Book Title: Vyutpattivada Gudharthatattvaloka
Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai
View full book text
________________
गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । अप्रतियोगिताकत्वसंबन्धेन नीलत्वादिना तत्तद्व्यक्तीनामन्वयः, तादृशभेदानामपि तत्तवयक्तिभेद स्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वसंबन्धेनाभावेऽन्वय उपेयते, तावतैव तत्तव्यक्तित्वावच्छिन्नाभेदलाभ इति न किंचिदनुपपन्नमिति वाच्यम् । विशेषणतापच्छेदकावच्छिन्नाया एव प्रतियोगिताया अभावे प्रतियोगिनः संबन्धतया भानात् । अन्यथा विशिष्टवैशिष्ट्यबुद्धित्वानुपपत्तेः । प्रतियोगिविशेषिता. भावशानं च विशिष्टवैशिष्ट्यबोधमर्यादानातिशेत इति दर्शनात्केवलं विशेष्ये विशेषणमिति रीत्या न
तादवस्थ्यमितिचेन्न स्वनिरूपितसांसर्गिकविषयतानिरूपितघटादिविषयताकत्वसंसर्गेण नीलादिविषयताविशिष्टज्ञानविषयकवस्यैव तात्पर्ययुद्धौ स्वीकारात्सांसर्गिकविषयत्वस्य प्रकारताविरहेणानुपपत्त्यभावादिति ध्येयम् ।
विशिणवैशिष्ट्यवद्धित्वानुपपत्तेरिति । विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिबोधत्वं च विशेषणविशेषणतावच्छेदकोभयसंबन्धावगाहिबोधत्वं तत्राभावस्थले प्रतियोग्यंशे भासमानस्य विशेषणत्वं विशेषणतावच्छेदकस्य च तस्य स्वावच्छिनप्रतियोगित्वंसंसर्गः विशेषणस्य च प्रतियोगित्वमभावबुद्ध्या नियमेनाचगाह्यत इति चाङ्गीकरणीयमन्यथा स्वसमानाधिकरणप्रतियोगित्वादेः विशेषणतावच्छेदकसंसर्गत्वे पर्वतेपि बहिर्नास्तीत्यादि प्रत्ययापत्तेः द्वित्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगितासंसर्गेण वहिविशिष्टाभावस्य स्वसमानाधिकरणतादृशप्रतियोगितासंसर्गेण वह्नित्वविशिष्टतया तस्य पर्वते सत्वात् प्रतियोग्यशे भासमानस्योपलक्षणत्वे च तस्याभावांशे भानासंभवादुक्तप्रत्ययापत्तेः दुरुद्धरत्वात् । एवं चैकाभावस्योभयविधप्रतियोगितासंवन्धित्वविरहेणान्यधर्मावन्छिन्नप्रतियोगित्वस्य प्रतियोगिसंसर्गत्वे विशेषणतावच्छेदकसंबन्धबाधापत्त्या तस्योपलक्षणता स्थादित्यगत्या विशेषणतावनछेदकावच्छिनैव प्रतियोगिता प्रतियोगिनःसंसर्गत्वेनाजीकरणीया । तथाच निरुक्तस्थले तद्वयक्तित्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वस्य संसर्गत्वे नीलस्य विशेषणलासंभवेनाभावयुद्धरुपलक्षितवैशिष्ट्यावगाहित्वं स्यादिति भावः। अथोक्तनियमद्वयस्य सार्वत्रिकत्वं न संभवति घटाभावादिपक्षकवह्वयादिसाभ्यकानुमितेः महानसीयवहयभावादिपक्षकबड्यादिसाध्यकानुमितेश्च तदभिलापकवाक्य जन्यशाब्दबुद्धश्चाभावप्रत्ययात्मकतया विशेषणस्य सामानाधिकरण्यखनिष्ठप्रतियोगित्वादिसंबन्धेनाभावांशेऽवगाहितत्वादिति नपदघटितवाक्याभिलप्याभावप्रत्ययस्थल एवोक्तनियमद्वयमशीकरणीयं तथाच प्रत्ययाधुपस्थिते विधेयभावानालिद्भिते भेदादौ तद्यक्तित्वावच्छिन्नप्रतियोगितासंबन्धेन नीलादेः स्वसमानाधिकरणतादृशप्रतियोगितासंबन्धेन नीलत्वादेश्चान्वये को दोषः तादृशसंबन्धेनान्वय एव च