेह पिति जलु [४१९.४ ] ॥
1 पियंति AC. 2 जल A. 3 इत्तहे AD. 4 वडवानलि AB, वडवाणलि C, वडवाणल P, वडवाणलु T. 5 पिक्खु B. 6: सागरहो C, साअरहो T, सायहो A. .' 7 कणिय AC. 8 नाहि A. . 9 उहट्टइ AD... 10 पचलिउ ABV. 11 एमइ T. 12 सुरअ AC. 13 सुमत्तु A. 14 वल्लह C, पल्लवह ABTV. 15 कई D. 16 हियइ.A. 17 तिरच्छी B.. 18 प्रियउ A, प्रिउ C. 19 डम्बरई B. 20 एम्वहि A, एम्बहिः C. 21 नचाविउ AP. 22 अंगणइ P. 23 एम्बइ A, एव्वइ T.. 24 राउ C. 25 पउहर A. 26 भावई D. 27 होइ B. 28 पञ्चलिउ BTV. 29 सलूणी C. 30 प्पल्लिउ A, पञ्चलिउ BT, पञ्चलिओ V. 31 मरणइ B. 32 एत्तहि D. 33 पीअंति B, पियंति AC.

Page #62

अप प्रिकरणम् ।
विषण्णोक्त - वर्त्मनो वुव - वुत्त - विच्च ॥ ४२१ ॥ अपभ्रंशे विषण्णादीनां वुन्नादय आदेशा भवन्ति ॥ विषण्णस्य वुनः ।
मई' वुत्तरं तुहुं घुरु धरहि' कसरेहिं विगुत्ताई' । पई' विणु धवल' न चडर भरु" एम्बइ वुन्नउ" काई" ॥ १ ॥
उक्तस्य वुत्तः । मई वुत्तरं [ ४२१.१ ] ॥
वर्त्मनो विचः । जं" मणु विश्चि न माइ ॥ [ ३५०.१]
३३
शीघ्रादीनां वल्लिादयः ॥ ४२२ ॥
अपभ्रंशे शीघ्रादीनां वहिल्लादय आदेशा भवन्ति ॥
एकु" कइअह " वि न आवहि" अन्नु वहिल्लेउ" जाहि । म मित्ता प्रवाणिअ" पई जेह" खलु" नाहिं " ॥ १ ॥ झकटस्य धंधलः ।
23
33
जिम्व" सुपुरिस" तिम्व" घंघलई" जिम्व" नइ तिम्व वलणारं । जिम्व" डोंगर" तिम" कोट्टरइं" हिआ विसूरहि" काई" ॥ २ ॥ अस्पृश्य संसर्गस्य विद्यालः ।
3 वत्तु C.
1 वित्त A. 2 मइ C. 5 धुरहि C. 6 कसुरेसि T. 10 भरुं AC.
4 तुह A, तुहं B, तुहु C. 7 विमुक्कइ T. 8 पर A 9 धवलु C. 11 बुनउ एम्बइ AC, एम्वई वुभउं BP, एमइ उ उ T. 12 कांई A. 13 emended. ( see supra 350. 1). जे B, जें ACV. 14 एक AB. 15 कइह T. 16 आवही ABC. 17 af B. 18 प्रथानियउ A, पम्वाणिअउं B, प्रम्वाणियउ C प्रमाणिअउ PV, पमाणिव T. 19 जेह AC. 20 खल A. 21 नाहि T. 22 झटकस्य A, झगर्टकस्य C, झगदस्य D. 23 घंघळा C. 24 जिम T, जिव V. 25 पुरिसह A, पुरिस C, सुउरिस T. 26 तिम T, तिवँ V. 27 घंघलइ AC, घग्घलाई T. 28 तेम्व D, तिम T, तिवँ V. 29 जिम T, जिवँ V. 31 तिम्ब DT, तिवँ PV. 32 कोइ A, कुरई BD, कोट्टरइ P. 34 विसूहि A, विसूरइ C, बिसूरहिं D. 35 कांई A.
30. डुंगर AC.
33 हिना AC.. 36 अस्पर्य B.

Page #63

सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने
जे छड्डेविणु रयणनिहि अप्परं तडि घति । तह संखहं विट्टालु पर' फुकिज्जंत' भमंति ॥ ३ ॥ भयस्य द्रवक्कः ।
10
४ ॥
दिवेहिं' विद्वत्तउं खाहि' वढ संचि म एकु' वि द्रम्मु" । को विद्रवक" सो पढइ जेण" समप्पइ" जम्मु ॥ आत्मीयस्य अप्पणः " | फोडेंति" जे" हिअडउं" अप्पणउं ॥ दृष्टेर्देहः ।
14
३४
[ ३६७.२ ]
एक्मेक्कउं जइ वि जोएदि” हरि सुटु सव्वायरेण ॥
तो वि द्रेहि" जहिं कहिं वि" राही ।
को सकइ " संवरेवि दृड्ड" - नयण" नेहें" पलुट्टा ॥ ५ ॥ गाढस्य निचट्ट: "
1
विहवे कस्सु" थिरत्तणडं जोव्वणि कस्सु मरट्टु | सो लेखडङ" पठाविअइ" जो लग्गइ निहु " ॥ ६ ॥ असाधारणस्यासङ्गुलः ।
80
84
कहिं ससहरु" कहिं मयरहरु " कहिं बरिहिणु " कहिं मेहु" । दूर - ठिआहं" वि संज्जगह होइ असड्डलु नेहु ॥ ७ ॥ कौतुकस्य कोडः ।
3 तह AC.
4 संखह
1 'निर्हि C, अण' T. 2 अप्पं B, अप्पर P. 5 परु V. 6 फुकिज्जंत A.
AC. 9 एक B. 10 हम्मु B. 11 द्रक्क C. 14 आत्मीयस्याप्पण: AP. 15 फोडंति BDP. हिडउं C. 18 जोएहि AC, पेक्खड़ T. 19 देहिं A. 21 तक C. 22 दिन P. 23 अणा PT, नयणा V.
7 दिविहिं AC. 12 जेणु C. 16 जिह A. 20 कहीवि A, कहिवि C.
8 खाइ AC. 13 समुप्पर B. 17 हियउं A,
24 नहें D, नेहिं V.
25 निश्चड: B, निचड्डू C. 26 कस्स C. 27 लेखड A. 28 पठावियइ A पठाविअउ P. 29 निच्च B. 30 असाधारणस्याऽसङ्गुलः C, साधारणस्य सङ्गुलः V. 31 ससहर A, ससिहरु C. 32 मअरहरु T. 33. बरहृणु A, बहिणु C. 34 मेह A.. 35 दूरठियाह A, दूरठियाहं C. 36 सज्जणह AC.

7

Page #64

अपभ्रंशप्रकरणम् । कुंजर' अन्नह तरुअरहं कुडेण' घल्लइ हत्यु ।
मणु पुणु एकहि सल्लइहिं जइ पुच्छह परमत्थु ॥ ८ ॥ क्रीडायाः खेड्डः।
खेड्डयं कयमम्हेहिं निच्छयं किं पयम्पह ।
अणुरत्ताउ" भत्ताउ अम्हे मा चथ सामिअ ॥ ९॥ रम्यस्य रवण्णः।
सरिहिं" न सरेहिं न सरवरेहि न वि उज्जाणवणेहिं ।
देस रवण्णा होति वढ निवसंतेहिं सुअणेहिं ॥ १० ॥ अद्भुतस्य ढक्करिः।
हियडा" पई एहु" बोल्लिअ" महु अग्गइ सय-वार ।
फुट्टिसु पिए" पवसंति" हउं° भंडय ढक्करि - सार ॥ ११ ॥ हे सखीत्यस्य हेल्लिः । हेल्लि म झंखहि" आलु [३७९.१] ॥ पृथक्पृथगित्यस्य" जुअंजुः ॥
एक कुडल्ली* पंचहिं रुद्धी तह पंचहं बि" जुअंजु बुद्धी।
बहिणुए"तं पर कहि किम्ब नंदउ जेत्थुमदुम्बर्ड अप्पण छंदउँ । मूढस्य नालि -वढौ। ..
____ 1 कुंजर AC. 2 अनाहिं P. 3 तरुयरहं A, तस्वरहं CT, तरुअरहिं P. 4 कुडिण AC, कोरेण BT, कोहिण P. 5 मण A. 6 पुण. A. 7 एकइ A. 8 सलइ जि A. 9 पुच्छहु P. 10 अणुरात्ताउ C. 11 सरिहि AC, सरहिं B. 12 सरवरहिं T. 13 निवसंतहिं A, निवसंतिहिं D. 14 सुयणेहिं AD.. 15 हिअडा CPV. . 16 बहु A, बहु r. 17 बोलिउं ABP, बोल्लियलं C, बोल्लिअओ V. 18 पिएं B. 19 पविसंति AC, पवसंतें B, पवसंते P. 20 हि. A. 21 जंपहि • T. 22 °इत्येतस्य P. 23 एक C. 24 कुटल्ली A.. 25 तं A, तंह . 26 पंचहिं A, पंचह C. 27 Bomits. 28 जुयं जुअD. 29 बहिणुइ A, बहिणिए T. 30 क B, कह T. 31 केम्व D, किंव V.. 32 कुटुम्बउ A, कुडंबउं B. 33 °छंदउ P. 34 नालिय AC.

Page #65

३६
सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने
जो पुणु' मणि जि खसप्फसिहूअर'
चितइ देइ न दम्भु न रूअउ । रद्द' - वस - भमिरु करग्गुल्लालिड' घरहिं जितु गुणई' सो नालिउ ॥ १३ ॥ दिवेहिं वित्तरं खाहि वढ [ ४२२.४ ] ॥ नवस्य नवखः । नवखी कवि विसगंठि ॥ [ ४२०.३]
अवस्कन्दस्य दड़वडः ।
14
"चलेहिं" चलंतेहिं" लोखणेहिं" जे तई" दिट्ठा बालि । तर्हि मयरद्धय " - दडवडर पडइ अपूरइ कालि ॥ १४ ॥ यदेभ्छुडुः । छुडु अग्घइ ववसाउ" ।। [ ३८५.१] संबन्धिनः केर-तणौ ।
17
गयउ सु ̈ केसरि पिअहु" जलु” निश्चिंतइं" हरिणाई । जसु केरएं" हुंकारडएं" मुहहुं " पडंति तृणाई” ।। १५ ।। अह" भग्गा अम्हहं" तणा [ ३७९.२ ] ॥ मा भैषीरिष्यत्य मन्भीसेति" खीलिङ्गम् ।
सत्यावत्थ" षणु साहु वि लोड करेइ | आदन्नहं” मब्मीसडी" जो सज्जणु " सो देइ ॥ १६ ॥ यद्यद्दृष्टं तत्तदित्यस्य जाइट्ठिआ" ।
7 गुणाइ
-11 मलतेहिं P.
1 पुण AC. 2 A omits. 3 खसफसिहूअउ ACTV, खस फसिहूअ B. 4 FINE C. 5 दइ AC. 6 करगुहाविउ A, करुग्गुलालिउ C. A, गणइ B. 8 दिविहिं AC. 9 खाइ A. 10 चलहिं A. 12 लोयणेहिं A, लोयणेहिं C. 13 तइAC, तउं D. 14 मअरअ T. 15 वसाउ A. 16 स A. 17 पियहु ACD. 18 जलि A. 19 निश्चिंतई AC, निश्चित P. 20 केरई ACD, केरें P, केरए V. 21 हुंकारडइ 23 विणाई T. 24 जइ DT. 25 अम्हह AC. 26 27 सत्यावत्ह A. 28 यालवणु A, आलुवणु B. 29 आदनह AB. 31 सज्जण B. 32 जाइडिया C.
BC.
22 HET. ममीसडीति P. 30 मंभीसही A.
Jain Education 'International

Page #66

अपभ्रंशप्रकरणम् ।
जइ' रथसि बाइडिअर हिअा मुद्ध - महाव | लोहें फुट्टणपण' जिम्ब' पणा सहसा ताव ॥ १७ ॥
हुडुरु - घुग्घादयः शब्द- चेष्टानुकरणयोः ॥ ४२३ H अपभ्रंश हुदुर्वादयः शब्दानुकरणे मुग्धादय श्रेष्ठानुकरणे यथासंख्यं प्रयोक्तव्याः । मई जाणिउं' बुड्डीसु' हङ" पेम्म - द्रहि हुहुरुत्ति" ।
नव रि" अचिंतिय" संपडिय* विप्पिय" - नाव झडत्ति ॥ १ ॥
आदिग्रहणात् ।
17
खज्जइ नउ कसरकेहिं पिज्जइ वर घुटेर्हि" ।
20
एम्बइ " होइ सुहच्छडी पिएं" दिट्ठे नयणेहिं ॥ २ ॥
इत्यादि ॥
अज्जवि नाहु महु ज्जि घरि सिद्धत्था वंदेइ ।
23
24
· ताडं जि" विरहु गवक्खेहिं मकड" - घुग्विउ" देइ* ॥ ३ ।।
आदिग्रहणात् ।
26
सिरि जर" - खंडी लोअडी गलि मणियडा न वीस । तो व गोडा कराविआ मुद्धए उट्ठ - बईस ॥ ४ ॥
इत्यादि ॥
घरमादयोऽनर्थकाः " ॥ ४२४ ॥
अपभ्रंशे घइमित्यादयो निपाता अनर्थकाः प्रयुज्यन्ते ॥
4 सुद्ध AC.
8 जाणिउ BD.

३७
1 अह T. 2 आइडिया AC. 3 हियडा A. 6 जेम्व D, जिस 'I', जिवँ V. 7 घुग्ध्यादयः D. 10 हउ A. 11 हुहुरति AC, हुहुरुति B. 12 णवरि I. BP, यचिन्तिr C. 14 संपडिअ BCPT. 15 विप्पिअ DPT. A. 17 घुट्टेहिं A, घुहिं C. 18 एम्बई CP, एमइ T. 19 पिए AT. T. 21 A omits. 22 मक्कड BDP. 23 घुग्धिड C, घिग्घउ T. 24 देअउ A. 25 जड A. 26 मणिअडा BT. 27 नर्थकाः ABD
सुषिर D

5 फुट्टएन B.. 9 बुडी T. 18 अचिंति
16 कुत्ति 20 नभणेहिं

Page #67

सिद्धहेमचन्द्राभिधशब्दानुशासने अम्मडि' पच्छायाधडा पिउ कलहिल विजालि ।
घई विपरीरी बुद्धडी होइ विणासहो कालि ॥ १ ॥ आदिग्रहणात् खाई इत्यादयः॥
तादये केहि-तेहि-रेसि' रेसिं-तणेणाः ॥ ४२५ ॥ अपभ्रंशे तादर्थे चोले' केहिं तेहिं रेसि रेसि तणेण इत्येते पंच निपाताः प्रयोक्तव्याः॥
ढोला एह परिहासडी अइ भण' कवणहिँ देसि।
हउ" झिजउं तउ केहिं पिअ" तुहुँ" पुणु" अनहे" रेसि ॥१॥ एवं तेहिंरेसिमावुदाहाडै ॥ वडत्तणहो तणेण ॥ [ ३६६.१]
पुनर्विनः स्वार्थे हुः ॥ ४२६ ॥ अपभ्रंशे पुनर्विना इत्येताभ्यां परः खार्थे दुः" प्रत्ययो भवति ॥
सुमरिजइ तं वल्लह जे वीसरइ मणाउं ।। जहिं पुणु सुमरणु जाउं" गउ" तहो" नेहहो कई नाउं" ॥१॥ विणु जुन्झें न" वलाहुं ॥[३८६.१]
अवश्यमो - डौ ॥ ४२७॥ अपभ्रंशेऽवश्यमः स्वार्थे डें ड इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः ॥
जिब्भिन्दिउ नायगु वसि करहु जसु अधिन्नई" अन्नई।
मूलि विण? तुंबिणिहे अवसे सुक्कहि पण्णइं ॥१॥
1 अम्मडिं A, पेम्मडि T. 2 एच्छावडा A. 3 कलहियउ AC. 4 वियालि A. 5 रिसि A. 6 तणेणः A. 7 द्योते B. 8 रिसिं A. 9 भन ABCD. 10 कवहिं A, कवणेहिं C, कवणहे P, कवणइ T. 11 हउँ सि A. 12 केहें A. - 13 पिय AC. 14 तुहं A. 15 पुण C. 16 अनहि TV. 17 ड C. 18 वलहुं A. . 19 पुण ABC. 20 समरणु C, सुमरण D. 21 जाउ P. 22 गउं PT. 23 तहु C. 24 नेहो C, णेहहो T. 25 कउं A, कइ BC. 26. नाम्वु O, गाउँ T. 27 नच P. 28 बलाहुं A, वलाहु B, लाहुं P. 29 अवश्यमः B. 30 नायउँ T. 31 करहुँ T. 32 अधिनइ A, अद्विनई BC. 83 विणिडइ B. 34 तुंबिणिहि AC, तुंबिणिहिं B, तबिणिह T. 35 अवसई AC. 36 सुबई AC..

Page #68

अपभ्रंशप्रकरणम् । अवसु' न सुअर्हि सुइच्छिअहिं ॥ [३७६.२]
एकशसो डिः॥ ४२८॥ अपभ्रंशे एकशश्शब्दात्वार्थे डिर्भवति ॥
एकसि सील- कलंकिअहं देवहिं पच्छित्ताई।
जो पुणु खंडइ अणुदिअहु' तसु पच्छित्ते काइं ॥ १ ॥ ___ अ-डड - डुल्लाः खार्थिक-क-लुक् च ॥ ४२९ ॥ अपभ्रंशे नाम्नः परतः खार्थे अ डड डुल्ल इलेते त्रयः' प्रत्ययाः भवन्ति तत्संनियोगे खार्थे कप्रत्ययस्य" लोपश्च ।। .
विरहाणल"-जाल-करालिअउ पहिउ" पंथि " दिउ ।
तं मेलवि सव्वहिं पंथिअहिं सो जि" किअउ" अग्गिट्ठल ॥ १॥ डड । महु" कंतहों बे दोसडा [३७९.१] ॥ बुल्ल । एक कुडुल्ली पंचहिं रुद्धी [ ४२२.१२] ॥
योगजाश्चैषाम् ॥ ४३० ॥ अपभ्रंशे अडडडुल्लानां योगभेदेभ्यो ये जायन्ते डड इत्यादयः प्रत्ययौस्तेऽपि खार्थे प्रायो भवन्ति ॥ डडा। फोडेंति जे" हिअड अप्पणउं ॥ [३५०.२] अत्र किसलयेत्यादिना यलुक् । डुल्लअ । चूडुल्लउ चुण्णी होइसइ [३९५.२]॥ __1 अवस BPV. 2 सुहहिं C. 3 सुहच्छिअइ T. 4 डिप्रत्ययो B. 5 कलंकियहं C. 6 दिजहिं 0.7 अणुदियहु ACD. 8 पच्छेतें A. 9 AP omit, .10 खार्थिकस्य BC. 11 कस्य प्रत्ययस्य A. 12 विरहानल ABC. 13 करालियउ C. 14 पहिअउ D. 15 जु A, MC. 16 जि T. 17 कियउ AB, कयउ CDP. 18 डडः CP. 19 मह B. 20 कतहु T. 21 डुलः P. 22 कुडल्ली A. , 23 डड A, Sडड C. 24 प्रत्यया भवन्ति A. 25 A omits. 26 फोडति AP. 27 जि AC. 28 हियड A, हिड C. 29 किशलये AB, किसलय इत्यादिना TV. 30 चहुल्लड v. 31 चुनी CV. 32 होसइ AV.

Page #69

५०
सिद्धहेमचन्द्रासिधशब्दानुशासने
सामि-पसाउ' सलज्जु पिउ सीमा -संधिहिँ वासु ।
पेक्खिवि बाहु- बलुलडा' धण मेल्लइ नीसासु ॥ १ ॥ अत्रामि स्यादौ दीर्घ-हखौ [४.३३०] इति" दीर्घः ॥ एवं बाहुबलुल्लडउ । अत्र त्रयाणां योगः ॥
स्त्रियां तदन्ताड्डीः॥४३१ ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानेभ्यः प्राक्तनसूत्रद्वयोक्तप्रत्ययान्तेभ्यो डीः प्रत्ययो भवति॥
पहिआ" दिट्ठी गोरडी दिट्ठी मग्गु नित । अंसूसासेहिं कंचुआ" तिंतुव्वाणु" करत ॥ १ ॥
एक कुडुली पंचहिं रुद्धी [४२२.१२] ॥ .. आन्तान्ताड्डाः ॥ ४३२॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानादप्रत्ययान्तप्रत्ययान्तात् डीप्रत्ययो भवति । ड्यपवादः ।।
पिउ आइउ"सु" वत्तडी झुणि कन्नडई" पइट्ट" । तहो विरहहो नासंतअहो" धूलडि वि न विह ॥ १ ॥
अस्सेदे ॥ ४३३ ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानस्य नाम्नो योऽकारस्तस्य आकारे' प्रत्यये परे इकारो भवति ॥ धूलडि वि न दिह [४३२.१] ॥ स्त्रियामित्येव । झुणि कन्नडइ" पइट्ट ॥ [ ४३२.१] . 1 साम्वि BD. 2 पसाअ T. 3 सलज्ज B. 4 संधिहि CT. 5 पेक्खवि AP, देक्खि T. .6 बाह P. 7 बलुल्लड़ T. 8 मुंचइ T. 9 नीसास A, णीसास B... 10 त्यादौ .C... 11 इखाविति. ABC. 12 वर्तमानस्य C. 13 पहिया A. 14 नियंत AC. 15 अंसूसासें T. 16 कंवूआ C, कंचुअं T. 17 सिंतुल्वाण, ABTV. 18 कुडल्ली AB. 19 A omits प्रत्ययान्त. 20 डाः BP. 21 आगअउ T. 22 सुय A, T omits. 23 पत्तहाँ T. 24 कण्णइ B, करणडइ T. 25 पइल C. 26 विरहो A. 27 नासंतयहो C, नासंतहाँ T. 28 धूलडिया C. 29 तस्याऽकारे C. 30 धूलिडिया A, धूलडिया C. 31 कण्णडइ BT. ::
..

Page #70

अपघाप्रकरणम् । युष्मदादेरीयस्य डारः ॥ ४३४ ॥ अपभ्रंशे युष्मदादिभ्यः परस्य ईयप्रत्ययस्य डार इत्यादेशो भवति ॥
संदेसें काई तुहारेण जं संगहो न मिलिजइ। सुइणंतरि* पिएं' पाणिएण पि पिआस' किं छिज्जइ ॥ १ ॥ देहूं अम्हारा कंतु [३४५.१] । बहिणि महारा कंतु [३५१.१]॥
अतो त्तुलः ॥ ४३५ ॥ ... अपभ्रंशे इदं किं यत्तदेतद्भ्यः परस्य अतोः प्रत्ययस्य उत्तुल इत्यादेशो भवति ॥
एलो । केतुलो । जेतुलो" । तेत्तुलो" ।।
त्रस्य डेतहे ॥ ४३६ ॥ अपभ्रंशे सर्वादेः सप्तम्यन्तात्परस्य त्रप्रत्ययस्य डेत्तहे इत्यादेशो भवति ॥
एत्तहे" तेत्तहे वारि घरि लच्छि विसंतुल धाइ। पि" पब्मट्ठ व गोरडी निचल" कहिं वि न* ठाइ ॥ १ ॥
त्व-तलो प्पणः ॥ ४३७॥ अपभ्रंशे त्वतलोः प्रत्यययोः प्पण इत्यादेशो भवति ॥
वहुप्पणु पर" पाविअई" [३६६.१] ॥ प्रायोऽधिकारात् । वडुत्तणहो" तणेण ॥ [३६६.१]
1 संदेसई A, संदेसं C. 2 काई A. 3 तुंहारेण B, तुम्हारेण T. 4 सुविणतरि T.. 5 पिउ A, पिउं C, 6 पिय AC. 7 प्रयास A, पियास , पिवास T. 8 emended(see supra 345.1). देक्खि BC, दिक्खि V. 9 बहणि AB. 10 अम्हारा BT. 11 इर्द किं यदेतदेतन्यः A. 12 परस्यततोः P. 13 एतुल्लो B. 14 केतसो B. 15 A omits; जेत्तुल्लो B, एवंडो T. 16 तेतुल्लो B, केवडो T. 17 अत्तहे T. 18 पारि A, बार P. 19 लच्छि C. 20 विसंतुल B, विमुंडल C. 21 पिय AC. 22 णिचल T. 23 कह ABP. 24 ण T. 25 परि TV. 26 प्रावियइ AC, प्राविअइ D. 27 वहप्पणहाँ T. . .

•

Page #71

सिद्धहेमचन्द्रामिपदानुशासने तव्यस्य इएव्वउं एव्वळ एका ॥ ४३८॥ अपभ्रंशे तव्यप्रत्ययस्य इएव्वउँ एव्वउं एवा' इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ।
एउ गृण्हेप्पिणु ध्रु मई जइ प्रिउ उब्वारिज्जइ। महु करिएव्वउं कि पि वि मरिएव्वउं पर" दिजई ॥१॥ देसुबाडणु" सिहि"-कढणु घणकुट्टणु" जं लोइ । मंजिहए" अइरत्तिए सव्वु सहेव्वउं" होइ ॥ २॥ . सोएवा" पर" वारिआ पुप्फवईहिं समाणु"। जग्गेवा पुणु" को धरइ जइ सो वेड" पमाणु ॥ ३ ॥
क्त्व इ-इउ -इवि-अवयः ॥ ४३९ ॥ अपभ्रंशे क्त्वाप्रत्ययस्य इ इउ इवि अवि इत्येते चत्वार आदेशा भवन्ति ।
हिजडा जइ वेरिअ घणा तो कि अभि चडाहुं"। अम्हाहि बे हत्थडा जइ पुणु मारि मराहुं ॥ १ ॥
इउ।
गय - घड भजिउ जंति [ ३९५.५] ॥ इवि ।
रक्खइ सा विस-हारिणी ते कर" चुंबिवि जीउ ।
पडिबिंबिअ-मुंजालु जलु जेहिं अडोहिड पीउ ॥ २ ॥ अवि ।
1 एवाः ABP. 2 इएवउं A. 3 एम्वउं B. 4 एव B. 5 एउँ T. 6 गृहेप्पिणु BC. 7 मइ A. . 8 प्रियउ A, पिउ P. 9 उव्वारिउंजइ A. 10 न T. 11 परि ACP. 12 देजइ TV. 13 देसुच्चाडण C.. 14 सहि C. 15 °कुट्टण C. 16 मंजिट्ठिय AC. 17 सहेवउ A. 18 सोएव्वा T. 19 परि A. 20 वारिया AC 21 समाण A. 22 जग्गोवा C. 23 पुण ABC. 24 बेउ A, वेइउ C. 25 पमाण A. 26 वेरि अप्पणा A (for वेरिअ घणा). 27 चडाहु A. 28 अम्हहं PT. 29 पुण: ABC. 30 बे V. 31 करि A. 32 जी C. . 33 पडिबिनिय मुंजाल A, पडिबिंगी B. 34 अहोहिउ A, अजोहिउ P, अडोहि T. 35 पीउँ T.

Page #72

अपशप्रकरणम् । बाह विछोडवि जाहि हुँ' ह तेन्वई' को दोसु। हिअय-ट्ठिउ जइ नीसाहि' जाणउं मुंज सरोसु ॥ ३ ॥
एप्प्येप्पिण्वेव्येविणवः ॥ ४४० ॥ अपभ्रंशे क्त्वाप्रत्ययस्य एप्पि" एप्पिणु एवि एविणु इत्येते चत्वार आदेशा भवन्ति ।।
जेप्पि असेसु" कसाय - बलु देप्पिणु अभउ" जयस्सु"।
लेवि महव्वय" सिवु लहहि झाएविणु तत्तस्सु" ॥ १ ॥ पृथग्योग उत्तरार्थः ।
तुम एवमणाणहमणहिं च ॥४४१॥ अपभ्रंशे तुमः प्रत्ययस्य एवं अण अणहं अणहिं इत्येते चत्वारः, चकारात् एप्पि" एप्पिणु एवि एविणु एत्येते, एवं चाष्टावादेशा भवन्ति ॥ ..
देवं दुकर निअय-धणु करण न तउ पडिहाइ । एम्वई सुहु मुंजणहं" मणु पर मुंजणहिं न जाइ ॥ १ ॥ जेप्पि चएप्पिणु सयल" धर लेविणु तवु पालेवि । विणु संति तित्येसरेण को सक्कइ" भुवणे वि ॥ २ ॥
गमेरेप्पिण्वेप्प्योरेलुंग वा॥ ४४२ ॥ अपभ्रंशे गमेर्धातोः परयोरेप्पिणु एप्पि इत्यादेशयोरेकारस्य लोपो भवति वा ॥ . 1 जाइ A. 2 तुहं A. 3 हउ V. 4 तेम्बई D, तेइ PT. 5 कोइ C. 6 हियय AC, हिअ B, हिम T. 7 नीसरइ A, नीसरसि B, नीसरहिं C. 8 सरोस C. 9 क्त्वाप्रत्ययस्यापभ्रंशे B. 10 एप्प B. 11 जेप्पिय सेस AC. 12 कसा T. 13 अभ3 B, अभउं T. 14 जीयस्सु , जस्सु T.. 15 महव्व A, महव्या T. 16 लहिहिं D. 17 तत्तस्स C. 18 तुम् A. 19 चकारादेप्पि B. 20 दुकर C. 21 नियय C, निम T. 22 एमइ T. 23 सुह A, सुहुँ T. 24 भुजणह A. 25 भुंजणहि C. 26 जाई AC. 27 सभल T. 28 तव A. 29 सतें BTV. 30 तित्यसरिण A, तित्येसरिण C. 31 सुका B. 32 लुग V. 33 वा भवति P; A omits वा.

Page #73

४४
पक्षे |
सिद्धहेमचन्द्राभिधादानुशासने
गंप्पणु वामारसिहं का अह उज्जेणिहिं गंपि ।
मुआ परावहिं परम-पड दिव्यंतरई' म जंपि ॥ १ ॥ .
गंग गमेप्पिणु जो मुअउ ' जो सिव - तित्थ गमेपि । कीलदि" तिदुसावास - गड" सो जम"- लोउ जिणेपि ॥ २ ॥ तृनो ऽणअः * ॥ ४४३ ॥
अपभ्रंशे तृनः प्रत्ययस्य अणअ इत्यादेशो भवति ॥
नाइ ।
हथ मारणउ लोड बोलणड पडहु" वज्जणउ सुणहउ" भसणउ ॥ १ ॥ इवार्थे नं - नउ - नाइ - नाव - जणि जणवः ॥ ४४४ ॥
अपभ्रंशे इवशब्दस्यार्थे नं नउ नाइ नावइ जणि जणु इत्येते षट् ” भवन्ति ॥ नं । नं मल्ल - जुज्झु " ससि-राहु करहिं ॥ [ ३८२.१]
18
नउ ।
-
रवि - अत्थमणि" समाउलेण" कंठि विइण्णु" " छिण्णु" । चक्कें" खंड" मुणालिअहे" नड" जीवग्गलु” दिष्णु" ।। १ ।।
31
वलयावलि - निवदम - भ्रएण घण" उतुब्भुअ" जाइ । वल्लह" - विरह - महादहहो" थाह" गवेसइ नाइ ॥ २ ॥
3 गंप्पि BC.
1 नरु B. 2 उज्बेणि A, उज्जेणिहि T. 4 मुख T. 5 क्रातहिं A, पप्पुवंति T. 6°q B. 7 दिव्वंतरई A, दिव्वंतर C. 8 मरइ मुअइ V. 9 तत्थु BOT. 10 की T.. 11 गई B. 12 सअलउ T (for सो जम). 13 जएप्पि T. 14 अणभः B. 15 पडहउ AP, पहC. 16 सुणहउ AP, समहु B. 17 षड् A, षट् आदेशा P. 18 जुज्झ A 19 अत्यविणि AC, अत्थमण T. 20 समाउलिम C. 21 बिअण्णु ABC; कंठडिअउ T. (for कंठि विइण्णु ) 22 ण T. 23 छिन्नु BC. 24 चक्के AC. 25 खेडु A, खेंदु C . 26 मुणालिअ C, मुणालि अहि T. 27 नइ T. 28 जीवग्गलड A. 29 दिनु ABT. 30 वलयाव वलआवलि T. 31 मिवडण A. 32 धणु C. 33 उब्भुभ A, उद्धन्भुउ B. 35 महाद T. 36 गाह T.

A 34 वल्लभ T.

Page #74

अपभ्रंशप्रकरणम् । नावइ ।
पेक्खेविणु मुहु जिण - वरहों दीहर- नयण -सलोणु।
नावइ गुरु- मच्छर - भरिउ जलणि पचीसई लोणु ॥ ३ ॥ जणि'।
चम्पय-कुसुमहों मज्झि सहि भसलु" पइट्ठउ ।
सोहइ इंदनीलु" जणि कणइ बइठ्ठउ"॥ ४ ॥ जणु।
निरुमव" - रसु पिएं" पिअवि" जणु ॥ [ ४०१.३]
लिङ्गमतत्रम् ॥ ४४५॥ अपभ्रंशे लिङ्गमतन्त्रं व्यभिचारि प्रायो भवति ॥
गय"कुंभई दारंतु [ ३४५.१] । अत्र पुल्लिङ्गस्य नपुंसकत्वम् । अन्भा लगा डुंगरिहिं" पहिउ रडतउ जाइ।
जो एहा गिरि- गिलम-मणु सो किं धणहे घणा" ॥ १॥ अत्र अब्भा इति नपुंसकस्य पुंस्त्वम् । ___पाह विलग्गी अंबडी सिरु" ल्हसिउँ" खन्धस्सु ।
तो वि कटारइ हत्थडउ बलि किजउं कंतस्सु ॥ २ ॥ अत्र अंबडी” इति नपुंसकस्य स्त्रीत्वम् ।।
1 मुह A. 2 जिणवरह A; जिणवरह Cr. Sणअण T. 4 मच्छरि C. 5 भरिउँT. 6 पवेसइ T. 7 B omits. 8 चंप कुंपल T. 9 सइहि B. 10 भसल AC. 11 इन्दनील AT, इन्दनीलउ P. 12 उविठ्ठल T. 13 निरवमु A. 14 पिए A. 15 पिएवि ABCV. 16 गई A. 17 डुंगरेहिं AB. 18 गिलिण A. 19 धणाई CP, घणाइ T. 20 अंतडी C. 21 शिरु C. 22 ल्हसिउ A, लसिअर्ड B, ल्हसिअर्ड C. 23 कटार A, कडारइ T. 24 कंतस्य AB. 25 अंतडी C.

Page #75

६
सिद्धहेमचन्द्राभिषशब्दानुशासने सिरि चडिआ' खंति फलई' पुणु डालई,मोडति।
तो वि मह्यम सजणाई अवराहिउ न करंति' ॥ ३ ॥ अत्र बालई इत्यत्र स्त्रीलिङ्गस्य नपुंसकत्वम् ।। - शौरसेनीवत् ॥ ४४६॥ अपभ्रंशे प्रायः शौरसेनीवत् कार्य भवति ॥
सीसि" सेहरु खणु" विणिम्मविदु"। खणु कंठि पालंबु किदु । रदिए विहिदु खणु" मुंडमालिए" ॥ जं पणएण तं नमहु ।। कुसुम - दाम-कोदंड" कामहो ॥ १ ॥
व्यत्ययश्च ॥४४७॥ प्राकृतादि भाषालक्षणानां व्यत्ययश्च भवति ॥ यथा मागध्यां तिष्ठश्चिष्ठ" इत्युक्तं तथा प्राकृतपैशाचीशौरसेनीष्वपि भवति । चिष्ठदि ।। अपभ्रंशे रेफस्याधो वा लुगुक्तो मागध्यामपि भवति । शद-माणुश-मंश-भालके कुंभ-शहश्र - वशाहे" शंचिदे इत्यायन्यदपि द्रष्टव्यम् ॥ न केवलं भाषालक्षणानां त्याचादेशानामपि व्यत्ययो भवति । ये वर्तमाने काले प्रसिद्धास्ते भूतेऽपि भवन्ति । अह पेच्छइ रहु-तणओ" ॥ अथ प्रेक्षांचक्रे" इत्यर्थः ॥ आभासइ रयणीअरे"। आबभाषे रजनीचरानित्यर्थः ॥ भूते प्रसिद्धा वर्तमानेऽपि । सोहीअ एस वंठो"। शृणोत्येष वंठ इत्यर्थः ॥ ___ 1 चडिया A. 2 प्फलई APV. 3 पुण A. 4 महहुमु C. 5 सउणह A. 6 अवराहिलं AC. 7 करिति A, करेंति C. 8 शेषं शौरसेनीवत् C. 9 सौरसेनीवत् C. 10 भवति कार्य C. 11 सीस A. 12 खणउ C. 13 विणिम्मुविदु B; विनिम्मिविदु A. 14 खंणु B. 15 मुंडमालिअ T. 16 नमह A. 17 कोदंड B. 18 प्राकृत A. 19 प्रायो व्यत्ययश्च P. 20 °विष्टं B, निष्टखष्ट C. 21 B omits. 22 लुगुफ: ABCP; लोपो वोक्तः T. 23 शस A, सहस्र BC. 24 वसाहे. A. 25 त्यादेशानामपि B. 26 °तणउ ABC. 27 प्रेक्षाचक्र ABC. 28 रयणिअरे B, रयणियरे AC. . 29 चण्डो T. 30 चण्डः T.

Page #76

अपभ्रंशप्रकरणम्। . शेषं संस्कृतवत्सिद्धम् ॥ ४४८॥ शेषं यदत्र प्राकृतादिभाषासु अष्टमे नोक्तं तत्सप्ताध्यायी- निबद्धसंस्कृतवदेव सिद्धम् ॥
हेह-ट्ठि-सूर-निवारणाय छत्तं अहो इव वहती। । ____ जयइ ससेसा वाराह -सास-दूरुक्खया पुहवी' ॥ १ ॥ अत्र चतुर्थ्या आदेशो' नोक्तः स च संस्कृतवदेव सिद्धः । उक्तमपि कचिसंस्कृतवदेव भवति" । यथा प्राकृते उरस्शब्दस्य सप्तम्येकवचनान्तस्य" उरे उरम्मि इति प्रयोगौ भवतस्तथा कचिदुरसीत्यपि भवति । एवं सिरे । सिरम्मि । सिरसि ॥ सरे । सरम्मि" । सरसि ॥ सिद्धग्रहणं मंगलार्थम् । ततो ह्यायुष्मच्छ्रोतृकताभ्युदयश्चेति" ॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्रामिधानस्योपज्ञशब्दानुशासनवृत्तावष्टमस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः ॥ "समाप्ता चेयं सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनवृत्तिः प्रकाशिका नामेति ।
. [प्रशस्तिः ] आसीद्विशांपतिरमुद्रचतुःसमुद्रमुद्राङ्कितक्षितिभरक्षमबाहुदण्डः । श्रीमूलराज इति दुर्धरवैरिकुम्भि
कण्ठीरवः शुचिचुलुक्यकुलावतंसः॥ १ ॥ 1 भाषाखष्टमे ABP, भाषाखष्टमेऽध्याये C. 2 हिट B. 3 ट्ठिय V. 4 जअइ T. 5 वराह TV. 6 दूरुक्खया V. 7 पहुवी B. 8 CP omit छत्तं अहो...पुहवी ॥ 9 आदेशे A. 10 भवति P. 11 Pischel omits उक्तमपि...भवति। 12 °वचनं । तस्य C. 13 A omits. 14 सिरे C.. 15 C omits. 16 यायुष्मत् श्रोतृकता A, स्नायुष्मच्छोतृकता BC. 17 °अभ्युदयश्चेति C. 18 °वृत्तौ अष्टमस्याध्यायस्य AB, वृत्तौ अष्टमाध्यायस्य C. 19 संपूर्णः A; B reads : पादः ॥ छ अष्टमोध्यायः ॥ छ ।. CP read : समाप्तः ॥ अष्टमोध्यायः समाप्तः। 20 B omits समाप्ता...नामेति ॥ 21 नामेति समाप्तं C. 22 CP omit the Prasasti.

Page #77

४८
सिद्धहेमचन्द्राभिषशब्दानुशासने तस्यान्वये समजनि प्रबलप्रतापतिग्मतिः क्षितिपतिर्जयसिंहदेव' । येन स्ववंशसवितर्यपरं सुधांशी श्रीसिद्धराज इति नाम निजं व्यलेखि ॥२॥ सम्यग् निषेव्य चतुरश्चतुरोप्युपायान् जित्वोपभुज्य च भुवं चतुरब्धिकाञ्चीम् । विद्याचतुष्टयविनीतमतिर्जितात्मा काष्ठामवाप पुरुषार्थचतुष्टये यः ॥ ३ ॥ . तेनातिविस्तृतदुरागमविप्रकीर्णशब्दानुशासनसमूहकदर्थितेन । अभ्यर्थितो निरुपमं विधिवद् व्यवत्त शब्दानुशासनमिदं मुनिहेमचन्द्रः ॥ ४ ॥
-
__ 1 °द्युति B. 2 जयसिंहदेवः B.8 विदेखि B. 4 निसेव्य A. 5 °कांचि B. 6 काष्टा B. 7 निरवमं V. 8 Colophon of A : सर्वसंख्यया श्लोके ग्रंथानं २१८५ शुभं भवतु ॥ अयं ग्रंथः श्रीतपागच्छाधिराज सदर्पकंदर्पकरटिककरटपाटनपाटूपटमृगाधिराज श्री भट्टारकपुरंदर श्रीसोमसुंदरसूरिविष्याणुना प्रतिष्ठासोमगणिना सं. १४९२ वर्षे भाद्रप० २० १३ दिनेऽलेखि।।
___Colophon of B : पं. २१८५ श्लोकसंख्या । सं. १४९३ वर्षे आश्विनवदि १४ दिने क्षेमधीरगणिना महीशानकनगरे लिखिता ॥ छ ॥ व्याकरणात्पदसिद्धिः पदसिद्धेरर्थनिर्णयो भवति । अर्थज्ञानात् तत्त्वं तत्त्वज्ञानात्परं श्रेयः ॥ १ ॥ श्री ॥
Colophon of C: सं. १५१८ वर्षे फाल्गुनशुदितृतीयादिने परमगुरुश्री ८ लक्ष्मीसागरसूरि श्रीसोमदेवसूरि * * * * * * ( ten letter-spaces have been obliterated here ) लेशेनालेखि. Some one has added the following to the colophon, in a different hand : शुभविजयपंडितोसमशिशुना वृद्धेन वृद्धिविजयेन । पुस्तकमेतन्मुक्त चित्कोशे पुण्यवृद्धिकृते ॥२६५४ ॥ प्रे०

Page #78

NOTES
[N. B.
In the Notes usually the Sutra is explained first, and then the Vrtti. Then the Sanskrit Chaya of the Apabhramsa verse is given along with the translation in English. Lastly, the grammatical peculiarities of the illustrative words are noted].
329, स्वराणां (स्थाने ) ( अन्ये ) स्वराः प्रायः ( भवन्ति ) अपभ्रंशे ।
In Apabhramsa one vowel is, often, substituted for another. e. g.
Illustrative words
कच्च, काच्च
वेण, वीण
बाह, बाहा, बाहु
पट्टि, पिट्ठि, पुट्ठि
तणु, तिणु, तृणु
सुकिदु, सुकिओं, सुकृदु
किन्नओं, किलिन उ
लिह, लीह, लेह
गउरि, गोरि
Corresponding Sanskrit word
(( कश्चित् )
( ( वीणा )
( ( बाहुः )
(( पृष्ठम् )
(( तृणम् )
(( सुकृतम्)
(( क्ऌन्नकः )'
(( लेखा ) ( ( गौरी )

:
:
:
:
:
09
::
:
:
Vowel change
अ ) आ
ई ) ए
उ अ, आ
ॠ
ऋ अ, इ
ऋ ) इ
ऌ ) इ, इलि
ए) इ, ई औ) अ,
अ, इ, उ
The word : here indicates that even in cases where specific Apabhramsa rules are laid down sometimes Prakrit and Sauraseni forms may also be used.
ओ
In such cases it would be more proper to consider the Prakrit and Sauraseni forms found in Apabhramga as borrowings from the former languages rather than to consider the Apabhramsa phonetic rules as lax. 330. सि - आदौ ( नाम्नः अन्त्यस्वरस्य ) दीर्घही ( भवतः ) ।

In Apabhramsa the ending vowel of nouns is, generally, shortened or lengthened before सि (Nom. sing.)
1 cf. Siddha Hemacandra, VIII. I. 146; ऌत इलिः क्लृप्त क्लन्ने ।

Page #79

. ( 50 ) and other case-terminations. e. g. in the Nom. sing.: (1) 774997: 577483: Fiat (open) 7749901
यथा सुवर्णरेखा कषपट्टके दत्ता ॥' “The lover has a dark complexion, (while ) the beloved has the golden complexion of a Campaka flower. (In the company of her lord ) she appears like a streak of gold drawn (lit. 'made )' on a touch-stone."
Alsdorf explains the verse thus : "The beloved, whose body has the splendid colour of the Campaka, shines at the breast of the dark lover, like a streak of gold on a touch-stone." According to him the stanza describes the lovers in embrace.
The situation of the lovers, as interpreted by Alsdorf, is not, however, explicitly revealed in the verse. Very probably, the poet has intended only to bring out the pleasing contrast in the complexions of lovers standing in close proximity. Cf. eg.
इन्दीवरश्यामतनुर्नूपोऽसौ त्वं रोचनागौरशरीरयष्टिः । अन्योन्यशोभापरिवृद्धये वां योगस्तडित्तोयदयोरिवास्तु ॥
-Taast, en In the foregoing verse cet and that are instances of the lengthening of the ending vowel (e. g. dia ) a; सामल ) सामला), while धण and सुवण्णरेह are instances of
1. The chāyā given here is mostly based upon the celebrated
दोधकवृत्ति of उदयसौभाग्यगणिन्, dated V.S. 1672. 2. Von Ludwig Alsdorf, Apabhramsa-Studien, Leipzig, 1937,
pp. 73-74. Alsdorf's rendering appears to have been influenced by the following verse of Kumārapāla-pratibodha (p. 108): मरगय-चन्नह पियह उरि पिय चंपय-पह-देह । कसवट्टइ दिन्निय सहइ नाइ सुवन्नह रेह ॥ (-मरकत-वर्णस्य प्रियस्य उरसि प्रिया चम्पक-प्रभ-देहा ।
कषपट्टके दत्ता शोभते यथा सुवर्णस्य रेखा ।।) 3. Alsdorf, op. cit., p. 74. 4. In fact the ending 3 here is the evolute of the pleonastic ; e. g.
> AT3T) 11. cf. Dr. H. O. Bhayani Apabhraňśa Vyökarana, Bombay, 1960, p. 120.

