Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 160

१५६
व्युत्पत्सिवादः । चाख्यातार्थकृतिविशेषणतयान्वयः, कृतेश्च क्रियाविशेषणतया तथा कृतिबोधने चात्मनेपदरूपस्थाख्यातस्य यगादिसमभिव्याहारकानमपेक्षितम् पचति पचतइत्यादौ तथा कृत्यन्वयावोधात् । चैत्रेण शायते गम्यतइत्यादौ तृतीयाया आधेयतार्थत्वं क्लुप्तमेवेति न तत्कल्पनमधिकमिति तन्न । चैत्रेण पक्वमित्यादौ तृतीयायाः कृत्यर्थकताया आवश्यकत्वात् । तत्र कृत्यर्थकाख्यातविरहेण कृतः कर्तृकर्मवाचकत्वेन कृत्यर्थताविरहात् । यदिच कर्तृकृतः कृतावव शक्तिर्नत विशिष्टे शातत्यादौ त्वाश्रयार्थकतायाः कुप्तत्वेन तत्र कृत्यन्वयादेव कर्तृलाभसंभवादित्युच्यते । तथापि कर्मकृतः कृत्यर्थत्वमप्रसक्तमेव । उक्तप्रत्ययस्य कचित्कर्तृवाचकत्वेऽपि चैत्रेण पाच्या दुष्पचश्चैत्रेणीदनः चैत्रेणौदनस्य पाक इत्यादी कृतां न कृतिबोधकत्वमिति तत्र कृतियोधानुरोधेन तृतीयायाः कृतिवाचकत्वमावश्यकमेव । एवंच चैत्रेण पच्यत इत्यादावपि तृतीययैव कृतिर्वोध्यते । तत्र चैत्रादेः संबन्ध एवाधेयत्वमित्यतएव निर्वाहे कृतावाधेत्वस्य विशेषणतया भानोपगमस्यानुचितत्वात्, तथासति तत्संसर्गस्यापि विषयताकल्पनाधिक्यात् ताह. शवाक्यशानघटितशाब्दसामग्र्यामधिकौपस्थितिनिवेशने च गौरवात् । अथ तत्र कृतेस्तृतीयार्थतोपगमे चैत्रेण पच्यते न मैत्रेणेत्यादौ तृतीयान्तार्थमैत्रीयकृतेरभावः पाकेऽन्वेतीत्युपेयम् । तस्याश्च समवा यसंबन्धावच्छिन्नाभावो मैत्रकर्तृकपाकेऽपीत्यतिप्रसङ्गः । जन्यतायाश्च वृत्त्यनियामकतया तत्संबन्धावच्छिन्नाभावप्रसिझ्यत्येव न,मैत्रकर्तृकपाककर्मत्वाभावस्य कर्मणि तण्डुलादौ प्रतीतिश्च कर्मवाचकपदा. समभिव्याहारस्थले दुर्घट। आधेयत्वस्य तृतीयार्थत्वे चाधेयत्वाभावबोध एव कृतावङ्गीक्रियते । नच तथासति मैत्रचैत्रोभयकर्तृकपाकसत्वे चैत्रीयपाककृती मैत्रवृत्तित्वाभावसत्त्वात् मैत्रेण न पच्यतइति प्रयोगापत्तिरिति वाच्यम् । मैत्रेण न पच्यतइत्यतो वर्तमानपाकानुकूलकृतित्वावच्छेदेन मैत्रवृत्तिस्वाभावबोधनादुक्तस्थले च ताशकृतित्वसामानाधिकरण्येन मैत्रवृत्तित्वसत्त्वात्ताशवाक्याप्रामाण्यात् । वर्तमानत्वस्य कृति विशेषणतया च चैत्रेण पक्ष्यतेऽपच्यत नतु पच्यतइत्युपपद्यते क्रियाविशेषस्य तथात्वात् । यदा मैत्रेणान्यक्रियते नत पच्यते तदा मैत्रेण न गश्च । नचाख्यातेन कालस्य कृतिविशेषणतया