तादृशविभक्त्यादिसमभिव्याहारस्याकासात्वोपगमात् संबन्धान्तरमादाय नानिष्टप्रयोगप्रसङ्गस्थाप्यवसरः । अथवा यत्र प्रतियोगित्वेन साक्षात्संबन्धेनाभावे कस्यचिद्विशेषणत्वं तत्रैव विशेषणतावच्छेदकस्य धर्मिपारतन्त्र्येण स्वावच्छिनप्रतियोगित्वं संबन्धः यत्र च खनिष्ठप्रतियोगिताकखादिपरम्परासंबन्धेन तत्र विशेषणतावच्छेदकस्य न निरुक्तप्रतियोगिलं संसर्गः । अतएव स्वनिष्ठप्रतियोगिताकत्वसंबन्धेन वह्निविशिष्टमहानसीयवहयभावादेलेक्षणया पदात्प्रतीतिर्नच तत्र वहिल्यस्य स्वावच्छिन्नप्रतियोगिलसंबन्धेन भानम् , एवंच प्रत्ययार्थे भेदे प्रकृत्यर्थस्य खनिष्टतद्वयक्तिखावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वसंबन्धेनैवान्वये प्रकृतिप्रत्ययसमभिव्याहारस्याकाङ्क्षालोपगमे न कश्चिद्दोष इति चेत्सत्यं । घटोनास्ति घटोनेत्यादिप्रत्ययवद्धटाभाववान् घटभेदवानित्यादयोऽपि प्रत्ययाः प्रतियोगिविधया घटमवगाहमानाः खरसतः शुद्धप्रतियोगिलमेव संसर्गतयाबगाहन्ते। अतएव घटवद्भूतलविषयको भूतलं घटाभाववदित्यादि प्रयोगो न खरसतो विशेषदर्शिना मिति प्रतियोगिविधया विशेषणस्याभावसंबन्धः प्रतीयमानः शुद्धप्रतियोगितात्मक एव स्वारसिक इति निीयते । तत्परित्यागश्च न बलवत्तरकारणमृतेऽहत्यौचितिम् । एवंच नीलोघट इत्यादिवाक्यस्यान्यथाप्युपपत्तिसंभवे सर्वलोकखरससिद्धां प्रतियोगिभूतविशेषणसंबन्धस्य शुद्धप्रतियोगितात्मकतामतिक्रम्य संबन्धान्तरात्मतया तद्भानोपयोग्याकाडाखकल्पनं समभिव्याहारविशेषस्यानुचितमिति तद्वयक्तिलावच्छिन्नप्रतियोगि. लस्य शुद्धप्रतियोगितात्वेन संसर्गत्वे विशेषणतावच्छेदकनीललादेरुपलक्षणत्वस्य प्रतियोगितानवच्छेदक लक्षणस्य संभवः विशेषणत्वे च शुद्धप्रतियोगिलसंसर्गभाने विशेषणतावच्छेदकस्य खावच्छिन्न प्रतियोगिलसंसर्गभाननियमेन तद्वयक्तिखावच्छिमप्रतियोगिलस्य संसर्गलासंभव इत्यभिप्रायोऽनुचिन्तनीयो निरुक्तमन्यस्येति ।
केवलं विशेष्ये विशेषणमितिरीत्येति । विशेष्यसंबन्धिनि तद्वारा संबद्धवमिहकैवल्यमभावप्रत्ययस्थले तन्नास्तीत्यर्थः । एवंचाभावस्थले प्रतियोगित्रकारस्योपलक्षणत्वव्यावृत्तिरनुदर्शिता भवति तेनहि गन्धप्रागभाववान्नास्ति रक्तदण्डो नास्तीत्यादौ गन्धप्रागभावरक्तलादेः प्रतियोगिप्रकारस्याप्युपलक्षणत्वमुक्तं न विरुध्यते उपलक्षणस्यापि तस्य खावच्छिन्नप्रतियोगित्वसंबन्धेनाभावेऽन्वयस्याभ्युपगतत्वेन कैवल्यविरहात् । अतएवाभावबोधो हि विशिष्टवैशिष्ट्यावगा व भवतीत्यनभिधाय तत्र तत्राभावबोधो हि विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिमर्यादांनातिशेत इत्युक्तिः, विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिनो रीतिं विशेषणविशेष्योभयसंबन्धावगाहित्खलक्षणांनातिक्रामतीति तु तदर्थः । प्रतियोगिप्रकारस्य विशेषत्वोपलक्षणत्वे प्रत्ययकालसत्वासखनिबन्धने, न तु विशेष्यसंवन्धिसम्बद्धत्वासंबद्धत्वप्रयुक्ते ताभ्यामवच्छेदकत्ववैलक्षण्यस्याङ्गीकारादभावयो लक्षण्यमिति बोध्यम् ।

Page Navigation
1 ... 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218