Page #80

( 51 )
shortening of the final vowel . ( घण ( Sk. धन्या; सुवण्णरेह ( Sk. सुवर्णरेखा ).
a is a Desya word meaning 'a lover', 'a hero' (), while, means 'a beloved', 'a wife' (). Both the words are current in Rājasthānī, while the latter word (T) is used in modern Gujarati also in reference to the Simantonnayana ceremonies of an expectant wife.
नाइ ( Ap. नावइ ( Pr. णव्वइ ( Sk. ज्ञायते .
The metre is a moraic one; composition 10+10 mātrās. The following is the illustration of a noun in the Vocative case:.
( 2 )
हे नायक ( ढोल्ला ) मया त्वं वारितः मा कुरु दीर्घ मानम् । निद्रया गमिष्यति रात्रिः शीघ्रं ( दडवड ) भवति विभानकम् ॥
"O Dhollā! I had warned (lit. 'restrained') you not to harbour pride for a long time; (for), in sleep the night will slip away (lit. 'go', 'pass by') and soon there will be dawn".
ale, Voc. sing. of a is an instance of vowel-lengthening. So also in (Acc, sing.) the final is lengthened. 5 is a Deśya word, meaning 'quickly'-evidently an onomatopoetic word formed probably from ('to roll') and (or a) an echo-word. fa='early dawn' (cf. Mod. Guj. वहां ) ( ( विभानकम् ).
The metre is a variety of Dohaka (Hemacandra styles it as कुसुमाकुलमधुकर ); composition 13 mātrās (=6+4+~~~ or ~ -)+11 mātrās ( = 6 +~~+~ or 6+-+). Most of the illustrative verses are in this metre. The change also occurs in Feminine nouns; as, for instance, in the following:
1. Shortening the final vowel is a characteristic trait of Apabhramsa. Cf. Bhayani, op. cit., p. 126.
2.
cf. Hemacandra's Desināmamālā, V-58, ed. by R. Pischel, Bombay Sanskrit Series, No. XVII, 1938, p. 206.

Page #81

( 52 )
( 3 ) (हे) पुत्रिके, मया भणिता त्वं मा कुरु वक्रां दृष्टिम् । पुत्र, सकर्णा भहिर्यथा मारयति हृदये प्रविष्टा ॥
"O dear (lit. 'daughter')! I had told you (lit. 'you were told by me'): 'do not send side-glances; (for), (my) child (lit. 'daughter') (your side-glances) destroy (young men) by piercing their hearts like a barbed arrow (lit. 'an arrow with a sharp, curved head )'.
instances of Lengthen
Here दिट्ठि, भल्लि and भणिअ and पइट्ठि are all final shortening of vowels in Feminine nouns. ing of the ultimate vowel of Feminine nouns, ending in oris, naturally, out of question.
The change also occurs in nouns in the Nom. pl.; as, for instance:
( 4 )
=
=
एते ते घोटकाः ( अत्र मनुष्यत्वं ( "Here are the horses; here is the battle-field; here are the sharp swords. Here is (one's) valour (lit. 'manliness') tested (lit. 'known'), when one does not turn the reins (of horses) ( away from the field of battle)."
Here in
and far the final vowel is lengthened. Similarly, instances of this change, occurring in other cases, may be cited.
Hemacandra has used in this and subsequent sutras the following saṁjñās () to denote nominal and pronominal cases, formed, evidently, from their respective case-terminations.
Case
Nominative &
Vocative
Accusative
Instrumental
Dative
Ablative
Genitive
Locative

Singular (Based
fa
अम्
टा
दे
अश्वाः ), एषा [रण - ] स्थली, एते ते निशिताः खगाः । पौरुषं) ज्ञायते यः नापि वल्गां वालयति ॥
aft
दसू
&
on case-term.)
( =स् )
= आ )
(=5)
(
=
- अस् )
=
असू)
5)
Plural (Based on
case-term.)
( = असू )
( = अस् )

STEL
शस्
fire
भ्यस्
12TH
आम्
सु

Page #82

( 53 )
सि - अम् - प्रत्यययोः अस्य उत् In Apabhramsa the ending in Nom, and Acc. sing.
331.
(भवति ) । of nouns changes to
(1) दशमुखः भुवनभयंकरः तोषितशंकरः निर्गतः रथवरे (or रथोपरि )
आरूढः (चटितः ) । चतुर्मुखं ( = ब्रह्माणं ) षण्मुखं ( = कार्तिकेयं ) ध्यात्वा एकस्मिन् ( रावणे) लगित्वा इव दैवेन घटितः ॥
"The ten-faced demon (Ravana), terrifying the worlds, having propitiated Sankara, went out riding in his excellent chariot. He was created by the Creator having thought of four-faced god (= Brahma) and sixfaced god (Karttikeya, (and then) bringing them together into one".
Here दहमुहु, भयंकरु, संकरु, निग्गउ are instances of words in Nom. sing. with -ending; and, are instances of words in Acc. sing. with 3-ending.
The metre is a q; composition two caranas of 12+8+12 mātrās each. 1st and 2nd, 4th and 5th, and 3rd and 6th caranas rhyme. It is a variety of the metre, so usual in Apabhramsa epic poems. cf. Hemacandra's Chandonusasana, ed. H. D. Velankar, p. 354.
332. सि-प्रत्यये पुंसि ( = पुंलिङ्गे) ओतू ( = ओ ) वा ( = विकल्पे ) भवति ) ।
In Apabhramsa the ending of Masculine nouns optionally changes to a in Nom. sing. This is a partial exception to the foregoing sutra (331).
(1) अगलित स्नेहनिवृत्तानां ( एकः ) योजनलक्षमपि यातु । वर्षशतेनापि यः मिलति सखि सौख्यानां सः स्थानम् ॥
"(Of the lovers) (who are) separated, whose love (remains) unabated, one may go a lac of yojanas away, and may meet (the other, only) after a hundred years; still, O friend, he does become a source (lit. 'a storehouse') of bliss (to the other)".

Page #83

( 54 ) Here it and g (both in Nom. sing.) are instances of 311 ending. It should be noted that they are both pronominal forms, which, usually, follow the pattern of noni. nal forms.
ठाउ ( Vedic Sk. स्थामन्.
This change - 347 ending in Nom. sing.-occurs in Masculine nouns only; Neuter nouns have only the 3 ending, as the following verse illustrates : (2) 37*: ST T Arad fra startu pert: 7 FIA: i
प्रियस्य पश्यन्त्याः मुखकमलं एवमेव सुरतं समाप्तम् ॥ “My body did not embrace (lit. came in contact with’) his; my lips did not get to his lips; only looking at the lotus-like face of my darling our love sport [thus] came to an end."
Here sii (Neut. Nom. sing. ) and TEH (Neut. Acc. sing.) are both ending in 3 (and not in 3ft), as they are not Masculine nouns. fast is Gen. sing.; term. lost (Vide: sutra 345 ).
333. ( =T) 2-
In Apabhraṁsa before ET ( = 341; Instr, sing. term.) the ending 37 of nouns becomes g. (1) ## OTT: faqat: anda sahati
NET TET: ( 4 ) 31561: par: tell “(The limit of) those days given to me by my darling proceeding on journey—counting them my fingers (i, e. 'finger-tips') have been worn out by the finger-nails”.
Here yg and aỆo are instances of g ending in Instr. sing. am is Gen. pl.; here it has the sense of Accusative.
334. s-sena 7 ( =) 71
In Apabhraṁsa the ending of nouns becomes & and 5 before the Loc. sing. termination.

Page #84

( 55 ) (1) APR: 398 qui sefa, ma faara Traia
स्वामी सुभृत्यं अपि परिहरति, संमानयति खलान् ॥ “The ocean holds grass on its surface, (while ) it throws jewels on its floor; the master throws out his good servant, ( while he honours the wicked (ones).”
afes is the instance of ending in the Loc. sing. Ta is the other variant. Though Hemacandra considers as the evolute of ending 31, in fact the final ş here in afet is itself the Loc. sing. termination.
तले) तलें (short ऍ)) तलि appear to be the stages of
this evolution."
335. f - TATA (=) all .: In Apabhraṁsa the ending 37 of nouns optionally changes to g before the Instr. pl. termination. (1) Tð: 5 #qr Aft: qi, FAT: Tia Pastranita afat
TADT a auf&aat (afger) 39, TFT: 22: qual “By excellences no wealth (is obtained), but only fame; people enjoy fruits (i. e. 'wealth,' etc.) which are destined (lit, 'written in their destiny') for them; for, a lion does not fetch even a cowrie (af), (while ) elephants are purchased at fabulous price (lit. 'lacs').”
Here, per is the illustration of g ending before Instr. pl. The change is optional; hence in ju the 3 ending remains.
336. BPA-TCPTRICE (az) 1
In this sūtra is discussed the change in the nouns ending in 3 before the Abl. term. In Apabhramsa, in case of nouns ending in 37, the Abl. sing. term. is org. (1) cara gría 997 79: 75 Toar aspiai
तथापि महाद्रुमः सुजनः इव तान् उत्सङ्गे धरति ॥ "From trees men take fruits (only), but avoid (their) bitter leaves. Yet, the great tree, like a noble
1. Cf. Bhayani, Apabhramśa Vyākarana, p. 131, 2. A alts is equal to 20 9 8. cf. Pischel's Prakrit Grammar.

Page #85

( 56
)
hearted man retains. (lit. 'keeps') them in its. fold (lit. lap')". .: : वच्छहे and वच्छहु (variant) are the illustrations. .. ___337. भ्यस्-प्रत्ययस्य 'हुँ' (आदेशः)।
In Apabhramsa, for nouns ending in at the Ablative plural termination is हुं. है (1) दूरोड्डानेन पतितः खलः आत्मानं जनं (च) मारयति । - यथा गिरिशङ्गेभ्यः पतिता शिला अन्यद् अपि चूर्ण करोति ॥
« A. wicked man falling after a great leap hits himself as well as (other) persons, even as a boulder falling from the mountain-peaks crushes (lit. reduces to powder) others too".
गिरिसिंगहुँ is Abl. pl. 338. सू-प्रत्ययस्य 'हु-हो-स्सुः (आदेशाः)।
In Apabhramsa, Genitive singular terminations of words ending in अ are सु, हो, स्सु. (1) यः गुणान् गोपायति आत्मनः प्रकटान् करोति परस्य ।
तस्मै अहं कलियुगे दुलेभाय बलीक्रिये सुजनाय ॥ . . “(He ) who conceals his own virtues and exhibits. those of others--for him, noble soul, (so) rare in this Kali age, I would sacrifice my life. (lit. offer oblation of my.. life')".
. . . ... बलिकिजउं is an idiomatic usage, meaning to take . over oneself some one's ill luck and misery'; cf. Mod. Guj. 'वारी जाउं.
___ Here तसु, दुलहहो and परस्सु illustrate the sutra. In Prākrit and Apabhraṁsa Genitive and Dative cases have merged together. Here ag and Estieg are used, evidently, in the Dative sense.
339. आम्-प्रत्ययस्य ई (आदेशः)।
The Genitive plural termination of words ending in अ is हं. (1) तृणानां तृतीया भङ्गिः न अपि तेन अवटतटे वसन्ति ।
अथ जनः लगित्वा उत्तरति, अथ (तेन) सह स्वयं मज्जन्ति ॥ - “For the weeds (lit. 'grass'), there is no third course possible, when they have grown on a difficult (lit.

Page #86

( 57 ) "unused' or 'remote') bank of a ditch; either a (drowning) man clutches at them and comes out, or they (i. e. 'weeds) themselves (are uprooted and) sink with him.”
:: This is evidently an phift as JPUTHTYTTotal points out in his Dodhakavrtti : 3777sf : # # ## hafa #fantent वसति । प्रकारद्वयं किम् । म्रियते वा शत्रून् जयति वेति भावार्थः ।
• This verse has intrigued several scholars. Pischel. first interpreted it as: “The third cutting of the grass has not yet taken place; therefore it still stands at the border of the ditch. A man after he has had a bad time, sometimes rises up again, and sometimes, himself perishes.”!
Later he improved upon this translation, rendering: the first carana as :
"For the grass there is no third possibility; there. fore, it stands at the border of the ditch."
Alsdorf, questions the correctness of Pischel's reading Home for fa. He rejects Pischel's interpretation outright as grammatically unreliable. He would prefer to read अह सह सई in the second carana as अह सहसइ which would mean: “either a man passes the grasses only touch. ing them or (steps upon them and ) thousands will perish."
Alsdorf in his 'Apabhramsa-Studien’ explains the entire vs. as below:
"The grass likes to grow near the well, it is in the danger of being trodden upon by those who fetch water;. but it has no other choice, because only near the well it finds the prosperous humidity. Therefore, either the.
1. Richard Pischel, Hemacandra's Grammatik der Prākrit-sprachen, • Vol. I, (Halle, 1877 ) p. 154; Vol. II ( 1880 ) pp. 182-3. 2. R. Pischel, Materialien Zur Kenntnis des Apabhramsa, (Berlin,
1902), 7. 3. L Alsdorf, Bemerkungen Zu Pischol's Materialien Zur Kennt
nis des Apabhramsa," ( Festschrift Moriz Winternitz) (Leipzig, 1933), 33.
.

Page #87

( 58 ) people go down (to fetch water) while they only brush the grasses, or thousands of grass-blades perish.”
Alsdorf's interpretation also is, evidently, unsatisfactory. De Vreese, following Udayasaubhāgyagani, renders the verse as below :
“For grasses there is no third way; hence they stand on the bank of a well; either a man comes out of the water clutching at the grasses or the latter themselves sink down together ( with him )."2 : De Vreese cites in support of his interpretation the following vs from Pañcatantra (I. 34):
जातस्य नदीकूले तस्य तृणस्यापि जन्म कल्याणम् ।
यत्सलिलमज्जनाकुलजनहस्तालम्बनं भवति ॥ - De Vreese's interpretation is mostly correct, except in the latter half of the first carana, which is probably a sort of Instrumental Absolutive construction (meaning, 'when they have grown on the steep unfrequented banks of a river).
Here art is the illustration of 3 Gen. pl. term. = 24H.
340. 3-944: 7 37-37-4774 11
In Apabhraṁśa the Gen. pl. term. of nouns ending in s and Jis į and also . (1) di azafa na want annat 16431a
तद् वरं सौख्यं प्रविष्टानि नापि कर्णयोः खल-वचनानि ॥ “Divinity raises (lit. creates, prepares ). ripe fruits on the trees in the forest for birds. That pleasure of
1. Ludwig Alsdorf, “Apabhramśa - Studien, (Leipzig, 1937), pp. . 105–106. 2. K. De Vreese, Apabhramsa Studies (II) Journal of the
American Oriental Society,' Vol. 74 ( 1954 ), p. 146. 3. Cf. also Mahāvīrastavana Phāgubandha; Sloka 2–3: atticari
(... THE FIRT B ... ),

Page #88

( 59 )
living in the forest on wild fruits ) is preferable, but not the taunts (lit. 'words') of the wicked men falling on one's ears." • Alsdorf renders :
“Providence hangs for the birds in the jungle ripe fruits on the trees. Rather this than that the talks of bad men penetrate your ears".
He compares with this the idea in the following śloka of Puşpadanta's Mahāpurāna :
वरि खजइ गिरिकन्दरे कसेरु, णउ दुजण-भउँहा-वं किया। दीसन्तउ कलुस-भावंकियाइँ ॥
-Puşpadanta's Harivaṁsapurāņa, 503. “Rather eat roots in some mountain caves than see the knitted eye-brows of wicked men in which their dirty character is proclaimed.”I
In the foregoing verse of Hemacandra Tag and is force are illustrations of the Gen. pl. terms. j and .
also sometimes occurs as the Loc. pl. : (2) acs: fagfafa ETAT: T68 HTË 927
अहं किं न युक्तः द्वयोः (अपि) दिशोः खण्डे द्वे कृत्वा ॥ "The bullock feels grieved seeing the (very) heavy load of his master. (He wonders:) “Why am I not yoked to both the sides (of the cart) by cutting me up into two pieces?"
This is an अन्योक्ति. धवल here implies a faithful servant, who is very much outnumbered by the enemies, and therefore unequal to the task (of defence ) assigned to him.
Pischel has, evidently, erred in his translation: “The bull is sad as he sees the heavy burden of his master and (thinks :) Why have I not been harnessed after one has made two parts at one place ?”
1. Alsdrof, Apabhramsa-Studien, p. 75.
*
.
2
0
.
alla &

Page #89

fully.
( 60 ) Alsdorf's interpretation also is not happy. After translating the second carana as: “why have I not been yoked at two places after they have cut me into two pieces", Alsdorf proceeds to explain its :underlying thought as: "If I could divide myself into two -- duplicate myself—in order to carry thus some part of the master's burden", —which fails to bring out the underlying idea.
Here is Loc. pl. 341. STT-TE-RE-MATE (BITOTT:).
In Apabhraíśa words ending in and 3 take a-tas the Abl. sing., Abl. pl., and Loc. sing. terminations, respectively.
Illustration of Abl. sing. term. : (1) fort: Basics act: omnes ud a:ETATRİ ()
TË FIT HITATOTT ( = #1002: ) Fetifa taa aruan . “(In the forest) a slab of stone can be had (from the mountain) (for lying down), and fruits from the tree without any restriction. Yet, men do not like to leave their homes and live in the forest."
Here forre and there are illustrations of the Abl. sing. term. .
iterat = FATATANT, 'without any distinction'. ecq and मेल्ल are Desya verbs = गृह, मुच्. माणुसहं is the illustration of the use of Gen. for Dat.
Illustration of the Abl. pl. term. g : (2) 7677: safi gets a (a) yat: 3779 FETT HIT THAI
ETÀRT: garas pro (99) 37158 TET: TER II “Even from the trees the ascetics get tree-bark (amos ) and fruits for clothing and food. From the masters this much more (is obtained; viz.) the servants get respectful consideration.”
Here are and are illustrations of Abl. pl. term. Š. Sk. 377++7) Ap. 3pitaS.
1. Alsdorf, 'Apabhramsa - Studier', pp. 75-76.

Page #90

(61) Illustration of Loc. sing. term. fy: (3) 374 facesita: ga pret : 1
“Now, in the Kali age Dharma has indeed scant "power."
Here afsfe is Loc. sing. The metre is qe ( 4+4 +4+w-u i.e. a Hatut = 16 mātrās ). cf. Hemacandra's Chandonuśāsana, p. 342.
342, 311a ( = 37 - 377 ) -fath 'UT: Ber:'(=) (3aît) 11
In Apabhraí a the Instr. sing. term. of nouns ending in sy is op and gear. "By the beloved going on a journey.” (Vide : 333, 1)
343. 'j'-4249: 757-37-300g: 1
The Instr. term. in case of nouns ending in s and 5 is एं as well as ण and अनुखारः
Illustration of ý term: (1) fat gou Tafa HotL ada fins TTI
यः पुनः अमिना शीतलः तस्य उष्णत्वं कथम् ॥ “By fire the world becomes warm and (it becomes ) cold by wind. But (when) one feels cold though near the fire, how can he (ever) become hot?"
Here affittg and are are the illustrations of the g term. Illustrations of ण and अनुम्वार : (2) fafg7417: Toffer: Jefat & STAT 3TTI
__ अमिना दग्धं यद्यपि गृहं तथापि तेन अग्निना कार्यम् ॥
“Though my lover has offended me, still bring him (here) to-day; for, even though the house is burnt down by fire, still that fire is indispensable (lit. 'useful)"
Here arfou and arfitt are the illustrations of the Instr. sing. terms, o and staer.
Similar illustrat ons (of the above terms-, o and Bater) could be given for nouns ending in 5.

Page #91

( 62 ) 344. सि-अम्-जस-शस्-प्रत्ययानां लुक् ( = लोपः)। __ In Apabhramsa the Nom. and Acc. sing. and pl. terms. are dropped.
In एइ ति घोडा एह थलि Nom. and Acc. sing. and Nom. pl. terminations are dropped. (1) यथा यथा वक्रिमाणं लोचनयोः नितरां श्यामला शिक्षते ।
तथा तथा मन्मथः निजकशरान् खरप्रस्तरे तीक्ष्णयति ॥ “ As the beautiful maiden (FIAT) proceeds to learn how to shoot extreme side-glances, the god of love goes on sharpening his arrows on a sharpening stone."
Here in साम्वलि Nom. sing., in वंकिम Acc. sing., and in निअय-सर Acc. pl. term. is dropped.
345. षष्ठ्याः विभक्तेः (लोपः)। In Apabhramsa the Genitive term. is often dropped. (1) सगरशतैः यः वर्ण्यते (तं) पश्य अस्माकं कान्तम् ।
अतिमत्तानां त्यक्ताङ्कुशानां गजानां कुम्भान् दारयन्तम् ॥ "(He) who can be ( best) described (by his exploits) in a hundred battles_him. our lover. behold-as he
behold-(as he is) smashing the temples of elephants, who have gone completely mad and out of control (of the goad)."
Here गय कुंमइं have been separated to indicate that the Gen. pl. term. of गय is dropped.
346. आम त्र्य-अर्थ जस्-प्रत्ययस्य 'हो' (आदेशः)।
In Apabhramsa, nouns in the Vocative plural take at term.
This is an exception to the foregoing sütra 344. हे तरुणाः, हे तरुण्यः, ज्ञातं मया (भवन्तः) मा कुरुत आत्मनः घातं'। -
"0 (you) young men and women, I have come to . know (what you are doing)-you do not ruin (lit. kill). yourselves.” . Here तरुणहो and तरुणिहो illustrate the sutra.
347. भिस-सु-प्रत्यययोः 'हिं' (आदेशः)। In Apabhramsa हिं is the Instr. pl. and Loc. pl. term..
गुणहिं न संपय कित्ति पर (Vide: sūtra 335.1).

Page #92

( 63 )
Here you is Instr. pl. Loc. pl. illustration : भागीरथी यथा भारती त्रिषु मार्गेषु प्रवर्तते । “Like the Ganges are follows three courses."
This probably refers to the three from that, ist and qart. The metre is 1969 or atat (6+4+4+4+6 = 24 mātrās ). cf. Chandonusāsana V. 25 (p. 180)
348. art-freno FA-T2-SATTT: Ja sita II
In Apabhramúa the Nom. pl. and Acc. pl. terminations of Feminine nouns (with any ending vowel) are 3 and 31 in each case. This rule is an exception to the elision of the terminations (sūtra 344).
Illustration of Nom. pl:Siglu FURETTE FEUT I (Vide: Sūtra 331.1)
julfesy and fuftents are illustrations of the 3 term, in Nom, pl.
Acc. pl. illustration :सुन्दरसर्वाङ्गीः विलासिनीः प्रेक्षमाणानाम् ।
"(Young men ) looking at damsels, beautiful in every respect (lit. 'in all the limbs')". Feejoti31t, Pathufiait are instances of the 377 term. in Acc. pl. The non-agreement of the Number (of the Tit) (with the compound of the casesymbols) indicates that the story are not to be construed as respective; both Nom. pl. and Acc. pl. can each have both the terms.-J as well as 311.
349, 27-JPEG ( Tat:),
In Apabhramśa in case of Feminine nouns, the Instr.. sing. term. is T. (1) Fastieto: 3719 YTETTE 377&paar aangai
शशिमण्डलचन्द्रिकया पुनः किं (अपि) न दूरे पश्यति ॥ “By the radiance (lit. rays) of her face the young maiden is able to see her hand even in darkness. But
1 cf. Bhayani, Apabhramśa Vyākarana, p. 134.

Page #93

( 64 )
(love-lorn as she is ) she (is unable to see anything at a distance in the full-moon light." For parallel thought of. अथान्धकारं गिरिगह्वराणां दंष्ट्रामयूखैः शकलानि कुर्वन् । (रघुवंश, सर्ग २-४६)
Pischel' reads fear for for and translates :
“By means of the rays of her own face, the beautiful one can also see in darkness, who cannot look into distance in the moonlight."
Alsdorf renders the vs. thus :
“By the rays of her own face the beautiful lady sees her own hands in darkness. How should she not also see distant objects in the light of the full moon (i. e. 'her face') ?"
Dr. Bhayani follows Alsdorf's interpretation.
Here of hy is the illustration of Instr, sing. term. The metre is composed of 13 ( = 6 +4+3)+ 12 ( = 4+4 +4)= 25 mātras.
(2) 77 279912 jafri il
“Where ... ... ... is surrounded by the lustre of the emerald.”
In the above citation play is the other illustration of the g term. of the Instr. sing.
The metre is HET*; composition 4+4+vv-tv(is 2 HITOTS ) = 16 mātrās. cf. Chandonusāsana, III-65, p. 122.
350. GH-STA-TAP : ( STERT:) ! In Apabhramsa Feminine nouns the Gen. sing. and
Abl. sing. term is to
Illustration of Gen. sing. (1) J7354277777: JESHTRATAT:
तुच्छा छरोमावल्याः तुच्छरागायाः तुच्छतरहासायाः । प्रियवचनं अलभमानायाः तुच्छकायमन्मथनिवासायाः । अन्यद् यद् तुच्छं तस्याः प्रियायाः (-धन्यायाः) तद् आख्यातं न याति ।
आश्चर्यं स्तनान्तरं मुग्धायाः यद् मनः वर्त्मनि (=तन्मध्ये) न माति ॥ 1. Pischel, Pr. Gr., Vol. I, p. 157. 2. L. Alsdorf, Apabhramsa - Studien, p. 77. 3. H. O. Bhayani A pabhramsa Vyākarana, p. 19.

Page #94

(65)
"(That lady) has a slender waist; (she) speaks (so) little; (she) has a thin and beautiful line of hair (below her navel); (her) love has faded and (her) smile is fainter still; (while her) body-love's abode-has been languishing as she is unable to hear the sweet words of her lover. Whatever else is tiny in that beloved is impossible to describe. O what a wonder is the space between her breasts ! — 80 (infinitely) small that even the mind cannot enter therein (lit. cannot be contained therein')."
Here all the nouns with final are illustrations of the Gen. sing. term. praf is a particle expressing surprise (= 377**); fafe='in between'(= ) (cf. Guj. a).
___ Udayasaubhigyaganin (दोधकवृत्तिकार) construes. तुच्छराय as Voc. sing., applying it to the lover, whose love for the love-lorn beauty, has diminished.
Dr. Bhayani follows the commentator.
Pischel translates the vs. :"( The beloved) speaks softly; has a thin and transparent row of hair; smiles very little; (is) with little passion; in whom the god of love lives in a thin body, when she does not hear the voice of the lover ---- that all cannot be enumerated. O, about the space between the breasts of the charming one that the mind does not measure on its way (i. e. the space is so small that one cannot imagine it).”
___Alsdorf rejects Pischel's derivation of विञ्चि (< वचइ Page #95

(66)
The metre is a combination of मात्रा and दोहा chandas'. The metre has 5 caranas of 15+12+15+12+15 mātrās respectively, with third and fifth caranas rhyming. For composition of metre see Notes on sutra 330. 2.
(२) स्फोटयतः यौ हृदयं आत्मनः तयोः परकीया ( = परकृते) का घृणा 1रक्षत लोकाः आत्मानं बालायाः जातौ विषमौ स्तमौ ॥
(Those) who rend their own heart ( i. e. burst out of the chest'), what mercy can they have on others? O (young) men! save yourselves from this maiden; (for) (her) breasts have become protrusive (fa) (as they are fully grown) (and are, therefore, dangerous )".
-
16
2
Here, according to Hemacandra, a is Abl. sing., though in the natural context of the verse it applies to and should, therefore, more properly be considered as an instance of Gen. sing. This verse has, hence, intrigued several scholars.
Pischel first, in his Prakrit Grammar', translated it as:
"So beware of yourself, you young people, of the dangerous breasts of the young woman. Who break their own heart, what pity shall they have on others?" 1
In his Materialien he gives a different rendering: "Beware, O young people, the breasts of the young woman are dangerous. Those, who break their own hearts, how can they have pity on strangers ?":
Alsdorf's rendering differs still:
Pischel, Hema candra's Grammatik der Prakrit Sprachen I, 157; II, 187.
Materialien, H.

Page #96

(67)
** Beware O young people!: Her own breasts have poome dangerous to the young woman."1
As De Vreese points out, neither Pischel's nor Alsdorf's interpretation does justice to the grammatical structure of the stanza. Guided by a Sanskrit verse with an almost identical thought' he favours the interpretation of some सौभाग्यगणिन् and त्रिविक्रम. He questions Hemacandra's citation of an as an illustration of Abl. sing. He considers 174T as an instance of terminationless Genitive (=an ) and interprets the verse as below :
56 Protect yourselves, Oh young people! The breasts ..of young women are dangerous ! Those, who break their own heart, what pity have those for others ?”? .
This vs. is the composition of Muñja, the celebrated king of Mālvā....
The metre is composed of 15 +13 = 28 mātrās. 351. STET – 3917 -- Stelle: 'T' (pen:)
In Apabhramśa feminine nouns. the Abl. and Gen. : pl. term. is g. (1) HT [ = ] Tá ag aftat: fifa 2: : 1
अलजिष्यं वयस्याभ्यः [वयस्यानाम्, वा ] यदि भन्नः यह ऐष्यत् ॥ :::“It is well, O sister, that my husband was killed in the battle; (for) if he had fled and returned homel I would have been put to shame aanopgst my friends."
Alsdorf, Ap Studien, p. 68. 2 स्वकीयं हृदय भित्त्वा निर्गतौ यो पयोधरौ । हृदयस्यान्यदीयस्य भेदने का कृपा तयोः ॥
YHTERGHIUSTII<, g. 246, n . 868 3 K. De Vreese, Apabhramsa Studies I, JAOS, Vol.84.11954, p.4

Page #97

(68)
P. L. Vaidya considers storia and ja as Present Participles used as Conditional. Dr. Bhayani would consider sunt = Fourist (Potential 1st person sing.), and g as a connective particle (= Fa:)".
Trivikrama gives aftal, which would be Present Active Participle used as Conditional.piue could be Abl. or Gen. pl.
352. s-serify if (BTQRT:)) In Apabhramśa feminine nouns Loc. sing. term is en (1) arys 581975721 (26T!] fa: çe: EHT sfa
(अतः तस्याः) अर्धानि वलयानि मयां गतानि अर्धानि स्फुटितानि तड् इति।। “The beloved was scaring away the crow (whose cawing raised in her false hopes of reunion with her husband ), when she suddenly saw her dear husband (coming). (As she was scaring away the crow) half of her bracelets slipped down on the ground (- so emaciated had she been during her period of separation ), while the (remaining) half burst with a crackling sound ( for, now, when she saw her lover, she was so overjoyed that her figure was suddenly transformed through intense joy, and her hands became so plump that her bangles cracked.)"
Here Here is the illustration of the Loc. sing. term. P. All manuscripts read ite; only Pischel, and following him, Vaidya give fe.
353. a (= nyhet) -T-sperrent '' ( naar:) !
In Apabhramsa Neuter nouns § is the Nom. and Acc. pl. term. I Bhayani, Apabhramsa Vyakarana, p. 136. 2 P. L. Vaidya, Prakrit Grammar of Trivikrama, 1954. . P. 284.

Page #98

(69)
(1) कमलानि मुक्त्वा अलिकुलानि करि-गण्डान् काक्षन्ति ।
असुलभं एष्टुं येषां निर्बन्धः (भलि) ते न अपि दूरं गणयन्ति ॥ “ Swarms of bees deserting lotuses aspire to reach the (rutted) temples of elephants: those who insist on securing (only) what is (most) difficult, do not mind (vast) distances (required to be covered in achieving it).”
_Here कमलई, अलिउलई and करिगंडाई are the instances of $ term. of Neut. Nom. and Acc. pl.
354. क-अन्तस्य अ-तः उं सि-अम्-प्रत्यययोः।।
Apabhramśa Neuter nouns ending in a change their final 3 ( = the vowel remaining after elision of the non-initial क) to उं before Nom. sing. and Acc. sing. terms. Illustrations :
अन्नु जु तुच्छउं तहे धणहे । ( Vide 350.1) (1) भग्नकं दृष्ट्वा निजकबलं बलं प्रसृतकं परस्य ।
उन्मीलति शशिरेखा यथा करे करवालः प्रियस्य ॥ " Seeing his own army being routed and the enemy's army advancing, the sword flashes in my lord's hand like a crescent moon."
Here तुच्छउं (< तुच्छकं), भग्गउं (< भग्नकं ), पसरियलं ( मृतकं ) illustrate the sutra.
355. सर्व-आदि ( सर्वनामानां ) सि प्रत्ययस्य 'हां' आदेशः ।
In Apabhramsa pronouns (सर्वादि) ending in अ (अकारान्तात् परस्य) have हां as the Abl. sing. term. E, g : यस्मात् भवान् आगतः । From where he has come.
तस्मात् भवान् आगतः । From there he has come.
कस्मात् भवान् आगतः । From where has he come? । होन्तउ = भवान्) is Pres. Part. of हो ( भू), used fre

Page #99

(70)
quently as án Abl. suffix. Its use in this sense is widespread in old Gujarati. cf. Pan C E 28193 (Kāhnadade Prabandha 2-78).
art is the Sauraseni form; corresponding (Maharästri) Pr. form would be arran; and, Apabhraniša form would be r .
356.
R A TE: (RA-SITRI) - Sat: ar tara)
In Apabhramśa the pronoun an ending in 27, alter-- natively takes as the Abl. sing. term.
According to the foregoing sūtra it can also take zt. is the symbol of those terminations before which the vowel of the stem elides. (1) af ARIT: fa: FHE: P E a fa fa-arct (?) i
a. (=aff ) #FAIT 728 pi U T 348) TFT 777-ETF 11 “ If her love has vanished, and she (would) no longer like to direct glances towards me; then, why is it that she gazes at me (lit. I'am gazed at ky her ) a hundred times with slanting eyes (which, evidently, indicates her love for me)?”
Here Pare (Abl. sing.) illustrates the sætra. is Gen. sing. Udayasaubhāgyaganin interprets dates and as 'तिलवत् स्निग्धा तारा-कनीनिका यस्य स, तस्य सम्बोधनम्' ।
In the commentary on Puşpadanta's FE19C70 ( 75, 6,13) तिल has been interpreted as स्नेह.1 Here, therefore, तिलतार may be interpreted as faraTATT27 (='with loving eyes').
357. 18-14TRİF eat: 1
In Apabhramsa, pronouns ( gaffe) ending in a take Free as the Loc. sing. term. I Bhayani, Apabhramsa Vyakarana, p. 139.

Page #100

(71)
.:(1) यस्मिन् कृत्यते शरेण शरः छिद्यते खड्गेन खड्गः ।
तस्मिन् तादृशे भटघटानिवहे कान्तः प्रकाशयति मार्गम् ॥ “ Where arrows (fly) splitting one another, and (flashing) swords slash each other – in such a medley of warriors (at close quarters) my lord illumines the way (by the the flashes of his sword)." ... Here जहि, तहिं are Loc. sing. forms. (2) एकस्मिन् अक्ष्णि श्रावणः अन्यस्मिन् भाद्रपदः ।
माघः महीतलस्रस्तरे गण्डस्थले । शरत् । अङ्गेषु ग्रीष्मः सुखासिकातिलवने मार्गशीर्षः ।
तस्याः मुग्धायाः मुखपङ्कजे आवासितः शिशिरः ॥
" In (her) one eye (the inonth of) Srāvaņa (with its repeated showers) (has come to stay); while in another eye there is Bhadrapada (with its downpour). The (cold) month of Magha is (to be found) in her bed on the bare earth; on her (pale) cheeks Autumn (has set in); on her (fevered) limbs (has) Summer (descended); in the sésamum-field of her comforts (has) (the destructive) Margasirsa. (set in); and, on the lotus-like face of the maiden (has descended) the (withering) winter."
Here एकहि, अन्नहि are Loc. sing. forms. (3) (हे) हृदय स्फुट त्रट् इति (शब्द) कृत्वा, कालक्षेपेन किम् ।
पश्यामि हतविधिः कस्मिन् (स्थाने) स्थापयति त्वया विना दुःखशतानि ॥ "O) (my) heart I break asunder; why delay (or, 'what do you gain by delay')? I should ( like to) see wherein the cursed Fate heaps its multitude (lit. 'hundreds') of miseries, when you are not there ( lit. 'without you')”.
Here fe is the illustration of the Loc. sing. 358. यद्-तद्-किम्-एतेभ्यः (सर्वनामभ्यः) उस्-प्रत्ययस्य डित्-'आसु' .. आदेशः ( भवति ) न वा:

Page #101

(72)
In Apabhramsa यद् , तद् and किम् pronouns, when ending in अ , accept आसु as the Gen. sing. term. optionally. (1) कान्तः भदीयः हला सखिके निश्चयेन रुष्यति यस्य ।
अस्त्रैः शस्त्रैः हस्ताभ्यां अपि स्थानमपि स्फोटयति तस्य ॥ "My husband, when seriously (lit. 'definitely) offended by some one, o friend, destroys by missiles, weapons, and even by hand his ultimate abode (of shelter)."
Here yg and ag are Gen. sing. forms. FE is an instance of the Gen. used in the sense of the Dative. (2) जीवितं कस्य न वल्लभकं धनं पुनः कस्य न इष्टम् ।
(किन्तु) द्वे अपि अवसरनिपतिते तृणसमे गणयति विशिष्टः ।। "To whom is life not dear ? And, who would not wish to have wealth ? But, when the occasion demands, (lit. 'comes') the magnaniinous consider both of them as (mere) dust (lit. 'straw')."
.. Here कासु is the Gen. sing. form. Dr. Bhayani emends the reading as auf fagiters and construes it as a Locative Absolute construction.
359. स्त्री-लिङ्गे (वर्तमानेभ्यः) (यद् - तद् - किम् - एतेभ्यः सर्वनामभ्यः)
(ङस् - प्रत्ययस्य) डित्-'अहे' (आदेशः भवति)।
In Apabhramsa यद्, तद्, किम् pronouns, in the feminine gender, take डित् अहे as the Gen. sing. termination, bptionally. (1) जहे केरउ (= यस्याः संबन्धी)15 (2) तहे केरउ (= तस्याः संबन्धी );
(3) कहे केरउ (= कस्याः संबन्धी). (1) Of (= regarding ) whom; (2) Of her; (3) Of whom.
Here जहे, तहे, कहे are Gen. sing. forms of यद् , तद् and किम् in the Feminine gender. I Cf. sidala Remacandra, VIII-4-422; also Pralcrit
Grammar of Trivikrama', ed. P. L. Vaidya, III-4-30

Page #102

(73)
360. 79-7-raph: f-sayt (at afa) ( antanut ) ( 498: )
In Apabhramśa, 7 and a pronouns in Nom. and Acc. sing., have, optionally, j and s as their teas ( substitute forms ), respectively. (1) (TEF) STŮ fagfa 77T: (Brgat ygte ftata:) i (ramenti
se Tū (razzi) Fifa (erdiaradt) a (#tsfa) slati (rura) “My lord is there in the courtyard (now), (ready to start for the battlefield); he will perform such (great) exploits (there), about which there should be no doubt."
This explanation is supported by quitar, who comments on the caraña as : STATO – ZETKUTAT: falà i सः रणे संग्रामे करोति युद्धादि भ्रान्ति नास्ति ॥
Dr. Vaidya takes sifa='por, and renders the carará as below :
“As my lover stands in the courtyard, he does not wander on the battlefield.” 1
This reading evidently lacks pointedness of meaning, and, unsupported as it is by the traditional rendering of the Dodhaka Vrtti, has nothing to commend it,
Dr. Bhayani closely follows Dr. Vaidya. He however, suspects that Hemacandra has erroneously connected Ap. with ; it is likely to have been derived from Sk. 97 ,which would yield perfect meaning. 3 :
(2) ang tata e faalaai
“ (Only) that be said, which could be observed." Alternatively, (or å Page #103

(74)
बोल्लिअइ and निव्वहइ are - Present Passive 3rd. pers. : sing. forms, used here in Potential (विध्यर्थ) sense. ! : 361. इदम् – सर्वनाम्नः 'इमु' आदेशः क्लीबे (= नपुंसकलिङ्गे ) (भवति) ।
In Apabhraíša the pronoun in Neuter gender has इमु adesa (substitution). in Nom. and Acc. sing. ..
... इदं कुलं तव सम्बन्धि । इदं कुलं पश्य ॥ ......This is your Kula' (residence; descent; family. .. See this Kula'... ... 362. 'एतद् ' सर्वनाम्नः स्त्री(लिङ्गे) - पुं(लिङ्गे) - क्लीबे (नपुंसकलिङ्गे) " (सि-अम् - प्रत्यययोः परयोः) (यथासंख्य) · एह-एहो - एहु' (आदेशाः) ..:..(भवन्ति)।
:In Apabhramša the pronoun gag in Nom. and Acce": sing., has, in Feminine, Masculine, and Neuter genders: एह, एहो, एहु adesas respectively.
(i) एषा कुमारी, एषो (अहं) नरः, एतद् (= समीपवर्ति) (कुमारीरूपं मम) . . .मनोरथस्थानम् ।
एतत् चिन्तमानानां, (हे ) मूर्ख ('वढ' ), पश्चात् भवति विभातम् ......(प्रभातम्) ॥ .
(1) "" This is the young maiden; here (am I) (her) man; here lies the object. of my desire (in the form of the young maiden)': those who reflect like this (without proceeding to make.love), O fool, (for them) the dawn. . soon arrives (and their love remains unfulfilled)." . .
___Here एह is Fem. Nom. sing:; एहो Masc. 'Nom. sing.j, and एहु is Neut. Nom. sing...
Dr. Bhayani points out that in Apabhramśa literature एहु is the usual Masc. Nom. sing. form.1 एहो is evidently, : analogically formed, under thc influence of the Prākrit Masc. Nom. sing. forms ending in 37. : H. C. Bhayani, op. cit, p. 140.

Page #104

(75))
363. ( एतद् - सर्वनाम्नः ) 'एइ' आदेश: जस् - शस्-प्रत्यययोः ।
In Apabhramsa, the pronoun ga has ādeśa in Nom. and Acc. pl.
Eg. एइ ति घोडा, एह थलि ॥ ( Vide Sūtra 330 : 4 ) एतान् प्रेक्षस्व ॥ “ See (all) these ( persons) ".
364. अदस्सर्वनाम्नः ( जस् - शस्-प्रत्यययोः ) 'ओई' आदेश: (भवति) | has ādeśa in
In Apabhramsa the pronoun
the Nom. and Acc. pl.
(1) यदि पृच्छथ गृहाणि बृहन्ति ततः बृहन्ति गृहाणि अमूनि । विह्वलितजनाभ्युद्धरणं (तु) मे कान्तं कुटीर के पश्य ||
are.
“If you are inquiring about big hcuses, there they However, (if you are seeking) one who can rescue the distressed, ( then ) look ( for ) my husband in that cottage."
8
Here a Nom. sing. means there they are'; and Acc. sing. would mean ' (ask) them'.
365. इदम् - सर्वनाम्नः ' आय:' ( आदेश : भवति ) ।
In Apabhr.mśa the word इदम् takes the ādeśa आय before the Nominative and other case terminations.
(1) इमानि लेोकस्य लेोचनानि जातिं स्मरन्ति न भ्रान्तिः । अप्रिये दृटे मुकुलन्ति प्रिये दृष्टे विकसन्ति ॥
“( That) these eyes of the people remember their (previous) birti : — there is no doubt; for, they close on seeing (undesir: ble) (lit. unpleasant ) ( things or persons ), and expand ( w th joy ) at the sight of desired ones.” I: आईसरई can b taken as an Upapada compound, = जातिस्मराणि, • having the n.mory of ( previous ) births. cf. ' जाइसराई मन्ने इमाई नयणाई सय लोयस्य ' ।
• चुरसुंदर चरिअ, ४, २०८ ( Vide : पाइअसहमहष्णवो पृ. ४४१ )

Page #105

(76)
Here आयई is Nom. pl. of इदम् . (2) 90, A ( 27 ) ga gefa:, asalary RAI
यद् ज्वलति जले ज्वलनः अनेनापि किं न पर्याप्तम् ॥ “Let the ocean dry or not dry up (by its efforts what concern is that for the marine fire (acaras)? That the fire can rage (even ) in water—is that not enough ?"
Here आएण is Instr. sing. of इदम् .
Metre is a type of : composition 4+4+4/4+4+4+4+= 30 mãtrās in the first carana; 4+4+4 / 4+4+ +4+-=27 mātrās in the second carana - with a 'yati' at the end of the 12th mātrā.
(3) ret CRT te atred (= o) TRHLI . .., e gaze na: gazta, spet gaat da: er: 11
“(Out Of this wretched body, whatever (good) could be derived, (that) would be for best. For, (after death), if it is left lying it decomposes; and if it is burnt it turns into ashes."
Here areet is Gen. sing. of 44. Pischel translated the vs. as follows :
“ Whatever has been carried away from this miserable body that is the best in it. If it is buried it stinks, if it is burnt it becomes ash."
Alsdorf rightly points out that if the corpse is really buried, it would not stink any more. In fact, 5€ + Fire does not mean buried' but means "kept'. Alsdorf improves upon the translation of the second caraña as : "If it is left lying (-if it is not buried-) it decomposes; if it is burnt it becomes ash.” 1 1 Alsdorf, Apabhramsa Studien, p. 78.

