Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 23

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । .
कृतिप्रयोज्यामुख्यप्रकारतानिरूपितावच्छेदकता यथा राजखावच्छिन्ननिरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्ना तथाधेयलसंबन्धावच्छिन्नफलत्वावच्छिन्ना खनिष्टनिरूपकतानिरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नब्राह्मणत्वावच्छिन्नाच यथाच राजखावच्छिन्नावच्छेदकताविशिष्टा खरूपसंबन्धावच्छिन्नराजखनिष्ठा इदमर्थविशिष्टस्वत्वनिष्ठानिरूपितत्वसंवन्धावच्छिन्ना तथा फलत्वावच्छिन्नावच्छेदकता विशिष्टा समवायावच्छिन्ना फलत्वनिष्ठा चैत्रविशिष्टकृति विशिष्टतद्देशाधिकरणकभोजनविशिष्टकर्मलनिष्ठाधेयत्वसम्बन्धावच्छिन्नसंबन्धित्वसंबन्धावच्छिन्ना च । एवं ब्राह्मणत्वावच्छिन्नावच्छेदकता विशिष्टा ब्राह्मणत्वनिष्टा ब्राह्मण विशिष्टकृति विशिष्टगोकर्मकदानविशिप्रस्खल विशिष्टनिरूपितत्वनिष्ठोक्तनिरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नसंबन्धित्वावच्छिन्ना च निरूपकता भवतीति तत्तनिरूपिताधिकरणताकूटवत्वं विवक्षितैकत्वाश्रयेषु राजविशेषफलविशेषब्राह्मणविशेषेष्वेवेति तत्तनिष्टभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वं तत्तदेकत्वे वर्तत इति तत्संग्रहः । अत्र खविशिष्टावच्छेदकतावत्त्वोपादानं राजत्वादिनिठनिरूपकतासंग्रहार्थं तदसंग्रहे इदमर्थस्य राजतदन्योभयखामिकत्व इदमविशिष्टखलनिष्ठनिरूपकताकाधिकरणत्वस्य राजभिन्नेऽपि सत्त्वेनैकत्वस्य तादृशभेदप्रतियोगितानबच्छेदकत्वानुपपत्तिः स्यात् ! विशेषणनिष्टावच्छेदत्वमात्रस्य निरूपकत्वे स्वनिरूपकत्वेनैवावच्छेदकत्वमुपादेयमितरथा निरुक्तोभयसंबन्धेन स्वविशिष्टत्वेन, तेन फलनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितकर्मत्वनिष्ठावच्छेदकताविशिष्टनिरूपकताकाधिकरणत्वस्य फले विरहेऽपि न क्षतिः।
'अवच्छेदकतावखनियामकसंबन्धानामुपादाने प्रयोजनं प्राग्वदेव द्रष्टव्यं । खाश्रयलोपादानं च तादृशस्खलादिनिष्ठनिरूपकता. संग्रहार्थ, तदसंग्रहे राजत्लादिनिष्ठनिरूपकताकाधिकरणवस्य विवक्षितैकत्वानाश्रयेषु राजादिषु सत्वेनैकलस्य तादृशानवच्छेदकलानुपपत्तिः स्यात् । खाश्रयलनियामकसंबन्धेषु प्रथमस्यानुपादान आश्रयत्वादिसंबन्धावच्छिन्नखलादिनिष्ठनिरूपकताया अपि खाश्रयत्वेन तनिरूपिताधिकरणताघटितकूटवलस्याप्येकलाश्रयेऽप्यसलं स्यात्, खावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नवस्व निरूपितविषयलावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नत्वाद्युपादानेऽपि तदेव स्यादिति तदुपादेयं । नच तादृशखखस्य निरूपकतया तादृशकर्मखस्याश्रयतया राजफलादावेकवघटकत्वेन भासमानलात् कथं तत्तनिष्ठनिरूपकतायामुक्तसंबन्धिखसंबन्धावच्छिन्नखमिति पाच्यं निरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नसंबन्धित्वस्य निरूपकतात्मकत्वादाधेयलसंबन्धावच्छिन्नसंबन्धिखस्य चाधयतारूपखात् ताशसंबन्धित्वनिष्ठायाः कालिकादिघटितान्यतरलाधवच्छिन्नसंसर्गताया अवारणीयत्वेन ताशसंबन्धिखलावच्छिन्नलस्य