Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 170

व्युत्पत्तिवादः ।
ब्दस्याधातुत्वाद्, निपातत्वाच्च । नच प्रासोष्ट शत्रुघ्नमुदारचेष्टमेका सुमित्रा सह लक्ष्मणेनेत्यादौ शत्रुघ्नप्रसव लक्ष्मणप्रसवयोः समानकालीनत्वाभावात् क्रियाद्वयसमानकालीनतायाः सहशब्दार्थस्वासंभव इति वाच्यम् तत्रापि स्थूल कालघटित समानकालीनत्वसत्वात् । नच कालत्वेनैव कालस्य तदर्थान्तर्भावे पुत्रागमनपूर्वमागन्तरि आगतोऽयं न पुत्रेण सहेति प्रयोगानुपपत्तिः । पुत्राः गमनाधिकरणस्थूलकालवृत्त्यागमन कर्तृत्वसस्वेनान्वयितावच्छेदकरूपावच्छिन्न प्रतियोगिताकसाहि त्याभावबाधादिति वाच्यम् । तत्र क्षणत्वेनैव कालस्य सहशब्दार्थे ऽन्तर्भावनीयत्वात् । एवं यत्र एककालेऽपि विभिन्न स्थले भुञ्जानमधिकृत्य न सह भुङ्गइति प्रयुज्यते तत्रैकशालारूप भोजनाधारोSपि सहशब्दार्थेऽन्तर्भावनीयः । अतएवाला पाद्वात्र संस्पर्शानिश्वासात्सहभोजनादित्यादिना पतितभोजन समानकालीनभोजनमात्रस्य पापजनकस्वं न योग्यते एकपतेरपि विवक्षणात् । एवं " याजनं योनिसंबन्धं स्वाध्यायं सह भोजनम् । सद्यः पतति कुर्वाणः पतितेन न संशय" इत्यादावेकदैकपात्रभोजनस्यैव सद्यःपातहेतुत्वं प्रत्याय्यते, तत्र तादृशार्थस्यैव सहशब्देन विवक्षणात् । अथ नामार्थस्यैव सहार्थविशेष्यतयान्ययोपगमे पुत्रेण सह नागच्छत्ययमित्यादौ सहशब्दार्थपुत्रसा हित्याभाव एव पुरुषांशे नत्र बोध्यतइत्युपगन्तव्यम् तच्च नोपपद्यते तथासत्याख्यातार्थोद्देश्यतावच्छेदकतयैव नअर्थभानस्योपगन्तव्यतया प्रसज्यप्रतिषेधस्थले निषेधस्य तं प्रति प्राधान्येन भाननियमव्याघातात् । एवमनागच्छन्तमपि पुरुषमधिकृत्य तथा प्रयोगात्तत्रायोग्यताप्रसङ्गाच्च । एतेन तत्र पर्युदासनव्यूवत्क्रियायोगपरित्याग इत्युक्तावपि न प्रतीकारः । नच तत्रागमनाभावकाल पव पुरुषान्वयी सहशब्दार्थः तथाच पुत्रागमनाभावकालावच्छिन्नपुरुषे वर्त्तमानकालावच्छिन्न आगमनाभावः प्रतीयत इति न काचिदनुपपत्तिरिति वाच्यम् । यत्रास्य पुत्र आयाति न त्वयं तत्रापि ताशप्रयोगात् । तत्रच पुत्रागमनकालावच्छिन्नस्यागमनकर्तृत्वस्य भावसत्त्वेऽपि पुत्रागमनकालावच्छिन्नवपुरुषे वर्त्तमानकालावच्छिन्नागमनाभावस्य सवेनायोग्यतापातात् । मैवम् । सद्दशव्दार्थस्तत्तत्क्रियाकालः क्वचित्तत्तत्क्रियान्वयि प्रथमान्तपदार्थे ऽन्वेति । कचिच्च समभिव्याहृतक्रियायाम् । सपुत्र