Page #106

(77)
366. 'सर्व'- सर्वनाम्नः 'साह' (इत्यादेशः ) वा (भवति) ।
In Apabhramsa the pronoun (आदेश) साह optionally.
takes the substitute
(1) सर्वः अपि लोकः प्रस्पन्दते (दे० 'तडप्फडइ') महत्त्वस्य (दे० 'वडतणहो', अर्थे । महत्त्वं परं प्राप्यते हस्तेन मुक्तेन ॥
"All the people struggle for greatness; greatness, however, is (to be) achieved (only) by the generous (lit. those who give with free hands')."
6
Here
is Nom. sing. adeśa of . 2
Alternatively, सर्व: (अपि) Nom. sing. would be सव्वु (वि). In his translation of Hemacandra's grammar, Pischel rendered the verse thus:
"The whole world runs after greatness; fame is surely achieved by a generous hand ".3
1
"
In his Materialien' he slightly changed it as below: "The whole of humanity strives after greatness; greatness is however achieved by a generous hand "."
367. किम्- सर्वनाम्नः ' काई '-' कवण' - इत्यादेशौ ) वा ( भवतः ।
In Apabhramsa in the place of the pronoun a two adešas (substitutions) take place optionally.
and
I
in itself means
cf Pischel, op. cit.. Ap. free ' ⚫ loose', open; but in connection with Ap. it gives the meaning
of liberality'. Vide; De Vreese, Apabhramsa Studies, II, JAOS, Vol 74. p. 145.
2 As Dr. Bhayani points out (op. cit. p. 140),

< सावुहु < सव्वुहु < सर्वः खलु.
3 Pischel, Hemacandra's Prakrit Grammar, II, 193.
4 cf. De Vreese, Apabhramsa Studies, JAOS, Vol 74, p. 144.

Page #107

1
(78)
(1) यदि न स: आयाति, दूति गृहं किं अधः मुखं तव ।
वचनं । यः खण्डयति तव सखिके सः प्रियः भवति न सम ॥
(Says the lady-love:) "If he (my lover). does not
come to my house, O Dūti (messenger)! why do you hang down your head? He, who disregards your word,
O friend, does not become dear to me".
Here
is a substitute (adeśa) for किम्. For काई न as see sutra 349. 1.
(2) For रक्खेज्जहु .. ......far see sutra 350. 2. Only instead of लोअहो ( = हे लोका: ), the reading here is तरुणहो ( = हे तरुणाः ). ( 3 ) सुपुरुषाः कङ्गो: अनुहरन्ति भण कार्येण केन ।
यथा यथा महत्त्वं (दे० वड्डत्तणु) लभन्ते तथा तथा नमन्ति शिरसा ॥
و
(Please) Tell me in what way (lit. 'for what reason') noble persons imitate the Karigu plant ? " prospering, they bend down their 'with the weight of their corn')."
66
"As they go on heads (with modesty';
I
The above Verses (2) and (3) are illustrations of the substitution कवण for किम् कवण is evidently derived from कः पुनः .
Alternatively,
( 4 ) यदि ( मम प्रिया) सस्नेहा, ततः मृता, अथ जीवति, ( ततः सा ) निःस्नेहा | द्वाभ्यामपि प्रकाराभ्यां गता ( मे ) प्रिया, किं गजैसि खल मेघ ||
(A lover away from his beloved in the monsoon says:) "If my beloved had love for me she must have
Dr. H. C. Bhayani considers as an evolute of either Sk. or (cf. Bhayani, Apabhramsa Vyakarana, p. 34). The latter also introduces pointed camatkrti in this obviously erotic dodhaka. We have, however, followed here the interpretation of the Dodhakavrttikara.

Page #108

(79)
been dead (on the advent of the rainy season); if she is alive; (evidently it shows) she has no love for me. (Thus) in both ways, .my beloved is lost to me; włty (then), O vile cloud, are you still) thundering ?”
This verse illustrates how, alternatively, fant is used. ?! 368. 44-827FF: fn-IÀ (97) 'T' (
zet:) in * In Apabhramśa the pronoun u in Nom. sing.
takes the ādesa di ... (1) (FT1722, AT FEU- , 3470 ai fazi tena #1 sfatti
___सा मालती देशान्तरिता यस्याः त्वं म्रियसे वियोगे ।
“O bee, do not buzz in this deserted, place, 1 and do not weep looking in that direction. (For), that Mālatī, for whom you are pining away ( lit. dying with the anguish of separation ) has left į for a distant place. ). ”
Here si illustrates the sūtra. 369. FEL-T- TTT: 94-harra: gt-IEL ( Brazit ***:)!
In Apabhraînsa in Nom. pl. and Acc. pl. thé pronoun युष्मद् has two adesas तुम्हे, तुम्हइ for each.
CE (or gl) FIOTE I = qi Graffet (You know).
Gee (or OFER) 978951 =YT deal (He sees you).
i The disparity of the number of the ādesas is introduced : there purposely to indicate that the two adeśasare not
to be construed as respective subtitutions (i. e.. the first
for Nom. pl., and the other for Acc. pl.). Each cæse. can .. have both the adeśas.
370. -fa-17-ig ghe-alfa: q?- ? (statt) (1970) I I Sk. stroa > Ap. 6+3 +34:( an expletive ;- evolute of 5).
cf. Mod: Guj. TT.

Page #109

(80)
In Apabhramsa in Instr. sing., Loc. sing, and Ac. sing. the pronoun he takes the adeśas qš, ne. E g. Illustration of (95 adeśa in) Instr. sing. : : (1) स्वया मुक्तानामपि (हे: वरतरो, विनश्यति पत्रत्वं न पत्राणाम् ।
magat: 3147 afe Hack Tafa af : ht: ga in ,“ Even when they are ) discarded by you, 0. excellent tree, the state of being leaves (4778) is not lost by the leaves. However, if you at all have your shady canopy, that would be due to those leaves (alone)."
The language of the illustration is Prākrit (Mahārāştrī); the netre of the vs. is er.
(2) Illustration of aš ādesa in Instr. sing. मम हृदयं त्वया गृहीतं, तया त्वं गृहीतः, सा अपि अन्येन विनाव्यते । for For Sale are, fai ca, HRTA HRT: foren in
(Says a love-lorn lady to her lover :) " My heart is captured by you, you have been captured by her, and she (in turn) is mad after another. O dear, what shall I do, and what can you do (either ), (when) a fish is swallowed by another fish ? "
(3) Illustration of as adeśa in Loc. sing. : वयि मपि द्वयोः अपि रणगतयोः कः जयश्रियं तर्कयति । केशैर्गृहीत्वा यमगृहिणी भण सुखं क तिष्ठति ॥
“When you and I both join in (lit. 'enter) the battlefield, who else can aspire for victory but we) ? Having dragged Yama's consort by her hair, say, who can live lit. 'stay happy', in peace ? ”
Here पई मई बेहि वि रणगयहि is an instance of Locative Absolute ( ala arft ).
A similar illustration could be given for as. (4) Illustration of qš ādesa in Acc. sing.':

Page #110

(81)
त्वां मुञ्चन्त्याः मम मरणं, मां मुञ्चतः तव । (हे) सारस, यस्य यः दूरस्थः सः अपि कृतान्तस्य साध्यः ॥
“Leaving you I shall meet my death; leaving me would mean your death. O Sarasai, whosoever (of us), is separated from the other will fall a victim to Death".
Here preservation of # in a is noteworthy as an archaic form.
Similarly one can illustrate तइं. 371. भिस् – प्रत्ययेन युष्मद् – सर्वनाम्नः तुम्हेहिं (आदेशः)।।
In Apabhramúa the pronoun ghe in Instr. pl. has तुम्हेहिं adesa.
युष्माभिः अस्माभिः यत्कृतं ( तद् ) दृष्टं बहुक-जनेन । तद्-तावद् समरभरः निर्जितः एकक्षणेन ॥
“What yourself and ourselves did was witnessed by innumerable (lit. 'many') persons : such a vast (lit. 'of such a vast measure') battle was won in a moment".
Here तुम्हेहिं is Instr. pl. 372. उसि-स्-प्रत्यययोः युष्मद् - सर्वनाम्नः तउ-तुज्झ-तुध्र (आदेशाः)।
In Apabhransas the pronoun युष्मद् has the adesas - तउ, तुज्झ, तुध्र-each in Abl. sing. and Gen. sing.
Illustrations of Abl. sing. : त्वत्तः ( तउ, तुज्झ, ध्र ) भवान् आगतः । — He has been from you.' Illustration of Gen. sing. : (1) तव गुणसंपदं तव मतिं तव अनुत्तरां क्षान्तिम् ।
यदि (आसाम् ) उत्पत्तिं अन्ये जनाः महीमण्डले शिक्षन्ते ॥ " Your exquisite (lit. 'rich' ) qualities, your (stupendous) intellect, and your extraordinary forbearance-if the source of these is learnt (and the qualities copied) by other persons (how wonderful it would be.)!" 1. The Sarasa bird here is an emblem of intense conjugal love

Page #111

(82)
Note-(1) In the illustrative verse Ap. उप्पत्तिं is not clear. Dhodhakavịttikára construes it = 3969; Pischel considers it = 379721 ( = 'having created'; 'creating'); while Vaidya explains it = उत्पद्य ('having been born' ). None of the interpretations appear very relevant in the context. (2) तुध्र is not encountered in ApabhraiSa literature, though a similar formation, तुडु , has been recorded.1
373. भ्यस्-आम्-प्रत्यययाः युष्मद्-सर्वनाम्नः तुम्हहं (आदेशः )।
In Apabhramsa in Abl. pl. and Gen. pl. the pronoun युष्मद् has तुम्हह adesa...
तुम्हहं होतउ आगदो । = युष्मभ्यं भवन् आगतः । (= He has come (lit. 'having been') from you.) तुम्हहं केरलं धणु । = युष्माकं सम्बन्धि धनम् । ( = The wealth of yours.) 374. (युष्मद्-सर्वनाम्नः) तुम्हासु (आदेशः) सु-प्रत्यये ।
In A pabhramsa the pronoun 7 in Loc. pl. has तुम्हासु adesa.
युष्मासु स्थितम् । (= Lying within you.) 375. सि-प्रत्यये अस्मद्-सर्वनाम्नः हउं (आदेशः) ।
In Apabhramśa the pronoun 3 before Nom. sing. has es as its ādeśa.
तसु हउ कलिजुगि दुल्लहहो ( Vide : sutra. 338.1) 376. जस-शस-प्रत्यययोः अस्मद्-सर्वनाम्नः ‘अम्हे'-'अम्हई' इति आदेशी
(भवतः )। In Apabhramsa in Nom. pl. and Acc. pl. the pronoun अस्मद् has two adesas each - अम्हे and अम्हइं. (1) 'वयं स्तोकाः रिपवः बहवः' - कातराः एवं भणन्ति ।
मुग्धे निभालय (= विलोकय) गगनतलं कति जनाः ज्योत्स्नां कुर्वन्ति ॥ I H. C. Bhayani, op. cit., p. I4I. 2 Dr.:Bhayani: alternatively construes धणु as (धनुः (a bow').
cf. Apabhramsa Vyakarana, p. 41.

Page #112

(83)
"We are few (Ap. 84124 < Pr. 137 < Sk. Fia), (while ) the enemies are (far) numerous' : only cowards will speak thus. O fair one, (please ) look at the sky (and tell me) how many of the heavenly bodies) shed the moon-light."
Here it is Nom. pl. (2) 3FESTÁ (= HHİ, Fi) care rar: qar: 412491:
अवश्यं न स्वपन्ति सुखासिकायां यथा वयं तथा तेऽपि ॥ Having induced love (in us) the sojourning strangers ( ter: ) who have left (us), will certainly not rest in peace (lit. will not sleep happily'), as we are (pining ), 80 will they be (languishing)”. . Here is Acc. pl.
____Note - अंबणु is interpreted as ममत्व (i. e. स्नेह) by the Dhodhakavrttikīra. This shade of meaning is amply supported by old Gujarati literature of the later period. Cf. rigg (=a lover ), 'Vasanta Vilāsa' (c. 1400 V. S.)
the day I F T I = 36# ia l (He sees us.) The different nunıber of ūdea is to indicate that the, ādeśas are not to be construed as respective (i. e. each case can have both the adeśas ).
377. 21-f6–318–94ÀG 37e-udara: ' ' 37 .
In Apabhramśa the pronoun 3 has the ādesa As in Instr. sing., Loc. sing., and Acc. sing.
Illustration of Instr. sing. : (1) #91 ' f.4-facfearai prsfo RT (= 30saa)
szafa faria ( = 44e) i परंतु मृगाङ्कः अपि तथा तपति यथा दिनकरः क्षयकाले ( = कल्पान्तकाले)॥ “I thought, for the separated lovers there will be some solace (lit. “support'; ) in the eventide ! However,

Page #113

(84)
(I found that) even the moon blazes like the sun on the doomsday"
Pischel first interpreted the above vs. as:
"I know that to those who have been left by their beloved comes some relief in the evening. And yet tortures the moon as much as the Sun at the time of its setting. "1
Later, following Udayasaubhagyaganin he emends the interpretation in his 'Materialien' as:
"O beloved! I know that deserted ones feel relief in the evening. However, also the moon burns like the Sun at the time of doomsday. "a
99
This interpretation is quite correct, except that it interprets प्रिय - विरहिअहं not as प्रियविरहितानां but as हे प्रिय, विरहितानां जनानाम् Vaidya closely follows Pischel. As De Vreese has pointed out from relevant citations from Mahāpurāņa (LXXXVII, I, I), Vikramorvasiya (IV, 8), farfar (compound) is a very common expression. Illustration of Loc. sing. प मई बेहिं वि रण-गयहिँ ।
(Vide sutra 370. 4)
:
Illustration of Acc. sing.
(Vide: sūtra 379. 3) 378. ( अस्मद् - सर्वनाम्नः ) अम्हेहिं ( आदेश : ) भिस्-प्रत्यये ( परे ) (भवति) । In Apabhramsa the pronoun in Instr. pl. has the adeśa अम्हे हिं.
Illustration: grafé arafe & fac (Vide: sūtra 371. 1) 379. 'महु' - ' मज्झु ' ( आदेशौ ) ङसि - स्-प्रत्यययो: ( भवतः ) । In Apabhramsa the pronoun 3
in Abl. sing. and
Gen. sing. has each the two adeśas
and
.
I Pischel, Hemacandra's Prakrit Grammar, II, 197.
2 Pischel, Materialien Zur Kenntnis des Apabhramsa, 18.
cf. K. De Vreese, Apabhramsa Studies, II, JAOS, Vol. 74. p. 142. 3 De Vreese, Ibid, p. 143.

Page #114

(85)
Illustration of Abl. sing. महु होतउ आगदो । मज्झु होतउ आगदो ।
= मत् भवन् (= मत्तः) आगतः । 'He has come from (lit. ' having been to') me.'
Illustration of Gen. sing. : (1) मम कान्तस्य द्वौ दोषौ, हे सखि, मा जल्प अलीकम् (अनर्थकम् )।
ददतः अहं परं उर्वरिता (= अवशिष्टा ), युध्यमानस्य करवालः ॥ “My lord has two blemishes, do not tell me falsehoods (praising him); while granting gifts (to Yācakas) only I am left out, while fighting he has (kept) his sword (intact)".
This is an instance of व्याजस्तुति अलङ्कार. Here ag is Gen. sing. (2) यदि भग्नाः परकीयाः ( सुभटाः ) ततः (हे) सखि मम प्रियेण ।
___ अथ भन्नाः अस्माकं संबंधिनः (सुभटाः) ततः तेन मारितेन ॥
"If those that are fleeing are enemies, it is due to my lord's (valour ); if however the flying (soldiers) are ours, then it could be due to his being killed ( on the battlefield)".
Here Hoe is Gen. sing. 380. (अस्मद्-सर्वनाम्नः) अम्हहं (आदेशः) भ्यस्-आम्-प्रत्यययोः ।
In Apabhramsa the pronoun अस्मद् has the adesa अम्हहं in · Abl. pl. and Gen. pl.
Illustration of Abl. pl. : अम्हहं होतउ आगदो । = अस्मद् भवन् (= अस्मत्तः) आगतः । • He has come from (lit. ' having been to') us.' Illustration of Gen. pl. अह भग्गा अम्हहं तणा । ( Vide : sutra 399. 2) 381. (अस्मद्-सर्वनाम्नः) 'सु' प्रत्यये अम्हासु (आदेशः भवति)।
In Apabhramśa the pronoun 37 in Loc. pl. has the adesa अम्हासु. e. g. अम्हासु ठिअं । ( = अस्मासु स्थितम् । ). ' (what is) lying within us.'
..

Page #115

(86)
382. ति - आदि - ( वर्तमानकाल - क्रियापद - ) प्रत्ययानां आद्यत्रयस्य (= प्रथमपुरुषस्य ) बहुत्वे हिं आदेशः (भवति) नवा ( भवति ) ।
In Apabhramsa verbal terminations of the Present Tense (त्यादि ) relating to the Third Person ( आद्यत्रय) Plural ( बहुषु अर्थेषु वर्तमानस्य वचनस्य ) have हिं is an alternative adeśa. (Alternatively, the Prakrit Present Third Person Plural termination न्ति, (अं) ति etc. are also used in Apabhramśa). (1) मुख कबरीबन्धौ तस्याः शोभां धरतः
ननु (यथा ) मल्लयुद्धं शशिराहू कुरुतः । तस्याः शोभन्ते कुरला : भ्रमरकुलतुलिता: ननु (यथा ) तिमिर डिम्भाः क्रीडन्ति मिलित्वा ॥
"Her face and braid of hair have the beauty of the Moon and the Rahu engaged in a close combat. Her hair, appearing like a swarm of black bees, bear the beauty of a group of frolicking children of darkness, gathered together for play."
Here घरहिं, करहिं are both Present 3rd Person Plural forms; while fa is the corresponding alternative form. 383. (ति आदि - वर्तमानकाल - क्रियाप्रत्ययानां ) मध्यत्रयस्य
( = मध्यम पुरुषस्य ) आद्यस्य (= एकवचनस्य ) हि (आदेश:) (भवति) | In Apabhramsa verbal terminations in the Second Person ( मध्यत्रय ) Singular ( आद्यं वचनं ) have as an alternative adesa.
(Alternatively, the Prākrit Second Person Sing. term. fa is also used in Apabhramśa).
(1 ) ( है ) चातक 'पिउ, पिउ' ('पिबामि, पिबामि'; पक्षे, 'प्रियः प्रियः ) भणित्वा कियद् रोदिषि हताश । तव जले ( = जलपाने ), मम पुनः वल्ल ( = प्रियसङ्गमे ), द्वयोः अपि न पूरिता आशा ॥ “O Cätaka ! how long will you go on crying 'May I drink ', ‘May I drink ' ? ( You ) disappointed one ! Your

Page #116

(87)
longing for water, and my (longing) for (reunion with) my lover-longings of both of us have remained unfulfilled". Here is Present Second Person sing.
(2) Illustration of the use of fe in Atmanepada vbs.: ( हे ) चातक किं कथितेन निर्घृण, वारंवारम् ।
सागरे भरिते विमलजलेन लभसे न एकामपि धाराम् ॥
"O cātaka! (you) shameless one! what is the advantage of telling you repeatedly (that) though the ocean is full of clear water, you are not going to get a single dhāra (Cf. Mod. Guj., a string of droplets',
16
a mouthful' )."
Note- This is an af, chiding a Yacaka, who has been repeatedly asking a miser for gifts.
Here is Pres. Second Pers. sing. of लह (Page #117

(88)
This is supported by similar transposition found in later Apabhramsa and Old Gujarati literature.
384. (1fa-harai HEPATIT) aera (34T:) (Hafa)
In Apabhramśa verbal terminations Second Person Plural has as an alternative ādeśa. (1) af - 317379 Fata: q ua: su i
afa 37559T HETO (agavs'), 7:, H Anfya (=178) 39f9 is “In soliciting Bali (for gift) even that great Vişnu (vanquisher of Madhu) had to become small (i. e. 'to assume the form of a dwarf'). (Hence), if you aspire for greatness bestow gifts (on others), but (yourself) do not solicit anyone”.
Here tee is Present 2nd Pers. pl. and he and he are Imperative 2nd Pers. pl. forms. Alternatively, (instead of see, etc.) 577 etc. may also (be used).
385. (nie-rarat) 3747467 31967 (TFF167) (323:) (tafa)
In Apabhraíśa verbal terminations First Person singular has ģ as an alternative ūdeśa. (1) fare: faza (= 5 PRIT), 45977 FET:, AT À soe fautem 1
संपदं कर्षामि वेश्यां इव यदि अर्घति व्यवसायः॥ “Fate may harass, and planets may torment (us) (at present), but do not get depressed, dear! I will drag out wealth like a courtesan, if only I may get a (suitable) assignment." .: (Thus a soldier of fortune, who has fallen on evil days, consoles his wife ).
Here Fë is Present 1st Person sing.
For another illustration cf. afis f t G3UTETI (sūtra : 1. cf. (siäficatie - E134 - faus', THRRARI (1-3) of ; ed.
M. C, Modi and H. C. Blayani; and, a fee often asia', Vasanta Vilasa, 2 ( C. 1400 V. S.).

Page #118

(89)
338. 1). Alternative form would be sla.
386. (rarla - Aarat 3F4RRET) Tera (Brat: ala)
In Apabhraṁsa verbal terminations 1st Person plural has s as an alternative ädeśa. (1) conferred 77 (or ghi 27) SHIHÈ, 9, area : 1
purchiatur Hat: (a) faar je n a ESTHÊ II “Where we can amass a fortune with the help of our sword, let us, dear, repair to that country. (We have) broken down for want of battles; we cannot prosper (ATÉ )1 without battle."
Here . S, 15 are all 1st Person pl. forms. Alternative form will be sen etc.
Pischel failed to grasp correctly the import of the expression ofÆST, when he translated the vs. as :
“Whenever we get something won through the sword, let us go to that country, O beloved. We who are always carried away by war and hunger find no salvation without battle".
As Alsdorf points out, gray does not mean "hunger' here, but shortage only. Thus puigpitan = 'want of war'. He interprets the vs. thus : “ Because of want of war we are badly off. Let us go to such countries where we can make booty.” . 387. ( 377fe) E-Fa-Fat 57--' ( STORIT: AT
Hala) i In Apabhraṁsa Imperative 2nd Pers. sing. terminations have , E, F ādeśas, alternatively, besides fe and y.
Illustration of the term. :.. I jas is still used in a very similar sense in Modern Gujarati.
e. g. gitt, at mai eft (= His body does not yet improve). 2 Alsdorf, Apabhramsa Studien, p. 79.

.

Page #119

(90)
(1) () gelt, FH Hlat:, Rola (dafa) eta Alyai
___ कवलाः ये प्राप्ताः विधिवशेन तान् चर, मानं मा मुञ्च ॥
“O, elephant, think not of the Sallaki' (plant), nor heave deep sighs. Whatever morsels come to you by luck, eat them; (but), do not lose your dignity (lit. self-respect')."
__Here सुम्वरि. मेल्लि and चरि are instances of इ term. in Imperative 2nd Pers. sing.
Illustration of the J term. : (2) () TAT, 3771119 A part 3fa faqat fastetta!
घनपत्रवान् छायाबहुल: फुल्लति यावत् कदम्बः ॥ “O bee, even on this. Nimba tree please linger on for some days, till (by that time) the Kadamba, with its rich foliage and extensive shade, blossoms up."
Here fase is the instance of the 3 term. of Imperative 2nd pers. sing. In 977 is not expletive, but a Hapet taddhita term.
Illustration of the g term. : ; (3) fsp sgraff gate Tei (=gri) , ruh FÅ FRATCH 1
येन कापालिकाः वराकाः लान्ति (= गृह्णन्ति) अभग्नं कपालम् ॥ "O dear, now please take up a spear in your hand, and (you) leave aside the sword, so that the poor Kāpālika mendicants can have an unbroken skull-bowl."
The verse panegyrises the hero's valiance, whose sword - thrusts surely cleave the enemies' skulls. i Here it is Imper. 2nd Pers. sing. Alternative forms would be सुम्वरहि etc. 388. Eftzira (= asza-918- 1921) FT-(FRIERT :S
(at hara) 1 i In Apabhraṁsa in the verbal terminations of the future tense a alternatively changes to t.

Page #120

(91)
. (1) दिवसाः यान्ति झटिति पतन्ति मनोरथाः पश्चात् । ( अतः) यद् अस्ति तद् मान्यताम् (= भुज्यताम् ), 'भविष्यति'
(इति) कुर्वन् मा आस्स्व ॥ “ The days fiit by, (and) desires lag behind ('do not keep pace with time'; i. e. — are never fulfilled in time'). (Hence), whatever is handy may be accepted (enjoyed); do not (idly) wait (lit. 'sit') (thinking- let us wait') for the future.”
Here is Future 3rd Pers. sing. Alternative form will be होहिइ. Note - झडप्पड is a Desya word; cf. Sk. झटिति, Pr. झडत्ति, Gujarati and Marathi 2. It is evidently a duplicated form. अच्छइ = अस्ति, while अच्छि = आस्स्व.
389. क्रिये-क्रियापदस्य कीसु (आदेशः भवति )।
In Apabhramsa the verbal form fer is alternatively substituted by the form कीसु. (1) सतः भोगान् यः परिहरति तस्य (= तस्मै ) कान्ताय (अहं) बलीक्रिये ।
तस्य देवेनैव मुण्डितं यस्य खल्वाटं शीर्षम् ॥ " Who renounces pleasures at hand, for him, my lord, I will sacrifice my life (i. e. I will shower upon him everything that I have'). He is already shaved (clean) by Fate, whose head is bald. (i. e. 'One who is not affluent is, naturally, out of compulsion, restrained').”.
क्रिये is a Sanskrit Tatsama verbal form, which has already (Sanskrit) inflection. Alternative form will be किजउं : cf. बलि किजउं सुअणस्सु (Vide : Sutra. 338. 1)
389. भू-धातोः 'पर्याप्ति'-अर्थे 'हुच्च' (आदेशः भवति)।
In Apabhramsa the root भू when (used) in the meaning 'adequacy' takes the adesa हुच. (1) अति-तुङ्गत्वं यद् स्तनयोः स छेदकः न खलु लाभः ।
सखि यदि कथमपि त्रुटि-वशेन (= कालविलम्बनेन) अधरे प्रभवति नाथः।।

.

Page #121

(92)
“ Excessive protrusion or fullness (lit. loftiness') of the breasts is a disadvantage (lit. “loss'), (and) not a gain at all, for, (my dear) friend, (on account of it) my lord can reach (my) lips with considerable difficulty (and loss of time )."
(This is evidently a reference to a position in conjugal love - 93 - where the high breasts of the beloved handicap her lord from an easy access to her lips ).
Here, according to Hemacandra, Ex has been derived from < hald. However, it is very likely to have been coined from Past Passive Participle en under the analogy of verbs like सिञ्चइ and वुच्चइ (Sk सिक्त:> Pr सित्तो> Ap सिच्चइ3; Sk उक्तः> Pr वुत्तो> Ap वुच्चइ).1
The meaning of 96 is also somewhat different from what Hemacandra assumed; it very likely means reaches' (cf. Modern Gujarati qatag; Mod. Marathi naizui to reach'). Pischel has omitted the translation of at and has explained after as 'with loss of time'. Alsdorf challenges this rendering. According to Alsdorf great means “very small portion of time'. He explains the underlying idea thus : In order to reach the lips the husband must forcibly part the breasts and press himself through them to some to the lips.” 3
391. - erat: ' :'( 3417RT: fà) i
In Apabhramśa the root has an as its ādeśa, alternatively.
male gares para I (-a guia fifa 1) i “Tell us some Subhāşita (=striking verse having some pointed thought of profound wisdom ).' II. C. Bhayani, Apabhramsa Vyakarana, p. 145. 2 Alsdorf, Apabhramsa Studien, p. 80.

Page #122

(93)
Alternatively (occurs root a ): (1) 47 Hal Teata: fera: , 997: :*: 5411
ततः अहं जानामि एष हरिः यदि मम अग्रे व्रते ॥ “ Having said this much Śakunj stopped. Then Duhśāsana said : (only) then shall I really) believe (lit. "know') that this is Hari, if he is able to speak (lit. 'speaks') before me."
__Here ब्रोप्पिणु, ब्रोप्पि are instances of the different forms of va in Apabhramsa.
This verse has intrigued many scholars since the time of Udayasaubhāgyaganin. The Dodhakavrttikăra has explained the vs. thus :
'दुर्योधनोक्तिरियम् - शकुनि भीममातुल इयद् उक्त्वा स्थितः, पुनर्दुःशासन उक्त्वा स्थितः, अहं ततस्तहि जाने – यथेष हरि ममाग्रे उक्त्वा तिष्ठतीत्यर्षः ॥
Pischel in his 'Hemcaudra's Grainmatik Der Prakrit Sprachen', following Trivikrama closely, renders the vs. as:
“After Sakuni had spoken so much he stood there and equally Duhśāsana after he had spoken. Therefore I know it is Hari if someone speaks in my presence.”
In his Materialien however, following Dodhakavrttikāra, he has emended the rendering, as below :
“As Sakuni speaks so much, and then again Duhśāsana speaks-so I know whether it is Hari who speaks about me."
He is, however, not satisfied even with the latter interpretation. He admits that was these word# have been taken out of context the translation is not quite reliable.”
As De Vreese points out1 both Trivikrama and Udaysaubhāgyaganin have ignored the sytetis sructure of the sentence. Both the renderings of Pichel lack Į De Vreese, Apabhramsa Studies, I, JAOS, Pus! 74 p. $.

Page #123

(94)
correctness. Almost all the translators take af as an absolutive of, which is neither necessary nor a priori probable. Hemacandra has listed roots ending in having another stem in प also (eg. हुव- हुप्प, जुव जुप ), which may probably be a dialectal variation. It is thus that > >. De Vreese would render vs. in Sanskrit as: एतद् श्रुत्वा शकुनिं स्थितं पुनर्दुःशासनेोऽब्रवीत् । ततो जानाम्येतं हरिं यदि ममाग्रेऽब्रवीत् ॥ "To Sakuni speaking thus Duḥsasana in his turn said then I know, if it was Hari who spoke to
0:0
me."1 The obvious flaw in De Vreese's reconstruction lies in equating टिउ = स्थितं, एहो = एतं, which goes against the usual tenor of Apabhramsa. The meaning of the verse also suffers from lack of epic lucidity and pointed relevance. Dr. Bhayani's translation very closely follows the Dodhakavṛttikāra.
The context supports my rendering off in the first hemistich as 3, and in the other as ब्रूते . It is natural to consider af as a contraction of, Pres. 3rd Pers. sing. The past tense in the first hemistich is derived from the historical use of the Present. Looking to the amorphous material presented by Hemacandra it would be highly virtuistic to seek a very rigid grammatical basis in every formation. Besides, the contractiou
अइ > इ has been so common in the languages which sprang from Apabhramsa within a century or so of Hemacandra. e. g. Old Gujarati >aft, 3 > af, etc. 392. व्रज् - धातोः कुत्र ( आदेशः भवति ) ।
In Apabhrain'sa the root of (the verb) aafa has g ādeśa.
I De Vreese. Ibid, p 5.

-

Page #124

(95)
Illustrations : 993 ( = affa) 1 He goes.
gatta (= aftar) I Having gone.
göfugu ( = arsa) Having gone. Note 3, so frequent in Māgadhi and Paiśāci (where it is an evolute of -27. 07, 7), is rarely found in Apabhramśa. gaz here reveals dialectal influence (cf. Māgadhi pala Sk qafa ; Vide : Siddha Hemacandra VIII-4-294).
393. T - trat: 67' (Brazt: Hafa)
In Apabhra nisa the root z is substituted by the adesa. प्रस्स Illustration : प्रसाद = Sk पश्यति (He sees).
Note-- प्रस्सदि is either a. contaminated form ( पश्यति x gud); or, perhaps, has developed a spurious in its first syllable. (Vide : 3hatsfa apa i Sūtra 399 ).
394. AE -- eat: Tue ( 3112T: wafat) I'
In Apabhramśa the root is substituted by the adeSa. गृह.
Illustration - 92 już fi 1 l = 9C JETCAT AHI
'Study, after taking a vow (to do so)'. The meaning is : 'Read with meticulous care and concentration.'
395. 291-34fa-ari TTE-- ( IRIT: Hafia) 1
In Apabhraniša roots as etc. have ādesas ( substitutions ) gta etc.
(1) Ferah fiqura 1891 ( = vzaleat) #217 afę prait staferona 1
.. ततः जगति गौर्याः मुखकमलेन सदृशतां कामपि अलप्स्यत ॥
“If, somehow, with the help of (lit. "taking') sharp chisels the moon is chiselled, then (alone) in this world it would acquire some approximation (lit. resemblance') to the lotus(like)-face of the lovely lady.”
Here stiutra is the illustration of ga ādeśa ( of Sk 1701.). The use of the word f (= "and others') in the sūtra : indicates that such ) other verbs found in the Desi
(speech) may be included here for illustration.

Page #125

( 96 )
(2) 757. (= ) ufafacafa, quat, la fafga: 1
श्वासानलज्वालाज्वलितः बाष्पसलिलसंसिक्तः ॥ “O fair maiden ! your cūdaka1 will be reduced to ashes (lit. 'powder'), kept as it is in contact with your cheeks; for, it is (alternately) heated by the heat (lit. 'flames') of the hot breath (of your deep sighs), and (then) sprinkled with the stream (lit. 'water) of your tears.” The ivory cūdaka, subjected to strong heat and then immediately dipped in water will immediately crack. The idea underlying this hyperbole is to bring in sharp relief the disconsolate suffering of the lady pining away in separation.
Here 3 is a Deśya verb, meaning "heated' (संतप्त or दग्ध), evidently formed from 1 ज्वल . बाह् also is rather unusual; the regular form would be 419 (< Sk 2764). This dodhaka has been ascribed to King Muñj of Dhārā. 2 (3) (fpi) 310957 à H ( = 51211 )3 fada naai
सर्वाशनरिपुसंभवस्य कराः परिवृत्ताः तावत् ॥
To (see him off) the beloved followed her lover two steps and was returning, when the rays of the moon* en veloped (them)”. (The vs. suggests that on seeing the lovely moonlight there was upsurge of pent up love in the husband, who cancelled his journey and returned to the beloved ).5 1 = large ivory bangks, much like a broad clasp. cf. Mod. Guj.
ST. 2 cf. H. C. Bhayani. Apabhramsa Vyakarana, p. 146. 3 cf. “37291 SATA faut que RTTTTTTT, A Shadt get
Starfa foar 1" Dodhakavrtti. 4 “ सर्वाशना वैश्वानरः तस्य अग्नेः रिपुः सागरः तस्मात् संभव उत्पत्तिः यस्य
et ( = 465:)/" — Dodhakavrtti 5 "garaat GITHA HIT: FED THAT THÍ STAHI - Dodhakavrtti,

Page #126

(97)
..Here are afats is a Deśya verbal formation-an Absolative= अनुगम्य or अनुव्रज्य. (4) Eh tara ma sifa #a: i
वर्षारात्रे (or वर्षायां) प्रवासिनां विषमं सङ्कटं एतत् ॥ “The heart is rent by (lit. 'cut) (separation from) the fair beloved; and clouds thunder in the sky—for the travellers (undertaking a journey) on a rainy night (or, during the rains') this is a great calamity". .
Here ogas (=ema), and Isa ( = usifa) are Deśya verbs, both being, very probably, onomatopoetic. Cf. Modern Gujarati synonymous forms खटके and गडगडे.
वासारत्त is interpreted by Pischel as वर्षारात्रे ('a. rainy night'). Alsdorf takes it = adient (“in the rainy season').1 The latter meaning is more significant in the context and derives support from Old Gujarati literature of a little later period. (fearfa = aflaug, Vasanta Vilāsa, vs. 2). qargsy probably < * 1919.
(5) (?) 38 (HA) aitarat c a faci o äge faga: 1
___ मम कान्तस्य (येन) समराङ्गणे गजघटाः भज्यन्ते ॥
“O mother, my breasts are (truly) adamantine; they everyday face my lord, who smashes temples of elephants ( 731921: ) on the battlefield.”
( The idea seems to be :- The facing of my hard breasts is a training for my husband to attack the strong temples of the elephants. )
Here afts Fifa is the illustration.
Both Pischel and Dr. Vaidya have been intrigued by this verse. They have, evidently, not correctly apprehended the contextual relationship between the two bemistiches. Pischel translates it as : “O mother, my breasts I Alsdorf, Apabhramsa Studien. p. 80.

Page #127

(98)
are as hard as diamond. Before my lover troops flee away, after they have been penetrated.' " Dr. Vaidya translates it: "O mother, my breasts are adamantine as they always face my lover and go to break the array of elephants on the battle-field."
Alsdorf's rendering, too, is somewhat awkward:
"Ha, my breast must be of diamond. They constantly hold against my lover by whom the elephant-heads allow themselves to be split on the battle-field."
Alsdorf has been evidently puzzled by the passivity of the verbal formation of the second carana.
af is interpreted by Alsdorf as an interjection only1; Dr. Bhayani considers it = अम्बा and सखि, but rejects the former meaning as lacking in propriety in the present context. However, it is found widely used in subsequent Old Guj. literature, where, perhaps it refers to the heroine's nurse ( धात्री ). ( cf. माइ मू दूख अनीठउं, Vasanta Vilasa, 41.) भजिउ जन्ति has been interpreted as = भक्त्वा यान्ति by the Dodhakavṛttikāra. Pischel and Vaidya consider it as an instance of Absolutive used in a Passive senseeran ). Dr. Bhayani considers it as Nom. Pl. form, contracted from f. Very probably it is just Passive verbal construction, so amply current in subsequent Old Guj. literature ( cf. कहण न जाइ, Vasanta Vilāsa, 52; पग मेल्हणउ न जाइ, Kahnadade Prabandha, I, 215)
(6) पुत्रेन जातेन कः गुणः, अवगुणः कः (वा) मृतेन । यावत् पैतृकी भूमिः आक्रम्यते अपरेण ॥
"What is the advantage of having a son born, and what is the loss (either) if he dies, so long as the ancestral land is run over by enemies (lit. 'others') ?"
I Alsdorf, op. cit., p. 81.

Page #128

(99)
Pischel is evidently mistaken in translating the second hemistich aś :-6 So long as father is trodden by another."
Alsdorf corrects it as : “How does it help when a son is born, and how does it harm when one dies, while the fatherland is trodden by another ? 1
Here if wine is a Deśya verb = "taken away forcibly." trodden over' (Sk = 97127aat fiya). afcent < Des acare taddhita with simplification of the conjunct *. (7) ag arag S AT ETT ACT: ferit: 1
तृषायाः निवारणं पलमपि नापि ( = नैव ) (स्यात् ) परं शब्दायते असारः ।। “ So much water the ocean holds, and so vast is its expanse; yet for quenching thirst not even a small cupful (48='a small measure ) ( is going to be available ); 'in vain does it roar.”
Dr. Vaidya interprets q = 'a little' (qafa), while Dr. Bhayani explains it as · for a moment.' Very probably 12 refers here to a small measure used for measuring oil or ghee : cf. Modern Gujarati Toot, , qaeg.
Here you is a Deśya verb meaning="roars' (saya). Only Pischel (whom Dr. Bhayani has followed) reads it as 2935, all the other Mss. read 35. This verb has not been transmitted to Old Gujarati or Old Rājasthānī.
396. 37714(adanami) ERIC fearai Brignai –-a-49-Tap ---4- -HT:' (fa) i
In Apabhramśa non-initial, non-conjunct #, a, a, 27, 9, 4 occurring after a vowel, change usually to 7, 9, 9,9, a, # respectively. These are the principal phonetic traits of the Sauraseni Prākrit.
Illustration of * > 21: Icf. Alsdorf, op. cit., p. 82.

Page #129

(100)
.. (1) यद् दृष्टं सोमग्रहणं असतीभिः हसितं निःशङ्कम् ।
प्रियमनुष्यविक्षोभ( = वियोग)कर गिलगिल राहो भृगाङ्कम् ॥ “When they saw the eclipse of the moon, unchaste women felt immensely elated (lit. laughed without any restraint), (and said.), O Rahu, do swallow up the moon, who is responsible for our separation from our desired persons."
Here विच्छोहगरु (< विक्षोभकर) is the illustration of क>ग. (2) Illustration of ख > घ :
अम्ब स्वस्थावस्थैः सुखेन चिन्त्यते मानः ।
प्रिये दृष्टे प्रेमाकुलतया कः चेतयति आत्मानम् ॥
“O mother (only) people at ease can afford to harbour (a sense of) injured pride; (in my case) in the rapturous transport of love at the (mere) sight of my beloved, who ever thinks of oneself ?"
Here सुघे (<सुखेन) is the illustration of ख > घ.
(3) Illustration of त-थ-प-फ changing respectively to द-ध-ब-भ:
शपथं कृत्वा कथितं मया तस्य परं सफलं जन्म ।
यस्य न त्यागः न चारभटी (= शौर्यवृत्तिः ) न च प्रमुष्टो धर्मः॥ " I said on oath that his life alone is successful (lit. fruitful), whose generosity has not abated, whose valour has not diminished, whose piety (lit. religion) has not been lost."
In addition to this Dodbakavrttikāra also gives another alternative explanation :
..“ That man's life is a success, who never fritters away the wealth ( यस्य 'चाउ'- अपव्ययो - नास्ति), who has not taken to आरभटी (यस्य न 'चारहडि' - आरभटीप्रकृति नास्ति ), whose religious practices have not faltered (न च धर्मः प्रभ्रष्टः )".

..

Page #130

(101)
Here सबधु (< शपथ ) is an illustration of प> ब, थ >ध; afa (< ffera) of > , a><; 797355 (<9 ) of % > 97.
What is the implication of ) (the condition ) noninitial' ( 3418t) (in the sūtra )? (For instance, vide ) Hamrou where initial) – does not change to 17. What is (also the significance of the condition) following a vowel' ( FIRIE) (in the sūtra ) ? (Vide) files fitte te (where are following immediately an anunāsika does not change to 1). What is the significance of the condition)
non-conjunct' (ayah) in the sūtra ? (Vide) verf Baterieră arau (sūtra 357. 2) (where being a member of a conjunct does not change to l). By the all-embracing condition (
3 17 ) that all the changes are (not exclusive, but) only general, occasionally they do not take place. e. g. (4) af rafa sina foi, (afe ) oca BTTÀI
पानीयं नवे शरावे यथा सर्वाङ्गेण प्रवेक्ष्यामि ॥ “It ever (lit. 'soinehow )' I ( happen to ) meet my beloved, I will work an unheard of miracle : as water permeates a fresh earthern dish so shall I enter (my love) with all my being."
Pischel translates the above vs. : “If I meet my lover somewhere, should I have my desire unfulfilled ? As water in a new, i. e. unburnt pot I shall be completely absorbed in him."
Pischel's rendering of the first caraṇa is evidently faulty. Alsdorf corrects it as : “If I were to get my lover somewhere then I shall commit an unheard of strangeness (the one that is described in the next line).” 1 1 Alsdorf, op. cit., p. 82.

Page #131

• (102)
_ In the foregoing vs. in पावीसु ( 1 प्राप् ) does not change to a, and in 34 # does not change to at. (5) पश्य कर्णिकारः प्रफुल्लितः काञ्चनकान्तिप्रकाशः।
गौरीवदनविनिर्जितः ननु सेवते वनवासम् ॥ “ See the Karnikāra plant (Mod. Guj. करेण) in full blossom, radiating golden splendour (all around). Eclipsedi by the beauty of the lovely face of the maiden it has resorted to the forest."
Here in कणिआरु and पयासु (< प्रकाशः) क has not changed . to ग, while in पफुल्लिअउ फ has not changed to भ.
397. 'म'-स्य अनुनासिकः 'वः' वा (भवति)।
In Apabhramsa non-initial non-conjunct म changes optionally to nasalised व (written as म्व or +). Illustrations : कम्वल । कमलु । (= कमलम् )
भम्वरु । भमरु । (= भ्रमरः) This change occurs even in derived words (लाक्षणिकस्य) (which have already undergone phonetic change during their transmission from OIA to MIA). e. g.
जिम्व । तिम्व । (= यथा, तथा) जेम्व । तेम्व । (= यथा, तथा)
जाम्व । ताम्व । (= यावत् , तावत्) The change occurs only in the initial stage. c.g. मयणु (= मदनः where initial म is retained ).
___ The change occurs in a non-conjunct म only. e. g... तसु पर सभलउं जम्मु (Vide : sātra. 396. 3) (where in जन्म · म does not change to y).
398. वा अधः( स्थितस्य) 'र' - स्य लुक् (= लोपः) (भवति)। ___ In Apabhramsa if र is a second mernber (अधः वर्तमानः) in a conjunct ( संयोगाद्), it optionally elidles. E. g. In - जइ. केम्वड पातीम पिल । (Vide: sutra 396. 4). x of प्रिय has elided,

.