संसर्गतायामनुपादेयलात् । अन्यतरखानवच्छिन्नतादृशसंसर्गताकनिरूपकताया अपि संगृहीतत्वेन तन्निरूपिताधिकरणताघटितकूटस्यैकलानाश्रये बिरहात् विरुद्धोभयसंबन्धनिष्ठोभयखावच्छिन्नानिरूपकतानिरूपितसर्सगता नास्त्येवेति तद्वारणायापि हि तस्य नोपादेयत्वम् । पर्वते वहिं जानाति चैत्र इत्यादौ वहिनिष्ठावच्छेदकताविशिष्टत्वस्य चैत्रविशिष्टाश्रयत्वविशिष्टज्ञाननि छावच्छेदकतानिरूपिताधेयत्वसंबन्धावच्छिन्नसंबन्धिखावच्छिन्नविशेष्यल निष्ठनिरूपकत्वे वारणाय द्वितीयसंबन्धोपादानम् । चैत्रः फलं मुझे इत्यादी मैत्रकर्तृकभोजनकर्मलनिष्ठनिरूपकत्वे फलनिष्ठावच्छेदकताविशिष्टत्ववारणाय तृतीयसंबन्धोपादानम् । तथासति स्वविशिष्टचैत्रनिष्ठविषयत्वे निरुक्त निरूपकलाभावाट्यापकलासंभवान्न विशिष्टलसंभवः खवैशिष्ट्यनियामकसंबन्धेषु प्रथमस्यानुपादाने चैत्रकर्तृकभोजनकर्मलनिष्टनिरूपकलस्यासंग्रहः स्यात् । कमलनिष्ठावच्छेदकतात्मक विषयताया अपि खनिरूपितलात्तत्र निरुक्तनिरूपकवस्यासखात्तदुपादाने च तस्याः स्वविशिष्टत्व विरहानासंग्रहः । द्वितीयस्यानुपादाने तादृशनिरूपकतामात्रस्यासंग्रहः स्मादिति तदुपादानम् । नच विशेष्यत्वप्रकारत्वावच्छेदकलादिनिरूपितायास्तत्तदवच्छेद्यविशेष्यतानिरूपितविषयवानवच्छिन्नाया अवच्छेदकताया अपि स्वविशिष्टखात्तत्समानाधिकरणनिरूपकतावच्छेदकताया निरुक्तसंबन्धिवसंबन्धानवच्छिन्नतया व्यापकलासंभवान्निरुक्तनिरूपकलासंग्रहस्तदवस्थ इति वाच्यम् निरुक्तावच्छेदकताया निरुक्तविषयतानिरूपकलस्यैवानुपदं व्यवस्थापितत्वात् । परंपरानिरूपितलमपिहि निरूपितनिरूपित एवाभ्युपेयते नतु निरूपितनिरूपकेऽपि । यदि च परस्परनिरूप्यनिरूपकभावस्तदा स्वतादात्म्यखावच्छेद्यखान्यतरसंबन्धेन स्वनिरूपितविषयताविशिष्टविशेष्यलावच्छेदकतावदन्यखघटितत्रितयसंबन्धेन वैशिष्ट्यमुपादेयं तथाच नोक्तदोषसंभवः ।
यद्वा खवृत्तिलघटितोभयसंबन्धेन वैशिष्टय वाच्यम् । वृत्तिलं च खावच्छेद्यखखतादात्म्यान्यतरसंबन्धेन खविशिष्टविशेष्यतानिरूपितप्रकारतावच्छेदकतावत्वसंबन्धेन । अवच्छेदकतावत्ताच स्वतादात्म्यस्वावच्छेद्यखान्यतरसंबन्धेन तथाच चैत्रत्वादिनिष्ठधर्मितावच्छेदकतायाः स्वनिरूपितत्वेपि खाबच्छेद्यविशेष्यत्वाप्रसिद्ध्या निरुक्तसंबन्धेन तस्य फलनिष्ठावच्छेदकत्वे वृत्तिवाभावात् । ब्राह्मणाय गां ददातीत्यत्र खल एकत्र द्वयंरीत्या भासमानब्राह्मणनिरूपितलगोवृत्तित्वद्वयमध्ये ब्राह्मणनिष्ठावच्छेदकत्वस्य खपदार्थत्वे गोवृत्तित्वनिष्ठावच्छेदकताया गोनिष्टावच्छेदकतायाः स्वपदार्थत्वे ब्राह्मणनिरूपितलनिष्ठावच्छेदकतायाश्च न स्वविशिष्टत्वसंभवः खखनिष्ठावच्छेदकताद्वारा खनिरूपितलसरवेपि खस्मिन्तादृशावच्छेदकतावत्यविरहेण वृत्तित्वविरहात् वृत्तिलनिष्टविशेष्यतानिरूपितगोनिष्टप्रकारतानिरूपितलस्य परंपरयापि ब्राह्मणनिष्ठावच्छेदकतायामसंभवात् स्वनिरूपितविषयलताशप्रकारतानिरूपितविषयत्वयोरवच्छेद्यावच्छेदकभावेन निरूप्यनिरूपकभावाभावात् चैत्रनिष्टविशेष्यत्वकृतिनिष्टप्रकारलदाननिष्टावच्छेदकलादीनां ब्राह्मणगवादिनिष्ठावच्छेदकलनिरूपितवस्येव तादृशावच्छेदकखयोस्तेषामपि वृत्तिलात् चैत्रनिष्ठविशे