Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 164

१६०
व्युत्पत्तिवादः। नियमात् । अथ मरणोद्देशेनानुष्ठितस्थापि यत्र खगाभिघातत्वादिनैवेष्टसाधनस्वकृतिसाध्यत्व धीविषयता नतु मरणानुकूलत्वविशेषिततद्रूपेण, तत्र न मरणानुकूलत्वविशिष्टविषयिणी कृतिरिति तादृशव्यापारकर्तुर्न वधत्वविशिष्टकर्तृत्वमिति कथमुक्तविशेषणस्य विशिष्टकर्तृतानिर्वाहकत्वम् यदि च मरणोद्देशनानुष्ठीयमानत्वस्य मरणानुकूलत्वेन कृतिविषयत्वमेवार्थ इत्युपेयते, तदा व्या. पारे तादृशविशेषणस्य तत्कर्तरि विशिष्टकर्तृतानिर्वाहकत्वेऽप्युक्तस्थले खड्गाभिघातादौ तादृश. लक्षणाव्याप्तिारैव तत्र संपूर्णप्रायश्चित्तस्य निर्विवादतया लक्ष्यताया आवश्यकत्वात् । नच विशेषणीभूतफलनिष्ठोद्देश्यताख्यविषयतानिरूपकत्वे सति व्यापारनिष्ठसाध्यताख्थविषयतानिरूप. कत्वमेव विशिष्टविषयकत्वं कृतरित्युपदर्शितस्थलेऽनुकूलतासंबन्धेन मरणवैशिष्ट्यस्य साध्यतारूपविषयतावच्छेदकताविरहेऽपि न विशिष्टकर्तृत्वानिर्वाह इति मरणोद्देशेनानुष्ठीयमानत्वस्य मरणकामनाधीनकृतिविषयत्वरूपतैवेति वाच्यम् । ब्राह्मणं न हन्यादित्यादौ धात्वर्थतावच्छेदकस्य मरणस्य खोद्देश्यकत्वसंबन्धेन कृतावन्वयसंभव एव निरुक्तविशिष्टकर्तृत्वस्य निषधविधिविषयत्वसंभवात्, व्यापारविशेषणतयोपस्थितस्य कृत्यंशे विशेषणत्वस्य व्युत्पत्तिविरुद्धत्वात् । अथ मरणोपलक्षितव्यापारकर्तृत्वस्य तारशनिषेधविषयत्वेऽपि न क्षतिः । अन्योद्देशेन नाराचक्षेपस्यापि ब्राह्मणमरणोपधायकस्य नरकसाधनत्वात् । परंतु मरणरूपप्रायश्चित्तविधेरेव तद. विषयकत्वमुपपादनीयम् तच्च मरणोद्देशेन तदनुकूलव्यापारे कर्तृत्वबोधकस्य शब्दस्य तद्विधावम्तर्भावएवोपपद्यतइति चेत् । एवमपि प्राह्मणमरणकामनया यत्र न तन्मरणानुकूलव्यापारातुठानमपितु फलान्तरकामनाधीनतम्मरणानुकूलव्यापारत्वप्रकारकचिकीर्षया तदनुष्ठितं तत्राग्या. प्तिरेतन्मते दुर्वारैव, तत्रापि संपूर्णस्यैव प्रायश्चित्तस्याचरणादलक्ष्यतोपगमासम्भवादिति मैवम् । यत्र हि मरणानुकूलव्यापारत्वेन कृतिसाध्यतादिधीस्तत्रैव यत्र व्यापारविशेषत्वेनैव तद्धीस्तत्रापि मरणरूपफलकामनाधीनव्यापारविषयिणी कृतिमरणानुकूलत्वेन व्यापारमवगाहते । कृतेः कामनाविषयफलोपरागेणोपायविषयतोपगमात् । विटहलफलभानोपगमे यत्र तृप्तिकामनया