आगच्छतीत्यस्य पुत्रेण सहागच्छति य इति विग्रहात् प्रथमान्तान्यपदार्थ एव पुत्रागमनकालान्वयो नतु क्रियायामिति न समासानुपपत्तिः । नवान्यपदार्थपुरुषालाभः । नचैवं समासलभ्यस्य पुत्रागमनकालावच्छिन्नस्य पुंसोविग्रहवाक्येनापि प्रतिपादनाद्बहुव्रीहिमात्रस्यैव नित्यसमासत्वमिति भज्येतेति वाच्यम् बहुवीहिमात्रस्य तथात्वानियमात् प्रथमान्तानुपस्थाप्यान्यपदार्थबोधकबहुव्रीहेरेव तत्त्वाभ्युपगमात् । अत्रचान्यपदार्थस्य प्रथमान्तोपस्थाप्यत्वात् । नच वृष्टे देवे गत इतिवत् प्रथमार्थे बहुव्रीहेरसाधुत्वमिति वाच्यम् अनेकमित्याद्यनुशिष्टबहुव्रीहावेव तत्रियमात् । अत्रच सूत्रान्तरेण तद्विधानात् । अतएव तदारम्भोऽपि । पुत्रेण सह नागच्छतीत्यादौ च क्रियायामेव तादृशसहार्थान्वय इति पुत्रागमनकालीनागमन कर्तृत्वाद्यभावः प्रथमान्तार्थे प्रतीयतइति सर्वे सुस्थम् । भारमनुद्वहन्तं पुत्रमनुद्वहन्त्यामपिगर्दभ्यां, “सहैव दशभिः पुत्रै” रिस्यादौ वर्त्तमानेत्यध्याहाराद्वर्त्तमानत्वक्रियामादायैव साहित्यबोध इति वदन्ति ।
१६६
लाभसंभव इत्यपास्तमुक्तरीत्या तत्संभवादिति । तत्रायोग्यताप्रसङ्गाश्चेति । नञर्थस्य सहपदार्थेनान्वये आगमनकर्तृत्वस्य पुरुष एवान्वयस्योपगन्तव्यतया तस्यानागच्छत्ययोग्यत्वादुक्तवाक्यार्थस्यायोग्यत्वप्रसङ्गादित्यर्थः । नित्यसमासत्वमिति । विषवाक्याप्रतिपाद्यविशिष्टस्वार्थकत्वं नित्यसमासत्वं तत्पुरुषकर्मधारयादिषु केषांचिदेव गीष्पतिधनाधिपकृष्णसर्पादीनां समासार्थ जातिविशेषावच्छिन्नानां विग्रहवाक्यतोबोधाभावेन नित्यसमासत्वं बहुव्रीहेस्तु सर्वस्यैव स्वार्थस्य चित्राभिनोसंबन्धिरूपान्यपदार्थादेर्यत्सम्बन्धिचित्राभिन्नगवादिरूपार्थप्रतिपादकविग्रहवाक्याप्रतिपाद्यत्वेन नित्यसमासत्वमिति तनियमो भज्येतेत्यर्थः । अनेकमित्याद्यनुशिष्टेति । अनेकमन्यपदार्थइति सूत्रानुशिष्टेत्यर्थः । सूत्रान्तरेणैवेति । तेनसहेतितुल्ययोगेतिसूत्रेणेत्यर्थः। तुल्ययोगेवर्तमानं सहेत्येतत्तृतीयान्तेन प्राग्वदिति तस्यवृत्तिः । अतएवेति । अनेकमित्यादिसूत्रस्य प्रथमान्तार्थान्यान्यपदार्थविषयत्वादेवेत्यर्थः । तदारम्भोपीति । सूत्रान्तरारम्भोपीत्यर्थः । भारमनुद्वहन्तं पुत्रमनुद्वहन्त्यामिति । यदा पुत्रा भारं वहन्ति गर्दभी च यदा गर्दभी भारं पुत्रख वहति तदा पुत्रेण सह भारं वहति गर्दभीत्यस्य सूपपाद