Page #132

(103)
while in जइ भग्गा पारकडा तो सहि मज्झु प्रिएण (Vide : sātra 379.2) र has been preserved.
399. अभूतः अपि (= प्रक्षिप्तः) (रः) क्वचिद् भवति ।
In Apabhramsa sometimes a non-existent i.e. spurious र् is developed. e. g. (1) व्यासः महर्षिः एतद् भणति यदि श्रुतिशास्त्रं प्रमाणम् ।
मातृणां चरणौ नमतां दिवा दिवा (= दिवसे दिवसे) गङ्गास्नानम् ॥ “Vyāsa, the great sage, says that, if the authority of the Vedas and the Sāstras is to be accepted, those who pay their obeisance to the feet of their mothers attain everyday (the merit of) a holy bath in the Ganges."
Here in वासु an adventitious (प्रक्षिप्त) र has crept in.
This spurious insertion of I is only occasional. Cf. e. g. वासेण वि भारह-खम्मि बद्ध ।। (= व्यासेन अपि भारतस्कम्मे बद्धाः ॥)
“Even Vyāsa has fixed in the Bhārata parvans... खंभ < Vedic स्कम्भ, = 'a pillar,' 'support.'
400. आपद्-विपद्-संपद्-एतेषां 'द'-स्य 'इ:' (भवति)। . In Apabhramsa in आपद्, विपद् and संपद् द् changes to इ.1 E. g. अनउ करतहो पुरिसहो आवइ बावइ । (= अनयं कुर्वतः पुरुषस्य बाप erila 1) “Calamity befalls persons doing an unjust act.” विवइ । (= विपद् )। संपइ । (= संपद् )।
According to the condition (अधिकार ) of generality (प्रायः) in गुणहिं न संपय कित्ति पर। (Sutra 335.1) द् of संपद् changes to य. __401. 'कथं यथा-तथा' (एतेषां अव्ययानां) 'थ'-आदि( अवयवस्य) 'एम-इम-इह-इध'- इत्यादि डित् (आदेशाः भवन्ति )।
_In Apabhramsa, the थ्-(आदि) element (अवयव) (i. e. थं or था) of the (adverbs) कथं, तथा, यथा assumes four adesas एम, इम, इह, इध. I. Dr. Bhayani traces the process of this evolution as Sk, #96>
Pr संपया > Ap. संपय > Ap• संपइ. cf, Bhayani, op. cit. , p. 149.

Page #133

(104)
Illustrations : (1) # Allgai TE: fan: pe rooi feri afari
नववधूदर्शनलालसः वहति मनोरथान् सोऽपि ॥ "How will this evil day end, and how early there will be night'-he (the lover) eager to meet (lit. see') his newly-wed bride, cherishes such longings.”
Pischel's rendering of the first caraṇa— How shall the wicked day be spent like the night when it comes in ?' - is obviously erroneous. Perhaps he has misread fåter for fa.
Alsdorf corrects it as : “How at last the night shall come ?” His interpretation og = "at last' is rather doubtful. In the above verse in and fat are the ūdeśas of PTH. (2) 37 oftgrafafsta: prà factat: TIE: 1
अन्यद् अपि यः परिभूततनुः स कथं भ्रमति निःशङ्कम् ॥ "Look (Deś ai, prob. = 331) ! Eclipsed (lit. "defaced') by the beauty of the lovely maiden's face the moon hides herself in the clouds. And further (stafa ), how can one who has suffered humiliation (lit. been defeated ') move about without hesitation (fais )?”
Pischel renders the vs. thus: “Oh, the moon, who has been surpassed by the face of the girl, finds herself in bad weather; how could anyone otherwise whose body has been surpassed wander about carelessly ?"
As Alsdorf points out this translation does not make any sense. Fafa is not = pisfe as Udayasaubhāgya and Pischel have explained, but = 31C 3119, i. e. 'and', 'further'. 1 The correct rendering would thus be : - And he, whose I Cf. Ap. atrale > Feilen > > am Mod. Guj.

Page #134

(105) body has been surpassed can wander about without worry ?" 1
Here किम्व is an adesa of कथम् . (3) 'बिम्बाधरे तनुः रदनवणः कथं स्थितः (हे) श्रीआनन्द' ? ।
निरुपमं रसं प्रियेण पीत्वा इव शेषस्य दत्ता मुद्रा' ॥ "O Ananda ! how does the lovely little impress ( lit. cut') of the lover's kiss on the bimba-lip (lower lip, appearing like a. ripe, bimba-fruit) look' ?
It appears as if, after drinking the celestial nectar (of her lips ), the lover has affixed a seal to the rest.' "
This verse is one of several similar dodhaka verses current in folklore.
Here foto is another ādesa of 777. It is evidently, evolved from किध. (4) भण, सखि, निभृतकं तथा मां (प्रति) यदि प्रियः दृष्टः सदोषः ।
यथा न जानाति मम मनः पक्षापतितं तस्य ॥ ' ' "0 friend, if you have found my lover erring, tell
me in secret, so that my mind, so partial to him, does not sense (lit. "know') it."
cf. अमरुशतक, ७० : 'नीचैः शंस हृदि स्थितो हि ननु मे प्राणेश्वरः श्रोष्यति ।'
In the above verse तेम्व (तेवँ ) and जेम्व (जे) are the adesas of यथा and तथा.
Other illustrations : - जिम्व जिम्व वंकिम लोअणहं । तिम्व तिम्व वम्महु निअय-सर ॥ (sutra 344. 1).
Here जिम्व जिम्व = यथा यथा, and तिम्व तिम्व = तथा तथा. (5) मई जाणिउं प्रिय-विरहिअहं......तिह तवइ
जिह दिणयरु खय-गालि ॥ ( Vide sutra 377.1') I Alsdorf, op. cit., p. 84. 2 cf. H. C. Bhayani, op. cit., p. 150.

Page #135

(106)
Here तिह and जिह are the other adesas of तथा and यथा.
Thus can be illustrated तिध and जिध (= तथा and यथा). 402. 'यादृश्-ताश-कीदृश्-ईदृश्' ( एतेषां) 'द'-आदि (अवयवस्य)
डित्-'एह' ( आदेशः) भवति । ___ In Apabhramsa the द-(आदि) element (अवयव) (i. e. दृश्) of the (adjectives) यादृश् etc. assumes the adesa एह. e.g.
(1) मया भणितः बलिराज त्वं कीग मार्गणः एषः ।
___ यादृग-तादृग् न अपि भवति, मूर्ख ! स्वयं नारायणः एषः ॥ - " Baliraja ! You have been told by me, what sort of supplicant is this. He is not an ordinary one, (you) silly (fool) ! He is (in fact) Narayana himself."
Here जेहु, तेहु, केहउ are the adesas of याश, तादृश् and कीदृश. 403. अत् -(अन्तानां) (पूर्वोक्त-यादृशादीनों) डित् 'अहस' (आदेशः
___ भवति)।
In Apabhramśa when mest and other adjectives are ending in अ-i.e, यादृश-तादृश-कीदृश-ईदृश, they have डित् अइस adesa. in place of their द-आदि element (i. e. दश). Illustrations :
जइसो। (यादृशः)॥ तइसो । (तादृशः)॥ कइसो । (कीदृशः)॥
अइसो । (ईदृशः) ॥ 404. 'यत्र-तत्र'- (इति अव्यययोः) 'त्र'- (अव्यय)स्य डित् 'एत्यु'
___-' अत्तु' (- इति आदेशौ भवतः)।
In Apabhramsa in the words 77 and aq 5 is substituted by my and 37 ādeśas. (1) यदि सः घटयति प्रजापतिः कुत्र अपि लात्वा (= गृहीत्वा) शिक्षाम् ।
यत्रापि तत्रापि अत्र जगति भण (= कथय) ततः तस्याः सादृश्यम् ।। " If the Creator would create (a figure like her ) taking clues (lit. instruction) from somewhere (lit. 'any.

Page #136

(107)
where'), here, there, or say (everywhere) in this (whole). world, where (would he find anyone ) similar to her ?" _Here जेत्थु and तेत्थु are the adesas of यत्र and तत्र.
This verse has intrigued scholars. Pischel interpreted it thus.“ If Prajāpati takes the trouble here and there in this world applying his art in something, tell me does he then create something like her ?”
Alsdorf, corrects the interpretation as below :
“Even if Prajāpati were to form her, taking his -- art from somewhere from here and there in this world (i. e. from the best samples that are to be found in the whole world for every separate part of the girl) tell me would that similarity with her even then be available "i (2) se poate (= 4a fiera: 1)
de fact I (= az ffera: 1) Here wg and no are the alternative adeśas of 7 and na.
Dr. Bhayani considers try, ay as analogical formation formed on the analogy of Vedic इत्था. घडदि. and · प्रयापदिन are archaic Sauraseni Prākrit forms. 405. Ty' (naat: Hafa) (*5-299977)7- '-(32447:).
In Apabhramśa 7 in 97 and 347 takes the fort substitution gry.
Illustrations : केत्थु वि लेप्पिणु सिक्खु । जेत्थु वि तेत्थु वि एत्थु जगि॥
(Vide : Sūtra 404.1) 406. Ta' - arch' ( stoppet:) 'q'- 31€ -( 446)
"'g'-'H'-(mat: wafa) 1 In Arabhramia the -3nfę element of the adverbs ** I Alsdorf, Apabhramsa Studien, p. 84. 2 H C. Bhayani. Apabhramsa Vyakarana, p. 150.

Page #137

(108)
यावत् and तावत् takes three adesas 'म', 'उ', 'महिं' (i.e. 1971. > F1A, FIS, Fraf)
Illustrations : (1) Tag a fagala gattene FARZIUZTIETT: 1 :
0797 (99) AHFITAİ Haistai ( = 1af) qe te arga ca 11 “As long as a blow from the lion's paw does not descend on their temples, (only) so long do (all) the elephants move about with gusto, ( lit. the drums beat at their every step)'. ... Here जाम and ताम are the adesas of यावत् and तावत्.
(2) Amai fama arachia 4196 7 HET: totaal i E F E goed à ta fast: fet: T ET: Hala I
“The sesamum remain sesamum only as long as their Fe ('oil'; , 'love') is not lost (lit. 'gets pressed out'). When the fie is lost the same sesamum cease to be sesamuin, but become an ( oil-cake'; qet, a villain')."
___Here ताउं and जाउं are the adesas of तावत् and यावत्, Pischel translates the vs. as : “ Sesame corns are only sesame corn as long as oil does not flow out; when the oil is destroyed the sesame corn, after they are powdered, become oil-cakes".
Alsdorf points out that quis does not mean destroyed' but disappeared'. He emends the translation as under :
“ Sesamum corns are sesamum corn only as long as oil does not flow out; when however the oil goes out of it, the same sesamum corn even though sesamum oilcakes are oi-cakes". Alsdorf has, evidently, failed to notice the media (double entendre) in s. (3) Aga faqat arafa: staraj si par
तावत् आस्तां इतरः जनः सुजनः अपि अन्तरं ददाति ॥

Page #138

(109)
“When evil fate befalls men, (then) leave aside other (=Dordinary) persons, even the good (persons) avoid them".
Here graft and arafe are the 'ādeśas of an and arac.
.Dr. Bhayani traces the adesas thus : तावत् > ताव > ताम्व> ताम, ताउँ; Loc. sing. form ताम्वहि.1 . के 407. वा (=विकल्पेन) यद्'-'तद्'-एतयोः अत्अन्तयाः (= यावत् - तावत् - इत्येतयोः) (वादि - अवयवस्य) डित् - 'एवड'-(आदेशः भवति)
In Apabhramsa यद् and तद् with अतु ending, i. e. यावत् and तावत् , take डित् एवड adesa alternatively, in place of their वादि element (i. e. in place of वत्) i.e. यावत् =जेवड; तावत् = तेवड. .. Illustrations : • (1) जेवडु अंतरु रावणरामहं तेवडु अंतरु पट्टण - गामहं । ..
__= यावत् अन्तरं रावणरामयोः तावत् अन्तरं पट्टण - प्रामयाः ॥
“There is as much difference between Rāvana and Rāma, as (exists) between a city and a village”.
Here gas and aag illustrate the Sūtra. They are to be traced to यद् + वड्ड (Desya.) = 'so big', and तद् + वड्ड (Desya) ='that big'.
The metre is वदनक (6+4+4+2=16 matras). (Vide : Chandonusāsana, ed. H. D. Velankar, p. 342).
___Alternative forms are जेत्तुला (= यावान् ) and तेत्तुला (=तावान् ). They are likely to have been derived from यद् + तुल्य, and तद्+तुल्य.
408. वा (विकल्पेन) (पूक्तिः आदेशः भवति ) 'इदम्' – 'किम्' (एतयोः अव्यययोः) यादि - (अवयवस्य)।
In Apabhramsa इदम् and किम् with अतु ending-i.e. इयत् and कियत् take डित् एवड adesa. in place of their यादि element (i. e. यत् ), alternatively. I H, C Bhayani, Apabhramsa Vyakarana, p. 150. ' ' 2 H. C. Bhayani, op. cit., p, 151...

Page #139

(110)
lustrations : एबडु अंतरु । = इयत् अन्तरम् । (= 'so much difference').
केवडु अंतरु। = कियत् अन्तरम् ।(='how much differenee'). . Here एवड and केवड्ड are the adesas of इयत् and कियत. Alternative adesas : एतुला (= इयान्) and केत्तुली (= कियान्).
409. 'परस्पर'-(शब्द) स्य आदि 'अ'(कारः भवति) ।
In Apabhramśa the word PET takes an augment (उपज़न) अ at the beginning. (1) ते मुद्गाः हारिताः ये परिविष्टाः तेषाम् (तेभ्यः) ।
परस्परं पडना ,
परस्परं पश्यतां स्वामी पराजितः येषाम् ॥ " The (lit. 'those') cereals (lit. 'mung') were wasted, which were served to them, whose master suffered a defeat while they were (helplessly) looking on (lit. - looking at eachother')."
Here apartage is the illustration of prefixing of an adventitious A to the word परस्पर.
अवरोप्परु may, perhaps, have evolved from अपरः + अपरः. 410. कादि-( व्यंजन ) स्थ- एत् - ओत् - स्वरयोः उच्चारलाघवम् (अस्ति) ।
In Apabhraṁsa 5 and 37 inherent (fita) in the consonants (कादिषु व्यञ्जनेषु) are pronounced short. e.g. सुधे चिंतिज्जइ माणु।
(Vide : Sutra 396:2) तसु हउं कलि-जुगि दुल्लहहो । (Vide : Sutra 338.1) 411. पदान्ते (स्थितानां ) उं-हुं-हिं-हं' - एतेषां (उच्चारलाघवम्)।
In Apabhramsa. final उं, हुं, हि, हं (of inflected words) are generally (प्रायः) pronounced short. e.g.
अन्नु जु तुच्छउं तहे धणहे ॥ ( Vide : Sutra 350. 1) बलि किजउं सुअणस्सु ॥ . (Vide : Sutra. 338. 1) दइवु घडावइ वणि तरुहुं ॥ (Vide : Sitra 340. 1) तरुहुं वि वक्कलु ॥
( Vide : Sutra 341. 2) खग्ग-विसाहिउ जहिं लहडं ॥ (Vide : Sutra. 386. 1) तणहं तइजी भंगि नवि ॥ (Vide : Sutra. 339. 1)

Page #140

(111)
412. 'म्ह'- स्य ‘म्भः' वा (=विकल्पेन भवति)।
In Apabhramsa मह changes alternatively to (FFArefixed to भ, i.e.) म्भ. 'म्ह' here is to be construed as evolved (in Prakrit) out of (Sanskrit) consonant.clusters क्ष्म, इम, ष्म, स्म, etc., under the sutra. 'पक्ष्क्ष - म - म - म.-यां म्हः' (VIII. 2. 74); for, in Sanskrit its existence is impossible, Illustrations : गिम्भो । (Sk ग्रीष्म> Pr. गिम्ह).
सिम्भो । (Sk श्लेष्म > Pr. सिम्ह.). (1) ब्रह्मन् ते विरला: केऽपि नराः ये सर्वाङ्गच्छेकाः । .
:. ये वक्राः ते वञ्चकतराः, ये ऋजवः ते बलीवर्दाः॥ "0 Brahman, those persons are rare, who are accomplished in every respect — for, those who are crooked are great cheats, and those who are simple are just simpletons (lit. ' bullocks')."
Here बम्भ (Sk ब्रह्मन् > Pr. बह्म ) illustrates the Sutra. 413. 'अन्यादृश'स्य 'अन्नाइस'- 'अवराइस' (इति द्वौ आदेशौ भवतः।)
In Apabhramśa the word 3F11927 takes (two) adešas -अन्नाइस and अवराइस.
अन्नाइसो । अवराइसो । (= अन्यादृशः । ) - 'Like another'. अवराइस is probably <* अपरादश.
414. 'प्रायस्'- (अव्ययस्य) 'प्राउ-प्राइव-प्राइग्व-पग्गिम्व' (- इति चत्वारः आदेशाः भवन्ति)।
In Apabhramsa (the adverb) प्रायस् takes 4 adesas-प्राउ, प्राइव, प्राइम्व, पग्गिम्व. (1) अन्ये ते दीर्घ लोचने, अन्यद् तद् भुजयुगलम्
अन्यः सः घनस्तनभारः, तद् अन्यदेव मुखकमलम् ।
अन्यः एव केशकलापः, सः अन्यः एव प्रायः विधिः ... येन नितम्बिनी घटिता सा गुणलावण्यनिधिः ॥
" These long eyes (of hers) are (indeed) (so) different (from others), different (indeed) are her (delicate) arms;

Page #141

(112)
those buxom breasts of hers are (so remarkably) different; that lotus-like face of hers is (so) unique(ly beautiful); and unusually lovely are her tresses--- probably, that Creator too is likely to be different who moulded such a shapely maiden, so lovely and accomplished. (lit. a store-house of virtues and beauty ').” ___ Here प्राउ is an adesa of प्रायः .
The metre is 27 of 21 mātrās, with a front () at the end of the caraṇa. According to Hemchandra the yati appears to fall after 12 mātrās.
(2) srt: giftai 34f9 ifra: da Hutt sportal
__ अक्षये निरामये परमपदे अद्यापि लयं न लभन्ते ॥
“ Perhaps, the ascetics are misled, for (though) they are constantly) counting their beads, they have not been able to merge their consciousness in the Eternal, Changeless, Highest Self even now".
Here प्राइव is the adesa of प्रायः .
Pischel has been intrigued by this verse. He rendered it as :
“Even the holy ones very often are deceived so that they treasure very inuch jewels - earthly goods. They still do not come into that eternal, diseaseless, highest place (place of redemption)."
Alsdorf rightly points out that #forzitt does not mean jewels ', but rosary beads'. The meaning is that the ascetics mechanically say their prayers and exhaust themselves in outward things. 1
(1) 39950a : staf: Afe 799Titi tr a ta de straat oa: factory and RH ( = ) 10
Alsdorf, Apabhramsa Studien, p. 86.

Page #142

(113)
"O friend, it happens, the damsel's dart-like glances (lit. 'eye-darts') have been side-tracked on account of tears; hence, though directed in front, they discharge only side-strokes."
Here प्राइम्a is an adeśa of प्रायः .
This verse has eluded several scholars. Udaya saubhāgyaganin interpreted नयण- सर as नयनसरसी, probably under the influence of the context sig. Pischel translated the verse thus: "O friend, through the water of tears the ponds of the eyes of the girl are swollen, But turned in this way they wound you from the side." Alsdorf's rendering does not materially improve upon Pischel's "Through the water of tears, O friend, the eye-ponds of the girl have swollen. Therefore, they bring, also they may be sent straight yet from side-wound." 1 However, the explanation appended by him to the rendering comes very near the mark : "actually this girl's naivety sends her glances straight; but they go through tears and therefore they go sideways." "
:
Vaidya's translation follows Udayasaubhagya very closely. But, as Dr. Bhayani has pointed out interpreting नयणसर as नयनसरसी would render the first carana entirely M irrelevant in the context. 3
अनुनयति । प्रायः एतान् मनोरथान् दुष्करं दैवं कारयति ॥
"When my darling comes (lit. will come), I will feign anger, and he will cajole me (and win me)-usually, such longings are rendered difficult by Fate". (When the 1. Alsdorf, op. cit., p. III.
Alsdorf, ibid., p. III.
3 H, C. Bhayani, Apabhramsa Vyakarana, p. 142.
( 4 ) एष्यति प्रियः रुषिष्यामि अहं रुष्टां मां

Page #143

(114)
dear one comes the lady's heart gets lost in rapturous reunion, casting to the winds all sense of wounded pride).
Here for at is another ādeśa: of si. 415. वा (= विकल्पेन) अन्यथा'-(शब्दस्य) 'अनु' (आदेशः भवति)।
In Apabhraíśa the word en takes an: ādeśa (substitution) अनु, alternatively. . (1) विरहानलज्वालाकरालितः पथिकः कोऽपि निमज्य स्थितः । ..
___ अन्यथा शिशिरकाले शीतलजलात् धूमः कुतः उत्थितः ॥
“Some traveller tormented by the fire of separation must have drowned himself (in these waters); otherwise, in this wintry season how could vapour ( lit. ' smoke') arise from cold water ?". This is a very striking instance of poetic fancy..
Here 33 is an adeśa of PT. The alternative formation is अन्नह (= अन्यथा ).
416. 'कुतस्' (-शब्दस्य ) 'क' - 'कहंतिहु' - (आदेशौ भवतः) ।
In Apabhraíśa the word goa: has two adeśas auto ' and कहतिहु. ... (1) मम कान्तस्य गोष्ठस्थितस्य कुतः कुटीरकानि ज्वलन्ति ।
अथ रिपुरुधिरेण निर्वापयति अथ आत्मीयेन, न भ्रान्तिः ॥ " When my beloved is in the cowshed, how would the huts be on fire ? Either he will extinguish this with the blood of the enemies or (will put it out) by shedding his own-there should be no doubt whatever." ।
Here क31 is an adesa of कुतः . Another illustration : धूमु कहंतिहु उट्ठिअउ । (= धूमः कुतः उत्थितः ।)
(Vide : sātra 415.1).. I It has perhaps been formed on the analogy of ततः > तउ,
यतः > जउ.

Page #144

(13)
417. 'ततस् '-'तदा'-(एतयोः), "तो" (आशा) । In Apabhrarnsa स्तस् and तदा assume then adesa. तो.
जइ भगा पारकडा ले सहि मा पिएण। अह भग्गा अम्हहं तणा तो. ते मारिअलेग ॥
(Vide ; şūtra 379-21) Here. लो. is an idesa of either ततः: or तदा. 418. 'एवं'-'पर'-'सम'-'ध्रुवं'-'मा'-'मनाक्' (एतेषां), 'एक'
' 'पर.', 'समाणु', 'धूलु', 'मं:''माया' (इति व्यादेशार समन्ति)।
IR Apabhramą i and other words (mentioned in thealtra) take: एम्ब, and other adesass (as given in the stistratis
Illustration of एवम् > एम्वः :
(1) प्रियसङ्गमे कुतः निद्रा, प्रियस्य परोक्षस्य (सलः) (प्रिये परीक्षे सति) कायम्। - मया द्वे अपि विपाक्षिसे, निद्रा न एवं म तथा ।
“How could I sleep when my lover is beside me; how (also) could I (ever) sleep when he is away ? 1 have lost (sleep) both ways-there is no sleep this way or that."
Hero pra illustrates the sūtra. Rillustration of परम् > पर :
गुणहिं न संपयः कित्ति पर ॥
(= गुणैः न संपत् कीर्तिः परम् ॥ (Vide : sātra. 335.1) iTustration of समम् > समाणु : (3) कामतः यद् सिंहस्य (=सिंहेन) उपमीयते तद् मम खण्डितः मानः ।
सिंहः नीरक्षकान् गान् हन्ति प्रिय: पदाति-रक्षक-सनम् । "My lord is (being) compared to a lion (in bravery) this injures my pride; (for), the lion only kills unguarded elephants, my beloved slays (them) along with their infantry guards."
. Here according to Hemchandra समाणु (र though, evidently, it is to be clarirende for it will

Page #145

(116) Illustration of yn > TE :: (3) al sifari yg RRUT, fra Foret fait
भविष्यन्ति दिवसाः रोषयुक्ताः दिव्यानि वर्षशतानि ॥. “ Life is (50) fickle, (and) death is certain; why, then, dear, do you harbour anger ? Days (wasted) in anger (and separation) will be (felt) (infinitely) long a's (several) centuries of divine years.” • Here'ye ( 7 ) illustrates the sūtra.
Note :- Udayasaubhāgyaganin considers this verse as addressed to the beloved ( sh), while both Vaidya and Bhayani taking 1937 as = fit consider it as addressed. to the lover. Pischel's rendering does not distinctively refer to either : “ Life is transitory; death is certain. Lover (/ beloved), why are you angry ? Days of anger will become for us hundreds of God-years.” 1
Illustration of मा > मं: Å stor fari fahTE ( = At få se faith 1)
(Vide : sūtra 381.1). As the change is alternative (the other formation is): (4) A uce of ai ga: si casal
(Pfing) AT (= a) qayna: 41A: TAL !! “ When you lose the respect of your fellow-men), if you do not give up (your) life (lit. "give up your body'), (at least), leave the country; but do not move about, pointed at by the [fingers of] the wicked persons (as one who has lost his honour)”.
Thus it is also used alternatively. (with # ).
Here at and I are Potential forns, used as Imperative. | Alsdorf, Apabhramsa. Studien, p. 86. ..

Page #146

(117)
(5) लवणं विलीयते पानीयेन अरे खल मेघ मा गर्ज ।
__ज्वालितं (= दग्धं) गलति तत्कुटीरकं गौरी तिम्यति अद्य ॥
" Lavana ( — salt'; पक्षे ' beauty') is lost (lit. ' melts away') in water; O wicked cloud, do not thunder. That rotten (8) hut leaks and the lady is getting drenched to-day."
Here" AT > A, alternatively. . Illustration of मनाक् > मणाउं : (6) विभवे प्रणष्टे वक्रः ऋद्धौ जन-सामान्यः।।
किमपि मनाक् मम प्रियस्य शशी अनुहरति न अन्यः ॥ " Fascinating when all the riches have been lost, but modest in prosperity (- such is my beloved ). : if any one, even slightly imitates my lover, it is no oneelse but the moon (with its charming crescent when its digits are few, and its sober disc when it is; full moon )."
Here भणाउं (< मनाक् ) illustrates the sātru. 419. 'किल' - 'अथवा' - 'दिवा' - 'सह' - 'नहि' - (:एतेषां)
'किर' - 'अहवइ' - 'दिवे' - 'सहुँ' - 'नाहिं' - (इत्यादेशाः . .. ... भवन्ति ।)
In Apabhraínsa fenirs (and other words mentioned in the sūtra ) take fort and other ādeśas ( as shown). . . किल takes the adesa किर. e. g. (1) किल खादति न पिबति न विद्रवति (= ददाति ) धर्म न व्ययति रूपकम् ।
. इह कृपणः न जानाति यथा यमस्य क्षणेन प्रभवति दूतः ॥
"Indeed he neither eats nor drinks nor gives (to any one), nor does he spend (even) a rupee in religious deeds; the miser here does not know that the messenger of Death will be arriving (lit. overpower him ) any moment."

Page #147

(118)
Here किर (< किल) illustrates the sutra. The metre is a समद्विपदी; 15+13 mātras in a carana.
Illustrution of अहवइ : अहवइ न सुवंसहं एह खोडि । (= अथवा न सुवंशानां एषः दोषः ।) Here अहवइ is an adesa. of अथवा.
There would be other formations as well according to the staistraatt sūtra, which lays down that all the changes mentioned in the sütra are not strictly exclusive to i. e. there could occasionally be other formations -BB well, (2) गम्यसे तस्मिन् देशे लभ्यते प्रियस्य प्रमाणम् ।
यदि (स.) आगच्छति तदा आनीयते अथवा तदेव निर्वामार (बन्तः) । "I am going to that place where I may have the evidence of my lover's residence. If he (agrees to :) rett I will bring him back; otherwise that (plase) will mark (Mit. ' be') my end."
Here - अहवा (< अथवा ) by the प्रायोऽधिकार sitras दिवा has the adesa. दिवे. e. g. दिवे दिवे गंगा-हाणु (smtrn 899.1)
दिवा दिवा (= दिवसे दिवस , गङ्गास्नानम् ।
In fact Ap. faa could be more property, traced to Vedic 'दिवे.
OF सह the adesa is सहुं: (3) यतः प्रवसता न सह (एव) मृता, न (अमि) मृता वियागेन सस्य ।
लज्ज्यते संदेशान् ददतीभिः (अस्माभिः.) सुभगजनस्य ।। " (As) I did not (instantly) die when he proceeded on a journey, nor did I pass away in (the anguish of) his seperation-I (therefore now.) feel ashamed to aend messages (of love) to my lord." ___Here सहुँ (< सह.) illustrates the sutra.
Of नहि the adesa is नाहिं :

Page #148

(119)
( 4 ) इतः मेघाः पिबन्ति जलं इतः वडवानलः आवर्तते ।
प्रेक्षस्व गभीरिमाणं सागरस्य एका अपि कणिका न हि अपहीयते ॥ "Here clouds drink its water; here the sub-marine fire is whirling; yet, mark (lit. ' see') the greatness of the sea — not a drop (of it) gets less."
Here नाहिं ( < नहि ) illustrates the sūtra.
Cf. Coll. Hindi नाहीं .
The metre has 13 +16 mātrās per hemistich; combining the first carana ( of 13 mātrās) of Dūhā, with the second carana (of 16 mātrās) of Vadanaka.
''
>
420. 'पश्चाद् ' - ' एवमेव ' ' एव ' ' इदानीं ' " पच्छइ 'एम्बइ ' जि' - 'एम्वहिं ' ( इत्यादेशाः भवन्ति ' ) ।
Of पश्चात् the adesa is पच्छइ. eg.
C
Of एवमेव the ādesa is एम्बइ eg.
' प्रत्युत ' - 'इतः ' - एतेषां - ' पञ्चलिउ ' एतहे'
पच्छइ होइ विहाणु ' ( = पश्चाद् भवति विभातम् )
एम्वइ सुरउ समन्तु । ( = एवमेव सुरतं समाप्तम् । )
(Vide : sūtra 362.1)

Of एव the ādeśa is जि :
(1 ) यातु, मा यान्तं पल्लवत, पश्यामि कति पदानि ददाति । हृदये तिरश्चीना अहमेव परं प्रियः डम्बराणि करोति ॥
,
(Vide: sūtra 332.2 )
"Let him go; do not beckon him (with fingers) (or, ‘ be tugging at his apparel' ). I may see how many steps he takes. (For), I myself am lying wide across his heart (blocking his way ). My beloved is (just ) feigning (journey).
""
Here जि ( < एव ) illustrates the sūtra.
As Dr. Bhayani rightly points out a should be traced to च + एव ( चैव
श्चैव
ज्जे, जि ). 1
I
H. C. Bhayani, Apabhramsa Vyakarana, p. 153.

Page #149

(120)
Of इदानीं the adesa. is एम्वहि : (2) हरिः नर्तितः प्राङ्गणे विस्मये पातितः लोकः ।
इदानीं राधापयोधरयोः यद् भावयति तद् भवतु ॥ “ Hari was inade to dance in the courtyard, and the people were struck with wonder; let whatever may now happen to the breasts of Rādhā.”
Here एम्वहिं (< इदानीम् ) is the illustration. Of प्रत्युत the adesa is पञ्चल्लिउ : । (3) सर्वसलावण्या गौरी नवीना कापि विषग्रन्थिः ।
भट: प्रत्युत सः म्रियते यस्य न लगति कण्ठे ॥ “The exceedingly fair (lit. "fair in all the limbs') maiden is a novel sort of poison-knot (विषग्रन्थि); for, oddly enough (lit. 'contrariwise' ), that young man dies whose neck she clings not (in embrace )."
Here qales ( Page #150

(121)
Here बुन्नउ (< विषण्ण:) illustrates the sutra. Of उक्त the adesa is वुत्त. e. g.
“ मई वुत्त' ( = मया उक्तम् ) (of. above illustration 421.1) Of वर्मन् the adesa is विच. e. g.
जं मणु विञ्चि न माइ।
(यद् मनः वर्त्मनि (= तन्मध्ये) न माति ।) (Vide : sātra. 350.1) 422. 'शीघ्र' - आदि - (शब्दा)नां वहिल्ल' - आदि -(आदेशाः
भवन्ति )। In Apabhramśa fia and several other words are substituted by area and other ādeśas.
(Illustration of वहिल adesa of शीघ्र) : (1) एकं कदा अपि न आगच्छसि, अन्यद् शीघ्रं गच्छसि । ।
मया मित्र प्रमाणितः त्वया सदृशः खलः न हि ॥ " Firstly, you have not been coming (since long); and, again, (now) you are going away too soon : I have realised, friend, that there is no scoundrel like you." . Of शकट (= 'a. quarrel' ) the adesa. is घंघल :
(2) यथा सुपुरुषाः तथा झकटकाः (कलहाः) यथा नद्यः तथा वलनानि ।
___ यथा पर्वताः तथा कोटराणि (हे) हृदय खिद्यसे किम् ॥
" As there are good men, so there are quarrels tos) (among themselves ); as there are rivers, so there are meanderings also; as there are mountains, so there are ra.vines (too) (-such is indeed the scheme of things l this world) : why then, O (my) heart, do you get depressed ? (Reconcile yourself to this state of things )."
Here though Hemcandra has classed and as a Sanal it word, in fact, it is of Deśya origin. Cf. Moc. Gui. 98 it.
Of अस्पृश्यसंसर्ग the adesa. is विट्टाल : (3) ये त्यक्त्वा रत्ननिधि आत्मानं तटे क्षिपन्ति ।
तेषां शङ्खाना अस्पृश्यसंसर्गः परं, (ते) फूक्रियमाणाः भ्रमन्ति ॥

Page #151

(122)
“ Those that leave the store-house of jewels - the ocean, and throw themselves on the shore-such conches have only (in store for them ) pollution at the hands of untouchables, being blown by them and carried (here and there )."
Of भय the adesa. is द्रवक्क : (4) PETÀ: afici ai me ÆT AT 5Hf FRI
किमपि भयं तद् पतति येन समाप्यते जन्म ॥ : “Whatever is earned in the day, enjoy it you fool; do not hoard a single 4+4 (a coin'); (for) some such calamity might befall you, which may end your life (any instant).”
Pischel seems to have been needlessly exercised by this vs. He translates it as : “O fool, enjoy what the days bring you; don't save a single dramma. Then the fear is completely destroyed with which the birth has been completed.". There is not much sense in Pischel's rendering of the second caraņa. Alsdorf corrects it as :
Certain fear befalls one through which life is completely destroyed ! He explains the underlying idea as follows :
" Whoever is born to this earthly existence he will not be spared on this earth from bad experiences and dangers and no store of riches can protect him against it. Therefore, let go the meaningless greed and sowing."1 Of आत्मीय the adesa is अप्पण. e. g.
फोडेंति जे हिअडलं अप्पणउं । ( = 2ya: ot agaia: 1) (Vide : sūtra 350.2;
and 367.2 ) Of दृष्टि the adesa is bहि. I Alsdorf, Apabhramsa Studien, p. 86.

Page #152

(123)
(5) एकैकं यद्यपि पश्यति हरिः सुष्ठु सर्वादरेण
ततः अपि दृष्टिः यत्र कुत्र अपि राधिका ।
कः शक्नोति संवरीतुं दग्धनयने स्नेहेन पर्यस्ते ( = व्याकुलिते)॥ “ Though each and everyone Hari regards with genuine respect, yet his eyes are following wherever is Rādhā : who indeed can conceal his helpless eyes overflowing with love ?' ___ The citation is from स्वयंभूच्छन्द IV. 23. The matre is मात्रा, with 5 caranas, odd ones of 15 mātrās, and even ones of 12 mātrās. 1
Of गाढ the adesa is निच्चट्ट : (6) विभवे कस्य स्थिरत्वं यौवने कस्य गर्वः ।
सः लेखः प्रस्थाप्यतां (= प्रेष्यताम् ) यः लगति गाढम् ॥ " Who has, indeed, steady prosperity ? Who can be proud of (his) youth ? Let such a letter be sent as would go "hoine. (lit. "hit close')."
Of असाधारण the adesa is असड्ढल : (7) कुत्र शशधरः कुत्र मकरधरः कुत्र बहीं कुत्र. मेघः ।
दूरस्थितानामपि सज्जनानां भवति असाधारणः स्नेहः ॥ “How far away (from each other) are the moon and the ocean? What a great distance is there between the peacock and the cloud ? Indeed, between good persons, though separated by a vast distance, there always exists extraordinary love."
Of कौतुक the adesa is कोड : (8) कुञ्जरः अन्येषां तरुवराणां (उपरि) कौतुकेन क्षिपति हस्तम् ।
मनः पुनः एकस्यां सल्लक्यां यदि पृच्छथ परमार्थम् ॥ " The elephant lets (lit. ' throws') his trunk on other trees just out of curiosity; but his heart is
cf. Notes, on sutra 350.1.

Page #153

(124)
(set) only on the Sallaki (plant), if you (indeed) ask for the truth."
Of क्रीडा the adesa is खेड्ड : (9) HET IT BEHf: faepi, fãs 67a
___ अनुरक्ताः भक्ताः अस्मान् मा त्यज, स्वामिन् ॥
“What do you say ? We were really (just) playing (a joke) (lit. 'sporting'.) O Lord, please do not leave us who are in love with you and adore you."
This is, perhaps, an entreaty of the Gopis to Krşņa who had felt annoyed by their pranks. अणुरत्ताउ भत्ताउ are both Feminine Accusative Plural forms. (Vide sūtra 348).
This is a Prākrit illustration; the metre is sag. Pischel translated the vs. as :
** We have made jokes; why do you call it earnest ? O master, don't desert us who are devoted to you and love you."
Alsdorf emends it slightly :
“We have really only made a joke, what are you talking ? We who are devoted to you in love, do not push us away, 0 Master. ”1
Of रम्य the adesa is रवण्ण. e. g. (10) afia: 7 : 7 aat: 77 3719 Jana: 1
देशाः रम्याः भवन्ति मूर्ख निवसद्भिः सुजनैः ॥ " It is not by rivers, nor ponds, nor lakes, nor by gardens and sylvan-parks that the regions look delightful, you silly one ! (But it is) from the good persons living there that these places derive their charms)."
Taour could be better traced to * The 8 I 'Alsdorf, Apabhramsa Studian, p. 87. 2 cf. H. C. Bhayari, Apabhramsa Vyakarana, p. 154.
(

Page #154

(125)
Of अद्भुत the adesa is ढक्करि :
( 11 )
हृदय त्वया एतद् उक्तं मम अग्रे शतवारम् ।
#
स्फुटिष्यामि प्रिये प्रवसति अहं, (है) भण्डक ( = निर्लज्ज ), (हे )
अद्भुतसार ॥
“ 0 my heart, you said this before me a hundred times I will burst when my beloved goes away on a
6
You shameless
journey. ' ( But you have not done so). one, with nerves of stone !”
Of हे सखि the adesa is हेल्लि : eg.
हेलि म झंखहि आलु ।
( = ' हे सखि, मा जल्प अनर्थकम् ' | ) ( Vide : sūtra 379.1)
Of पृथक्पृथक् the ādeśa is जुअंजुअं :.
. ( 12 ) एका कुटी पञ्चभिः रुद्वा तेषां पञ्चानामपि पृथक्पृथक् बुद्धिः । भगिनि, तद् गृहं कथय कथं नन्दतु यत्र कुटुम्बकं आत्मच्छन्दकम् ॥
“ One small hut (i. e. ' the human body' ) is occupied by five (senses) and. all the five think differently. O sister, tell me how that home will prosper where (all the members of) the family is self-willed ?"
The metre is वदनक; 16 mātrās in a carana. Of मूर्ख the ādesus are नालिअ and वढ :
( 13 ) यः पुनः मनसि एव व्याकुलीभूतः

चिन्तयति ददाति न द्रम्मं न रूपकम् । रति - वश - भ्रमणशीलः कराग्रोल्लालितम्
गृहे एवं कुन्तं गुणयति सः मूर्खः ॥
"He, who feels the pangs (of love) in his mind (but does nothing about meeting his beloved); who thinks ( and thinks) but never gives a द्रम्म (': ' = a gold coin') or (even) a rupee; who, love-lorn and wandering, practises spearing the target (only) at home. - is (indeed) a fool.”
दिवेहि विदत्तउं खाहि वढ ।
( = दिवस : अर्जितं खाद मूर्ख | ) ( Vide : sutra 422. 4)

Page #155

(128)
Of नव the adesa is नवख. e. g.
'नवखी कवि विस-गठि' ।
(= नवीना कापि विष-ग्रन्थिः ।') (Vide : sātra 420. 3) ___OF अवस्कन्द the adesa. is दडवड : (14), चलाभ्यां वलमानाभ्यां लोचनाभ्यां ये त्वया दृष्टाः बाले ।
तेषु मकरध्वजावस्कन्दः पतति अपूर्णे काले ॥ «. Those (young persons) towards whom you have directed (lit. have seen with ') your tremuleus sideglances, are waylaid by the god of love in no time.”
Cf. 'मयणु जिहां परिपंथीय पंथीय धाई अधीर.' (Vasantavilasa, 5) Of यदि the adesa is छुडु. e. g.. ___ 'छुडु अग्घइ ववसाउ' | (= यदि अर्धते व्यवसायः ।)
(Vide : sūtra 381. 1) Of संबन्धिन् the adesas are केर and तण. (15) गतः स केसरी, पिबत जलं निश्चिन्ता: हरिणाः ।
यस्य संबन्धिना हुङ्कारेण मुखेभ्यः पतन्ति तृणानि ॥ “Gone is that lion; now drink your fill (of water ) without fear, O deer - the lion, at the sound of whose roar (mouthfuls of) grass ( instantneously) fell from your mouths through terror." This is an illustration of the adesa केर ( = संबन्धिन् ).
अह भग्गा अम्हहं तणा ।
(= अथ भग्नाः अस्माकं संबन्धिनः ।) (Vide : sutra. 379.2) This is an illustration of the adesa. तण (= संबन्धिन् ). Of मा भैषीः the adesa is भन्भीसा, a feminine noun. (16) स्वस्थावस्थानां आलपनं सर्वः अपि लोकः करोति ।
आर्तानां ‘मा भैषीः' इति यः सजनः सः ददाति ॥ “ To those in good cheer every one likes to speak; but to promise protection (and succour) to those in distress, this only the good men can do."

Page #156

(127)
... Of यद्यद् दृष्टं तद्तद् the adea is जाइट्ठिआ :
(17) यदि रज्यसे यद्यद् दृष्टं तस्मिन् तस्मिन् हृदय मुग्धखभाव ।
.(तर्हि) लोहेन स्फुटनशीलेन इव घनाः सहिष्यन्ते तापाः ॥ .... “ If you go on fixing your love on whomsoever (you) happen to come across (lit. ' see'), O my guileless heart, (then) like iron being tempered you will have to bear scorching fires ('agonies'; पक्षे, 'fire')."
Pischel and Alsdorf have missed the underlying thought of this verse. Pischel translated the vs. as :
“) you silly heart, if you like the first thing you come across, then you will suffer violent pain like the heat (from iron) when it cracks into pieces.”
Alsdorf emended the rendering of the second line as : " it should be off-cracking iron, i. e. as if you were burnt with blowing iron.'
423. हुहुरु' - 'घुग्घ' - आदि (शब्दाः) शब्द – चेष्टा - आदिनां -
अनुकरणे (प्रयुज्यन्ते )। In Apabhraṁsa ge and similar words are used to imitate sound, and gma and such other words are used to imitate actions, respectively.
(Illustration of हुहुरु :) (1) भया ज्ञातं मक्ष्यामि अहं प्रेमहृदे हुहुरु इति (शब्देन)।
किन्तु अचिन्तिता संपतिता विप्रियनौः झटिति ॥ “I thought I would plunge in the lake of love with a hurrr sound; but from nowhere (lit. 'unexpectedly') there soon rushed a boat - my lover's peccadillo." ___As the proviso आदि ( = ' and others') indicates : (2) खाद्यते न कसरक इति (शब्दं कृत्वा ), पीयते न ‘धुंट'
__ इति ( शब्दं कृत्वा) एवमेव भवति सुखासिका प्रियेन दृष्टेन नयनाभ्याम् ...