बोधनात्कालविशेषविशेषितकृतित्वस्यान्वयिता. वच्छेदकतया तदवच्छेदेन नत्राभावः शक्यो बोधयितुम् नतु कालकियोभयविशेषितकृतित्वावच्छेदेन कर्मप्रत्ययस्थले क्रियायाः कृतिविशेषणत्वाभाधनतटितधर्मस्थान्वयितावच्छेदकस्वाभावादिति वाच्यम् । क्रियाविशेषघटितधर्मस्यान्वयितानवच्छेदकत्वेऽपि तदवच्छिन्नत्वविशिधविशेषणताया अभावसंसर्गतया भानसंभवेन सामञ्जस्यात् । नचान्वयितावच्छेदकावच्छिन्न
करणखांश इव समानपदश्रुतेः कर्तृवांशेऽपि शक्तिग्राहकलस्यैवोचितलात् एवंच पाच्यइत्यादिस्थलानुरोधेन सिद्धस्य कार्यकारणभावस्य सामान्यतो धात्वर्थनिष्टविशेष्यतानिरूपितकर्तृत्वप्रकारताकबोधतृतीयासमभिव्याहारतजन्योपस्थित्यादिकार्यका. रणभावरूपताया एवोचितत्वेन चैत्रेण पच्यत इत्यत्रापि तृतीययैव बोधस्य कर्तृतायाः कर्माख्यातादुपस्थितिसंभवेऽपि स्वीकारः ! नह्येवमनिमित्तं सकृदुचरितइत्यस्य बाधः कालादेरन्यतः प्रतीत्यसंभवात्पदान्तरस्यापि तदतिरिक्तैकार्थबोधनव्यापृतरवेन ततस्तदोधाभ्युपगमेप्युक्तबाधस्य समानवादनुशासनमाहितकालशक्तिकादाख्यातादेव बोधाभ्युपगमोहि गत्यभावनिबन्धनः । तृतीयायाः कर्तृत्वबोधकत्वे व्यवस्थितेचाधेयखस्य प्रकारलसंसर्गखयोर्विल्कपे सति भिन्नविषयकप्रत्यक्षप्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावलाघवापेक्षा याऽकारणोक्तनियमभशापत्त्यभावसहकृतस्याधेयत्वशक्तिमहतजन्यतदुपस्थितिनियमतत्संसर्गशाब्दबोधविषयत्वाकल्पनलाघवस्य प्रबलत्वेन संसर्गतैव व्यवस्थापनीयाऽन्यथा खनिष्टाधारतानिरूपिताधेयखादीनामधिकाधिकपदार्थघटिताना प्रकारखापत्तराधेयत्वानुभवस्य संसर्गतयाप्युपपत्तेरेतत्तत्त्वस्थ प्रथमायां विस्तरेणोक्तरित्यभिप्रायेण निराकरोति । तति । दुर्घटेति । इदमुपलक्षणम् यत्कर्तृकपाकक्रियाया अप्रसिद्धिस्तृतीयान्ततद्बोधकपदसमभिव्याहारस्थले निरुक्तविशिष्टाभावस्याप्रसिद्ध्या तद्बोधोविशेषदर्शिनां कर्मवाचकपदसमभिव्याहारस्थलेऽपि दुर्घट इत्यपि बोध्यम् । इत्युपपद्यतइति । अन्यथा पाककृतित्वावच्छेदेन तत्र चैत्रवृत्तिलाभावासंभवादतीतभूतभविष्यत्पाककृतौ चैत्रवृत्तित्वस्यैव सत्त्वादनुपपत्तिः स्यात् । तथात्वादिति । प्रकृतक्रियाविशेषितकृतिखस्यावच्छेदकत्वोपगमादित्यर्थः । प्रयोगश्चेति । उपपद्यत इति शेषः । अन्यथा वर्तमानकृतिलाव. च्छेदेन मैत्रवृत्तित्वाभावासंभवात् क्रियान्तरकृतेमैत्रवृत्तित्वात्तदनुपपत्तिः स्यादिति भावः । नचेति । नियमइत्यनेनान्वयः।