Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 185

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । उपाध्यायादधीते, रामादधीतसंदेश, इत्यादावाख्यातुराख्यातोपयोग इत्यनेनापादानता । तत्र प्रकस्यर्थपण्डितादिकतृकोचारणाधीनत्वं पञ्चभ्यर्थः । तस्य च श्रवणोचारणार्थविशेषज्ञानादिक्रियायामन्वयः । मृत्पिण्डाद् घटो जायते इत्यादी जनिकर्तुःप्रकृतिरित्यनेनापादानत्वम् । तत्र प्रकृतित्वं न विकारित्वम्, प्रकृतिविकृतिभावाभावेऽपि “प्राक्केकयीतो भरतस्ततोऽभूद्, वायोर्जात" इत्यादी पञ्चमीदर्शनात् । नहि सुतवपुषो मातापितृशरीरविकारत्वमपितु तदीयशुक्रशोणितादिविकृतित्वमेव । शुक्रशोणितादेः शरीरस्थत्वेऽपि मलमूत्रादेरिव शरीरावयवत्वाभावात् । नच तत्र हेतुपञ्चम्येव नापादानपञ्चमीति वाच्यम् । गुणातिरिक्ततौ पञ्चम्यनुशासनविरहात् । अन्यथा दुग्धाइधि जायते, मृत्तिकाभ्यो घटो जायते, शृङ्गानुर्जायत; इत्यादावपि हेतु. पञ्चम्यैवोपपत्ती जनिकर्तुरित्यादिसूत्रस्यैव वैयापत्तेः । तस्मात्कारणत्वमेव प्रकृतित्वम् । दण्डाद्धटो जायत इत्यादयोऽपि प्रयोगा इष्यन्त एव । अतएवेश्वरस्य' द्रव्यादिकार्याप्रकृतित्वेऽपि यतो द्रव्यं गुणाः कर्मेत्यादौ पञ्चमी । नच प्रकृतिपदेन कारणमात्रविवक्षायामपि क्रियाविवक्षाभावादपादानपञ्चम्यनुपपत्तिहेतुपञ्चमी च प्रकृतेऽनुपपन्नैवेति वाच्यम् । अगत्या जायत इत्यादिक्रियाध्याहारेण तत्र पञ्चम्या उपपादनीयत्वात् । हिमवतो गङ्गा प्रभवतीत्यादौ भुवः प्रभव इत्यनेनापादानता। यत्संबन्धात्प्रभवनं प्रथमप्रकाशः स प्रभवः। प्रथमप्रकाश एवं प्रभवत्यर्थः। पञ्चम्यर्थः संबन्धाधीनत्वं तादृशक्रियायामन्वेति संबन्धे च हिमवदादेः प्रकृत्यर्थस्थान्वयः । उपाध्यायादन्तर्द्धत्ते छात्र इत्यादावन्तद्धौं येनादर्शनमिच्छतीत्यपादानता । अन्तर्द्धिरन्तर्धानम् स्वनिष्ठान्यकर्तृकदर्शनविषयताविरहोद्देश्यको व्यापारः । एवंच व्यापारानुकूलतयान्त नघटको यत्कर्तृकदर्शनविषयताविरहोद्देशः सोऽपादानमिति सूत्रार्थः । उक्तस्थलीयपञ्चम्या अन्तर्द्धिघटकदर्शनान्वयि कर्तृतानिरूपकत्वमेवार्थ इत्युपाध्यायकर्तृकदर्शनविषयताया यः स्वनिष्ठोऽभावस्तदुद्देश्यकव्यापारकर्ता छात्र इति तत्रान्वयबोधः । इदन्तु बोध्यम् । अस्मादयं दीर्घोऽस्मादयं तार इत्यादौ नापादानपञ्चमी, दैाद्यवधेरपादानस्वस्थाननुशासनात् । ध्रुवमपायइत्यनेन हि अपाये विभागरूपक्रियायां क्रियान्तरजन्यविभागे च यदवधिभूतं तस्यापादानत्वं विधीयते न स्ववधिमात्रस्य । यदि चापायपदं वस्तुमात्रोपलक्षणं तदा तदुपादानमनर्थक स्यात् । अथ तत्पदेन क्रियामात्रमुपलक्ष्यते अस्माद्दीर्घ इत्यादौ च भवतीत्यध्याहार्यम् दीर्धभवनं च दीर्घतैवेति क्रियायाः सावधित्वम् । आव. श्यकश्च क्रियाध्याहारस्तद्योगमन्तरेण कारकत्वस्यानिर्वाहात् एवं बलाहकाद्विद्योतते विद्युदित्यादौ द्योतनादिक्रियायाः सावधिकत्वविरहेण निःसृत्येत्यध्याह्रियते। अतएव नैतदपादानं निर्दिष्टविषयमपि तूपातविषयमिति वैयाकरणाः निर्दिष्त्वमुश्चरितत्वम् । उपात्तत्वमध्याहतत्वम् । विषयोऽवधित्वनिरूपकः । निःसरणं च विभाग एवेति उक्तस्थलेऽध्याहृतक्रियायाः सावधिकत्वमिति चेत् । एवं
ताकखवृत्तित्वस्य यवनिष्टकर्मताकत्ल निष्ठत्वस्यचान्वयः यदिवारणं न स्यात्तदा भक्षणं तश्वकर्मक गोकर्तृकं च स्यादिति वारणं भक्षणनिष्टोभयाभावप्रयोजकं यत्र गौः यवभक्षणे न प्रवृत्ता अपितु तृणभक्षणे महिषीच यवभक्षणे तत्र वारणं. विनापि भक्षणे तादृशोभयाभावस्य सिद्धवाद्वारणस्य तत्प्रयोजकलासंभवात् यवेभ्यो गां वारयतीति न प्रयोगः प्रयासश्वान्यन कुप्तद्वितीयादेर्धालर्थतावच्छेदकफलशालिस्वरूपकमलादिबोधकव्युत्पत्तिसंकोचव्युत्पत्त्यन्तरकल्पनादिरूपो बोध्यः । गुणातिरिक्तेति । गुणवमन्त्र कार्यस्य ज्ञाप्यस्य वाश्रय आश्रितलं बोध्यम् कारणत्वमेवेति । कार्याश्रयाश्रितव्यतिरिक्तकारणलं विवक्षितं तादृशहेतौ हेता वित्यनेन पञ्चमीप्राप्तेः सामान्यतः कारणलविवक्षायामपि वा न क्षतिः अस्य सू. त्रस्य क्रियाविषयकत्वेन क्रियायोगाभावे तादृशहेतावपि हेतोरित्यस्य चरितार्थतासंभवात् । विरहोहेश्यकइति । तादृशविषयत्वाभावरूपफलेच्छाधीन इत्यर्थः । उद्देश इच्छा तथाच व्यापारानुकूलत्वेनोद्देशस्यान्त नघटकलोपपत्तिः । वि.