Page #157

(128)
“ The beloved cannot be swallowed with a ( PAR ) sound, nor can he be drunk in a gulp (with a 8242 sound ); and yet one can enjoy the rapture ( gefa - happiness) of merely gazing at the darling with longing eyes." 1. Here he is the imitation of the sound one makes while eating (cf. Mod. Guj. 97417, 75), and gje is the imitation of the sound one makes while drinking (cf. Mod. Guj. गटगट, Marathi घुटघुट).
(Illustration of) the other words i rulle): (3) 19 arst: 7 ga fagrefa ( = 4E) pati
तावदेव विरहः गवाक्षेषु मर्कटचेष्टां ददाति ॥ “My lord is as yet worshipping in our home the (holy) is (before proceeding on a journey), still (the anguish of) separation peeps through the windows like a scowling monkey."
Here the word cyffas is suggestive of a monkey's pranks,
The use of the word nie ( = “and other”) suggests similar other usages. e. g. (4) FETTFE FRI-lear ( = stof afloset) Hue (= af )
___गले मणयः न विंशतिः । तथापि गोष्ठाः कारिताः मुग्धया उत्थानोपवेशनम् ॥ “On her head she had just an old and tattered 26 ( ladies' woollen apparel, worn usually by cowherdwomen'), and round her neck she had hardly (a string of ) twenty beads; yct, the young beauty made the cowherds of the hamlet rise and sit up (to have a full view of her )."
Here ogast indicates action ('standing and sitting down'); of, Mod, Guj. Jeta Fem. noun.

Page #158

(129) There are other (Fifa) similar words (indicating action).
424. ' '-9799: (TET:) 378for: ( ) I
In Apabhraṁsa af and other similar adverbs are rised as expletives --- ;. e. without making any specific addition to the sense. (1) 37 (#) 72/4917: (Hafa) (R) fan: kifaa: famidi
(नूनं) विपरीता बुद्धिः भवति विनाशस्य काले ॥ “O mother, I regret (so much) 1 offended my darling at eventide. (Indeed), one loses one's sense when doom approached near."
Cf. Pischel : “O mother, I feel repentence for having quarrelled in the evening with the beloved one. The mind is perverse at the time of ruin.” 1
Here as is just TRF; it does not add to the sense,
The mention of the word 37€ (and other ') in the sūtra points to ars and other such words.
425. araz o fa'- afe' -' ta' -' -' autur' sfa (Ferarat: gua) i
In Apabhramsa when anami (the sense =' for hin',--the Dative sense) is to be indicated tre, afą, tre, fa, autor - these five adverbs — !re to be used. ( Illustrations): (1) 77277, TOT FEHTAT ( = Afa: )2 37f9 90 ffma anti net
378, 997: FIFIT: 378 "0) dear, tell me in what place is this practice in vogue-- (thr:lt) I am pining for you, while you are pining away for someone else ? "
: Pischel translates the vs. as : 1 Pischel, Hemacundra's Grammatik der Prakrit Sprachen, 1,,
177; II, 187. 2 Cf, Udayasaubhagyaganin, Dodhakavrtti.
.

Page #159

(130)
"O friend, that is an absolutely wonderful way and manner to what aim are you applying it. I, beloved one, am perishing because of you, but you because of someone else ?”
Alsdorf emends the first line :
“O friend, in what country, tell me, is this rule - valid (= is such a thing in fashion)?”1
Here केहि and रेसि are तादर्थ्य (Dative) postpositions.
Simillar illustrations (may be given) for arš and fe. Et autot (= HETTE ela) (Vide : sūtra 366. 1) illustrates the use of actor as a Dative postposition. It is probably < not rütur, the latter noun having been dropped in brisk colloquial usage. cf. Mod. Guj. 'amit (= à Florent) Top Tet,' = He did not come because of that (= that reason ). 426. go' -'faar' - (fa famat:) Fart fea - 3
(1449: Hafa) i In Apahramsa after पुनर् and विना adverb a स्वार्थिक feq - termination is added. . (1) m ag av 7 faraja Aatek
यत्र पुनः स्मरणं जातं गतं तस्य स्नेहस्य किं नाम । “One can remember the dear one, whose memory is slightly dimmed (lit. who is slightly forgotten '); but, when the memory itself has faded away, what is that love worth (lit. "by what name should that love be called ) ?” .. This verse: has intrigued several scholars. Udayasaubhāgya tried to explain the vs. as :
"सः वल्लभः स्मर्यते, यो वल्लभः विस्मरति स्वल्पमपि । स्त्रियाः यदि स्मरणं ia: ART FEET Fæ alt 1 a fafafare: 1". Alsdorf, Apabhramsa Studien, p. 86,
- -- -

Page #160

(131)
Pischel rendered it as :
6 One always remembers the dear object which one forgets for a short while. Where, however, except for the memory (the love) has vanished, what sense has this love ?"
Alsdorf translates it differently :
“ That is something dear, which one remembers, and which one only slowly forgets. Where however even this inemory has vanished, what could this love be named ? (How could one call such a love, love ?)" 1
Vaidya's translation, too, is not helpful :
" That is called dear which is remembered though it may have been forgotten for a while; but what is the name of that affection the recollection of wbich comes and goes away quickly ?” Dr. Bhayani mostly follows Vaidya. :
In the above vs. पुणु is the illustration of स्वार्थिक हित् z term. added to gaiz. Dr. Bhayani traces the evolution thus : 39: > quit > gu.
(Illustration of the same term. added to an ): fau Hati (='faat yea a I I )
(Vide : Sūtra 386.1) fau is probably formed from fator on the analogy of gu. 427. tazah' - (sa farra del FET - ''-3'-( fait
a: 1) In Apabhrama (the word) 39374 takes fra Porsche and 3 terminations. I Al dort, Apabhramsa Studien, p. 89. 2 H. C. Bhayani, Apabhramsa Vyakarana, p. 99. 3 Ibid, p. 156.

.

Page #161

(132)
(1) जिह्वेन्द्रियं नायकं वशीकुरुत, यस्य अधीनानि अन्यानि ।
मूले विनष्टे तुम्बिन्याः अवश्यं शुष्कानि भवन्ति पर्णानि ॥
(Try to) control the sense of taste, which is the leading one whom other senses follow; when the root of the gourd (creeper) is destroyed, (all) the leaves certainly dry up."
Here 3r illustrates the sūtra.
(Deriv. अवश्य > अवस्स > अवस + एं Instr. sing. term.). Metre is उल्लाल ( कपूर ) : 15 + 13 = 28 mātrās; yati after 15 mātrās.1 अवसु न सुअहिं सुहच्छिअहिं । (= अवश्यं न खपन्ति सुखासिकायाम् ।)
(Vide : sutra. 376-2) 428. 'एक्शः '-शब्दे डित्-इ (प्रत्ययः भवति) । - In Apabhramsa the word एक्शः takes a स्वार्थिक डित् इ affix. (1) एकशः शीलकलङ्कितानां दीयन्ते प्रायश्चित्तानि ।
यः पुनः खण्डयति अनुदिवसं तस्य प्रायश्चित्तेन किम् ॥ "For one who has broken his vows once expiation can be prescribed; but when one wrecks (one's character) day after day, what is the use of setting him expiatory actions ?"
Here gefa illustrates the sūtra. : 429. (नाम्नः परतः ) अ - (डित् ) अड - (डित् ) उल्ल - प्रत्ययाः स्वार्थे
( भवन्ति, तद्योगे.) खार्थिक – क( प्रत्ययस्य.) लुक (= लोपः)
च (भवति)। In Apabhramsa nouns take अ, (डित् ) अड, (डित् ) उल्ल, स्वार्थिक suffixes, and when they apply, the स्वार्थिक क term. is dropped. (1) विरहानलज्वालाकरालितकः पथिकः पथि यद् दृष्टकः (= दृष्टः) ।
तद् मिलित्वा सर्वैः पथिकैः स एव कृतः अमिष्ठः ॥ I cf. छन्दोनुशासन (७-२) of Hemacandra, ed. H. D. Velankar,
p. 213.

Page #162

(133)
“A traveller, oppressed by the fire of separation, was found (collapsed) on the road. All the (other) travellers gathered together and used him as a heating stove ( to ward off their cold ).”
The idea in the above rendering has been suggested by Udayasaubhagyaganin; it has not only very striking
rela, but it also justifies the use of alle (= #57), which would be otherwise irrelevant in the context.. .
Dr. Vaidya explains the second caraņa differently :
"All the travellers gathered (together) and consigned him to fire (as he was dead).”
Here करालिअउ, दिट्ठउ and अग्गिठ्ठउ are the illustrations of alfa 37 suffix which has again, changed to 5 (cf. FTHRICE I vide sūtra 331 ).
illustrations of the स्वार्थिक डित् suffix अड : WE ARE THET'I (= #4 #1=467 gioti)
(Vide : sūtra 379.1). Illustration of स्वार्थिक डित् suffix उल्ल :
gas faset iafé preti (='gafit greit afat: Freel? 1) (Vide : sūtra 422.12) 430. gai ( gafanirantai ) 1791: ( 1791: Hafia)
In Apabhramśa, those affixes like 37534 etc. which are formed by the different combinations (ini) of * - 36 - 36 are also current.
( Illustration of ) FETT 31531 :
le fara f ts3 TUTË I (= Futera: vt agi 49: 1)
(Vide : sūtra 350. 2). Here in the illustrative word fets 3 has been elided as per sūtra feitosia etc. i I P SE - TATTT- T 2:1', Sidha Hemacandra VIII. I. 269.

Page #163

(134)
(Illustration of) fer 5EH :
Yogs yooft iga' ( = TE#: qufafayfa 1) (i'ide : sūtra 395. 2) (1) (Illustration of ) 5653: ( = SETL 3* + fet 35 ) : स्वामिप्रसादं सलज्जं प्रियं, सीमासन्यौ वासम् ।
(a) argas, 21 ( = faai) gafa fa:19 11 “ (Seeing) the king's favour, shyness of the husband, (bis) posting (lit. residence') on the frontiers, and his ( remarkable ) valour—the (young) wife heaves deep sighs."
The undelying idea is this :
The king has given an iinportant military assignment to the husband, on the borders of the kingdom, which is always simmering with trouble, and the busband is so recklessly brave that he will always rush into the fry. He is so shy that he would not tell his master that he is newly wed and his wife is pining away, so that his posting may be made nearer home. All these factors point to an ever present danger, which makes the newly-wed maiden ever anxious about her husband's life. ; In the above illustrative verse, agast is an instance of the combination of all the three suffixes 36, 38 and 29, while the final lengthening of the vowel (
5 51) is according to the sūtra 'Firat Afzeit 1 ( sūtra 330 ).
431. ( Tianaraat gairai) afar fag - ( 4879: Tafa) i
In A pabbramśa, words taking the suffixes mentioned in the foregoing two sūtras, when in Feminine (gender), take fotke termination. (1) 217 ur '? 'ZET, Alif sa
अश्रच्छ्वासैः कञ्चुकं तिमितोद्वानं (= आईशुष्कं) कुर्वन्ती ।।

Page #164

(135)
“ O sojourner ! did you see my (fair) lady-love ?* · (Yes), I saw her, listlessly looking at your route (of return ), and making her bodice wet and dry with her tears and deep sighs.'”
Here test illustrates the sūtra. (Another illustration ) : 'gai et af Freiti (='# r qan: The 1)
( Vide : sūtra 422.12 ) 432. Yarana qasraty 34 - 37012 ( antes ) FETT -
(57272: Hata) i In Apabhramśa words (extended as above) with the suffix (e. g. 353) which terminates in 37, take RET termination in the Feminine gender. This is an exception to the above sūtra about the force of term. in Fem. nouns. (1) f: 31ra: ' (fa) ar araf, ae afa: 7 got sifare: 1
(aaa) ne facer 734a: fis: 3119 7 CET 11 “I learnt the news that my dear had come (from his long journey ); his words (lit. voice) fell on my ears. (T... very moment) (the anguish of) separation dis
e ! (! 'fled away ')so that no trace (lit.no cust of its t') of it was seen anywhere.”
llere prin 311 is the illustration of the 3 term.
It is formed thus : pt (= extes: ) + 31534 > ees + 37537 > sa > 296311 > 3 (cf. sūtra 433).
433. 37' - ETC (= ) 5(= 31-7 ).
In Apabhramśa in Feminine nouns the (penultimate) 2- T before the 311 suffix, changes to 5. e. g. efsat fa a fare l'( = 'Els FT et fa a el') (Vide : sūtra 432.1)
This change occurs only in Feminine nouns; e. g. in 'gfor FRET EI (='#fa: Fof slae: 1') the change
C

Page #165

(136)
a>इ has not taken place in कन्नडइ, as it is a Masculine noun.
__434. युष्मद् - आदि -(शब्दानां परस्य) ईय - ( प्रत्ययस्य) डित् आरः (आदेशः भवति)।
In Apabhramśa in qua and other (such words ), the ईय term. (e. g. in युष्मदीय, अस्मदीय etc ) takes the adesh आ. (i. e. युष्मद् > तुम्ह ; ईय > आर ; युष्मदीय > तुम्हार ).
(1) संदेशेन किं त्वदीयेन यत् संगाय न मिल्यते ।
___ स्वप्नान्तरे पीतेन पानीयेन, प्रिय, पिपासा किं छिद्यते ॥
“What is the use of your message, if we cannot meet together ? If in a dreun (one feels) one is drinking .. water, can thirst be ever quenched (by it) ?"
Here तुहारेण (= त्वदीयेन) illustrates the sutra. Other illustrations : 'देवखु अम्हारा कंतु' । (= पश्य अस्मदीयं कान्तम् ।)
(Vide : shtra. 345.1) बहिणि महारा कंतु ' ( = भगिनि मदीयः कान्तः ।)
(Vide : sūtra 351.1) 435. (इदम् - किम् - आदि - सर्वनाम्नाम्) अत् – प्रत्ययस्य डित् एतुल:
- (आदेशः भवति)। _In Apabhramsa when the prououns इदम् , किम् , यत् , तद् , एतद् take the अत् term., it is substituted by डित् एत्तुल. e.g. एत्तलो (= इयान् ); केत्तुलो (= कियान् ); जेत्तुलो (= यावान्); तेत्तुलो (= तावान् ).
436. (सर्वनाम्नाम् ) त्र-प्रत्ययस्य डित् एत्तहे (आदेशः भवति)।
In Apabhramsa when the pronouns (सर्वादि) have, in the Locative (sense) त्र-term. it is substituted by the adesa डित् एत्तहे. (1) यत्र तत्र द्वारे लक्ष्मीः विसंष्ठुला (= विहला) धावति ।
प्रियप्रभ्रष्टा इव गौरी निश्चला कुत्र अपि न तिष्ठति ॥

Page #166

(137)
"Here and there, on to the doorsteps (and in to the homes), Laksmi (the goddess of fortune) rushes unsteadily; like a maiden deserted by her lover, she remains steadfast nowhere."
Here एतहे ( = अत्र ), and तेतहे ( = तत्र ) illustrate the sūtra. 437. त्व -- तल ( = ता ) - प्रत्यययोः पण - ( आदेशः भवति ) । In Apabhramsa the (Taddhita) terminations and are substituted by the adeśa tq. e. g.
'वड्डप्पणु पर पाविअइ । ' ( = महत्त्वं परं प्राप्यते । )
(Vide sutra 366.1) By the arts (= the proviso that the change mentioned in the sutra takes place generally, but not always, (the alternative formation will be):
वडत्तणहो तणेण । ' ( = ' महत्त्वस्य अर्थे । ' ) ( Vide : sūtra 366.1). 438. ( कृत्- ) तव्य प्रत्ययस्य ' इएव्वरं ' - ' एव्वउं' - 'एवा' इति ( आदेशाः भवन्ति ) ।
In Apabhramsa the Krt termination Participles) is substituted by the three
"
एव्वउं, एवा. e. g.
-
( 1 ) एतद् गृहीत्वा यद् मया यदि प्रियः उद्वार्यते । मया कर्तव्यं किमपि नापि मर्तव्यं परं दीयते ॥

(of Potential adeśas
-
"If accepting this I have to give up (lit. 'sacrifice') my beloved, then nothing remains for me to do but only to die. "
Here करिएव्व and मरिएव्वरं are illustrations of the STOJE) adesa (for 4).
( 2 ) देशोश्चाटनं शिखिक्वथनं घनकुट्टनं यद् लोके ।
मञ्जिष्ठया अतिरक्तया सर्व सोढव्यं भवति ॥

- इएव्वउं,
"What is (the most trying ordeal) in this world→→→ being uprooted from one's soil, being boiled on fires and being pounded by hammers
all this has to be borne

Page #167

(138)
by मञ्जिष्ठा (Mod. Guj. मजीठ ----- a deep red vegetable dre'): (for) it is so very रक्त (= ' red'; पक्षे, 'in love')" .
· Here cat is the illustration of the goas ādeśa. (3) स्वपितव्यं परं वारितं पुष्पवतीभिः समम् ।
जागर्तव्यं पुनः कः धरति यदि सः वेदः प्रमाणम् ।। “ Sleeping with a wonan during her periods is forbidden; but who prevents one for keeping awake with her-if (indeed) the Vedic injunctions must be followed ?"
Here सोएवा and जम्गेवा are illustrations of the एवा adesa.
439. क्त्वा - (प्रत्यस्य ) 'इ' - 'इउ' - 'इवि' - अवि' - ( आदेशाः भवन्ति )।
In Apabhramśa the Far term. (of Absolutive Participles ) has four adesas इ, इउ, इवि, अवि.
(Illustration) of the इ adesa : (1) हृदय, यदि वैरिणः बहवः ततः किं अभ्रे आरोहामः ।
- अस्माकं (अपि) द्वौ हस्तौ यदि पुनः मारयित्वा म्रियामहे ॥
"O my heart ! if enemies outnuinber us many times; do we, therefore, fly to (take shelter in) the sky? We (too) have two hands, if (it comes to that) we will lay down our lives after killing ( several enemies in the battle)."
Here मारि (= मारयित्वा) illustrates the sutra. Dr. Vaidya explains अभि as = घनाः (= 'clouds'), which is not quitel relevant in this context. . (Illustration) of इउ adesa. :
‘गय - घड - भजिउ जति' । (= गजघटाः भज्यन्ते)।
(Vide : sūtra 395.5) (Illustration) of the çfa ādeśa : (2) रक्षति सा विषहारिणी (= पानीयहारिका) द्वौ करौ चुम्बित्वा जीवम् ।
प्रतिबिंबितमुञ्जवत् जलं याभ्यां अ-क्षोभितं पीतम् ॥

Page #168

(139)
“That water-girl sustains her life by kissing the two hands with which she drank water, in which the image of मुञ्ज (= king Mulja.' ; पक्षे 'the munja grass:') was reflected undisturbed.” ।
Here preale is the illustration of the stà adeśa: (3) (Illustration) of अवि adesa : ___ बाहुं विमोच्य यासि त्वं, भवतु, तथा कः दोषः ।
हृदयस्थितः यदि निःसरसि (ततः) जानामि मुञ्ज (त्वं) सरोषः ॥ " You are thrusting aside my arms (in embrace); (well), be it so, there is no harm (in it). If you, (how. ever), get out of my heart, (then only) (dear) Muñja. I will know that you are estrangeel (lit. 'angry')."
Here fagafa illustrates the sūtra. 440. (क्त्वा-प्रत्ययस्य) एप्पि' - ‘एप्पिणु' - ‘एवि' - ‘एविणु' - (इति
आदेशाः)। In Apabhramsa (the fear term of the Absolutive Participle) is substituted by four adesas - ‘एप्पि', 'एणिण', 'एविं', 'एविणु'. e. g. (1) जित्वा अशेषं कषाय-बलं दत्वा अभयं जगतः (= जगते)।, लात्वा (= गृहीत्वा) महाव्रतानि (मुनयः) शिवं लभन्ते ध्यात्वा
__ तत्त्वस्य (= तत्वम् ॥ “Having subjugated an entire army of passioris, having granted (spiritual) protection to the world, aftar taking solemn (lit. 'great') vows, and ineditating upon the fundamental truth, the sages attain beatitude."
Here जेप्पि, देप्पिणु, लेवि and झाएविणु illustrate the sitra.
The four terminations are mentioned one by one to indicate the context with the following (sūtra). 1441. तुम् (- प्रत्ययस्य ) एवं'- 'अण'- अणहं'- 'अणहिं ' चा.
(प्राक्तनसूत्रनिर्दिष्टादेशैः सहिताः) (आदेशाः भवन्ति)। . .

Page #169

(140)
.. In Apabhraísa the ai termination (of the Infinitive of Purpose) has 4 adesas “एवं', 'अण', 'अणहं', 'अणहिं'; and- (also) as च (= ' and ') in the sutru indicates एप्पि, एप्पिणु, एवि, एविणु (i.e. the 4 adesas mentioned in the previous sūtra) - thus (in all) 8 ādeśas. - Illustrations : ..
(1) दातुं दुष्करं निजधनं, कर्तुं न तपः प्रतिभाति ।
- एवमेव सुखं भोक्तुं मनः , परं भोक्तुं न याति ॥
“One finds it difficult to donate one's wealth; and it does not strike him that he ought to practise penance. His intention is to enjoy pleasures for nothing; but he can never enjoy them (that way)”.
Here देवं, करण, भुंजणह, भुंजणहिं illustrate the four adesas (of तुम् ), namely, एवं, अण, अणहं and अणहिं. . (2) जेतुं त्यक्तुं (च) सकलां धरां, लातुं (=गृहीतुं ) तपः पालयितुम् (च) ।
विना शान्तिना तीर्थेश्वरेण कः शक्नोति भुवने अपि ॥ ___ " To conquer the whole world and (then) to give it away, to undertake penance and observe it in its entirety)-except the तीर्थंकर शान्तिनाथ who can achieve this in the whole (wide) world ? "
Here जेप्पि, चएप्पिणु, लेविणु and पालेवि are the illustrations of एप्पि, एप्पिणु, एविणु and एवि adesas (of the तुम् termination). - 442. गम् - (धातोः) एप्पिणु' - ' एप्पि' (- प्रत्यययोः) ए-कारस्य
लुक् (= लोपः) वा (भवति)। . In Apabhramśa when applied to the root th the two (तुम्-) adesus एप्पिणु and एप्पि drop their intial ए, optionally.
Illustrations : (1) गत्वा वाराणस्यां नराः अथ उजियिन्यां गत्वा ।
मृताः प्राप्नुवन्ति परमपदं दिव्यान्तराणि मा जल्प ।। “Having gone to Banaras, or having gone to Ujjayini and meeting death (there), people ait in the
Jain. Education International

Page #170

(141)
highest bliss (lit. ' place')-don't talk of other divine places." :
Here siseau and sifa are illustrations of initial g of एप्पिणु and एषि being dropped.
Alternatively, (2) गङ्गां गत्वा यः म्रियते यः शिवतीर्थ गत्वा ।
क्रीडति त्रिदशावासगतः सः यमलोकं जित्वा ।। " He who breathes last on the (banks of the) Ganges or in (lit. —huring gone to') । शिवतीर्थ (= 'a holy place, sanctified by god Siva'), conquers the Yama's abode (यमलोक), and enjoys himself in heaven."
Here the usual (untruncated) forms गमेप्पिणु and गमेप्पि are used.
443. तृन् (=तृ) - प्रत्ययस्य अणअ (आदेशः भवति)।
In Apabhrainúa the a termination of (Verbal nouns) is substituted by the 31731 ūdeśa. e. g.
(1) हस्ती मारयिता, लोकः कथयिता । • पटहो वादयिता, श्वा भषिता ॥ .
“ The elephant has the habit of attacking; people have the habit of talking (scandal); the druin has the habit of being beaten; the dog has the habit of barking."
Here मारणउ, बोल्लणउ, वजणउ, भसणउ are the illustrations of the sūtra. 444. 'इव'-अर्थे 'नं' - ' नउ' - 'नाइ' - ' नावइ' - ' जणि'
___जणु' - इति ( आदेशाः भवन्ति)। In Apabhrum ta to express the sense of 'इव' (= यथा like', 'as it') there are 6 ādeśas – namely '8', '73', 'नाइ', ' नावइ', 'जणि', and — जणु'.
(Illustration of) नं : = 'नं मल्ल – जुज्झु ससि - साहु करहिं । ( = यथा मल्लयुद्धं शशिराहू कुरुतः ।) (Vide sutra 382.1)

Page #171

(142)
(Illustration of) नउ : (1) रव्यस्तमने समाकुलेन कण्ठे वितीर्णः न छिन्नः ।।
चक्रेण (= चक्रवाकेन ) खण्ड: मृणालिकायाः यथा जीवार्गल: दत्तः ॥ “ As the Sun was setting the distressed 14 placed a bit of lotus-fibre in the mouth but did not bite it-- as if it had fixed a crow-bar to shut in his (departing) soul."
(Illustration of) नाइ : (2) वलयावलि-निपतन-भयेन धन्या (= प्रिया ) ऊर्ध्वभुजा याति ।
वल्लभ-विरह-महाहृदस्य स्ताघं गवेषयति इव ।। “For fear of dropping her row of bracelets the fair lady moves with both hands raised -as if she is sounding the depth of the grent pond of her separation from ther lover."
(Illustration of) नावइ : (3) प्रेक्ष्य मुखं जिनवरस्य दीर्घ-नयन-सलावण्यम् ।
इव गुरु - मत्सर --- भृतः ज्वलने प्रविशति लवणम् ॥ " Seeing the lovely face of ffwate with long eyes, sålt leaps into fire as if on account of extreme jealousy."
The underlying islea is like this:
“ When fraat comes froin outside salt is moved round his head and thrown into the fire to ward off any evil influence of onlookers. The poet fancies that the gigog (beauty'; पक्षे, 'salinity') of जिनवर is so transcendentally great that it drives sau into a rage, which therefore, leaps into fire."
(Illustration of ) for : (4) चम्पक - कुसुमस्य मध्ये सखि भ्रमरः प्रविष्टः ।
शोभते इन्द्रनील: इव कनके उपविष्टः ।।

Page #172

(143)
“Right in the centre of the Campaka flower, O friend, a bee has set ( lit. entered '); it look lovely, like the mos jewel set in gold.”
The metre is of 11 + 10 mātrās. (Illustration of ) HOT :
fapin - Ty fag fortfa su ' (='factÅ Å fagor frar 591) ( Vide : sūtra 401.3 ) 445. (397217 ) Fresh 347741
In Apabbramśa the gender (of a word) is often different (from its gender in Sanskrit ): e. g.
pins ta' ( =' at ATT CITY 441 ) ( Vide : sūtra 345.1 )
Here the originally Masculine noun ( 727 ) has been declined as a Neuter noun.
(Another illustration :) (1) Starfor starfa geta arra: FZ1 grati
: GT-AIR-FT-Har: a: fer F2141: (fa) para il “ The clouds are shrowding the mountains. (Seeing this ) the traveller hurries up (lit. "moves') crying. He is frightened : when it (i. e. the cloud') is so intent on swallowing up such (= vast) mountains, will it ever spare his beloved ?'" . Here 361 is Masculine though the original Sanskrit word (3774) is Neuter. (2) qe fassat 37. ferr: altri Fiat 791 Frift Fai ( = firei) (ART) : (fera: ), amfiter
( at ) FTFIR “ The bowels are entwining the feet, and the (chopped) head has been resting on the shoulder; yet the hand has firmly grasped the dagger-for such, my lord, I would give away my life,”

Page #173

(144) Here size is Feminine, though the original word (अन्त्रं) is Neuter. (3) शिरसि आरूढाः खादन्ति फलानि पुनः शाखाः मोटयन्ति
( = भञ्जन्ति, वक्रीकुर्वन्ति)। तथापि महाद्रुमाः शकुनीनां अपराधितं न कुर्वन्ति । “Perching on the tops they eat the fruits, and also twist (or break') the branches; still the great trees do not punish the birds."
Here डालई is. Neuter, though usually it ( डाली) is Feminine.
446. (अपभ्रंशे प्रायः) शौरसेनीवत् (कार्य भवति)।
In Apabhramśa, there often occur changes as in the Sauraseni Prakrit.. (1) शीर्षे शेखरः क्षणं विनिर्मापितः
क्षणं कण्ठे प्रालम्बः कृतः । ___रत्या विहितं क्षणं मुण्डमालिकायां ( = मुण्डमालिका)
यत् प्रणयेन तं नमत .
कुसुमदामकोदण्डं कामस्य ॥ " Shaped by Rati as a (floral) crown-hung (lit. made :) (like) a wreath round her neck at another inoment; then (gain ) fondly turned (by her ) into a मुण्डमाला (a. chaplet worn on the head')- pay your homage to that bow of Cupid, (faslrioned froin) fowerwreaths."
Here विणिम्मविदु, रदिए, किदु. विहिदु all reveal the predominantly Sauraseni trait ( त्>द् ). It is likely that the illustration has been taken from the Apabhramša spoken in the region where formerly Sauraseni Prākrit was current.
The metre is Mātrī (cf. sūtra 350.2).

Page #174

(145)
447. (35az azhafa YAP ) 277:
( Hala) 1 The characteristics of the different) Prākrit dialects sometimes interchange. For example, as it is recorded that 'in Māgadhi faig changes to fas (acc. to sūtra fatfatet: 1 VIII-4
-298 ), so also (fato changes to f28) in Prākrit, Puiśācī and Sauraseni. E. g. farofa ? = 'farsfa' (= He stands'), (current primarily in Māgıdhī, but sometiines encountered also in general Prūkrit -- e. g. Mahārāștrī, Paiśācī and Saura senī.
( Similarly ) in Apabhramśa s as a second member of il compound consonant is elided alternatively, which (trait) aulso (sometimes) occurs in Māgadhi. Note, for example . TE - AIURT – HT – 17:35 377 - TE21 - EFT Fift'i
(='ta – ARTT - FIA – CP: 157 - FEET – JETZT Áfaa: 1) ; (note retention of 7 in Tau Page #176

(147)
forms सिरे, सिरम्मि, (and along with them) सिरसि; and सरे,
, (and with them) afet.
The word fresh occurs as an auspicious invocation, which gives the blessing of long life and prosperity to the students (of this treatise ).
Thus ends the fourth section (962) of the Eighth Chapter of the grammatical treatise named fage prepared by Acārya Sri Hemcandra.
Here also ends the Commentary named after an the grammar nained FASEATTERTO TERTIAN.

Page #177

(148) PRAŠASTI (A Panegyric of the patron )
1. There flourished (in the past) a King, named Mūlarāja, with mighty arms, capable of supporting the burden of the earth, bearing the imprint of the four limitless oceans; who was like a lion to the onrushing enemy - elephants; and was an ornament of the virtuous Culukya race.
2. In his line was born King Jayasimhadeva, (resplendent like) the Sun by his great stara ( valour'; om, heat'); who left an impress of (lit. 'inscribed') his name — G75 (both ) on the Sun (in the form) of his ( brilliant) dynasty, and also on the moon.
3. He, having skilfully employed the four ex. pedients (against the enemies ) consummately, having conquered and governed the earth girdled by the four oceans, having disciplined his mind by the four sciences (fais - 341refferat, azt, araf and querifa ), and having acquired self-restraint, had reached the last extremity in the attainment of the four objects of life ( grapes ---E, 3949, A and H&T).
4. By him, who was harrassed by a multitude of grammars ( which were in themselves ) extremely diffuse, difficult to learn, and loose (in structure) -- by him requested, Muni Hemacandra prepared systematically this unique (treatise on) grammar.

Page #178

परि शि ष्ट म् ।
दोधकवृत्तिः
श्रीगौतमाय नमः ॥ ढोला सा.- नायकः श्यामल: , 'धण' नायिका प्रिया चकवर्णी । 'नाइं' उत्प्रेक्षते - 'सुवर्णरेखा कषपट्टके दत्ता' इत्यर्थः ॥ १ 1
ढोल्ला म०- हे नायक, त्वं मया वारितः । दीर्घ मानं मा कुरु । निद्रया गमिष्यति रात्रिः अवस्कंदो विभातं शीघ्रं भवति ॥ २ . - बिट्टिए- हे पुत्रिके, मया त्वं भणिता । मा कुरु वक्रां दृष्टिम् । हे पुत्रिके, सकर्णा भल्लियथा मारयति हृदये प्रविष्टा ॥ ३
एइ ति०- एते ते घोटकाः । एषा सा स्थली । एते ते निशिताः खङ्गाः । अत्र मनुष्यत्वं ज्ञायते यो नापि वल्गां वालयति ॥ ४
दहमु०--- दशमुखः भुवनभयंकरः । तोषितशङ्करः - पूजितशङ्करः । निर्गतो रथवरे चटितः । उत्प्रेक्षते - · देवेन चतुर्मुखं ब्रह्माणं षण्मुखं कार्तिकेयं ध्यात्वा एकस्मिन् रावणे लगित्वा' । कोऽर्थः - एतद्वयमपि एकीकृत्य रावणो घटितो निर्मितः, दशमुखत्वादित्यर्थः ॥ ५
अगलि.- अगलितस्नेहाः ५ निवृत्ताः चलिताः । तेषामुपरि योजनलक्षमपि यातु । वर्षशतेनापि यो मिलति । सखि स सौख्यानां 3 स्थानं तेषामित्यर्थः ॥ ६
अंगहिं०- अङ्गैरङ्ग न मिलितं 4, हे सखि, अधरेण अधरो न प्राप्तः । प्रियस्य मुखकमलं पश्यन्त्या एवमेव सुरतं संप्राप्तम् (sic? समाप्तम् ) ॥ ७
ये महु०- ये मम दत्ताः दिवसा: दयितेन प्रवसता चलता सता, तान्दिवसान् गणयन्त्या ममाङ्गुल्यो जर्जरिता नखेन ॥ ८
सायरु०- सागरः उपरि तृणानि धरति, तले क्षिपति रत्नानि । स्वामी सुभृत्यमपि परिहरति, सन्मानयति खलान् - दुर्जनान् ॥ ९
गुणेहिं० - गुणै न संपदः परं कीर्तिश्च । जीवाः फलानि लिखितानि भुञ्जते। दृष्टान्तयति - केसरी कपर्दिकामपि न लभते, गजारतु लक्ष गृह्यन्ते ॥ १० 1 Emended; MS takes vss 1 & 2 together and number them as I. 2 MS स्नेहा. 3 MS सुख्यानां 4. MS मिलतं. 5 MS क्षपति , MS केशरी.

Page #179

(150)
वच्छहे.--- जनो वृक्षात्फलानि गृहणातिर, कटुपल्लवानि वर्जयति । ततोऽपि महागुमस्तान् कटुपल्लवान् उत्सङ्गे 8 धरति । क इव, स्वजन इव, यथा स्वजनः । कटुपल्लवप्रायानपि जनान् धरति न तु तिरस्करोतीत्यर्थः ॥ ११
दूरुड्डा०-दूरोड्डानेन दूरगमनेन पतितः खलो दुर्जनः आत्मानं जनं च मारयति । यथा गिरिशृङ्गभ्यः पतिता शिला आत्मानमन्यमपि चूर्ण करोतीत्यर्थः॥ १२
जो गुण- य आत्मीयान् गुणान् गोपायति, परस्य गुणान् प्रकटान् करोति । अहं कलियुगे 10 तस्य दुर्लभस्य स्वजनस्य बलि-पूजां क्रिये इत्यर्थः॥ १३
तणहं०- तृणानां तृतीया भङ्गी नापि तृतीयप्रकारो नाप्यस्ति, तेन कारणेन अवटतटे 11 - कूपतटे वसन्ति । अथ यो जनस्तृणानि लगित्वा उत्तरति, अथ इति अथवा तृणानि जनेन सह स्वयं मजन्ति । अन्योऽपि यः प्रकारद्वयं कर्तुकामो भवति स विषमस्थाने वसति । प्रकारद्वयं किं म्रियते वा शत्रून् जयति वेति भावार्थः ॥ १४
दइवु.- देवो वने तरूणां पक्कफलानि शकुनीनां पक्षिणा घटयति, सत् सौख्यं वरम् । कर्णयोः प्रविष्टानि खलवचनानि सौख्यं नेत्यर्थः ॥ १५
धवलु०- धवलो वृषभः धौरेयो विषीदति विषादं करोति इत्यर्थः । किं कृत्वा । स्वामिनो गुरुं भारं प्रेक्ष्य । किं मनसि अचिन्तयत् तदाह । अहं किं न 12 योजितः । क्व, द्वयोर्दिशोः 13 । किं कृत्वा, खण्डौ कृत्वा – इत्यर्थः ॥ १६
गिरिहे. 14- निःसामान्यः सर्वोऽपि जनो गृहं मुक्त्वा गिरेः शिलातलं गृह्णाति, तरोः फलं गृह्णाति । ततोऽपि मनुष्येभ्यः 18 अरण्यं न रोचते इत्यर्थः ॥ १७ - तरहुं०- मुनयोऽपि तरुभ्योऽपि वल्कलं परिधानं फलमशनं च कमेण लभन्ते। स्वामिभ्यः इदमार्गलमधिकं, यद् भृत्या आदरं गृह्णन्ति इत्यर्थः ॥ १८
अग्गिएं0 16.- अमिना जगदुष्णं भवति, तथा वातेन शीतलं भवति । यः पुनः अमिनापि शीतलस्तस्योष्णत्वं कथं, न कथमपीत्यर्थः ॥ १९
विप्पिअ०- हे आर्ये, हे सखि, विप्रियकारको अप्रियकारको यद्यपि प्रियः ततोऽपि तं आनय । अमिना दग्धं यद्यपि गृहं ततोऽपि तेनाग्निना सह कार्य भवेत् ॥ २०
जिम्व जि.-- यथा यथा श्यामला 17 स्त्री लोचनानां निश्चितं वक्रत्वं शिक्षते 18 तथा तथा मन्मथो निजकशरान् खरप्रस्तरे कठोरपाषाणे तीक्ष्णान् करोतीत्यर्थः ॥ २१ T_MS गृह्णाति. 8 MS उच्छंगे. 9 MS स्वजना. 10 MS कुलयुगे, 11 MS अवतटे. 12 MS तु. 18 MS दशोः . 14 MS गिरेहि. 15 MS मनुषेभ्यः. 16 MS अग्गिए. 17 MS श्यामली, 18 MS शिक्षिति,

.

Page #180

(151)
संगर०- हे सखीति गम्यते । तं मदीयं कान्तं पश्य, यः समामशतेषु वर्ण्यते । किं कुर्वन्तं, अतिमत्तानां त्यक्ताङ्कुशानां गजानां कुम्भान् दारयन्तमीत्यर्थः ॥ २२
निय मु०- मुग्धा स्त्री निजमुखकरै निजवदनकिरणैरपि अन्धकारे करं हस्तं प्रतिप्रेक्षते पश्यति । शशिमण्डलचन्द्रिकया पुन रे कथं न पश्यति इत्यर्थः ॥ २३
तुच्छ म० अन्नु जु०- युग्मं । अनयोरर्थः। तुच्छरागेति दूती19 कृतनायकस्यामन्त्रणम् । हे तुच्छराग, तस्या नायिकायाः १० अन्यद् यद् तुच्छं तदाख्यातुं न याति । नायिकायाः ३० किंभूतायाः 31 तुच्छमध्यायाः । पुनः किंभूतायाः, तुच्छजल्पनशीलायाः । पु० (= पुनः किंभूतायाः) तुच्छाच्छरोमावल्लयाः । पु. तुच्छतरहासायाः । पुनः प्रियवचनमलभमानायाः । पु० तुच्छकायमन्मथनिवासायाः तुच्छकायमन्मथनियासो यस्याः सा । तुच्छकायत्वं भर्तृविरहात् । कठरीत्याश्चर्ये । येन कारणेन मुग्धायाः स्तनान्तरं मनोवर्मनि न माति । स्तनयोरतिपीनत्वादतरस्यातितुच्छत्वं वर्णितं इत्यर्थः ॥ २४-२५
फोडेंति०-यौ स्तनौ आत्मीयं हृदयं स्फोटयतः तयोः परकीया घृणा दया किम् । हे लोका, आत्मानं रक्षत, यतः कारणात् बालायाः विषमौ स्तनौ जातावित्यर्थः ॥ २६
भल्ला हु०- हे भगिनि इदं भव्यं भूतं, यन्मदीयः कान्तो मारितः। यदि भमो गृहमष्यत् तर्हि वयस्याभ्यो वयस्यानां वा- सखीभ्यो - लज्जां प्राप्स्यम् ॥ २७
वायस.- वायसमुडापयन्त्या सत्या स्त्रिया सहसेति प्रियो दृष्टः । अर्धानि घलयानि मयां गतानि भूमौ पतितानि । अनि त्रटदिति कृत्वा स्फुटितानि इत्यर्थः ॥ २८
कमल०- अलिकुलानि कमलानि मुक्त्वा करिगण्डानि काङ्क्षन्ति । येषामसुलभ दुर्लभमेष्टुं 'भलि' कदाग्रहो भवति, ते दूर नापि गणयन्तीत्यर्थः ॥ २९ ।
भग्गउं०- हे सखीति गम्यते । हे सखि, यथा द्वितीयादितिथौ शशिरेखा चन्द्ररेखा प्रकटीभवति तथा प्रियस्य करे करवालं खड्गमुन्मील्यते प्रकटीभवति । कि कृत्वा, निजकबलं भमं दृष्ट्वा परस्य बलं प्रसृतं दृष्ट्वेत्यर्थः ॥ ३०
जह त०- हे तिलतार – तिलवत् स्निग्धा तारा कनीनिका यस्य स, तस्य संबोधनम् । यदि तव स्नेहो मया सह नापि त्रुटितः, तत्कस्मादहं त्वया वक्राभ्यां लोचनाभ्यां शतवारं विलोक्ये - इत्यर्थः ॥ ३१ 19 MS दुती. 20 MS नायकाया. 11 MS किंभूतायां. ११ MS भतुविरहात् .

