Book Title: Vyutpattivada Gudharthatattvaloka
Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai
View full book text
________________
१५८
व्युत्पत्तिवादः । न प्रयोगा। यत्र मैत्रेणोदनं पच्यते नतु तेमनं तत्र मैत्रेण न पच्यते तेमनमित्यादिप्रयोगनिहाय तेमनपाकत्वाद्यवच्छेदेनैवाभावान्वयबोध उपगम्यते, न तु शुद्धपाकत्वाद्यवच्छेदेन, बाधितत्वात् यथा चतेन रूपेण शब्दादनुपस्थितावपि तदवच्छेदेनान्वयबोधनिर्वाहस्तथोपपादितमाधेयत्वस्य सतीयार्थत्ववादिनैव । घटेन न पच्यतइत्यादयः प्रयोगाः आकाशं न पश्यतीत्यादिप्रयोगसमानयोगक्षेमाः । अचेतनकाष्ठस्थाल्यादेरपि कर्तृत्वविषक्षया काष्ठं पचतीत्यादिवत्काष्ठेन पच्यत इति प्रयोगात् । तत्र व्यापाररूपे कर्तृत्वे तजन्यत्वरूपे तत्कर्तृकत्वे वा तृतीयाया लक्षणा । एवं चैत्रेण ज्ञायते, इष्यते, गम्यतइत्यादावाश्रयत्वरूपे कर्तृत्वाधेयत्वरूपे कर्तुमरखे वा । नश्यते घटेनेत्यादौ प्रतियोगित्वरूपे कर्तृत्वेऽनुयोगित्वरूपे कर्तृमरवे वा लक्षणा । कर्तृपदमपि व्यापारादिमस्य. चेतनादौ भाक्तमेव । अचेतनादौ स्वरसतः कर्तृपदाप्रयोगात् । अतएवच कृषो यत्नवाचकत्वम् । नच यत्नवत एव कर्तृपदार्थत्वे कर्तृकरणयोस्तृतीयेखादौ कर्तृपदस्य मुख्यार्थत्यागे युक्तिविरहादचेतनकाष्ठादियाचकपदयोगे कर्तृप्रत्ययानुपपत्तिरिति वाच्यम् सूत्रस्थकर्तृपदानां खतन्त्रः कर्तेतिसू. प्रकृस्परिभाषितकर्तृपरत्वात् । अन्यथा तत्प्रणयनवैयर्यप्रसङ्गात् । स्वतन्त्रत्वं च कारकान्तरानधीनस्वे सति कारकत्वम् । पुरुषव्यापाराधीनक्रियानुकूलव्यारवतामेव काष्ठादीनामन्यव्यापारानधीनक्रियानुकूलव्यापारवत्त्वरूपस्वातन्यस्य काष्ठं पचतीत्यादी विवक्षया काष्ठादेः कर्तृत्वम् । नच खातच्यविवक्षणेऽपि स्वातम्यस्य वास्तविकस्थाभावात् तद्वोधकविभक्तीनामप्रामाण्यं दर्धारमेवेति वाच्यम् । समभिव्याहृतक्रियाकारकान्तरव्यापारानधीनतक्रियानुकलव्यापारस्यैव ततं । क्रियावाचकपदसमभिव्याहृतविभत्स्यर्थत्वात् । अनधीनान्तविशेषणप्रयोजनं च. चैत्रः काष्टःस्थाल्यां पचतीत्यादिस्थले चैत्रःस्थालीकाष्ठानिपचतीति प्रयोगापतिधारणम । यत्रच चैत्रः पचति काष्ठं पचतीत्यादौ समभिव्याहतकारकांतराप्रसिद्धिस्तत्रानधीनान्तविशेषण + प्रतीयतएव । निर्वाहश्च तत्र लकारादे स्वतन्त्रशस्यन्तरकल्पनात् । विशिष्ट विषयकशास्या विशेषणाविषयकबोधाजननात् । नच मैत्रः चैत्रेण पाचयतीत्यादी हेतकर्तसमभिव्याहारस्थले कर्तरि तृतीयानुपपत्तिः कर्तृव्यापारस्य समभिव्याहृततुकर्तृव्यापाराधीनत्वादिति याच्यम् । तत्र ण्यन्तप्रतिपाद्यपाचनादिक्रियायामेव हेतोः कारकतया स्वतन्त्रकर्तृव्यापारस्य पचादि बियाकारकव्यापारानधीनत्वात् । स्वतन्त्रं प्रयुञ्जानस्य सो व्यापारस्तण्डलक्रयणादिवत्पाका छावन्यथासिद्धतयान कारणमिति पाकादिप्रयोजकव्यापारवत्त्वेऽपि तस्य तरिक्रयाकारकत्वाभावात अतएव चैत्रो मैत्रेण पाचयतीत्यादौ चैत्रः पचतीति न प्रयोगः । नच पञ्चभिर्ह लैः कर्षति गृहीत्यादौ भूमिलेखनरूपकृष्यादिक्रियायां स्वतकर्तृन् प्रयुजामस्य गृहिणो व्यापारस्य दर्शितयुक्तया लकारादिनाऽभिधानासंभव इति कषेतीति न स्यात्कयतीतिच स्यादिति वाच्यं तत्र कृषःप्रतिविधानार्थत्वात उतच "याजका यजन्तीति यजिहविःप्रक्षेपार्थः । हलैः कृषतीति कृषिः प्रतिविधानार्थ" इति याजेषतोद्देश्यकद्रव्यत्यागेच्छाविशेषरूपार्थे मुख्यतया तत्रच यजमानस्यैव कर्तृतया हविःप्रक्षेपरूपलश्यार्थपरत्वं दर्शितं । तत्र च ऋत्विजामेव वातव्यम्। होतेत्यत्रापि हविःप्रक्षेप एवं धातोरथी नत तारशफलाधच्छिन्नस्त्यागः । तथासति ऋत्विजस्तत्र खतन्त्रकर्तृताविरहेण होतृपदेन प्रतिपादनासंभवात । धात्वर्थतावच्छेदकफलकर्तृत्वमेव कर्तृप्रत्ययेन प्रतिपाद्यतइति ऋत्विजि होतव्यवहारोन यष्टरि। अतः प्रतिग्रहीतृव्यापारोन स्वत्वजनकस्तथासति तत्र दातृव्यवहारापतेरिति तु जीमूतवाहनः । अथास्तु चैत्रेण मैत्रेण पाच्यतइत्यादी स्वतन्त्रव्यापारस्यहेतुकर्तृव्यापारा
द्रव्यलत्वेन तदुपस्थितेरभावात्तत्रान्वयासंभवादिति शेषः। समानयोगक्षेमा इति । तस्याप्रामाण्योपगमेऽस्याप्यप्रामा ज्योपगमो वृत्त्यनियामकसंबन्धस्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वमुपगम्य प्रत्ययार्थे कृत्यर्थाभावविषयकत्वे प्रामाण्योपगमे तस्यास्यापि प्रामाण्योपगम इत्यर्थः । प्रतिविधानेति । भूमिविलेखननिर्वाहकवेतनप्रदानादिरूपव्यापारेत्यर्थः

Page Navigation
1 ... 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218