भोजनं फलान्तरकामनया च गमनमवगाहमाना समूहालम्बनकृतिस्तत्रतृप्तये गमनं करोतीति व्यवहारापत्तेः । उपायांशे मरणस्यानुकूलत्वं संबन्धः प्रकारो वेत्यन्यदेतत् । एवंच मरणावच्छिन्नव्यापारविषयकत्वमुभयत्रैव कृतेरिति विशेषणावच्छिन्नविषयककृतिमत्त्वं विशिष्टकर्तृत्वमुभयस्थले निष्प्रत्यूहम् । मरणोद्देशेनानुष्ठीयमानत्वमपि मरणानुकूलत्वोपरागेण कृतिविषयत्वरूपं लक्षणघटकमिति न काचिदनुपपत्तिः । यद्यप्यदृष्टद्वारा पाकानुकूलकृतिमतोपि न पाकादिकर्तृत्वमिति तत्तक्रियाक
द्देशेनानुष्ठीयमानस्य वारणायादृष्टाद्वारकेति । मरणोद्देशेनानुष्ठितस्यापीति । तलच मरणरूपफलेक्षाजन्यकृति विषयलं मरणनिष्ठोद्देश्यत्वाख्य विलक्षणविषयतानिरूपितसाध्यत्वाख्यकृतिविषयत्वं वा । इष्टसाधनत्वेति । इष्टसाधनत्वकृतिसाध्यत्वप्रकारतानिरूपितविशेष्यता यद्धर्मावच्छिन्ना भवति कृतेः साध्यताख्यविषयतापि तद्धर्मावच्छिन्नैव भवतीति नियमः तथाचोक्तस्थले मरणोद्देशेनानुष्ठीयमानत्वेऽपि व्यापारस्य कृतेर्मरणानुकूलव्यापारवावच्छिन्नसाध्यताख्यविषयताकलाभावासादृशव्यापारकर्तुर्मरणानुकूलव्यापारत्वविशिष्टकर्तृत्वस्य न संभव इत्युक्तविशेषणस्य कथं तनिर्वाहकल मितिभावः । नन्वनुष्ठीयमानत्वघटकसाध्यत्वाख्यविषयता मरणानुकूलव्यापारत्वावच्छिन्नैव विवक्षिता तादृशी च सा यत्र व्यापारस्य तत्रावश्यं तस्कर्तुस्तादृशधर्मावच्छिन्नविलक्षणविषयताककृतिमत्त्वेन विशिष्टव्यापारकर्तृत्वं प्रकृते चोक्तरूपानुष्ठीयमानवस्यैव खनाधभिषा तरूपव्यापारे विरहेण तत्कर्तुर्विशिष्टव्यापारकर्तृलाभावेऽपि न तद्विशेषणविशिष्टव्यापारकर्तृत्वनिवाहक्षतिरित्यभिप्रेत्याह । यदिचेति । तारशलक्षणाव्याप्तिरिति । संपूर्णप्रायश्चित्तप्रयोजकहिंसालक्षणस्याव्याप्तिस्तद्धटकस्योक्तरूपानुष्टीयमानत्वस्याभावादित्यर्थः । मरणोपलक्षितब्यापारेति। मरणोपधायकव्यापारनिष्ठविषयकतादृशव्यापारानुकूलकृतिमात्रं तत्त्वं नतु कृतौमरणनिष्ठोद्देश्यताकत्वस्यापि प्रवेशः तस्य न ब्राहाणं हन्यादिल्यादावाख्याताकृतौ मरणोपधायकव्यापाररूपधाखर्थान्वयादेव लाभसंभयो धावविशेषणमरणस्यान्वयासंभवेऽपि क्षत्यभाव इत्यर्थः । दुरिवेति । मरणकामनाजन्यकृतिविषयलरूपलक्षणघटकविशेषणस्यासत्त्वादिति शेषः । नकाचिदनुपपस्तिरिति । मरणकामनायां सत्यां खाद्यभिघातत्वादिनैन