Page #181

(152)
जहिं क०- यस्मिन् शरेण शिर श्छिद्यते, यस्मिन् खड्गेन खड्गः छिद्यते 24, तस्मिन् तादृशे भटघटानिवहे कान्तो मार्ग प्रकाशयतीत्यर्थः ॥ ३२
एकहिं ० अंगिहिं० 95.- युग्मं । अनयोरर्थः । तस्या मुग्धाया एकस्मिन्नक्षिणि १६ श्रावणः अन्यस्मिन्नक्षिणि 98 भाद्रपदः । को भावः, यथा एतौ द्वौ मासौ स्राविणौ ॥ तथाक्षिद्वयमप्यश्रुजलस्रावि त्वान्मासद्वयतुल्यम् । महीतलस्रस्तरे 9 भूतलसंस्तारके माधवो वसन्तः, पल्लवमयत्वात् । गण्डस्थले शरत् तस्याः कुसुमादिना पाण्डत्वात् ।
जेषु ग्रीष्मः तापबाहुल्यात् । सुखासिकातिलवने मार्गशीर्षः । यथा तिलवनानामुच्छेदः स्यात् तथा सुखावस्थानस्योच्छेदः । मुखपङ्कजे शिशिर आवासितः। यथा शिशिरे पङ्कजानां म्लानत्वं, तथा मुखपङ्कजस्यापि । स्त्रीणां वियोगावस्थायामेतानि चिह्नानि स्युः तेनेत्युक्तम् ॥ ३३-३४ ... हिअडा०-- हे हृदय त्वं त्रटदिति कृत्वा स्फुट, कालक्षेपेन कालविलम्बेन किम् । अहं 30 पश्यामि हतविधिस्त्वया विना दुःखशतानि कुत्र स्थापयति इत्यर्थः ॥ ३५
कंतु म०- हे हले हे सखिके मदीयः 31 कान्तो निश्चयेन यस्य रुष्यति तस्य स्थानं स्फेटयति । कैः, अर्थैः शस्त्रैः हस्तैरपि ॥ ३६
जीविउ.- जीवितं कस्य वल्लभं न स्यात् , धनं पुनः कस्येष्टं न स्यात् । विशिष्टो मनुजोऽवसरे निपतिते द्वे अपि जीवितधने 33 तृणसमे गणयति इत्यर्थः ॥ ३७
एह कु०- एषा कुमारी, एष अहं नरः, एतन्मनोरथस्थानम् । ईदृशं चिन्तयतां 3 8 वढानां मूर्खाणां पश्चाद्विभातं भवति इत्यर्थः ॥ ३८
जइ पु०-- काचित् स्त्री पथिकं प्रत्याह । यदि बृहन्ति गृहाणि पृच्छथ ततो बृहन्ति अमूनि प्रत्यक्षोपलभ्यमानानि वर्तन्ते पृच्छ वा। चेद्दानाभिलाषीति शेषः, तथा कुटीरके विह्वलितजनाभ्युद्धरणं पीडितजनाभ्युद्धरणं कान्तं पश्येत्यर्थः ॥ ३९
आयइं.- लोकस्य इमानि लोचनानि जाति स्मरन्ति न भ्रान्ति ने संदेहः । अप्रिये दृष्टे सति मुकुलन्ति संकोचं प्राप्नुवन्ति । प्रिये दृष्टे सति विकसन्ति इत्यर्थः 54 ॥ ४०
सोसउ.- चियेति निश्चयेन उदधिः शुष्यतु मा शुष्यतु वा । तेन समुद्रशोषणेन समुद्राशोषणेन वा वडवानलस्थ किम् । यदिति क्रियाविशेषणम् । यत् जले ज्वलनो 23 MS शिरस्. 24 MS स्छिद्यते. 2 5 MS अंगिहि. 28 MS •क्षि 94 AS श्राविणौ. HIMS श्रावि. 29 MS अस्तरे. 50 MS ऽहं. 31 MS मदीय. 8. MS जीवनधने, BE_MS चिंततां. १ + MS त्यर्थ :

Page #182

(153)
ज्वलति, अनेन जलज्वलनेन तस्य वडवानलस्य किं न पर्यात, किं न सृतमित्यर्थः ॥ ४१
आयहो०- अस्य दग्धकलेवरस्य यद्वाहितं तदेव सारम् । मरणानन्तरमिति शेषः। यदि आच्छाद्यते स्थाप्यते ततः कुथ्यति, अथ दह्यते ततः क्षारो भस्म स्यादित्यर्थः ॥ ४२
- साहु वि०- सर्वो लोक उत्ताम्यति आकुलीभवति । किमर्थ, बृहत्त्वस्यार्थे । पर बृहत्त्वं हस्तेन मुत्कुलेन प्राप्यते । को भावः, जनैः महत्त्वं तदा प्राप्यते चेद्दानादिगुणाः 3 5 स्युरिति भावः ॥ ४३
जइ सु०-- हे दूति स यदि गृहं नावति नागच्छति तर्हि तव अधोमुखं कथम् । हे सखिके यस्तव वचनं खण्डयति स मम प्रियो न भवतीत्यर्थः ॥ ४४
काई न.- पूर्ववत् ॥
सुपुरि०- सुपुरुषाः कङ्गोः धान्यस्य अनुहरन्ते सदृशा भवन्ति, भण कथय केन कार्येण । उच्यते, यथा यथा वृद्धत्वं लभन्ते तथा तथा शिरसा नमन्तीत्यर्थः ॥ ४५
जइ स०- कस्याश्चित् देशान्तरं भर्ता गतोऽस्ति, स मेघं प्रत्याह । सा स्त्री यदि सस्नेहा भविष्यति तदा मृता भविष्यति, मम विरहात् । अथ जीवति, तर्हि निःस्नेहा 36 । द्वाभ्यां सस्नेह निःस्नेह : ' लक्षणाभ्यां प्रिया गतिका गता । तहि हे खलमेघ - हे दुर्जन : मेघ, त्वं किं गर्जसे इत्यर्थः ॥ ४६ ।
__ भमर ०- हे भ्रमर, त्वमरण्ये मा रुणझुणु शब्दं मा कुरु, तां दिशं विलोक्य मा रुदिहि । पुनः सा मालती देशान्तरिता यस्या वियोगे त्वं म्रियसे इत्यर्थः ॥ ४७
पई मु०- गाथा । त्वया मुक्तानामपि पत्राणां पत्रत्वं न स्फिटति । तव पुन- छाया यदि भवेत् ततसहि तैः पत्ररेव नान्यथेत्यर्थः ॥ ४८
महु हि०-- काचित् नायिकाऽन्यासक्तं पति वक्ति । मम हृदयंग गृहीतमिति शेषः । तया त्वं गृहीतः 39 । सापि अन्येनापि नट्यते । हे प्रियाऽहं किं करोमि, त्वं किं करोषि, मत्स्येन मत्स्यो गिल्यते इत्यर्थः ॥ ४९
पई म०- त्वयि मयि द्वयोरपि रणगतयोः को जयश्रियं तर्कयति-अमिलषति । को यमगृहिणीं केशैगृहीत्वा सुखं यथा स्यात्तथा तिष्ठति, वं भग - कश्येत्यर्थः ॥ ५०
पई मे०- स्त्री कथयति त्वां मुश्चन्त्या मम मरणं, मां मुञ्चास्तव मरणम् । दृष्टान्तः - यथा सारसः पक्षी यस्य यो दूरे स कृतान्तस्य साध्यो भवति, मरणं प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ ५॥
.
35 MS गुणा. 56 Ms निस्नेहा 3 T iMs निस्नेह. 38 Ms दुर्जन. 9 MS गृहितः,

Page #183

(154)
तुम्हेहिं400- युष्माभिरस्मामि यत् कृतं तत्बहुकजनेन दृष्टम् । यत् किं कृतं तदाह । तत्तावन्मानः 41 समरभर एकक्षणेन निर्जित इत्यर्थः ॥ ५२
तउ गुण - महीमण्डलेऽन्ये जना यदि उपेत्य तव पार्श्व समागत्य तव गुणसंपदं शिक्षन्ते 42, तव मति शिक्षन्ते 4 3, तवानुत्तरां क्षांति शिक्षन्ते 4, तदा वरमिति गम्यते इत्यर्थः ॥ ५३
अम्हे थो० 4 5- वयं स्तोकाः रिपवस्तु बहुकाः । हे मुग्धे गगनतलं निभालय - पश्य, कति जना ज्योत्स्ना कुर्वन्ति । एकश्चन्द्र एवेत्यर्थः ॥ ५४ .
अंबणु०- ये केऽपि परकीयाः पथिका अम्लत्वं 44 स्नेहं लगयित्वा गताः, तेऽपि अवश्यं निश्चितं सुखासिकायां न खपन्ति । यथा वयं तथा तेऽपि इत्यर्थः ॥ ५५
मई जा०- हे प्रिय, मया ज्ञातं - विरहितानां पुरुषाणां कापि धरा अवलम्बनं भवति । कदा - विकाले, सन्ध्याकाले। णवरं केवलं यथा दिनकरः क्षयकाले गतस्तथा मृगाङ्कोऽपि तपतीत्यर्थः ॥ ५६
महु कं0- हे हल्लि हे सखि मम कान्तस्य द्वौ दोषौ स्तः, अनर्थंक मा जल्प । को द्वौ दोषौ तदाह । एकस्तावद्दानं ददतः सतः परं केवलं अहमुद्धरिता । अपरस्तावत् युध्यतः षडमुद्धरितमिति निन्दास्तुतिरित्यर्थः ॥ ५७
जइ भ०-- हे सखि यदि परकीया भग्नास्ततो मम प्रियेण । अथास्माकं संबन्धिनश्चेत् भग्ना4 5स्ततस्तेन मम भर्ना मारितेनैवेत्यर्थः ॥ ५८
__ मुह क०-- तस्याः मुखकबरीबन्धौ वदनवेणीबन्धौ शोभा धरतः । नं, उत्प्रेक्षते - शशिराहू 46 मल्लयुद्धं कुरुतः । तस्याः कुरलाः केशाः शोभन्ते, किं (= किंभूताः), भ्रमरकुलतुलिताः । नं, उत्प्रेक्षते - तिमिरडिम्भा अन्धकारबालका मिलित्वा क्रीडन्तीत्यर्थः ॥ ५९
बप्पीहा०-- हे बप्पीह प्रिय प्रिय इति भणित्वा कियत् रोदिषि । हे हताश, तव जलधरेण मम वल्लभेन द्वयोरपि आशा न पूरितेत्यर्थः ॥ ६०
बप्पीहा०- हे बप्पीहक, किं वारंवारं कथनेन । हे निर्पण 4 7, हे निर्लज्ज, विमलजलेन सागरे भृते एकामपि धारां न लभसे - इत्यर्थः ॥ ६१ 40 Ms तुम्हेहि. 41 Ms तत्तावत् मानः . 43 Ms शिक्षयंति. 43 Ms वो. 44 Ms आम्लत्वं, 45 Ms भग्ना. 48 शशिराहु. 41 निघृण.

Page #184

(155) आयहिं०- हे गौरि, हे पार्वति 48, त्वमम्मिन् जन्मनि अन्यस्मिन्नपि जन्मनि मम कान्तं दद्याः, यो हसन् मत्तानां त्यक्ताङ्कुशानां गजानां संगच्छते – सन्मुखो भवतीत्यर्थः ॥ ६२ - बलि अ०- बलेरभ्यर्थने सोपि मधुमथनो नारायणोऽपि लघुकीभूतः । अथ यदीच्छत वृद्धत्वं बृहत्वं तर्हि परं ददत, कोऽपि मा मार्गयत 49 - इत्यर्थः ॥ ६३
विहि वि०- विधिविनटयतु, ग्रहाः पीडयन्तु, हे प्रिये विषादं मा कुरु । वेषमिव संपदं कर्षामि यदि व्यवसायोऽर्घति स्यात् । तदा संपदः सुलभा इत्यर्थः ॥ ६४
खग्गि वि.- हे प्रिये, खड़ेन विसाधितं लभामहे तस्मिन् देशे यामः । वयं रणदुर्भिक्षेण भग्ना युद्धेन विना न वलामहे न रतिं प्राप्नुमः इत्यर्थः ॥ ६५ .
कुंजर- हे कुंजर मा स्मर सल्लकीः, सरलान् दीर्घान् श्वासान् 50 मा मुञ्च । विधिवशेन ये कवलाः प्राप्तास्तान् चर मानं मा मुञ्चेत्यर्थः ॥ ६६
भमरा०- हे भ्रमर अत्रापि लिंबे तावत् कति दिवसान् विलम्बस्व, यावत् घनपत्रवान् छायाबहुलः कदम्बः प्रफुल्लतीत्यर्थः ॥ ६७
प्रिय ए०- हे प्रिय इदानीं करे सल्लं भलं कुरु, त्वं करवालं मुञ्च, येन कारणेन वराकाः कापालिका योगिनः कपालं लान्तीत्यर्थः ॥ ६८
- दिअहा.- दिवसा वेगै र्यान्ति, मनोरथाः पश्चात् पतन्ति । यदस्ति तन्मान्यते भुज्यते । भविष्यति इति कुर्वन् माख मा तिष्ठेत्यर्थः ॥ ६९
संता भो०-- यः सतो विद्यमानान् भोगान् परिहरति तस्य कान्तस्य बलि पूजां क्रिये । यस्य शीर्ष खल्वाटं तस्य देवेनैव मुण्डितम् । को भावः । यस्य भोगा न सन्ति स तु स्वयमेव स्यजतीत्यर्थः ॥ ७०
___ अइ तुं०-यत् स्तनानां अति तुङ्गत्वं स छेदकः छेहु न तु लाभः । हे सखि, यदि कथमपि त्रुटिवशेन कालविलम्बेन नाथोऽधरे प्रभवति अन्यथा लगत्येव न, स्तनयोरतितुङ्गत्वादित्यर्थः ॥ ७१
' एत्तउं०-- दुर्योधनोक्तिरियम् । शकुनिर्भीम 5 1 मातुल ईयत् त्वा (= उक्त्वा) स्थितः, अहं ततस्तर्हि जाने । पुनदुःशासनो 53 ब्रूत्वा ( = उक्त्वा) स्थितः । यदि एष हरिर्ममाग्रे ब्रूत्वा (= उक्त्वा) तिष्ठतीति शेषः ॥ ७२ 48 Ms पार्वती. 49 Ms मार्गयत. 50 Ms स्वास. 51 Ms शकुनिभीम० 53 Ms पुनदुःशानो.

Page #185

(156)
जिम ति०- यथा तथा शशी चन्द्रस्तीक्ष्णान् करान् लात्वा यद्यतक्षिष्यत ततो जगति गौर्याश्चन्द्राननाया: 58 मुखकमलेन सह कामपि सदृशतामलप्स्यतेत्यर्थः ॥ ७३
चूडल्लु०- हे मुग्धे कपोले निहितः स्थापित चूटका चूर्णीभविष्यति । किं. (= किम्भूतः) चूटकः । श्वासानलज्वाला 54दग्धः । पुनः 55 किं० । बाष्पसलिलसंसिक्त इत्यर्थः ॥ ७४
___ अब्भड ०-- प्रेमशब्देन प्रिया वाच्या अभेदोपचारात् । यथा प्रेमवतीति उच्यते तथा प्रेमापीत्युच्यते । प्रियमिति शेषः । प्रियमब्भडवंचिउ इति अनुव्रज्य मुत्कालाष्य यावत् द्वौ पादौ निवर्तते तावत् सर्वाशनरिपुसंभवस्य चन्द्रस्य किरणा: परिवृताः प्रसृता इत्यर्थः । सर्वमन्नातीति नंद्यादि इत्यन् प्रत्ययः । सर्वाशनोऽग्निः तस्य रिपुर्जलं तत्संभवश्चन्द्रः ॥ ७५
हियइ०- गौरी स्त्री हृदये शल्यायते 68 । मेघो गगने गर्जति । वर्षारात्री प्रवासिकानां चलितानां विषमं सङ्कटमेतदित्यर्थः ॥ ७६
अम्मि प०- हे अम्ब मम पयोधरौ वज्रमयो स्तः, यो नित्यमेव तस्य मम कान्तस्य सन्मुखौ तिष्ठतः । तस्येति कस्य --- यस्यागे गजघटा: 57 समराङ्गणे भक्त्वा यान्तीत्यर्थः ॥ ७७
पुत्तें जा-- जातेन पुत्रेण को गुणः, मृतेन पुत्रेण कोऽप्यगुण: 58। येन पुत्रेण सतेति गम्यते । या पैतृकी भूमिरपरेणाकाम्यत इत्यर्थः॥ ७८
तं तेत्तुं०- सागरस्य तत्ताव जलं स तावन्मात्रो विस्तारः । परं केवलं तृषाया निवारणं पलमपि नैव स्यादिति शेषः । असारः सन् शब्दायते इत्यर्थः ॥ ७९
जं दिट्ट०- असतीभिर्यत्सोमग्रहणं दृष्टं तन्निःशंक 60 यथा स्यात् तथा हसितम् । हे राहो, प्रियमानुषविक्षोभकरं इष्टपुरुषवियोगकरं मृगाकं गिलगिलेत्यर्थः ॥ ८०
अम्मीए.- स्त्रो कथयति, हे अम्ब खस्थावस्थैः खस्थचित्तैः सुखेन मान'श्चिन्त मते, अहंकारः क्रियते । परं प्रिये दृष्टे सति हलोहलेन व्याकुलत्वेन कः आत्मानं
चेतयतीत्यर्थः ॥ ८१ 58 MS चन्द्राननयाः. 54 MS स्वासानलज्वला.
55 MS पुन. EG : शल्पा यति
52 MS गजधरः, ॐ MS कोपिगुणो. 69 MS निशंकं.

Page #186

(157)
.
सवधु०- शपथं कृत्वा मया कथितं परं केवलं तस्य जन्म सफलकं यस्य त्यागो न प्रमृष्टः न मुषित: 61, दानं न गतं , यस्य चारभटी न प्रमुषिता, शूरवृत्तिनं गता, यस्य धर्मो न च प्रमृष्टः , न प्रमुषितः इत्यर्थः ॥ ८२
जइ के०- स्त्री कथयति - यदि कथंचित् प्रियं प्राप्स्ये तहि अकृतं कौतुकं करिष्यामि ।' यथा नवे शरावे पानीयं सर्वाङ्गेण प्रविशति तथा सर्वाङ्गेण प्रवेक्ष्यामीत्यर्थः ॥ ८३
उच क०- त्वं पश्य, कर्णिकारो वृक्षः प्रफुल्लितः काञ्चनकान्तिप्रकाश: । नं उत्प्रेक्ष्यते – गौरीवदनविनिर्जितः सन् वनवासं सेवते इत्यर्थः ॥ ८४
वासु म.--- व्यासो महर्षिः एतद् : 3 भणति -- यदि श्रुतिशास्त्रं प्रमाणं, मातृणां 84 चरणौ नमतां सतां दिवसे दिवसे गङ्गास्नानं इत्यर्थः ॥ ८५
केम स०- दुष्टो दिनः कथं समाप्यताम् । रात्रि: 6 5 कथं भवति । छुडु यदि सोऽपि नववधूदर्शनलालस एवंविधानिति शेषो, मनोरथान् वहतीत्यर्थः ॥ ८६
उ गोरी०- 1 (= ओं) सूचनायां, गौरीमुख विनिर्जितो मृगाको वादले निलीनः । अन्योऽपि यः परिभूततनुः स नःशकं कथं भ्रमतीत्यर्थः॥ ८७
बिबाह.--- हे श्रीआनन्द, तन्व्या बियाधरे रदनवणं दन्तवणं कथं स्थितम् । उत्तरं ददाति - जणु उत्प्रेक्ष्यते प्रियेण अधरस्य निरुपम रसं पीत्वा शेषस्य रसस्य मुद्रा दत्तेत्यर्थः ॥ ८८
भण स०- हे सखि, मां प्रति निभृतं छन्नं यथा स्यात्तथा भण, कथय, यदि त्वया प्रियः सदोषो दृष्टः । तस्य पक्षापतितं तस्यान्यतरस्य 6 8 पार्श्वे स्थितं मम मनो यथा न जानाति भर्तेति गम्यते, ममागे तथा त्वया छन्नं वाच्यमित्यर्थः ॥ ८९
मई भ०-- हे बलिराज मया त्वं भणितः , कीदृग् मार्गण एषः । बलि राह । हे वढ, हे मूर्ख, यादृक्तादृक् न भवति, इदृक् स्वयं नारायण इत्यर्थः ॥ ९०
जइ सो०- यदि प्रजापतिः कुत्रापि शिक्षा लात्वा यत्रापि तत्रापि अत्र जगति घटयति, तर्हि भण कथय, तस्या: 68 सदृक्षं को घटयतीत्यर्थः ॥ ९१ ।
जाम्व न०- यावत् कुम्भतटे सिंहचपेटाचटत्कारो न निपतति, तावत् समस्तानां मदकलानां गजानां पदे पदे ढक्का वायते इत्यर्थः ॥ . ९२ . 81 MS मुखितः 82 MS सूरवृत्ति. 8 8 MS एतत्. 84 MS मातृणां. 88 Ms रात्रि. 88 Ms तस्याऽन्यनरस्य. 87 MS बहि. 88 MS तस्या.

Page #187

(158)
तिलहं०- परं केवलं तिलानां तिलत्वं तावत् , यावत् स्नेहा न गलन्ति । स्नेहे प्रणष्टे त एव तिलाः तिला भ्रष्ट्वा खला भवन्ति इत्यर्थः ॥ ९३ .
जाम्वहिं० - यावज्जीवानां मध्ये विषमा कार्यगतिः एति तावदास्तामितरजनः खजनोप्यन्तरं ददाति पृष्ठिं ददातीत्यर्थः ॥ ९४
ते मुग्ग.- ये तेषां परिवेषितास्ते मुद्गाः हारिताः मुधा जाताः, येषां परस्परं युध्यतां सतां स्वामी गजितः पीडित इत्यर्थः ॥ ९५
बम्भ ते० - हे ब्रह्मन् ते केपि नरा विरलाः ये सर्वाङ्गर्दक्षाः, ये वक्रास्ते वञ्चकतराः अत्यर्थ वञ्चका: 89 । ये तु ऋजवस्ते बलीवः मूर्खा इत्यर्थः ॥ ९६
अन्ने ते- ते दीर्घ लोचनेऽन्ये एव । अन्यदेव तद्भुजयुगलम् । सोऽन्यो घनस्तनभारः । घनो निबिड: १० । तदन्यदेवमुखकमलम् । अन्य एव स केशकलापः । प्रायः1 स विधिरन्य एव येन सा नितम्बिनी घटिता । किं० (= किम्भूता), सा गुणलावण्यनिधिः इत्यर्थः ॥ ९७
प्राइव०-- प्रायो मुनीनामपि भ्रान्तिः , ते मणीयकान् (sic मणिकान् ?) गणयन्ति । अक्षये निरामये परमपदेऽद्यापि लयं न लभन्ते । किं शून्य' ध्यानेनेत्यर्थः ॥ ९८
अंसु ज०- हे सखि, प्रायो गौर्या अश्रुजलेन नयनसरसी उद्धृत्ते उल्लटिते । ते सन्मुखे संप्रेषिते परं केवलं तिर्यग् ' घातं ददत इत्यर्थः ॥ ९९
एसी पि०-- प्रिय एष्यति समागमिष्यति । अहं रुषिष्यामि । रुष्टां मामनुनयति मनावइ । प्रायो दयिता एतान्मनोरथान् दुष्करान् करोति, इष्टकालेऽनागमनात्, इत्यर्थः ॥ १००
विरहा.- कोऽपि कविर्जले धूमं दृष्ट्वाऽह । कोऽपि पथिको विरहानलज्वालाकरालितः पीडितो बुडित्वा स्थितोऽस्ति । अन्यथा शिशिरकाले शीतलजलाद्धमः कुत उत्थित इत्यर्थः ॥ १०१
महु कं०- गोष्ठस्थितस्य मम कान्तस्य कुतः कुटीरकाणि ज्वलन्ति । अथ रिपुरुधिरेण विध्यापयति, अथात्मीयेन न भ्रान्तिः इत्यर्थः ॥ १०२
पिय सं०- प्रियसंगमे कुतो निद्रा प्रियस्य परोक्षस्य सप्तम्याः षष्ठी । प्रिये परोक्षे सति कथं निद्रा । मया B द्वेऽपि विनाशिते निद्रा न एवं न तथेत्यर्थः ॥ १०३ 80 Ms वंचका. 10 Ms निबड. 11 MS प्राय. 12 MS शुन्य. 18 MS तियग. 14 MS षष्टी . 18 MS ममा.

Page #188

(159)
कंतु जु०- कान्तो यत् सिंहेन सहोपमीयते तन्मम मानः खण्डितः । सिहो नीरक्षान् रक्षपालरहितान् गजान् हन्ति । प्रियः पदरक्षः पदातिरक्षः समं गजान् हन्तीत्यर्थः ॥ १०४
चंचलु.- जीवितं चञ्चलं, मरणं ध्रुवम् , हे प्रिये रूष्यते कथम् । रोषणस्य दिवसा दिव्यानि वर्षशतानि भविष्यन्तीत्यर्थः ॥ १०५
माणि ५०-- माने प्रणष्टे यदि तनु न त्यज्यते ततो देशस्त्यज्यते । परं दुर्जनकर पल्लवैर्दय॑मानो मा भ्राम्यत् न भ्रमतीत्यर्थः ॥ १०६
लोणु वि०- हे मेघ मा गर्ज । लवणं लावण्यं पानीयेन विलीयते, ज्वालितो मेघो गलति, सकुटीरिका गौरी तिम्यति भीजइ ॥ १०७
विहवि.-- विभवे 16 प्रणष्टे वक्रः, ऋद्धौ जनसामान्यो भवति, सर्वजनतुल्यो भवति । शशी किमपि मम प्रियस्यानुहरति सदृशो भवति मनाक् नान्य इत्यर्थः ॥ १०८
किर खा- किल न खादति, न पिबति, न विद्रवति ददाति, धर्मे रूपक न व्ययति । इह कृपणो न जानाति यथा यमस्य दूतः क्षणेन प्रभवतीत्यर्थः ॥ १०९
जाइज०- तत्र देशे गम्यते यत्र प्रियस्य प्रमाणं लभ्यते । यद्यागच्छति तत आनीयते । अथवा तदेव निवार्ण, स एवान्तः इत्यर्थः ॥ ११०
जउ पव०.- स्त्री कथयति – यत् प्रवसता प्रवासं कुर्वता सता सह न गता, अथ तस्य वियोगेन न मृता । तहि तस्य सुभगजनस्य सन्देशान् ददतीभिरस्माभि लज्यते 71 इत्यर्थः ॥ १११ ।
एत्तहे.- मेघा जलं पिबन्ति, इतो वडवानल आवर्तयति शोषयति । सागरस्य गभीरिमां [sic गभीरिमाणं ] पश्य, एकापि कणिका नहि अपवर्त्तते ऊना न भवतीत्यर्थः ॥ ११२
जाउ म.- स्त्री कथयति । यातु । यान्तं मा पल्लवत प्रतिषेधयत । पश्यामि कति पदानि ददाति । हृदयेऽहमेव तिरश्ची (sic तिरश्चीना)। ( आडी रही छउं ।) पर केवलं प्रियो डंबराणि करोति । न तु यास्यति इति शेषः ॥ ११३
हरि न०- प्राङ्गणे हरिर्तितः , लोको विस्मये पातितः । इदानीं राधापयोधरयो यत् प्रतिभाति तद् 78 भवतु इत्यर्थः ॥ ११४ 48 Ms विहवे. 41 MS लभ्यते.
18 Ms तत्.

Page #189

(160)
साव स..- गौरी 19 सर्वसलावण्या कापि नवीना विषग्रंथिः । यस्य कण्ठे न लगति स भट: कामुकः प्रत्युत प्रथमं म्रियते इत्यर्थः ॥ ११५
मई वु०- हे वृषभ मया उक्तं त्वं धुरं घर, कसरैर्गलवृषभै वयं विगोपिताः । हे धवल, हे वृषभ, त्वया विना भारो न चटति । एवमेव विषण्णः कथमित्यर्थः ॥ ११६
एकु क..- एकं कदापि नागच्छसि, अन्यतः शीघ्रं यासि । हे मित्र, मया त्वं प्रमाणितो ज्ञातः - त्वया यादृश: 80 खलो नहि ॥ ११७
जिम्व सु०- यथा सत्पुरुषाः बहवः सन्तीति शेषः तथा झगटकाः, यथा नद्यस्तथा वलनान, यथा गिरयस्तथा कोटराणि । तर्हि हे हृदय कथं खिद्यसे इत्यर्थः ॥११८
जे छड्डे०-- ये रत्ननिधि मुक्त्वा आत्मानं तटे क्षिन्ति 81, परं केवलं तेषां शङ्खानां अस्पृश्यसंसर्ग एव । ये पूत्कियमाणा भ्रमन्तीत्यर्थः ॥ ११९
दिवेहिं०- हे वढ 8, हे मूर्ख, दैवार्जितं खाद, मा सञ्चय 85 एकमपि द्म्मम् । किमपि तद्4 भयं पतति येन 5 जन्म समाप्यते इत्यर्थः ॥ १२०
एकमे०- हरिः सुष्ठु अत्यर्थं सर्वादरेण एकैकं 86 वस्तु यद्यपि पश्यति ततोऽपि दृष्टि यंत्रक्वापि राधा । कः शक्नोति संवरीतुं दग्धे नयने स्नेहेन पर्यस्ते व्याकुलिते इत्यर्थः ॥ १२१ ।
। विहवे०७१ - विभवे कस्य स्थिरत्वं, यौवने कस्य गर्वः । स लेख : प्रस्थाप्यते यो लगति गाढम् । वियोगिनां वचनं इदमित्यर्थः ॥ १२२ - कहिं स.- कुत्र शशी कुत्र मकरधरसमुद्रः , कुत्र बहीं कुत्र मेघः । दूरस्थितानामपि सजनानामसाधारण: स्नेहः भवतीत्यर्थः ॥ १२३
कुंजरु.- कुञ्जरोऽन्येषु तरुषु कौतुकेन 8 हस्तं क्षिपति, मनः पुनः एकस्यां शल्लक्यां, यदि पृच्छत परमार्थमित्यर्थः ॥ १२४
खेड्डयं०- अस्माभि निश्चयं क्रीडा कृता, किं प्रजल्पत । हे स्वामिन् , अनुरक्ताः भक्ताः, अस्मान्मा त्यजेत्यर्थः ॥ १२५
सरिहिं.90...- सरिद्धिर्नदीभिः सरोभिः सरोवरै महत्सरोभिर्नाप्युद्यान9 1वनै र्देशा रम्या: 9४ । हे वढ, हे मूर्ख, निवसद्भिः स्वजनः देशा रम्या भवन्तीत्यर्थः ॥ १२६ 19 MS गोरी. 80 MS यादृशो. 81 MS क्षपति. 82 MS वट. 8 3 Ms सिंचतु. 84 MS तत्. 85 Ms ये. 68 MS एकेकं. 87 MS विहवे. विभवे. 88 MS कौतकेन. 89 MS परमार्थत. • 90 HS सरहि. 91_MS नाप्युद्यान० .
.92 MS रस्या,

Page #190

(161)
:- हिवडा०-हे हृदय, हे भव्य निर्लज्ज, हे अद्भुतसार, त्वया ममीने शतबार जल्पितं, प्रियेण प्रवसता सह अहं स्फुटिष्यामि,98 इत्यर्थः ॥ १२७
. एक कु.-एका कुटी शरीरं पंचभिरिन्द्रियै रुद्धा । तेषां पञ्चानां पृथक् पृथक् बुद्धिः । हे भगिनि. कथय तद्गृहं कथं नन्दतु यत्र कुटुम्ब 4 आत्मच्छन्दकं, इत्यर्थः ॥ १२८ . . __जो पुण०-यः पुनर्मनस्येव व्याकुलीभूतः सन् चिन्तयति । द्रम्म म. ददाति म रूपकम् । स मूढो रतिवशेन भ्रमणशील: सन् कराग्रोल्लालितं. कुन्तं भलं गृहें एव गणयति चालयति इत्यर्थ:98 ॥ १२९ ... चलहि०-हे बाले, चलेवलमानश्च लोचनै त्वया दृष्टाः तेषु मकरध्वजावस्कन्द:98 कन्दर्पधाटी पतति ।. कदा, अपूर्णे काले इत्यर्थः ॥ १३० ...........
गयउ.99–हे हरिणाः, स केसरी गती, यूयं निश्चिन्ता सन्तो जलं पिबत, यस्य सम्बन्धिना हुंकारेण मुखेभ्यस्तृणानि पतन्ति ॥ १३.१..... . ...
सत्थाव०-स्वस्थावस्थानामालपनं सर्वो लोकः करोतिः। परं. बार्तानां मा भैषीः इति यः आश्वासना 100: ददाति स1.01 सज्जन इत्यर्थः ॥ १३२
जइ र०-हे हृदय, हे मुग्धस्वभाव, यद्यदृष्टं तत्र तत्र यदि रज्यसे, तत् तर्हि त्वया लोहेनेव स्फुटता सता घनस्ताप: 103 सहिष्यते, इत्यर्थः ।। १.३३ ..
मई1.05 जा.-मया ज्ञातं अहं प्रेमहृदे ब्रुडिष्यामि हुहुरुत्ति शब्दानुकरणं कृत्वा । नवरं केवलं मया विप्रियनौः वियोगबेडा झटिति पतिता प्राप्तेत्यर्थः ॥ १३४
खज्जइ०-कसरत्कैः 104 न खाद्यते. घुटै105 न च पीयते। एक्मेव सुखस्या समाधिर्भवति । क सति नयनाभ्यां प्रिये दृष्टे सतीत्यर्थः ॥ १३५
- अज्जवि-अथापि नाथो ममैव गृहे सिद्धार्थान् वन्दते, अर्थाञ्चलितुकामोऽस्ति । सावदेव विरहो गवाक्षेषु मर्कटचेष्टां ददातीत्यर्थः ॥ १३६ ::
सिरि ज०-ततोऽपि मुग्धया106 गोष्ठं107 गोकुलं तत्र तिष्ठन्तीति108 . 9 3 MS स्फुटिख्यामि 94 MS कुटंबं E MS चंतयति
98 MS ऽर्थः . . 97. MS से. .. 98 MS मकरध्वजवस्कन्दः 09 MS गमउ 100 MS आस्वासना 101. MS omits : : 109 MS तापा: 103 MS मइ.: 104 MS कसंरकैः 108 MS घंटे, 106 MS मुग्धाया :- 104 MB योष्टं 101 MSतिष्टंतीति
..
....... ...

Page #191

(162)
मोष्ठा: 1 "तात्स्थ्यात 10 तद्द्व्यपदेश:' इति न्यायात् गोष्ठस्थाः 111 'पुरुषा उत्थानो112 पवेशनं चेष्टानुकरणं कारिताः । यस्याः स्त्रियाः शिरसि जरा खंडिता कोमपुटी जीर्णा कम्बलिका वर्तते यस्या गळे विंशतिर्मणीयकाः न सन्तीत्यर्थः ॥ १३७
अम्मडि. - हे अम्ब, पश्चात्तापों वर्तते, विकाले संध्यायां प्रिय: 113 कलहायितः कलहयुक्तो विहितः । विनाशकाले विपरीता बुद्धिर्भवतीत्यर्थः ॥ १३८
ढोला ए० हे नायक एषा परिभाषा रीति 'अतिभन' अत्यद्भुता वर्तते इति शेषः । हे प्रिय अहं तब कृते क्षयं प्राप्नोमि 114, त्वं पुनरन्यस्यार्थे क्षीयसे इत्यर्थः ॥ १३९
J15
सुमरि० - तल्लभं वस्तु स्मर्यंते यन्मनाक् विस्मरति । यस्मिन् वस्तुनि पुन: स्मरणं यावद्गतं तस्य स्नेहस्य किं नाम । न किचिदित्यर्थ: 11 .116 ॥ १४०
जिभिदि ० -- जिवेन्द्रियं नायकं वशे कुरुत, अन्यानीन्द्रियाणि यस्याधीनानि वर्तन्ते इति शेषः । तुम्बिन्या मूळे विनष्टे अवश्यं पर्णानि शुम्यन्तीत्यर्थः ॥ १४१
एकसि० - एकश एकवारं शीलं कलङ्कितं येषां ते शीलकलङ्कितानामालोचन रूपाणि प्रायश्चित्तानि दीयन्ते । यः पुनः अनुदिवसं खण्डयति तस्य प्रायश्चित्तेन किमित्यर्थः ॥ १४२
विरहा ० - पथि मार्गे पथिको विरहानलज्वालाकरालितः पीडितो 117 यस्मादृष्टः तं तस्मात् सर्वैरपि पथिके मिलित्वा स एव पथिको अग्निः 118 कृतः । लोके तु ' अंगीठडं' इति ॥ १४३
साम्वि प० - स्वामिप्रसादः, सलज्जः प्रियः, सीमासंधौ वासः, बाहुबलं प्रेक्ष्य धण इति नायिका निःश्वाखं 112 मुम्चतीत्यर्थः ॥ १४४
पहि० हें पथिक, गौरी दृष्टा मयेति गम्यते । किं कुर्वन्ती दृष्टा । मार्ग पश्यन्ती । पुनः किं० । कंचुकं 120 तीमोद्वानं आर्द्र 181 शुष्कं कुर्वतीत्यर्थः ॥ १४५
अश्रुश्वासाभ्यां
पिउ० 188 - - प्रिय आगतः
109 MS गोष्टाः 112 MS उत्थनो
115. MS पुन 118 MS afaz
123

121 MS an 182 MS पहिया •
के
वार्ता श्रुता । ध्वनि: * 4 कर्णे प्रविष्टः ।
111 MS गोष्टस्था 114 MS प्राप्नोति
110 MS तास्थ्यात् 113MS प्रिय
116 MS fafo 119 MS निःस्वासं
117 MS पीडतो. 120 MS कंचूकं 123 MS आवितः 12 MS ध्वनि

Page #192

(163)
तस्य विरहस्य नश्यत:126. सतः धूलिरपि न दृष्टेत्यर्थः ॥ १४६-- - -
संदेसें० 136-युष्मदीयेन संदेशेन किं, यद्यस्मात् सङ्गाय न मिल्यते। हे प्रिय, स्वप्नान्तरेऽपि पीतेन पानीयेन किं पिपासा तृषा छिद्यते । अपि तु नेत्यर्थः ॥ १४७
- एत्तहे. अत्र तत्र द्वारि गृहे लक्ष्मी विसंष्ठुला127 भवति । प्रियप्रभ्रष्टा गौरीव कुगपि निश्चला न तिष्ठति128 इत्यर्थः ॥ १४८ ..
एउ गृ.-केनापि सिद्धपुरुषेण विद्यासिद्धये नायिका प्रति धनादिकं दत्वा भर्तरि प्रार्थिते नायिकाया:199 उक्तिरियम । एतद् 130 गृहीत्वा 81 : यन्मया यदि प्रिय उद्वार्यते। 33 त्यज्यते 1 3 3 तर्हि मम कर्तव्यं किमपि नापि परं केवलं मर्तव्यमेव दीयते इत्यर्थः ॥ १४९
देसुच्चा०—देशोच्चाटनं देशपरित्याग: शिखिक्कथनं अमिताप: धनकुट्टन यलोके वर्तते तत्सर्व मञ्जिष्ठया! 54ऽतिरक्तया साढव्यम् । एतावताऽतिरक्तत्वं विरूपं इत्यर्थः ॥ १५०
सोएवा.--पुष्पवतीभिः ऋतुमतीभिः समं स्वपितव्यं परं वारितम् । ताभिः समं पुनर्जागर्तव्यं को बिभर्ति यदि स वेदः प्रमाण इत्यर्थः ॥ १५१ . हियडा०-हे हृदय, यदि रिपवो घनाः ततः किं आकाशे थारुहामः । अस्माकं हस्तौ । यदि पुनम्रियामहे तर्हि मारयित्वेत्यर्थः ॥ १५२ ।। . रक्खइ० 1 3 5 --सा विषहारिणी पानीयहारिका तौ. करौ चुम्बित्वा जीवितं रक्षति । तौ कौ । याभ्यो कराभ्यां प्रतिबिंबितमुजालं (= मुजवत्) जलमनवगाह्य पीतमित्यर्थः ॥ १५३.
- बाह वि०-मम बाहू विच्छोटय त्वं यासि । भवतु । तथा को दोषः । हे मुज, हृदयस्थितस्त्वं यदि नि:सरसि188. तर्हि माने सरोष इत्यर्थः ॥ १५४
। जेप्पिथ. 137---अशेषकषायबलं भित्त्वा, जगतोऽभयं दत्त्वा, महाव्रतानि 138 लात्वा, तत्त्वं ध्यात्वा, शिवं लभन्ते ॥ १५५
देवं दु०-निजकं धन दातुं दुष्करम् 1 89 । तपः कर्तुं न प्रतिभाति । एवमेव सुखं भोक्तुं मनः परं भोक्तुं न याति ॥ १५६ 12 BMS नस्यतः 136 MS संदेशे 137 MS विसंस्ठुला 138 MS तिष्टति 129 MS नायिका . 130 MS एतत्
131 MS गृहित्या 138. MS उद्वर्यते 133 MS तज्यते
134 MS मंजिष्टया 133 MS कखद 136 MS नि:सरति 131 MS जेपिय० 138 MS माह० 139 MS दुःकर

Page #193

(164)
- जेप्पि च०-शान्तिमा तीर्थकरेण बिना सकलां धरी जेतुं त्यक्तुं, तपो लातुं पालयितं कः शक्नोति भुवनेपीत्यर्थः ॥ १५७
। गंप्पिणु-ये नरा वाराणस्या140 गत्वा ऽथ उज्जयिन्यां141 गत्वा मृताः ते परमपदं प्राप्नुवन्ति । दिव्यान्तराणि तीर्थान्तराणि मा कथयेत्यर्थः ॥ १५८
गंग-यो गङ्गां गत्वा मृतः, यश्च शिवतीर्थ गत्वा मृतः, स त्रिदशावासं देवलोकं गतः सन् क्रीडति । किं कृत्वा, यमलोकं मरणं जित्वा इत्यर्थः ॥ १५९
हत्थि मा०-हस्ती मार यिता, लोकः कथयिता, पटहो वादिता, शुनको भषिता, इत्यर्थः ॥ १६० । ... रवि अ०-रव्यस्तमने समाकुलेन चक्रेण चक्रवाकेन कण्ठे वितीर्ण दत्त मृणालिकायाः13 खण्डं न छिन्नं न खण्डितम् । नउ उत्प्रेक्ष्यते-जीवागला दत्तेत्यर्थः ॥ १६१..
.
... .. वलया०--नायिका वलयावलिनिपतनभयेन ऊर्श्वभुजा याति । नाइ उत्प्रेक्ष्यते - वल्लभविरहमहाद्रहस्य(= हदस्य)स्ताघं गवेषयतीत्यर्थः ॥.१६२...
पेक्खेवि०-नावइ उत्प्रेक्षते. गुरुमत्सरभृतं लवणं ज्वलने प्रविशति । किं कृत्वा । जिनवरस्य दीर्ध1 4 3 नयनं सलवणं सलावण्यं मुखं प्रेक्ष्येत्यर्थः ॥ १६३ ....चंपय० हे सखि, चम्पककुसुमस्य मध्ये भ्रमरः प्रविष्टः । जणि ऊत्प्रेक्ष्यतेकनके उपविष्टमिन्द्रनीलं रत्नं शोभते. इत्यर्थः ॥ १६४ .. अब्मा ल०-पर्वतेषु अभ्राणि मेघा लग्नानि । पथिको रटन याति । उत्तरार्धे रुदनकारणमाह । यो मेघो गिरिगिलनमना: 144 सं ईदृक् 145 कि नायिकाया 148 धनानि इच्छति । तां न रक्षतीति भावः इत्यर्थः ॥ १६५ .. पाइ वि०-अन्त्रं पादे विलग्नम् । शिरः स्कन्धं प्रति ल्हसितं पतितम । ततोऽपि हस्तः: क्षुरिकायाम् । अहं कान्तस्य लोकैः बलिंक्रिये, इत्यर्थः ॥ १६६ । ...... सिरि चल-शिरसि चटिताः फलानि खादन्ति । पुन: शाखाः 14 7 मोटयन्ति । ततोऽपि महाद्रमाः14 8 शकुनानामपराधं न कुर्वन्ति इत्यर्थः ॥ १६७
सीसि से०-गद्यम् । कामस्य तं कुसुमदामकोदण्ड. प्रणयेन स्नेहेन नमत । तत् किं - यद् धनुः रत्या कामभार्यया. क्षणं शोर्षे शेखरो निर्मापितः, यत् क्षणं कण्ठे प्रालम्बः कृतः, यत् क्षणं मुण्डमालिकायां मस्तके विहितम् ॥ १६८
॥ इति प्राकृतदोहकाः ॥ 140 MS वाणारस्यां :--141 MS उज्जिन्यां 142 MS मृणालकाया 145. MS दीर्घ : 144 MS गिरिगलन० 145 MS ईदृग् 148 MS नायकाया 14T MS शाखा 148 us महा०

Page #194

बइ
३३२-२
४२८
४४४-१
शब्दसूचिः ( अति) ४२५-१ अच्छउ.
४०६-३ अइतुंगत्तण (अतितुङ्गत्वम्) ३९० अज्ज-वि (अद्य+अपि)
४२३-३ अइमत्तहं (अतिमत्तानाम् ) ३४५ अज्जु (अद्य) ३४३-२ अइरत्तिए (अतिरक्तया) ४३८-२ अडोहिउ (अक्षोभितम्, अइसो (ईदृश:)
अक्लुषितम्)
४३९-३ अंगु (अङ्गम् )
अणुणेइ
४१४-१
(अनुनयति) अंगहि (अझैः)
अणुत्तर (अनुक्तराम्) ३७२-१ अंगिहिं . (अङ्गषु)
अणुदिनहु (अनुदिवसम्) अंगुलिउ (अङ्गुल्यः) . ३३३
अणुरत्ताउ (अनुरक्ताः) ४२२-९ अंतरु (अन्तरम् ) ४०६-३, ४०७,
अणुहरइ (धनुहरति) ३६७-३,
४१८-६ अंबडी (अन्त्र) ५४५-२ अण्ण see बन्न अंधारइ (अन्धकारे) ३४९-१
अस्थिहिं (अस्त्रैः ) अंबणु (अम्लत्वम् ) ३७६-२
अत्थमणि (अस्तमने) अंसुजले (अश्रुजलेन ) ४१४-३
অা ( अर्धानि) अंसूसासेहिं (अश्रच्छ्वासैः) ४३१-१
अधिन्नई (अधीनानि) ४२७-१ अकिआ (अकृतम् ) ३९६-४
अनउ (अनयः) ४००-१ अक्खणहं (आख्यानाय,
अनु
४१५-१ : आख्यातुम् ) ३५०-१ अन (अण्ण) (अन्य)
३३७, अक्सिहिं (अक्षिण) ३५७-२
३५०-१, ३५७-२, अखइ (अक्षये) .
- ३७२-१, ३८३-३, अगलिअ-नेह-निवट्टाहं ( अगलित
. ४०१-२, ४१४-१,
४१८-६, ४२२-१, स्नेह-निर्वृत्तानां ) ३३२-१
८, ४२५-१, ४२७-१ अग्गइ (अग्रे)३९१-१, ४२२-११
अन्नह (अन्यथा) ४१५ अग्गलउ (अग्रल;=अधिकम)३४१-२
अन्नाइस (अन्याश) .. ४१३ 'अग्गल (अर्गलः) ४४४-१
अपूरइ (अपूर्णे) ४२२-१४ अग्गिएं, अग्गिण (अग्निना) ३४३-१, २
अप्पा, अप ( आत्मा, अत्म-) ३४६, अग्गिट्ठउ (अग्निष्ठः) ४२९-१
४२२-३ अग्घइ (बर्हति) ३८५-१ अप्पण- (आत्मीय) ३३७, ३३८, अचिंतिय (अचिन्तिता) ४२३-१
... ३५०-२, ४१६-१ अच्छा (अस्ति )
રૂ૮૮ अप्पण-छंदउ यात्मच्छन्दकम् ) ४२२.-१२

Page #195

(166)
س
س
अप्पाणु (बात्मानम् ) ३९६-२ अह (अथ ) ३३९, ३४१-३, अप्पिक्ष (अप्रिय) ३६५-१
३६५-३, ३६७-४,
३७९-२, ४१६-१, अब्म (अभ्र) ४३९-१, ४४५-१ अब्भडवंचिउ (अनुव्रज्य) ३९५-३
अहरु
(अधर:) ३३२-२, ३९० अब्भत्थणि (अभ्यर्थने) ३८४-१
अहवइ अथवा)
४१९-२ अभिडइ (संगच्छते) ३८३-३
अहवा (अथवा) ११९-२ बन्भुद्धरणु (अभ्युद्धरणम् ) ३६५
अहो. (अधः)
३६७-१ अभग्गु (अभग्नम् ) ३८७-३
आइउ (आयातः)
४३२ अभउ (अभयम् )
४४० आगदो (आगतः) ३५५. ३७२-१, अम्मि, अम्मडि ( अम्ब) ३९५-५,
३७३-१, ३८०-१. ३९६-२, ४२४
वाणिभइ (आनीयते) . ४१९-२ अम्ह : (अस्मद् ) ३७१, ३७६,
आणंद (आनन्द) ४०१-३ ३७९-२, ३८०, ३८१, ४२२-९,
थादनहं (आर्तानाम्) ४२२-१६
आयई ( इमानि) अम्हारा (अस्मदीयः) ३४५ आयहिं (अस्मिन् ) अरि. (अरे )
४१८-५ आयहो . ( अस्य) अलहंतिअहे ( अलभमानायाः) ३५०-१ । आयरु. (आदरः) ३.१-२ अलि-उलई ( अलिकुलोनि) ३५३ आलु . . (बलीकम् ) .. ३७९-१ अवगुणु (अवगुणः) ३९५-६ आलवणु (आलपनम् ) १२२-१६ अवड -यडि ( अवटतटे) ... ३३९ आवइ (आयाति) ३६७-१, ४०० अवरेण - ( अपरेण) ३९५-६ आवहि (आयासि, आगच्छसि) ४२२-१ अवराइस (अन्यादृश) ४१३
आवइ (आपद् ) अबराहिउ (अपराधितम् ) ४४५-३
आवट्टइ - (आवर्तते) अवरोप्पा (परस्परम् )
श्रावलि (आवलिः ) ४४४-२ अवसु अवसें (अयध्यम) ३७६-२. ४२५-१ आवास (आवास) ४४२-२ अवसर (अवसर ) ३५८-२ आवासिउ (आवासितः ) ३५७-२ अनड्डलु (असाधारणः । ४२२-७ आप (आशा). ३८३-१ असइहिं ( असतीभिः) ३९६-१
__ इ (अपि) ३८३-२, ३८४-१, असणु (अशनम् ) अमरु (असारः)
.४०१-१,४३९-३ असुलह (असुलभ) ३५३ इक्कइ ...... ( एकामपि) ३८३-२ असेसु. (अषम् ) . . ४४० इंदनील (इन्द्रन ल:) ४४४-४
م
م

Page #196

(167)
इह
४१५
एवडु
(इच्छथ)
३८४-१ एहो । (एषः). ३९१-२, ४०२ (इष्टम् ) ३५८-२ एक.. (एका ) ४१९-४, ४२२-१२ इत्तउं (इयत्) ३९१-२ एकहिं (एकस्मिन्) ३३१, ३५७-२ इमु (इदम्)
(एकस्याम् ) ४२२-८ इअरु (इतरः) ४०६-३ एकु (एकम् ) ४२२-१, ४
४१९-१
एकखणेण (एकक्षणेन) ३७१ उ (पश्य)
३९६-५
एकमेकउं । एकैकम् ) ४२२-६ उअही (उदधिः ) ३६५-२ उच्छंगि
एकसि
- ४२८ (उत्सङ्गे)
(एकशः) ३३६-१
एच्छण (एटम्) उज्जाणवणेहिं ( उद्यानवनेः ) ४२२-१० (ऋजुक) .
एत्तहे उज्जुअ
४१२-१
(इतः, अत्र) ४१९-४, ४३६
एत्तिउ उज्जेणिहिं ( उज्जयिन्याम् ) ४४२-१
(एतावद् , इयत् ) ३४१-२
एत्तुलो (इयान् ) ४०८, ४३५ उट्ठबईस ( उत्थानोपवेशनम् ) १२३-४ उढब्भइ (उत्तभ्यते) ३६५-३
(अन) ३३०-४. ३८७-२,
४०४-१ उट्ठिअउ (उत्थितः)
(इयत् ) . ४०८ उड्डावंतिअए ( उड्डापयन्त्या) ३५२ एम्व (एवम् ) ३७६-१, ४१८-१ उण्हत्तणु ( उष्णत्वम् )
एम्वइ
३३२-२, ४२१-१ उत्तरइ (उत्तरति) ३३९
४२३-२४४१-१ उद्धब्भुआ (ऊर्श्वभुजा) - ४४४-२
एम्वहिं (इदानीम् ३८७-३ ४२०-२ उप्पत्तिं (उत्पत्तिम् ) ३७२-१
ओ (ओ)
४०१-२ उम्मिल्लइ (उन्मीलति) ३५४-१
ओइ (अमूनि )
३६४ उल्हवइ (निर्वापयति ) ४१६-१ ओहदृइ (अपहीयते) ४१९-४ उमिअइ । उपमीयते) ४१८-२
(कति) ३७६-१, ४२०-१ उव्वत्ता (उवृत्ती )
कइअह (कदा अपि) ४२२-१ उव्वरिअ (उर्वरिता)
कई (किम् ) उव्वारिज्जइ (उद्वायते) ४३८-१
कइसो (कीदृशः ऊसास (उच्छवास) ४३१-१
कठ ( कुतः) ४१६-१, ४१८-१ एइ (एतान् ). ४१४-४
कंगुहे ( कङ्गोः) . ३६७-३ एह (एषा) ३३०-४, ३६२,
कंचण-कंति-पयासु ३६३, ४१९, ४२५-१
(काञ्चनकान्तिप्रकाश: ३९६-५ एहा
( ईदृश् ) १४५-१. कंचुआ (कञ्चु कम् ) ४३१-१ एहु, एउ (एतद् ) ३९५-४, ३९९-१, कंठि (कण्ठे) ४२०-३, ४४४-१,
४२२-११,१३८-१

Page #197

(168)
.
W.
co
कंतु . (कान्तः, कान्तम्) ३४५, ३५१, करतु . (कुर्वन्)
.. . ३५७-१, ३५८-१, करदि: (करोति) ३६०-१ . ....३६४, ३८३-३, ४१८-२ करहि... (कुरु)
३८५ कंतस्सु .. (कान्ताय) ४४५-२ करहिं (कुरुतः). ३८२ कंतहो (कान्तस्य, कान्ताय) ३७९-१ ।
करहु (कुरुत) ३८९-१, ३९५-५, ४१६-१ करि.. (कुरु)
३८७-३ कति (कान्ति) ३४९-२, ३९६-५ करि (कृत्वा) ३५७-३ कच्चु, काच्च (कच्चित् )
३२९ करिएव्वळ (कर्तव्यम्) (कार्यम् ) ३४३-२ करीसु. (करिष्यामि) . ३९६-४ कज्जें (कार्येण)
करु (कुरु)... ३३०- २, ३ कज्ज-गइ (कायंगतिः) ४०६-३ करेइ (करोति) ३३७, ४२०-१, कटरि (आश्चर्यम् ) . ३५०-१
४२२-१६ कटारइ . (कारिकायाम् ) ४४५-२ करेइ (कारयति) ११४-४ ३३६-१ करेवि ( कृत्वा )
३४०-२ कड (कर्षामि) ३८५-१ करत (कुर्वन्ती) कढणु (क्वथनम) ४३८-२ करतहो (कुर्वतः)
४.० कणिअ (कणिका) . ४१९-४ करंति (कुर्वन्ति , ३७६-१, ४४१-३ कणि आरु (कर्णिकारः) ३९६-५ कर (कर, = किरण) ३४९-१, कधिदु (कथितं). ३९६-३
३९५-१, ३ कन्नडइ (कणे ) ४३२-१ कर (कर, = हस्त) ३४९-१, कण्णहिं (कर्णयोः) . . ३४०-१
३५४-१, ३८७-३, कपिउजइ (कृन्यते)
४१८-४, १३९-२ करिबंध ( कबरीबन्ध)
कररगुल्लालिब (कराग्रोल्लालितम् ) ४२२-१३ कमलई (कमलानि) ३५३-१ करवाल (करवाल) . ३५४-१, क्मलि (कमलेन.) ... ३९५-१
३७९-१, ३८७-३ कमलु, कम्वल (कमलम् ) ३३२-२, ३९७, करालिअउ (करालितकः) ४१५-१. ४१४.१
. ४२९-१ कय कृत)
४२२ - ९ कराविआ (कारिताः) ४२३-४ क्यं । कदम्बः) . , ३८७-२ करिगंडाई (करिगण्डान् ) काइ ( कोति)
३३८ कलंकिन (कलङ्कित) कर उ
( करोमि ) ३७०-२ कल हिअउ ( कलहापितः ) .. ५२४-१ करण ( कर्तुम) ४४२ १ कलावु (कलामः )

Page #198

(169)
कालि
(काले)४१५-१,४२२-१४,
कलिहि कलिजुगि कलेवरहो करण कवणहि
(काम
कवणु करणेण
कम्बलु कवालु कवि कवोलि कसवट्टइ कसरेहि कसर केहि
किपि
कलौ)
३४१-३ (कलियुगे) ३३८ (कलेवरस्य) ३६५-३ (का)
३५०-२ (कस्मिन् । ४२५-१
३९५-६ (केन) (क्वल)
३८७-१ (कमलम्) (कगलम्) ३८७ -३ (काऽपि) ३७७-१,४२०--३ (कपोले) ३९५-२ (कषपट्टके) ३३०-१ (=गलिवृषभः) ४२१-१ (='कसरक्क' इति
शब्दं कृत्वा) ४२३-२ (कषायबलम्) (कस्य)
४२२-६ (कथय)
४२२-१२ (कथमपि) ३७०-१ (कुतः)
४१५-१ (कस्मात्)
कुत्र) ३५७-३, ४२२-७ (कुत्र अपि) ४२२-५,४३६-१ (किम्)
३८३-२ (किम् ) ३४९-१, ३५७-३.
३६७-१, ३७०-२, ४१८-३, ४२१-१, ४२२-२, ४२८-१,
سم
ه
कालक्खेवें (कालक्षेपेन) कावालिअ (कापालिक) ३८७-३ कावि
३९५-१ किअप (कृतः)
४२९-१ किअडं (कृतम्) ३७१-१ कि
(किम् ) (किम् ) ३६५-२,४२२-९, ४३४-१, ४३९-१,
४४५-१ ११, ४१८-६,
४३८-१ कित्ति (कीर्तिः) कित्तिउ
(कियद् ) किटु (कृतः) किध (कथम्)
४०१-१ किन्नओ (क्लन्नकः)
३२९ किर (किल) किलिन्नओ (क्लनकः) ३२९ किवणु (कृपणः) ११९-१ किम्व (कथम् )४.१-२,१२२-१२
(कथम्) किहे (कस्मात्) कीलदि (क्रीडति) ४४२-२
( कुट्टनम्) कुंजर (कुअर)
३८७-१ (कुञ्जरः) कुंभई (कुम्भान्) कुंभयडि (कुम्भतटे) ४.६-१ कुटुंबउं (कुटुम्बकम् ) १२२-१२ कुडल्ली (कुटी) ४२२-१२
- urr .
कसायवलु कस्सु कहि कहवि कहतिहु कहां कहि कहिचि
م
किह
काई'
कुट्टणु
कुंजरु
कामहो . (कामस्य)
(काय) कायर (कातर)
'काय
३५.-१ ३७६-१

Page #199

कुडीरइ
कुड
कुडे
कुमारी
कुरल
कुलु
केत्थु
केम
के रउ
केर उ
केरएं
केवड
केम्ब
३६२
( कुरला : )
३८२
३६१
( कुलम् ) कुसुम-दाम- कोदंडु (कुसुमदामकोदण्डम् ) ४४६
कुसुमहो
४४४-४
कृदंत हो
३७०-४
केलो
४०८, ४३५
४०५-१
४०१-१
केम्बइ
केवि
( कुटीर के )
( कौतुकम् )
( कौतुकेन )
( कुमारी )
केह
केहि
कोइ कोतु कोट्टई
कोदंडु
( कुसुमस्य )
कृतान्तस्य ) कियान् )
केहि
( केशैः ) केस- कलावु ( केशकलाप: )
केसरि
( कुत्र )
( कथम् )
( सम्बन्धी )
३५९
( सम्बन्धि )
३७३
( सम्बन्धिना )
४२२-१५
( कियत् )
४०८
( कथम् )
३४३-१, ४१८-१
कथमपि ) ३९०, ३९६-४
( केsपि, कान् अपि ) ४१२–१,
(केसरी)
(कीदृक्)
(170)
३६४ कोवि
३९६-४ 'क्व
४२२-८
(अर्थे)
(क) ३९६ - २,

(कं अपि)
( कुन्तम् ) (कोटराणि)
( कोदण्डम् )
३३५, ४२२-१५
४०२
४२५-१
४२२–५,
४३८-३, ४३९-३,
४४१-२
३८४
४२२-१३
४२२-२
४४६
खंड
खंडई
खंडि
"खंडी
खंड
खंति
खंति
संध
खंभि
(खण्ड :)
( क्षान्तिम् )
( खादन्ति)
( स्कन्धे)
(स्कम्भे)
३९९
खग्ग
(खड्गाः )
३३०-४
खग्गण
(खड्गेन)
३५७-१
३५७-१
खग्गु खड्ग:) ari-विसाहिउ ( खड्ग विसाधितम् ) ३८६-१ ४२३-२ ४४६ ३७१,४१९-१
( खाद्यते )
( क्षणम् )
( क्षणेन )
( क्षयकाले )
३७७-१
( खरप्रस्तरे )
३४४-१
( खल: ) ४१८ - ५,४२२-१
( खला:
>
४०६-२
( खलानि )
३३४-१
( खल: )
३३७
३४०-१
खलवणाई ( खलवचनानि ) खल्लिहड ( खल्वाटम् )
३८९-१ खसप्फसिहूअउ (= व्याकुलीभूतः ) ४२२-१३
( खादति )
४१९-१
खज्जइ
खणु
खणेण
३८७-२
३७०-३ खल
४१४-१ खल
खयगालि
खरपत्थरि
खलाई खलु
(कोऽपि किमपि ) ४१५, ४२२ - ४ (क्षेप)
३५७-३
( खण्डयति ) ३६७ - १, ४२८
३४०-२
४१८-२
४२३-४
४४४-१
३७२-१
४४५-३
४४५-२
खाइ
खाहि
खुडुक्कर
खेड्ड
खेलति
(खण्डे)
( खण्डितः )
( खण्डिता )

(खाद ) ( = शल्यायते )
= क्रीडा )
(
( = क्रीडन्ति )
४२२-४
३९५-४
४२२-९
३८२

Page #200

(171)
'गइ
(गर्जसि। (गर्जी
गण
खोडि (-दोषः) ४१९
(करम् ) (गतिः ) गलइ (गलति)
४१८-५ मइस (गता)
गलन्ति (गलन्ति) १.६-२ गउरी (गौरी) गलि (ग)
४५३-४ गंग
(गङ्गाम्) ४१२-२ - गलिभ (गलित) ३३२-१ गंगा-हाणु (गङ्गास्नानम् ) ३९९-१ गवक्सेहि
४२३-३ गंजिउ (=पराजितः)
गवेसइ
(गवेषयति) 'गंठि ग्रन्थिः ) ४२०-३
(ग्रहाः ) 'गंडाई (गण्डान्)
गरुया
(गुरुकम् ) ३४-२ गंड-स्थलि (गण्डस्थले)
गहीरिम (गभीरिमाणम् ) ४१९-४ गज्जहि
गामह (ग्रामयोः) गज्जु
४१८-५ गालि ('काळे) (गणयति) ३५८-२ गिम्भो (ग्रीष्मः)
४१२ गणंति (गणयन्ति)
गिम्ह (ग्रीष्मः) ३५७-२ मणतिए (गणयन्त्याः ) ३३३,४१४-२
गिरिहे (गिरेः) (°गतः)
गिरि-गिलण-मणु (गिरिगिलनमना:) ४४५-१ गमिहि (गमिष्यति) ३३०-२ गिरि-सिंगहु (गिरिशृङ्गेभ्यः) ३३७ गमेप्पि, गमेप्पिणु (गत्वा)
गिलि
(गिल) गंपि, गंप्पिणु (गणुि ) ४१२-१ गिलिज्जइ (गिल्यते) गतम् . गतः) ४२६-१, गुट्ठ-ट्ठिअहो (गोष्ठस्थितम्य)
४४२-२ गुण (गुणयति) ४२२-१३ (गतानि)
_(गुणान् )
३३८ गयउ
(गतः) ४४२-१५ गुणहि (गुणैः) ३३५, ३४७ गयहि (गतयोः) ३७०-३ गुणु (गुण:)
३९५. ६ गया
(गता:) ३७६-२ गुण-लायण्ण-निहि(गुणलावण्यनिधिः,४१४-१ गय (गजाः, गजानाम् , गजान ) ३३५, गुण-संपइ (गुणसम्पदम् ) ३७२-१
३४५, ४१८-२ गुरु-मच्छर-भरिउ (गुरुमत्सरभृतः) ४४४ -४ गय-घड (गजघटाः) ३९५-५ गृहइ (गृहाति) ३३६-१ गयणि (गगने) ३९५-४ । गृण्हेप्पिणु (गृहीत्वा) ३९४,४३८-१ गयण-या (गगनतलम् ) ३७६-१ गृहति (गृह्णन्ति) ३४१-२ गय-मत्तहं (मत्तगजानाम् ) ३८३-३ गोट्टडा (गोष्ठाः ) ४२३-४
'गदो
गउ
गुण

Page #201

(172)
गोरडी
(गौरी) ३९५-४, घरि ४२०-३,४३१-१, घरहिं
४२२-१३ ४३६ घरिणि (गृहिणीम् ) ३७०-३ गोरि (गौरी, गौरि) ३९९, घल्लइ (क्षिपति) ३३४, ४२२-८
घल्लंति (क्षिपन्ति) ४२२-३ गोरिअहे-गोरिहे (गौर्याः) ३९५-१, घाउ (घातम्)
४१४-३ धुटेहिं (= 'घुट 'शब्दैः) ४२३-२ गोरी (गौरी) ४१८-५ घुडुक्कइ (गर्जति) ३९५-४ गोरी-मुह-निज्जिअउ (गौरीमुखनिर्जितः) घेप्पइ (गृह्यते) ३४१-१
४०१-२ घेप्पंति (गृह्यन्ते) गोरी-वयण-विणिज्जिअउ
घोडा (घोटकाः) ३३०-४,३४४ (गौरीवदनविनिर्जितः) ३९६ - ५ चउमुहु (चतुर्मुखम्) ३३१ गोवइ (गोपायति)
३३८ चंचल (चञ्चलम्) ४१८-३ गहण (ग्रहणम् । ३९६-१ च दिमए (चन्द्रिकया ) ३४९-१
( अनर्थकः निपातः) ४२४ चपिज्जइ आक्रम्यते) ३९५-६ घंघलई (झकटका:, कलहा:) ४२२-२ चपयकुसुमहो ( चम्पककुसुमस्य) ४४४-४ घडदि (घटयति) ४०४-१ चपावण्णी (चम्पकवर्णा ) ३३०-१ घडिअ ( घटिता) ४१४-१ चके (चक्रेण ) ४४४-१ घडिअउ (घटितः)
३३१ चडइ (चटति, आरोहति)४२१-१ “घड ("घटा, घटाः) ३५७-१, चडाहु (आरोहामः) ४३९-१
३९५-५ चडिअउ (चटितः, आरूढः) ३३१ घडावइ । घटयति) ३४०-१ चडिया (आरूढाः) ४४५-३ घणा (घनाः, = बहवः) ४२२-१७, चडक (=प्रहारः) १०६-१
___४३९-१ चत्तकुसह (त्यक्ताङ्कुशानाम् ) ३४५, घणकुट्टणु (धनकुद्दनम् ) ४३८-२
३८३-३ घण-थण-हारु (घनस्तनभारः) ४१४-१ चएज्ज (त्यजेत्)
४१८-४ घण-पत्तलु (घनपत्रवान् ) ३८७-२ चऐप्पिणु (त्यक्तुम्) ४४१-२ घत्त (घातम् ) ४१४-३ चय (त्यज) ४२२-९ घर ( गृहाणि)
३६४ चरि ( चर) ३८७-१ घरु (गृहम् ) ३४१-१, ३४३-२, चलतेहिं (चलद्भ्याम्) ४२२-१४
३५१, ३६७, ४२२-१२ चलेहिं (चलाभ्याम) ४२२-१४

Page #202

चलण
'चकेट
०
चाउ
चारह
चिंतइ
चितताहं
चितिज्जइ
चितिय
छइन्छ
'छंद उं
हड्ड
छड्डे विणु
छंमुहु
छाया
छायाबहुल
छारु
छिज्जइ
छिण्णु
छुड
छुड
( चरणौ )
( चपेटा )
( त्याग : )
( चारभटी,
ਤੇ ਬਣ
जह
चिठ्ठदि
चुंबिवि
( चुम्बित्वा )
चुणी होइसर ( चूर्णी भविष्यति )
चूडुलउ
चूरू
चेअइ
चिचअ
( चिन्तयति )
(चिन्तमानानाम् )
( चेतयति )
( चिन्तिता )
( तिष्ठति )
=शौर्यवृत्तिः)

(173)
३९९-१
४०६-१
३९६-३
३६२
३९६-२
४२३-१
३६०-१
४३९-२
३९५-२
( चूडक:, वङ्कणम् ) ३९५-२
( चूर्णम् )
३३७
( चेतयति )
३९६-२
( = एव )
३६५-२
( "छेका:=विदग्धाः ) ११२-१
( "छन्दकम् )
४२२-१२
( =त्यज )
३८७-३
( = त्यक्त्वा )
४२२-३
षण्मुखम् )
३३१
( छाया )
३७०-१
( छायाबहुल : )
३८७--२
( क्षार: )
३६५-३
( छिद्यते ) ३५७ - १,४३४–१
( छिन्नः )
४४४-१
( = यदि )
३८५-१
( = क्षिप्रम् )
४०१-१
( छेदकः )
३९०
( यदि ) ३५१, ३५६, ३६४, ३६५-६, ३६७-१,४,
३९६-३
४२२-१३
इवि
इसो
जउ
जं
जंति
जंपि
जपिरहे
जगि
जगु जग्गेवा
'जण
जण
'जणस्सु
जणु
३७२–१,
३७९-२,
३८४, ३९०, ३९१-१,
३९५–१, ३९६-४,
३९९-१, ४०१-४,
४०४-१, ४१८-४,
४१९-२,४२२ -८, १७, ४३८-१,३,४३९-१,३.
( यद्यपि ) ३४३ - २,४२२-५
( यादृश:)
( यतः )
( यद् )
जणेण
जण - सामन्नु
जणि
जणु
( यान्ति )
( जल्प )
( जल्पनशीलायाः)
( जगति )
( जगत् )
( जागर्तव्यम् ) जज्जरिउ (जर्जरिताः )
(जन)
( जना: ) ३७२ - १,३७६-१.
('जनस्य )
४१९-३
(जन:, जनम् ) ३३६-१,३३९,
३५० - १,३६५-२,३,
३७१, ३८८, ३९०,
३९६-१, ४०२-२,
४२६-१, ४२९–१,
४३८-२, ४४६.
४०३
४१९-३
( जनेन )
(जनसामान्यः )
( इव )
( इव )

३८८-१
४४२-१
३५०-१
४०४-१
३४३-१
४३८-३
३३३
३६४
४०६-३, ३३७
३७१
४१८-६
४४४-४
४०१-३

Page #203

अत्तु
जमहो
( यत्र )
( यमस्य )
जम-घरिणी ( यमगृहिणीम् )
जम-लोड ( यमलोकम् )
जम्मि
( जन्मनि )
३८३-३
( जन्म ) ३९६–३, ४२२-४
( जगत: )
४४०
( जयश्रियम् )
( जराखण्डिता )
( ज्वलति )
( जलात् )
( जले )
( जलेन )
( जलम् )
जम्मु
जयस्सु
जय - सिरि
जरखंडी
जलड्
जलहु
जलि
जलि
जलु
जले
जलणि
जलणो
जसु
जहि
जहे
जा
जाइ
( जले )
( ज्वलने )
( ज्वलन: )
(यस्या: यस्य )
(174)
( यत्र, यस्मिन् )
४०४
४१९-१
३७०-३
४४२-२
३८३-२,४१४–३
३९५-७.४१९-४
४२२-१५,४३९-२

३७०-३
४२३-४
३६५--२
४१५-१
३८३-१
३६५-२
४४४-३
३६५-२
३६८-१,
३७०-४, ३८९-१,
४२२-१५, ४२७-१
३४९-२,
३५७-१,३८६-१,
४२२-५
( बस्या : )
३५९ ३९५-६
( यावत् )
( याति ) ३५० - १,४४१-१,
४४४-२,४४५-१
जाइज्जइ ( =गम्यते ) जाइदिए ( = यद् यद् दृष्टं तस्मिन् )
४१९-२
४२२-१७
( यातु )
( जातिम् )
( जानाति )
( जानामि )
जाणह
( जानीथ )
जाणिअर ( ज्ञायते )
जाणिउं
जाम
जाम्ब
जाउ
जाई
जाणइ
जाणउं
जाउं
जाएं
जाया
'जाल
जासु
जाहि
हु
जि
जिम्व
३३०-४
( ज्ञातम् ) ३७७ - १, ४२३-१
( यावत् )
४०६-१
( यावत् ) ३८७ - २, ३९५-३
( यावत् )
४०६-३
( जातम् )
४२६-१
( जातेन )
३९५-६
( जातौ )
३५०-२
( ज्वाला ) ३९५-२,४१५-१,
( यस्य )
( यासि )
( यामः )
( एव )
३३२-१, ४२०-१ ३६५-१
४०१-४, ४१९-१
३९१ -१, ४३९–३
३६९
जिणवरहो
( जिनवरस्य )
( जित्वा )
जिणेप्पि जिभिदउ ( जिह्वेन्द्रियम् )
जिम्व
४२९-१
३९६- ३, ४२०-३
४३९-३
३८६-१
३४१-३, ४१४-१,
४१९-२, ४२०-१,
४२२-१३, ४२३-३,
४२९-१

४४४-३
४४२-२
४२७-१
( यथा ) ३३०-३, ३४४-१,
३४७-१, ३५४-२, ३६७-३, ३७६-२, ३९५-१, ३९६-४, ३९७, ४२२-२
( इव ) ३३६-१, ३८५–१, ४२२-१७

Page #204

(175)
जीउ
जिह (यथा) ३३७, ३७७-१
१३, १६, ४२८, (जीवम्)
४४२-२, ४४५-१ (जीवति) मीवइ
३६७-४ जोअंताहं
४०९
(पश्यताम् ) जीवहं (जीवानाम्)
जोअंतिहे (पश्यन्त्याः ) ३३२-२ जीवग्गल (जीवार्गल:) १४५-१
जोइ
(पश्य) जीविउ जीवितम्) ३५८.२, ४१८-३
जोइज्ज
३५६ जोएदि
४२२.५ जु (यः, यद् ) ३४५, ३५०-१,
(पश्यति) जोअण-लक्खु (योजनलक्षम्) ३३२-१
४१८.२ जोण्ह (ज्योत्स्नाम् ) ३७६-१ "जुअलु (युगलम् )
जोव्वणि
४२२-६ सुअंजुअ ( =पृथक्पृथक् ) ४२२-१ जि
(एव) ४०६-२, ४२३-३ जुगि (युगे) ३३८ मुखहि (अल्प)
३७९-१ जुझंतहो ( युध्यमानस्य) ३७९-१ झडत्ति (झटिति) ४२३-१ जुज्झु (युद्धम् )
३८२ झडप्पडहिं (झटिति ) जुझे (युद्धेन)
३८६.१ झलक्किअउ (ज्मलितः) ३९५-२ जुत्तउ युक्तः )
३४०.२
झाइवि (ध्यात्वा) ने (ये, यो) ३३३, ३५०-२, झाएविणु (ध्यात्वा )
झिज्जङ (क्षीये)
४२५-१ ४२२.३, १४ झुणि (ध्वनि:) जेपि ( जित्वा, जेतुम् ) ४४०, ४४१-२ । झुम्पडा (कुटीरकम्, कुटीरकानि) जेण
४१६-१, ४१८-५ १२२-४ (येन) जेत्तुलो (यावान् )
४१६-१ "ट्ठिअहो (स्थितस्य )
४०७, ४३५ जेत्थु ( यत्र) ४०४-1, ४ २२-१२
ट्ठिल (स्थित)
ठवइ
४०७-१ जेवड्ड ( यावत् )
३५७-३
(स्थापयति) मेम्ब (यथा )
(तिष्ठति) ३९७, ४०१-४ जेहउ (यादृशः)
४२२-१
(स्थानम् )
ठाउ जेहु
४०२ (यादृश)
(स्थानम् ) ३३२-१,३५८-१
ठिअउ अहिं (याभ्याम् )
(स्थितः) ४१५-१ ४३९-२ ठ
३७१, ३८१ जो (यः) ३३०.४,३३२.१,३३८,
३४३-१,३७०-४, ठिआहे ("स्थितानाम्) ४२२-७ ३८३-३,४२२-६, ठिङ (स्थितः) ३९१-१,४०१-३
*
ठाइ 'ठाणु
* * *

Page #205

ठिदो
( स्थितः )
डंबरई ( डम्बराणि )
( शाखाः )
(डिम्भा: )
डुंगरिहिं ( = पर्वतेषु ) (=qaar: )
डोंगर
'डोहिउ (= क्षोभितम् )
डालई
डिंभ
ढक्क
( ढक्का )
ढक्करि - सार (= अद्भुतसार )
ढोल्ला
व्हाणु
तइज्जी
तइसो
तई
तउ
तउ
ལ
""
त
तडि
तडत्ति
तणा
तणु
तणु
तणु
(स्नानम् )
( तृतीया )
( तादृश: )
( श्वया )
( तव )
४२२-११
( = नायक:, नायक ) ३३० १, २,
४२५-१
३९९-१
(तपः )
(तद् )
(तम् ) ( तर्कयति )
( तटे )
( तइ इति ) तडफड ( = प्रस्पन्दते )
समउं
( = सम्बन्धि )
हं
(176)
३३९
४०३
४२२-१४
३६७-१, ३७२, ४२५
४४१-१
३५०-१३५६,३६०, ३६५-३, ३७१, ३८८, ३९५-७,४११-१, ४१८-२, ४१९-२, ४२०-२, ४२१-१२, ४२६-१,४२९
४०४ तण
१२०-१ तत्तस्सु
४४५-३
ततु
३८२
"तरु
४४५-१
४२२-२
४३९-२
४०६-१

( तृणानाम् ).
( = सम्बन्धिन: )
४४६
३७०-३
४२२-३
३५२, ३५७-३
३६६-१
३६१
३३९
३७९-३
( तृणम् )
३२९, ३३४-१
( तनुः, तनुम् ) ४०१ २,४१८-४
( तनुः,
बुः )
४०१-३
तरुअरहं
तरुहुँ
तरहे
तरुणही
तरुणिहो
ति
तळे
तवद
तवु
तसु
""
तस्सु
तहं
तहां
र
te the
त
तहो
19
ता
ताउं
ताए
ताण
"तार
( अर्थे, कृते )
( तत्त्वस्य )
( तत्र )
( 'तरो )
३६६-१
४४०
४०४
३७०-१
(तरुवराणाम् )
४२२-८
( तरूणाम्, तरुभ्यः ) ३४०-१
३४१-२
३४१-१
३४६
३४६
३३४-१
३३४
३७७-१
४४१-२
३३८, ३८९
३४३-१, ३८९,
३९७, ४०१४, ४२८
( तस्य )
४१९-३ ( तेषाम् ) ४२२-३,४१२-१२ ( तस्मात् )
३५५
( तस्मिन् ) ३५७-१, ३८६-१,
४१९-२
( तरो : )
( हे तरुणाः )
( हे तरुण्यः )
( तले )
( तले )
( तपति )
( तप: )
( तस्मै )
( तस्य )
( तेषु )
४२९-११
( तस्या: ) ३५० -१, ३५७-२,
( तस्या: )
( तस्य )
( तर्हि )
( तावत् )
( तया )
३५९, ३८२
३५६
४३२

३७०-१
४०६-२, ४२३-३
३७०-२
३३३
३५६
( तान् )
( तारका, तारा )

Page #206

(177)
ताम्बर
ताव
ति
(तृणम् )
तुध्र
( तावत् ) ४०६-१ तुच्छ-काय-वम्मह-निवासहे ( तावत् ।
(तुच्छकायमन्मथनिवासायाः) ३५०-१ (तापाः) ४२२-१७ तुच्छच्छ-रोमावलिहे ताम्व ( तावत् )
(तुच्छाच्छरोमावल्याः) ३५..१ तासु (तस्य ) ३५८-१ तुच्छ-जम्पिरहे (तुच्छजल्पनशीलायाः) ताई (तयोः ) ३५०-२,३६७-२
३५०-१ (ते) ३३०-४ तुच्छ-मज्झहे (तुच्छमध्यायाः) ३५०-१ तिहिं (त्रिषु ) ३४७-२ तुच्छयर-हासहे(तुच्छतरहासायाः) ३५०-१ तितुव्वाणु (तिमितोद्वानम, आर्द्रशुष्कम् ) । तुच्छ-राय (तुच्छरागायाः) ३५०-१ ४३१-१ तुट्टउ (त्रुटितः।
३५६ . तिक्खेड (तीक्ष्णयति) ३५४.१ तुडि-वसेण (त्रुटिवशेन) ३९० तिक्खा (तीक्ष्णान् ) ३९.५-१ तुज्झ
(त्वत्तः) तिण
(तव)
३६७-१ तिण-सम (तृणसमे)
त्वत्तः, तव) ३७२ तित्थ (तीर्थम) ४४२.२ तुम्हई (यूयम् , युष्मान्) ३६९ तित्थेसरेण (तीर्थेश्वरेण ) ४४१-२ तुम्हह (युष्मभ्यम् , युष्माकम् ) ३७३ तिदसावास-गउ (त्रिदशावासगतः) ४४२-२ तुम्हासु (युष्मासु) तिमिर-डिंभ (तिमिर-डिम्भाः) ३८२ तुम्हे (यूयम् , युष्मान् ) तिरिच्छी (तिर्यग्) ४१४-३ __ तुम्हेहि युष्माभिः) तिरिच्छी (तिरश्चीना) ४२७.१ "तुलिअ (तुलिता:)
३८२ तिल
(तिल) ३.७-२,४८६.२ तुह (तव) ३६१,३७०,३८३-१ तिलत्तणु (तिलत्वम्) ४८६.२ तुहारेण (त्वदीयेम) ४३४-१ तिल-तार (तिलतारा) ३५६ तुहुं (त्वम् ) ३३०-२, ३, ३६८, तिलहं (तिलानाम) ४०६.२
३८७-३,४०२,४२१-१, (तथा) ३४४-१, ३५७.३,
४२५,४३९-३ . ३७६-२,३९५-१, तृणाई (तृणानि) ४२२-१५
३९७,४२२-२ तृणु तिमहे (तृषाय
( तान् ) ३३६-१,३८७-१ तिह (तथा) ३७७-१ , (ते)३५३,३७६-२,४०६-२, तुंगत्तणु ('तुङ्गत्वम्) ३९०
४०९,४१२,४१४-१ तु बिणिहे ( तुम्बिन्याः ) ४२७-१ ,,
४३९-२
३६९

Page #207

(178)
सेम
- Ibri: 1**
Fje u poque
तेम्बइ
तेहु
तेहइ
(वेन) ३३९,३४३-२, महारु (स्तनभारः) ४१४-१ ३७९-२,४१४-२ थंति (=तिष्ठतः)
३६५-२ थलि तेत्तहे (सत्र)
थाह (स्ताघम् ) ४४४.२ वेत्तुलो (तावान् ) ४०७,४३५
थिरत्तणउं (स्थिरत्वम्) ४२२-६ तेत्थु (तत्र)
४०४.१
थोवा (स्तोकाः) ३७६-१ तेवड (-तावन्मात्रः,तावत् )३९५-७, दइउ (दैवम् )
१०७.१ दइएं ( दयितेन) ३३३,३१२ तेवडउ (तावत्)
३७१ दइवु ( दैवम् ) ३४०-१ तेम्व (तथा) ३४३.१,३९७,
दइवें (देवेन)
३३१ ४०१.४,४१८-१
दहवेण (देवेन) ३८९-१ (तथा) दंसिज्जंतु
४१८-१ (तादश)
दंगण (दर्शन) ४०१-१ (तादृशे) दडपड
३३०-२ (तै:)
३७०-१ दडवडउ (=अवस्कन्दः) ४२२-१४ (ततः) ३६,३६५-३, दड्डा (दग्धम् ) ३४३-२
३६७-४.३७९-२, दड-कलेवरहो ( दग्धकलेवरस्य ) ३६५-३ ३९५-१,४०४-१, दड्ड-नयण (दग्धनयने) ४२२-५ ११८-४,४१९-२, दम्मु
४२२-१३ ___४३९-१ दहमुहु (दशमुख:) तोवि (तथापि) ३३६.१,३४१-१, दहहो (हृदस्य) ४४४-२ ३१३-२.४२२-५. दाम (दाम)
४४६ ४२३-४,४४५-२,३ दारंतु (दारयन्तम्) तोसिथ-संकरु (तोषितशंकरः) ३३१ दिज्जइ (दीयते) त्ति (इति) ४२३-१ देज्जहि (दद्याः )
३८३-३ त्थलि ('स्थले) ३५७-२ देज्जहिं (दीयन्ते)
४२८ (-तद्) ३६०-१ देंतेहिं
(ददतीभिः) ११९-३ थक्केइ (=तिष्ठति)
३७०-३ दिअहढा
(दिवसाः, दिवसान् ) ३३३, धण (स्तनो) ३५०-२
३८७-२ वणहं (स्तनयोः)
३९० दिअहा (दिवसाः) ३८८,४१८-३ वणंतर (स्तनान्तस्म) ३५०-१ दिट्ठ (दृष्टा)
bei tril
lojas, 1

Page #208

(179)
(दृष्ट:)
दूई
४०१-४
A SETI am..ARTHA
दिणु
दिइ (दृष्टे) ३६५-१ दु? (दुष्टः) ४०१.१ दिउ
३५२,४२९ 'दुभिक्खें (दुर्भिक्षेण) ३८६-१ दिट्ठ (दृष्टम्) ३७१,३९६-१ हम, दुमु (द्रुमः, द्रुमाः) ३३६-१,
(दृष्टाः ) (दृष्टिम्) ३३०-३ दुल्लहहो (दुर्लभाय ) (दृष्टा) ४३१ अडउ (दूतः)
५१९-१ (दृट:) ४०१-४
(दूति) (दृष्टे)
(दूरम् )
__ दूरे (दूरे ) (दृष्टेन)
४२३-२
दूर-ठिआहं (दूरस्थितानाम् ) ४२२-७ (दिनः)
४०१.१ दूरुड्डाणे (दूरोड्डानेन) ३३७ दिणयह (दिनकरः
दूसासणु (दुःशासनः) ३९१-१ दिण्णा (दत्ता:)
(ददाति) ४०६-3,४२०-१, दिण्णी (दत्ता) ३३०.१,४०१-३
४२२-१३,४२२-१६, दिण्ण (दत्तः ) दिवे दिवे (दिवा दिबा,-दिवसे दिवसे)।
देंतहो (ददतः)
३७९-१ ३९९.१ देंति (ददतः)
४१४-३ दिवेहिं (दिषसः)
४२२-४ दिव्वई (दिव्यानि)
४१८-३
(दातुम् )
४४१.1 दिवंतरई (दिव्यान्तराणि)
(दत्तः )
३८४.१ दिसिहं (दिशोः)
३४०.
देक्खइ (पश्यति) ३४९-१,३७६ दीहा (दीर्घम् )
देक्स (पश्यामि) ३५७-३,४२०-१ दीहर (दीर्घ )
४१४-१ देविखवि
३५४-१ दीहर-नयण-सलोणु ( दीर्घ-नयन-सला
(पश्य) वण्यम् )
(देशाः ) ४२२-१० दुहुँ (द्वयोः) ३४०-२ देसडइ (देशे)
४१९-२ दुकर (दुष्करम् ) ४१४-४,४११-१ देसडा (देशम्)
४१८.४ तुक्खसया । ( दुःखशतानि) ३५७-३ देसहि (देशे) दुज्जण-कर-पल्लविहिं (दुर्जनकरपल्लवैः) देसि (देशे)
१२५-१ ४१८-१ देसंतरिक्ष (देशान्तरिता)
देप्पिणु
(दत्वा)
देवं
देक्खु

Page #209

(180)
धणहे
धम्मु
देसुच्चाडणु ( देशोच्चाटनम्) ४३८-२ दोणि (द्वे) ३४.-२,३५८-२ दोसु (दोषः)
४३९-३ दोसडा (दोषौ)
३७९-१ द्रम्मु (द्रम्मम् )
४२२-४ (दृष्टिः )
४२२-५ धण (धन्या, नायिका,प्रिया)३३०-१,
३६७-४,४३०-१,
१४४-२ (धन्यायाः) ३५०-१,४४५-१ धणि (प्रिये)
३८५ धणु (धनम्)
३७३ धम्मि (धर्म)
३४१-३.३९६-३ भरइ, धरेइ (धरति) ३३४-१,३३६-१,
४३८-३ धरहि (धर)
४२१-१ धरहि (धरतः)
३८२ (धरा,अवलम्बनम् ) ३७७.१ (धराम्)
४४१-२ धवल (धवल)
४२१-१ (धवल:)
३४०.२ धाइ (धावति) धार (धाराम् ) ३८३-२ धुहुअइ (शब्दायते) ३९५-७ धुरु (धुरम्
१२१-१ (धूमः)
४१५-१ धूलडिआ (धूलि:) . __ ४३२
( यद्) ३६०-१,४३८-१ (ध्रुवम्) ४१८-३
म (न) ३३२-२, ३६५, ३४०-२,
३४१-१,३४९-१,३५०-1, ३५८-२,३६०-१,३८३-१, २,३८६-१,३९०,३९६-३, ४०१-४, ४०६-१, २, ४१४-२,११६-१,४१८-१, ४,६,४१९-१,३,४२०-३, ४२१, ४२२-१,१०,१३, ४२३-४,४३२,४३२,४३६,
४४१-१,४४४-1, ४४५-३ ण (म)
३५८-१ नवि,गनि (न अपि) . .३३०-४,३३९,
३४०-१,३५६,
३९५-७,४०२,५३८.१ नइ . (नघः)
४२२-२ नउ (न)
४२३-२ (यथा)
४४४-२ नं (ननु)
३८२,३९६-५ नंदउ (नन्दतु)
४२२-१२ नच्चाविउ (नर्तितः)
४२०-२ नमहु (नमत)
४४६ नयण (नयन) ४२२.५,४४४-३ नयहिं (नयन
४२३-२ मयण-सर (नयनशरौ)
४१४-३ नर (नराः)
१२,४४२-१ नर (नरः) भवहि (नमन्ति )
३६७-३ नवंताहं ( नमताम् ) ३९९-१ नवइ (नवे)
३९६-४ नवस्त्री (नवीना) ४२०-३
धर
धर
धवलु

Page #210

(181)
नवर (=परंतु) ३७७-१ निन्नेह (नि:स्नेहा) नवरि (=किन्तु) ४२३.१ निद्दए (निद्रया) नववहु-दसण-लालसउ (नववधदर्शन- निद्दडी, निद्द (निद्रा)
४१८-१ लालसः) ४०१-१ निरक्खय (नीरक्षकान् ) ४१८-२ नहेण (नखेन) ३३३ निरामइ (निरामये)
४१४-२ नाइ, णाइ (-इव,यथा) ४४४-२, निरुवम (निरुपमम्) ४०१-३
३३०-१ निवट्टाहं (निवृत्तानाम् ) ३३२-१ ना (नाम)
४२६
निवडइ (निपतति) नायमु (नायकम् ) ४२७
निवडिअइं (निपतिते) ३५८-२ नारायणु (नारायणः) ४०२
'निवडण (निपतन ) ४४४-२ नालिउ (मूर्खः) ४२२-१३
निवसंतेहिं ( नवसद्भिः 'नाव (नौः) १२३-१
) ४२२-१०
'निवहि (°निवहे) . नावइ, णाव
३५७-१ ४४४-३,३३१ नासंतहो ( नश्यतः) ४३२
निवाणु (निर्वाणम् ) ४१९.२ नाहु ( नाथ:) ३६०,३९०,
निवारणु (निवारणम् ) ३९५-७
°निवासहे (निवासायाः) ३५०-१ नाहिं (नहि) ४१९-४,४२२-१ निव्वहइ ( निर्वाह्यते ) निअंत (=अवलोकयन्ती)४३१-१ निसंकु (निःशङ्कम् ) ३९६-१,४०१-२ निअंबिणि (नितम्बिनी) ४१४-१ निसिआ (निशिताः) निअत्तइ (निवर्तते) ३९५-३ निहालहि (निभालय) ३७६-१ निध-मुह-करहिं (निजमुख करैः) ३४९-१ निहि (निधिः)
४१४-१ निअय-धणु
४४१-१
निहित्तउ (निहित:) निअय-सर (निजकशरान् ) ३४४-१ निहुअर्ड (निभृतकम् ) ४०१.४ निग्धिण (निघण) ३८३-२ नीसरहि (निःसरसि) ३९-३ निच्च? (-गाढम) ४२२-६ नीसाम्वन्नु (नि:सामान्यम् ) ३४१.१ निच्चल
(निश्चला) ४३६ नीसासु (निःश्वासम्) निच्चितई (निश्चिन्ताः) ४२२-१५ नेह- (स्नेह-)
३३२-१ निच्चु (नित्यम्) ३९५-५ नेहडा (स्नेहः) निच्छई (निश्चयेन) ३५८-१ नेहहो (स्नेहस्य)
४२६-१ निच्छयं (निश्चयम्) ४२२-९ नेहि (स्नेहे)
४०६-२ निजिअठ (निर्जितः) ४०१-२
(स्नेहः)
४२२-७ निज्जित (निर्जितः) ३७१ नेहें (स्नेहेन)
४२२-५

Page #211

(182)
पढ
(99
पंका
पढें, पइड (प्रविष्टः, प्रविष्टानि)४३२, पडिहाइ (प्रतिभाति) ४४१-१ १४४.४३४०-१
(पठ) पइट्टि
पणट्ठ (प्रणष्टे)४०६-२,४१८-४,६ पइसीसु
पणएण (प्रणयेम) पोहर
पत्तु (प्राप्तः) ३३२-२ पोहरह (पयोधरयोः) ४२००२
पत्ततणं (पत्रत्वम्) ३७०-१ (पङ्कजे) ३५७-२
पत्ताणं (पत्राणाम्)
३७०-१ पंगणइ
४२०३ पत्तेहि (पत्रैः)
३७०-१ पंच
(पञ्चानाम् ) ४२२-१२ पत्तलु (पत्रवान्) ३८७-२ पंथि
(पथि) ४२९.१ पत्थरि (प्रस्तरे) पंथिअहिं (पथिकैः) ४२९ पण्णई (पर्णानि) ४२७-१ पक-फलाई (पक्कफलानि) ३४०.१ पफुल्लिअउ (प्रफुल्लितः) पक्खावडिअं (पक्षापतितम) ४०१-४ पन्भ (प्रभ्रष्टा) पग्गिम्व (=प्रायः) ४१४-४ पमाणु (प्रमाणम् )३९९-१,४१९-२, पच्चल्लिर (प्रत्युत) ४२०.२
१३८-३
(प्रमुष्टः) पच्छइ (पश्चात्) ३६०
पइ (पदे)
४१४.२ पच्छायावडा (पश्चात्ताप:)
पइ पइ (पदे पदे) पच्छि
४०६.१ (पश्चात)
३८८ पच्छिते
(पदानि) (प्रायश्चित्तेन)
४२०.१ ४२८ पज्जत (पर्याप्तम्)
पयई (पदे) ३९५.३
पयम्पह पट्टण-गामह
४२२-९ (पत्तनग्रामयोः)
(प्रजल्पत) ४०७
पयट्ट (प्रवर्तते) पट्रि (पृष्ठम्)
३२९ पठाविअइ
पयडा
(प्रकटान्) (प्रस्थाप्यताम् ) ४२२-६
३३८ पडइ
पय-रक्ख-समाणु (पदातिरक्षकसमम् ) ४१८-२ (पतति)११२-४,४२२-१४ पहि (पतन्ति)
(प्रकाराभ्याम् ) ३६७.४
३८८ पडति (पतन्ति )
४२२.१५
पयासइ (प्रकाशयति) ३५७.१
पयासु पडिउ (पतितः)
('प्रकाशः) ३९६-५
३३७ पडहु (पटहः)
(परम्) ३३५,३६६, ४४३
३७९-१,३९५-५, पडिपेक्खइ (प्रतिप्रेक्षते) ३४९-१
३९६-३,४१४-३, पडिबिंबिध-मुंजाळ (प्रतिबिंबितमुञ्जवत् )
४२०-१,१२२-३, ४३८.१,३,५४१-१
पय
पयारेहि

Page #212

पर
परस्सु
परमत्थु
परमपइ
परमपठ
पराई
पराया
वहि
परिवत्ता
परिवा
परिहणु
परिहरइ
परिहासडी
परोक्ख हो
पलु
३५०-२
३७६-२
४४२-१
३९५-३
(परिवृत्ताः ) (परिविष्टाः )
४०९
परिहविअणु (परिभूततनुः ) ४०१-२
( परिधानम् )
३४१-२
(परिहरति ) ३३४-९, ३८९-१
(परिभाषा)
४२५-१
(परोक्षस्य )
(पलम् )
( पर्यस्ते )
पलुट्टा
पल्लव
पलविहि पवसंति
पव संतें
वसंतेण
"पवासअहं
पवीसइ
पसरिअउं
"पसाउ
हाउ
( = मात्रम् )
( परस्य)
( परमार्थम् )
(परमपदे)
(परमपदम् )
( परकीया )
( परकीया : )
( प्राप्नुवन्ति )
पहिअ
पहिचा
पहि
(पल्लवान् )
(पल्लव:) ( प्रवसति)
( प्रवसता)
( प्रवसता )
( प्रवासिनाम् )
(प्रविशति )
(प्रसृतकम् )
( प्रसादम् )
( प्रभाव:)
(183)
४०६-२
३३८,३५४-१

४२२-८
४१४-२
४४२-१
३३६-१
४१८-४
४४२-११
४१९-३
३३३-१,३४२
३९५-४
४४४-३
३५४-१
४३०-१
३४१-३
३७६-२
(पथिका : )
(पथिक)
४३१-१
(पथिक : ) ४१५, ४२९-१,
४४५-१
पहुच्चइ
पाडिउ
पाणिउ
पाणिएण
पाइ
पारक्कडा
पालेवि
पालंबु
पाविअ
४१८-१ पिउ
३९५-७
पिअ
४२२-५
पाविअइ
पावीसु
ि
पिअइ
पिअंति
पिअ
पिअस्सु
पिअहो
पिउ
पिउ
पिए
( प्रभवति ) (पातितः)
( पानीयम् )
(पानीयेन )
(पादे)
( परकीया :)
( पालयितुम् )
( प्रालम्ब: )
( प्राप्ताः )
( प्राप्यते )
( प्राप्स्यामि)
(अपि)
(पिबति)
(पिबन्ति )
(पिबामि )
(प्रिय)
( प्रियस्य)
( प्रियस्य)
( प्रियस्य)
(प्रियः)
(प्रियम् ) (प्रिये)
पिएं
( प्रियेण ) पिस-पन्भट्ट (प्रियप्रभ्रष्टा)

३९०,४१९-१
४२०-२
३९६-४
४१८-५, ४३४-१
४४५.२
३७९-२
४४१-२
४४६
३८७-१
३६६
३९६-४
३९१
४१९-१
४१९-४
३८३-१
४१८-१,३,४२५-१,
४३४-१
३३२-२
३५४-१
४१८-३,४१९-२,
३४३-२,३५२,
३६७-१,३८३-१,
४०१-४, ४१४-४,
४१८-२,४२०-१,
४२४-१,४३२
३९६-४
३६५-१,३९६-२,
४२२-११
४०१-३, ४२३-२
४३६

Page #213

पिय- माणुस - विच्छोह - गरु (प्रियमनुष्यविक्षोभकरम् ) ( प्रियवचनम् )
(पिपासा )
(पृष्ठम्)
( पीतम्)
४३९-२
(पीडयन्तु) ३८५-१ (पृच्छथ ) ३६४, ४२२-८ ( पृष्ठम ) ३२९
पिअ - वयणु
पिवास
पिट्टि
पीउ
पीडंतु
पुच्छह
पुद्धि
पुणु
पुत्ते
पुत्ति
पुप्फवहिं
पुरिसहो

(184)
(पुत्रेण)
(पुत्र)
(पुष्पवतीमि :)
(पुरुषस्य )
(पूर्णे)
प्रयावदी
३९६-१ प्रस्सदि
३५०-१
प्राइव
४३४-१
प्राइम्व
( पुन: ) ३४३-१, ३४९-१, ३५८-२, ३७०-१, ३८३-१, ३९१-१,
४२२-८, १३,
४२५-१, ४२६-१,
४२८, ४३८-३,
४३९-१,
(प्रेक्षमाणानाम् )
( प्रेम, प्रिया )
(प्रेमहृदे)
(प्राङ्गणे) (प्रमाणित : )
३२९ प्राउ
प्रिउ
पूरइ
४२२-१४
पूरिअ
( पूरिता )
३८३-१
पेक्खिवि, पेक्खेव (प्रेक्ष्य ) ४३० - १,३४०-२ पेक्खु
( प्रेक्षस्व )
४१९-४
पेक्खे विणु
पेच्छ
(प्रेक्ष्य) (प्रेक्षस्व ) (प्रेक्षते)
पेच्छइ
पेच्छंताग
पेम्मु
पेम-द्रहि
गणि प्रम्वाणिअउ
४४५-३
३९५-६
३३०-३
४३८-३
४००
४४४-३
प्रिएग
प्रिय
३४८-१
३९५-३
४२३-१
३६०-१
४२२-१
फलु
फिट्टइ
फिट्टवि
फुक्किज्जत
३८७-३
प्रिय विरहिअहं (प्रियविरहितानाम् ) ३७७-१
फल
( फलानि )
३३५
फलई
( फलानि ) ३३६ - १,४४५-३
फलाई
( फलानि )
३४०-१
३४१-१, २
३७०-१
४०६-२
४९२-३
३५७-३
४२२-११
फुट्टि
फुट्टि
फुट
फुट्टणएप
फुल्लइ
फेडइ
फोडें ति
३६३ ब
३६९ बइल
"बईस
"बंध
बद्ध
बप्पीकी
बप्पीहा
( प्रजापतिः )
(पश्यति)
(प्रायः )
(प्रायः)
(प्रायः)
(प्रियः)
(प्रियेण)
(प्रिय)

( फलम् )
( = विनश्यति)
(=)
( फुत्क्रियमाणाः)
(स्फुट)
(स्फुटिष्यामि)
(स्फुटितानि)
(स्फुटनशीलेन)
(फुल्लति )
४०४-१
३९३
४१४-२
४१४-३
४१४-१
४३८-१
३७९-२
(स्फोटयति)
(स्फोटयतः )
(उपविष्टः ) (बलीवर्दा:)
( = उपवेशनम् )
(बन्धः )
( बद्धा:)
(= पैतृकी)
( = चातक)
३५२
४२२-१७
३८७-२
३५८-१
३५०-२
४४४-४
४१२-१
४२३-४
३८२
३९९
३९५-६
३८३-१,२

Page #214

(186)
'ब्भु
बप्पुडा (=वराकाः) ३८७-३ बुड्डीम (मक्ष्यामि) नम्भ (ब्रह्मन्) ४१२-१ बुद्धडी (बुद्धिः ) परिहिणु (वहीं) ४२२-७ बुद्धी (बुद्धिः ) ४२२-१२ वलंति (ज्वलन्ति) ४१६-१
(द्वौ) ३७९-१,४३९-१ बलु (बलम् ) ३५४-१,४४० बे
३९५-३ बलुल्लडा (बलम् ) ४३०.१ बेहिं (द्वयोः )
३७०-३ बलि-अब्भत्थणि(बलि-अभ्यर्थने) ३८४-१ बोडिअ (=कपर्दिकाम्) ३३५ बलि-किज्जर (बली क्रिये) ३३८, ४४५-२ बोल्लिअइ (=कथ्यताम् ) ३६०-२ बलि-कीसु (बलीक्रिये)
बोल्लिअउं (=कथितम् ) ४२२-११ बलि-राय (बलिराज)
४०२ बोल्लिएण (=कथितेन) ३८३-२ बहिणि (भगिनि)
३५१ बोलणठ (=कथयिता) १४३ बहिणुए (भगिनि) ४२२-१२
(भुना)
४४४-२ बहुअ (बहवः) ३७६-१ ब्रुवह (व्रत) बहुअ-जणेण (बहुकजनेन)
ब्रोप्पि (=उक्तवान् , व्रते) ३९१-१ (बहुल:) ३८७-२ ब्रोप्पिणु (उक्त्वा ) ३९१-१ वालि (बाले) ४२२-१४ भगि (भङ्गिः ) बालहे (वालायाः) ३५०-२ भंडय (भण्डक, निर्लज्ज)४२२-११ बालिउ (ज्वालितम् ) ४१८.५ भति (भ्रान्तिः ) ३६५-१,४१६-१
(बाहुः,बाहुम)३२९,४३९-३ भग्गउं (भग्नकम् ) ३५४-१ बाहा (बाहुः) ३२९ भग्गा (भग्नः )
३५१ बाह-सलिल-संसित्तउ (बाष्पसलिलसंसिक्तः) भग्गा (भग्ना :) ३७९-२
भग्गाई (भग्नाः )
३८६-१ बाहु (बाहुः)
भजिजउ जति (भज्यन्ते) ३९५.५ बाहु-बलुल्लडा (बाहुबलम्) ४३०.१ भड्डु (भटः) ४२०-३ विन्नि
४१८-१ भड-घड-निवहि(भट घटानिवहे) ३५७-१ बिहिं (द्वाभ्याम्) ३६७-४ भण
(भण) ३६७-३,३७०-३, बिहुं (द्वयोः ) ३८३-१
४०४-२, ४२५ बिबाहरि (बिम्बाधरे) ४०१-३ भण
(भणति) ३९९-१ बिट्टीए (=पुत्रिके) ३३०-३ भणंति (भणन्ति ) ३७६-९ बइवि
(=निमज्य) ४१५ भणवि (भणित्वा)
बाह
(भग्ना

Page #215

(186)
भणु
भंतडी
भणिच (भणिता) ३३०-३ भुअ-जुअलु (भुजयुगलम्) । ४१४-१ . भणियउ (भणितः)
भुति (भुजन्ति) (भण) ४०१-४ भुंजणहं,मुंजणहि (भोक्तुम् ) ४४१-१ भत्ताउ
(भक्ता :) ४४२-९ भुंहडी (भूमिः ) भद्दवउ
(भाद्रपदः) ३५७-२ भुवणे (भुवने) ४४१-२ भमंति (भ्रमन्ति )
भुवण-भयंकरु (भुवनभयंकरः) ३३१ भमेज्ज (भ्रमेत् ) ४१८-४ भोग
३८९.१ भमर (भ्रमर) . ३६८,३९७
(भ्रान्तिः ) भमरा
(भ्रमर) ३८७-२ भ्रंत्रि (भ्रान्तिः ) ३६०-१ भमरु, भम्वरु (भ्रमरः) ३९७ म (मा) ३४६,३६५-२, भमर-उल-तुलिअ (भ्रमरकुलतुलिताः) ३८२
३६८,३८४-१, 'भमिरु (=भ्रमणशील:) ४२२-१३
३८७-१,३८८,
४२०-१,४४२-१ "भएण (=भयेन) ४४४-२
(माम् )
४०१-४ 'भयंकर ('भयंकर:) ३३३
(मयि)
३७०-३ (भारम् ) ३४०-२
(मया)३३०-२,३४६,३५६, ('भरः) ३७१,४२१-१
३७७,३९६-३,४०२, भरिअइ (भरिते) ३८३-२
४१८-१,४२१-१, 'भरिउ
४२२-१,४२३-१ भलि
(=निबंध:) ३५३ मउलिअहिं (मुकुलन्ति) ३६५-१ भल्ला (भद्रम् )
(मा)
३८५.१ भल्लि (भलिः
(मा)
४१८-४ भम्वइ
(भ्रमति ४०१-२ मंजिटए (मजिष्ठया) ४३८-२ भसणउ
(भषिता) ४४३ मंडल (मण्डल) ३४९-१ भसलु (भ्रमर.) ४४४-४
मंडलि (मण्डले)
३७२.१ भाईरहि (भागीरथी) ३४७-१ मक्कड-घुग्धिउ (=मर्कटचेष्टाम् ) ४२३-३ भारइ (भारती) ३४७ मग्गहु
(मार्गयत) ३८४.१ भारह-खंभि (भारतस्कम्मे) ३९९ मग्गणु
(मार्गणः) भावइ
४२०-२ मग्गसिरु (मार्गशीर्षः) ३५७.२ मिच्च
(भृत्याः ) ३४१-२ मच्छु (मत्स्यः ) ३७०-२ (भृत्यम्) ३३५..१ मर्छ
(मत्स्येन)
भरु भरु.
भृतः
मा
'भिच्चु

Page #216

(187)
'मज्झहे
मच्छर ('मत्सर) ४.४-३ मरगयकंतिए (मरकतकान्त्या) ३४९-२ मज्जति (मज्जन्ति) ३३९ मर? (गर्व:) ४२२.६ मज्झु
(मम) ३६७,३७९-२ मरणु (मरणम्) ४१८.३
(मध्यायाः) ३६०-१ मल्ल-जुज्झु । (मल्लयुद्धम् ) ३८२ मज्झि (मध्ये) ४४४-४ महंति (=कान्ति) मज्झे
(मध्ये) ४०६-३ महम (महाद्रुमाः) मणि
(मनसि) ४२२-१३ महमु (महाद्रुमः) ३३६-१ मणु
(मनः) ३५०-१,४०१-४, महव्वय (महाव्रतानि) ४४०
४२२-८,४४१-१ महादहहो (महाहृदस्य) मणा
(मनाक्)४१८-६,४२६-१ महारउ (मदीयः) ३५८-१ मणिअडा,मणियडा (मणीन् , मणयः) महारा (मदीयः)
४१४-२,४२३-४ महा-रिसि (महर्षिः ) ३९९-१ मणोरह (मनोरथाः, मनोरथान् ) __ महिहिं (मह्याम् )
३८८,५०१-१ महिअल-सत्थरि (महीतलस्रस्तरे) ३५७-२ मणोरहई
1.) ४१४-४ महिमंडलि (महीमण्डले) ३७२-१ मणोरह-ठाणु (मनोरथस्थानम् ) ३६२ महु (मम) ३३३,३७०-२,४, 'मत्तह (मत्तानाम् )३४६,३८३-३
३७९-१,३८३-१, मदि (मतिम्) ३७२-१
३९५-५,११६-१, मन्भीसडी (='मा भैषीः'इति)४२२-१६
४१८-२,६,४२३-३, मयगलहं (मदकलानाम् ) ४०६-१
४३८-१ मयंकु
(मृगाङ्कम् ) ३९६-१ महु (मत् , मत्तः) ३७९ मयणु
(मदनः) ३९७ महुमहणु (मधुमथन:) ३८४-१ मयरद्धय-दडवडउ (=मकरध्वजावस्कन्दः) मा (मा) ३३०-२,३,४१८-४, ४२२-१४
४२२-९ मयरहरु
माणिअइ
३८८ मरइ (म्रियते) ४२०-३
माणु
(मानम् ) ३३०-२,३४७-१ मरहि (म्रियसे)
माणु (मानः) ३९६-२,४१८-२ मराहुं (म्रियामहे) ४३९.१ 'माणुस मरिएव्व
(मर्तव्यम् ) ४३८-१ माणुसहं (मानुषाणाम् ) ३४१-१ (मारयित्वा) ४३९-१ मायहं । (मातृणाम् ) ३९९-१
(AI
(मव
मारि

Page #217

(188)
मारइ (मारयति) ३३०-३ मुद्द (मुद्रा)
४.१-३ मारि (मारयित्वा) ४३९-१
(मुग्धा ) मारेइ (मारयति)
मुद्धए . (मुग्धया) ४२३-४ मारणउ (मारयिता) ४४३ मुद्धडहे, मुद्धहे (मुग्धायाः)३५०-१,३५७-२ मारिअडेण (मारितेन) - ३७९-२ मुद्धि (मुग्धे) ३७६-१,३९५-२ मारिआ
(मारितः। ३५१ मुद्ध-सहाव (मुग्धस्वभाव) ४२२-१७ मालइ (मालती) ३६८ ।।
(मुख) ३४९-१,४०१-२ माहउ (माघः)
_मुहहुं (मुखेभ्यः) ४२२-१५ मिअंकु, मियंकु (मृगाङ्कः) ३७७.१.४०१-२
(मुखम् ) ३६७-१, ४४४-३ मित्तडा
मुह-कबरिबन्ध (मुखकबरीबन्धौ) ३८२ मिलइ (मिलति)
मुहकमलि (मुखकमलेन) ३९५-१ मिलिअ (मिलित्वा)
मुह-कमलु (मुखकमलम् ) ३३२-२, मिलिउ (मिलितम् ) ३३२-२
४१४-१ मिलिज्जइ (मिल्यते)
मुह-पंकइ (मुखपङ्कजे) मूलि
४२७-१ मुध (मृताः
(मूले) ) ४१९-३
मेलवि (म्रियते)
(मिलित्वा) मुअउ
४२९-१ ४४२-२ मेल्लइ
४३०.१ मुआ (मृताः
(मुञ्चति) ) ४४२-१
मेलंतिहे (मृता)
(मुञ्चन्त्याः मुइ
) ४१-३
मेल्लवि (मृतेन)
(मुक्त्वा )
मेल्लि मुंज
३८७.१ (मुञ्ज)
(मुञ्च) मुंजालु
(मुक्तवा) ३४१-१ ( मुञ्जवत् )
मेड मुंडमालिए मण्डमालिकायाम् ) ४४६
(मेघ) ३६७-४,४१८.५ मुंडिअर्ड
मेह (मुण्डितम् )
(मेघाः) ११९.४
३८९-१ मुक्काहं (मुक्तानाम् )
(मेघः) ३९५-४,४२२-७ ३७०-१
मोकलडेण (मुक्तेन) मुग्गडा
(मुद्गाः ) मुणालिअहे. (मृणालिकायाः) ४४४-१
___ मोडंति (मोटयन्ति) ४४५-३
(च) मुणि (मुनयः)
रइवस-भमिरु (रतिवशभ्रमणशील:) . मुणिहं (मुनीनाम् ) ४१४-२
४२२-१३ मुणित (=ज्ञातम्) ३४६ रक्खा (रक्षति)
- ४३९-२ मुणीसिम
(मनुष्यत्वम् ) ३३०-४ रक्खे जहु (रक्षत)। ३५०.२
मुएण
मेल्लेप्पिणु
मेह

Page #218

(189)
रण्णु
रत्तिए
'रक्स (रक्षक) ४१८-२ रुअहि, रुअसि (रोदिषि) ३८३-१ रच्चसि (रज्यसे) . ४२२.१७ रुच्चइ (रोचते)
३४१-१ रडतउ (रुदन्)
४४५-१ रुठी
(रुष्टाम )
४१४-४ ३६०.१ रुणझुणि ('रुणझुण'-शब्दं कुरु)३६८ रण-गयहिं (रणगतयो:) ३७०-३ रुद्धी (रुद्धा) ४२२.१२ रण-दुभिक्खें (रणदुर्भिक्षण) ३८६-१ रुहिरें (रुधिरेण) ४१६-१ रणडइ (अरण्ये)
३६८ रूअउ, रूअडउ (रूपकम)४१९-१,४२२-१३ (अरण्यम्) ३४१-१ रूसइ (रुष्यति) ३६८.१,४१४-४
(रक्तया) ४३८.२ रूसणा (=रोषयुक्ताः ) ४१८-३ रत्तडी (रात्रिः ) ३३०-२ रूसेसु (रुषिष्यामि) ४१४.४ रदिए (रत्या)
रेसि (Dअर्थे)
४२५-१ रयणाई (रत्नानि)
(रेखा) ३३०-१,३५४-१ रयणनिहि (रत्ननिधिम् ) ४२२-३ 'रोमावलिहे (रोमावल्या:) ३५०-१ रयण-वणु (रदनवणः) ४०१.३ रोसु (रोषः) रयणी (रजनी) ४०१-१ लउ
(लयम् )
४१४-२ रवण्णा (रम्या:) . ५२२-१०
लक्खु
(लक्षम्) ३३२-१ रवि-अत्थमणि (रव्यस्तमने) ४४४-१ लक्वेहि (लक्षैः) रसु (रसम्) ४०१-3 लग्गइ (लगति) ४२०-३,५२२-६ रहवरि (रथवरे,रथोपरि) ३३१ ।। लग्गिवि (लगित्वा) ३३९ राय (रागायाः) ३५०-१ लग्गा (लग्गानि) ४४५-१ (राज)
४०२ लच्छि (लक्ष्मीः ) ४३६ रावणरामहं (रावणरामयोः) ४०७ लजिज्जइ (लज्ज्य ते) ४१९-३ राह-पोहरहं (राधापयोधरयोः) ४२०.२ लज्जेज्जंतु (अलज्जिष्यम् ) ३५१ राही (राधिका) ४२२-५ 'लज्जु (लज्जम् ) ४३०-१ राहु
(राहुः,राहो) ३८२,३९६-१ लब्भइ (लभ्यते) ४१९-२ रिउ (रिपवः, रिपु) ३७६-१,
(लभते)
३९५-३ लहंति (लभन्ते) ३४१-२,४१४-२ रिउ-रुहिरें (रिपुरुधिरेण) ४१६-१ लहंतु (अलप्स्य त) ३९५-१ रिद्धिहिं (ऋद्धौ) ५१८.६ लहहि (लभसे)
३८३-२ 'रिसि (ऋषिः ) ३९९-१ लहहिं (लभन्ते)
राय

Page #219

(190)
लहहुं लहुईहूआ लाइव
(इव)
लायण्ण लालसउ लाहु लिंबडइ
वंकी वकिम
लिह
लिहिआ
लीह
लुक्कु
°वंसह वकलु
लेप्पिणु
लेवि
लेविणु
लेहिं लेखडउ
(लभामहे) ३८६-१ लोहें
(लोहेन)
१२२-१७ (लघुकीभूतः) ३८४-१ ल्हसि
(लस्तम्) ४१५-२ (लगित्वा,लागयित्वा) ३३१, व
वंका (लावण्य)
(वका:) ४१२.१ ४१४.१
वकिहिं (°लालसः)
(वक्राभ्याम् ) ४०१.१ (लाभः)
(वक्राम्) ३३०-३
(वक्रिमाणम्) (निम्बे)
३४४०२ ३८७-२
वंकुडउ (लेखा)
(वक्र:) ४१८.६
वंचयर (लिखितानि)
(वञ्चकतराः) ४१२.२
वंदेइ (लेखा)
(वन्दते) ४२३-३
(वंशानाम् ) ४१९-१ (निलीनः) ४०१-२ (लात्वा, गृहीत्वा) ३७०-३
(वल्कलम् ) ३४१-२ वग्ग
३३०-४
(वल्गाम् ) (लात्वा) ३९५-१, ४४०
वच्छहु, वच्छहे (वृक्षात् ) (लातुम)
वज्ज (लान्ति)
(वायते) ३८७-३ वज्जेइ
(वर्जयति) (लेख:) ४२२-६
वज्जणउ (वादयिता) (लेखा)
३२९
वज्जम्वा (लोके)
(वज्रमयौ) ३९५-५ ४३८-२ (लोकः) ३६६-१,४२०-२,
वडवानल (वडवानल:) ४१९.४ ४२२-१६,४४३ वडवानलस्स (वडवानलस्य) ३६५-२ (लोकम् ) ४४२-२ वड्डत्तण (=महत्त्वम् )
३८४ (लोकाः) ३५०-२ वइत्तणहो (महत्त्वस्य) (लोकस्य) ३६५-१ वडत्तणु (-महत्त्वम्) ३६७-३ (लोमपटी)
वड्डप्पणु (-महत्त्वम् ) ३६६ (लोचने) ४११.१ वड्डाई (=बृहन्ति ) (लोचनानि)
३६५-1 वढ (मूर्ख) ३६२,४०२, (लोचनयोः) ३४४-१
४२२-४,१० (लोचनाभ्याम् ) ३५६ वण्णिअइ (वर्ण्यते)
३४५ ४१८ वणि (वने) ३४०-१,३५७-२ ४४४.३ 'वणेहिं ('वनैः) १२२-१.
लोइ लोउ
लोउ
लोअहो लोअहो लोअडी लोअण लोअणई लोअणहं लोअणेहि
लोणु
लोणु

Page #220

(191)
)
slilili tuille
वालइ
'वणु (व्रण:) ४०१.३ वहु (ध)
४०१.१ वण-वासु (वनवासम्) ३९६-५ वाणारसिहिं (वाराणस्याम्) ४४२-१ वण्णी (वर्णा)
३३०.१ वाएं (वातेन) वत्तडी (वार्ता) ४३२ __वायसु (वायसम् )
३५२ यद्दलि (अभ्रे)
४०१-२ वार (वारम् ) ३५६, ४२२-११ "वम्मह (मन्मथ) ३५०-१ वार इ वार (वारंवारम् ) ३८३.२ वम्महु (मन्मथ:)
३४४-१ __ वारिआ (वारितः, वारितम् ) ३३०-२, वयसिअहु (वयस्याभ्यः,वयस्यानाम् )३५१
४३८-३ वयण (वदन)
३९६.५
(वालयति) ३३०-४ 'वयणाई (वचनानि) ३४०-१ वासेण (व्यासेन)
३९९ 'वयणु (वचनम् )३५०-१, ३६७-१ वासु (वासम् ) ३९६-५,४३०-१
वर-त (रतरो) ३७०-१ __ वासारत्ति (वर्षारात्रे,वर्षायाम् ) ३९५-४ वरि (वरम् )
वाहिउ (वाहितम् ) ३६५-३ . वरिससएण (वर्षशतेन) ३३२-१ वि (अपि) ३३०-४,३३२-१, वरिस-सयाई (वर्षशतानि) ४१८-३
३३४-१,३३५, वलाहुं (वलामहे) ३८६-१
३३६-१,३३७, वलणाई (वलनानि) ४२२-२
३३९,३४०.१, वलया (वलयानि)
३५२
३४१-१, ३४३-२, वलयावलि-निवडण-भएण (वलयावलि
३४९-१, ३५३, निपतन-भयेन) ४४४-२
३५६, ३५८-१, वल्लहइ (वल्लभे) ३८३-१
३६५-२, ३६६, वल्लहरें वल्लभकम्, वल्लभम् ) ३५८-२,
३६७-५, ३.०,
३७६-२, ३७७-१, वल्लह-विरह-महादहहो(वल्लभविरहमहाहृदस्य)
३८३-१, ३८७-२, ४४४-२ ववसाउ (व्यवसाय:) ३८५-१
३९५-१, १०२, वसति (वसन्ति)
४०४-१, ४१४-२, 'वसेण (वशेन)
४ १९-४, ४२२-1, वसि करहु (वशीकुरुत) ४२७-१
४२३.४, ५४१-२, वह (वहति) ४०१-१
४४५-२, ३.. वहिलउ (शीघ्रम्) ४२२-१ विद्यालि (विकाले) ३७७-१, ४२४
Eliitliloliittinen

Page #221

(192)
विइण्णु
विवइ
(वितीम:) ४४४-१ विरहाणल-जाल-करालिबउ विधोइ (वियोगे) ३६८ (विरहानलज्वालाकरालितकः) ४१५.1, विओएं (वियोगेन) ४१९.३
४२९-१ विगुत्ताई (=विनाटिताः) ४२१-१ 'विरहिअहं (विरहितानाम् ) ३७७-१ विच्चि (वमनि) ३५०.१ विलम्बु (विलम्बस्व) ३८७-२ 'विच्छोह
(विक्षोभ) ३९६.१ विलग्गी (विलग्नम् ) ४४५-२ विछोडवि (विमोच्य) ४३९-४ विलासिणीओ (विलासिनीः) ३४८ विद्यालु (=अस्पृश्यसंसर्ग:) ४२२-३ विलिज्जइ (विलीयते) ४१८-५ विढत्त (अर्जितम् ) ४२२-४
(विपद् ) विणइ
४२७-१ विवरीरी विपरीता)
४२४ विणासहो (विनाशस्य) ४२४ विसंतुल (विसंष्ठुला) ४३६ विणिज्जिअउ (विनिर्जितः) ३९६-५ विस-गंठ (विषप्रन्थिः ) ४२०-३ विणिम्म विदु (विनिर्मापितः) ४४६ । विसम (विषमौ) ३५०-२ विणु . (विना)
विसमा विषमम् ) ३९५-४ ३८६-१, विसमी (विषमा) ४२१-१,४४१-२
विस-हारिणी (विषहारिणी) ४३९-२ विस्तारः) ३९५-७ विसाउ (विषादम्) ३८५.१ विद्दवइ (विद्वति
विसाहिउ (विसाधितम् ) ३८६-१ विनडउ (विनटतु)
३८५-१
विसि? (विशिष्टः) ३५८-२ विनडिज्जइ (विनाट्यते) ३७०.२ विसूरइ (विषीदति) ३४०-२ विन्नासिआ (विनाशिते)। ४१८-१ विसूरहि (खिद्यसे) ५२२-२ विप्पियनाव (विप्रियनौः) ४२३.१ विहलिअ-जण-अब्भुद्धरणु विष्पि-आरउ (विप्रियकारकः) ३४३-२ (विहवलितजनाभ्युद्धरणम् ) विमलजलि (विमलजलेन) ३८३-२ विहवि (विभवे) ४१८-६ विम्हइ (विस्मये) ४२०..२ विहवे (विभवे)
४२२.६ विरला (विरलाः) ४१२ विहसंति (विकसन्ति) ३६५.१ विरल-पहाउ (विरलप्रभाव:) । ३४१.३ ।। विहाणु (विभानकम् )३३०-२,३६२
(विरह) ४४१-२ विहि (विधिः ) ३८५-१,४१४.१ विरहहो
(विरहस्य) १३२ विहिंदु (विहितम् ) ४१६ विरहु (विरहः) ४१३.३ विहि-वसिण (विधिवशेन) ३८७.१
वित्थारु
विरह

Page #222

(193)
वीण
वीसरइ
वेच्चइ
वेस
(वीणा)
३२९ संति (शान्तिना) ४५१-२ वीस
(विशतिः) ४२३-४ । संदेसडा (संदेशान) ४१९-३
(विस्मयते) ४२६.१ । संदेसें (संदेशेन) ४३४-१ वुअइ
(व्रजति) ३९२ "संधिहिं (सन्धौ ) वुञप्पि-वुरिपणु (वजित्वा) ३९२ संपद (संपदम् ) ३७२-१,३८५-१ वुत्त
४२१-१ संपड
(संपद् ) वुन्न (विषण्णः) ४२१-१ संपडिय
ता)
४२३-१ वेउ
(वेदः) ४३८-३ संपय (संपद्) . ३३५,४०० वेग्गला
(=दूरस्थः) ३७०-४ संपेसिआ (संप्रेषितौ) ४१४-३
(=व्ययति) ४१९.१ . संभव हो (संभवस्य) ३९५-३ वेण
(वीणा) ___३२९ समुह (समुखे, संमुखम् ) ३९५-५ वेरिख (वैरिणः) ४३९-१
११४-३ (वेश्याम ) ३८५-१ संवरेवि (संवरीतुम् ) ४२२-५ वोड्डिी (see बोड्डिअ) ३३५ संवलिअं. (संवलितम् ) ३४९-२ व्रतु (बतम् ) ३०.४ संसित्तउ (संसिक्तः)
३९५-२ (व्यास:) ३९९-१ सकण्णी (सकर्णा)
३३०-३ (वनि) १५० सक्का (शक्नोति) ४२२-५,४४१-२ सई
(स्वयम् ) ३३९, ४०२ सज्ज्णु (सज्जन:) १२२.१६ सउणाहं (शकुनीनाम् ) ४४५-३ सज्जणहं। (सज्जनानाम् ) ४२२-७ सउणि (शकुनि:) ३९१ । सज्झु (साध्यः)
३७०-४ सउणि (शकुनीनाम्) ३०४-१ । सस्थिहिं (शस्त्रैः)
३५८-१ संकडु (सङ्कटम) ३९५-४ . सत्थु (शास्त्रम्)
३९९-१ सकण्णी (मकर्णा) ३३०-३ __ सत्थरि (स्रस्तरे)
३५७-२ (शंकर :) ३३१ सत्थावत्थहं (स्वस्थावस्थानाम् ) ४२२-१६
(शङ्खानाम् ) ४२२.३ सत्थावत्थेहिं (स्वस्थावस्थैः) ३९६-२ संगहो (गाय) ४३४-१ सदोसु (सदोषः)
४०१-४ संगमि
४१८-१ सबधु (शपथम् ) संगर-सएहिं (मरशतैः) ३४५ सभल
३९६-३ संचि (संचिनु) ४२२-४ सम ('समे)
३५८-३ संता
(संतः) ३८९-१ समत्तहं (समस्तानाम्) ४०१-६
वासु .
'व्वय
संखहं

Page #223

(194)
३३२-२ ४२२.४
(समाप्तम् ) (समाप्यते) (समाप्यताम् ) (समराङ्गणे) (समरभरः)
३९५-५ __ ३७१
समत्त समपइ समप्पउ समरंगणइ समर-भर समाउलेण समाणु सम्माणेइ
सयाई 'सएण सयल सय-वार
(समम् ) ४१८-२,४३८-३ (समानयति। .. ३३४-१
सव्वंगायो (सर्वाङ्गी:) ३४८-१ सव्वर्गे (सर्वाङ्गण) ३९६-४ सव्वंग-छइल्ल (सर्वाङ्गच्छेकाः) ४१२-१ सव्वायरेण (सर्वादरेण) १२२-५ सव्वासण-रिउ- संभवहो
(सर्वाशनरिपुसंभवस्य) ३९५-३ ससहरु (शशधरः) ४२२-७ ससि (शशी) ३९५-१,११८-६ ससि-मंडल-चदिमए (शशिमण्डल चन्द्रिकया)
३४९-१ ससि-राहु (शशिराहू) ससि-रेह (शशिरेखा) सहहिं (शोभन्ते) सहेबरं. (सोढव्यम) ४३८-२ सहेसइ (सहिष्यन्ते) ४२२-१७ सह (सह) सहस त्ति (सहसा इति) ३५२ सहाव (स्वभाव) ४२२-१७
(सखि).. ३३२-१,३७९-२,
सर
सरिण
सहि
सरु सरेहि सरउ सरला सरवरेहि सरावि सरिहि सरिसिम सरोसु सलज्जु 'सलिल सलोणु सल्लइउ सल्लइहिं सव्वु सवहिं
(°शतेन)
३३२-१ (सकलाम् ) ४४१-२ (शतवारम् ) ३५६,४२२-११ (शरान् शगै ३४४-१,११४-३ (शरेण) (शरः) (सरोभिः ) ४२२.१० (शरद् )
३५७-२ (सरलान् ) ३८७-१ (सरोवरैः) ४२२-१० (शरावे) (सरिद्भिः ). ४२२-१० (सदृशताम् ) (सरोषः) (सलज्नम्) ४३०.१ ('सलिल) ३९५-२ (सलावण्यम्) ४४४-३ (सल्लकीः ) ३८७-१ (सल्लक्याम् ) ४२२-८ (सर्वः, सर्वम् ) ३६६,४३८.२ (सर्वेः)
४२९-१
सामन्तु
४१४-३,४४४.४ (सखिके) ३५८-१,३६७-१ (सह) ३५६,४ १९-३
(°सामान्यः) ४१८-६ सामला (श्यामल:) सामि (स्वामी)
३३४-१ सामिश (स्वामिन् ) सामिअहो (स्वामिनः) सामिउ (स्वामी) सामिहं (स्वामिभ्य:) ३४१-२ सामि-पसाउ (स्वामिप्रसादम्) ४३०-१

Page #224

(195)
सारु
सायरहो (स गरस्य।.३९५-७,४ १९-४ सिवतित्थ - (शिवतीर्थम्) ४४२-२ सायरि (सागरे) ३८३.२ सिसिरकालि (शिशिरकाले) ४१५-१ सायरु (सागरः)
सिसिरु (शिशिरः) ३५७-२ सार ('सार)
४२२.११ सिहि-कढणु (शिक्षिक्वथनम् ) ४३८-२ (सार:)
३१५.७ सीबला (शीतल:) ३४३-१ सारु (सारम)
३६५-३ सीबलु (शीतलम् ) ३४३.१ सारस (सारस)
सीधल-जलहु (शीतलजलात् ) ४१५-१ सारिक्खु (सादृश्यम् ) ४०४-१ सीमा-संधिहिं (सीमासन्धौ) ४३०-१ सावणु (श्रावण:)
३५७-२ सील-कलंकिअहं । शीलकलङ्कितानाम् ) ४२८ साव-सलोणी (सर्वे सलावण्या) ४२०.३ सीसि (शीर्षे) साम्वलि (श्यामला। ३४४.१ सीसु (शिर्षम् ) ३८९-१ सास (श्वासान् ) ३८७.१ सीहहो (सिंहेन) । ४१८-२ सासानल-जाल-झलकिअउ
सीह-चवेड-चडक (=सिंहचपेटाप्रहारः) (श्वासानलज्वालाज्वलितः).
३९५-२ सुवहिं (स्वपन्ति) . ३७६-२ साहु ६-१,४२२-१६
(श्रुता) शङ्गेभ्यः) .. ३३७ सुअणस्सु (सुजमाय) सिक्खति (शिक्षन्ते) ३७२-१ सुअणु (सुजनः) ३३६-१,४०६-३ सिक्खेद (शिक्षते .३४४-१ सुचणेहि (सुजनैः) ४२२-१० सिक्खु (शिक्षाम) ४०१-१ सुइणंतरि (स्वप्नान्तरे) ४३४-१ सिद्धत्था (सिद्धार्थान् ) ४२३-३ सुइ-सत्थु (श्रुतिशास्त्रम् ) ३९९-१ सिम्भो (श्लेष्म) .४१२ सुंदर-सव्वंगाओ (सुन्दरसर्वाङ्गीः) ३४८-१ सिरि (शिरसि) ४२३-४,४४५-३
सुकियो
(सुकृतम्) - ३२९ (शिरः) १.४५.२
(सुकृतम्) ३२९ सिरेण (शिरसा)
(सुकृतम्) ३२९ "सिरि ('श्रियम्)
सुकाहि (शुष्कानि भवन्ति)४२७-१ सिरि-आणंद (श्रीआनन्द)
(सौख्यम्) ३४०-१ • सिल (शिला)
३३७ सुधैं (मुखेन) सिलायलु (शिलातलम् ) ३.४१-१ सुद्ध (मुष्ठ)
४२२.५ बिलु (शिवम् ) .. ४४० सुणहर (वा)
'सिंगहुं
सिरु
सुकिदु

Page #225

(196)
सुपुरिस (सुपुरुषः,सुपुरुषाः)३६७-३, हउं (भवतु) ।
.४२२-२ हगइ (हन्ति ) ४१८-२ सुभिच्चु (सुभृत्यम्) ३३४-१ हत्थडउ सुमरिज्जा (स्मयते) ४२६-१ हत्थडा (हस्तौ ) ४३९-१ सुम्वरि (स्मर)
३८७-१ हत्थिहि (हस्ताभ्याम् ) ३५८-१ सुमरणु (स्मरणम् ) ४२६.१ हत्थु (हस्तम् ) ४२२.८ सुरउ (सुरतम् ) ३३२-२ हत्थे
(हस्तेन) सुवंसहं
४१९.१ हत्थि (हस्ती ) सुवण्ण-रेह (सुवर्णरेखा) ३३०-१ हय-विहि (हतविधिः) ३५७-३ सुहु (सुखम् ) ३७०-३, ४४१-१ हयास (हताश) --३८३-१ सुहच्छ्डी (सुखासिका) ४२३.२ । हराविआ (हारिता:) सुहच्छिअहिं (सुखासिकायाम् ) ३७६-२ हरि (हरिः) ३९१-१,४२०-२, मुहच्छी-तिलवणि(सुखासिकातिलवने) ३५७-२ सुहय -जणस्सु (सुभगजनस्य) ४१९-३ हरिणाई (हरिणाः) ४२२-१५ सुहासिउ (सुभाषितम् ) ३९१ हलि (=हे सखि, हले) ३३२-२, सेवइ (सेवते).
३५८-१ सेसहो (शेषस्य)
४०१-३ . हलोहलेग (=प्रेमा कुलतया) ३९६-२ सेसु (शेषम् )
४४०.१ हसंतु (हसन ) ३८३.३ सेहरु (शेखरः)
४१६ हसि (हसितम् ) ३९६-१
३३२-१ __हारिणी (हारिणी) ४३९.२ सोएवा (स्वपितव्यम् ) ४३८-३ __हासहे (हासायाः) ३५०-१ सोक्वह (सौख्यानाम् ) ३३२-१ हिअइ (हृदये)३३०-३, ३९५-४, सोम-गहणु (सोमग्रहणम् ) ३९६-१
४२०-१ सोहइ (शोभते)
हिब (हृदयम्)
३७०-२ सोसठ (शुष्यतु) ३६५-२ हिअडउं (हृदयम् ) ३५०-२ हउ . (अहम् ) ३३८,३४०-२, हिवडा,हियडा (हृदय)३५७-३,४२२-११, ३७०-२,३७९,
४२२-१७, ३९१,४१४.५,
४३९.१ ४२०-१,४२०-११, हिआ (हृदय)
हदय)
४२२.२ .: ५२५-१ हिथय-ठिउ (हृदयस्थितः) ४३९-३
(सः)

Page #226

(197)
हुबा हुंकारडएं हुहुरुत्ति
(खल्लु)
३९० (भूतम्)
४३८-२ (हुकारेण) ४२२-१५ होउ (भवतु
४२०-२ हुहुरु इति(शब्देन)] ४२३-१ होज्ज (भवेत् )
३७०-२ ( हे सखि) ३७९.१ होन्ति (भवन्ति) ४०६-२,५२२-१० (भवति) ३३०-२,३ ४ ३-१, होसइ (भविष्यति)
३८८ ३६२,३६७-१, होसहिं (भविष्यन्ति) ४१८-३ ३.७७-१,४०१.१, होन्तउ (भवान् ) ३५५,३७३, ४०२,४२२.७,
३७९,३८०
होड

Page #227