Book Title: Vyutpattivada Gudharthatattvaloka
Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai
View full book text
________________
गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
९५ तारशसंकेतस्य संभवात् । तदीयसंकेतसंबन्धेन तत्पदवरवस्य डिस्थादिपदात् स्वौजसादि. बोखव्य इत्याकारकपुरुषसंकेतसंबन्धेन डिस्थादिपवस्वस्य वा विनिगमनाविरहेण शक्ततावच्छेद. कताप्रसङ्गः तथा चागत्या आनुपूर्वीविशेष एव शक्ततावच्छेदक इति । यसु संख्यापि प्रकृतेरर्थः । एकवचनादिकं च एकत्वाद्यर्थे तात्पर्यग्राहकमेव न चैवमेकप्रकृत्युपस्थाप्ययोरर्थयोः परस्परमन्वये आकाङ्गाविरहाद् घटादावेकवाद्यन्वयानुपपत्तिरन्यथा हर्यादिपदादुपस्थितयोरश्वसूर्ययोराधाराधेयभावेनान्वयापत्तिर्घटादिपदस्थ एकत्वादिविशिष्टस्य घटादौ स न शक्तिसंभवः घटरूपं पश्येत्यादौ संख्यानवच्छिन्नघटादेरेवान्वयबोधादिति वाच्यम् । आकासावैचित्र्यादेकप्रकृत्युपस्थाप्ययोरपि घटैकत्वयोः परस्परमन्वयसंभवात् । अतएव खण्डशस्यैवकाराद्युपस्थाप्ययोरन्ययो. गव्यवच्छेदाद्योः परस्परमन्वयबोधः । नचैवं कर्मत्वादिकमपि प्रकृत्यर्थ एवास्तु, किं तत्र द्वितीयादिशक्त्येति वाच्यम् । नामार्थधात्वर्थयोः साक्षाभेदान्वयबोधस्याव्युत्पन्नतया कर्मत्वादेनांमार्थत्वे तेन समं धात्वर्थान्वयासंभवात् । न च संख्यायाः प्रातिपदिकार्थत्वे सति तात्पर्यशाने विनैव शक्तिभ्रमं लक्षणाग्रहं वा द्विवचनाद्यन्तपदादेकत्वादिबोधसंभवादेकत्वा
---
- ब्राहकप्रमाणेन लाघवसहकृतेन सुप्वादेरपिजातिरूपत्वं स्याद्विशेषाभावात् इष्टापत्ती भूतलमूर्त्तववत्परस्परसांकार्यादुभयोरपिहिजातिरूपत्वं न स्यादितिभावः । यद्वा आदिपदादलमत्वादिपरिग्रहः अलाभाववति स्वादावेकवचनखस्यैकवचनखाभाववतिघटादिपदघटकाकारेऽत्वस्यामोऽकारेचोभयोस्सत्त्वेन सांकर्यात् अकाराव्यवहितोत्तरमकारस्येव मकाराव्यवहितपूर्वबांकारेऽपि तस्य विनिगमकाभावेन सत्त्वस्याभ्युपेयत्वादन्यथा व्यासज्यवृत्तिजात्यभ्युपगमप्रसंगात् अन्त्यवर्णमात्रवृत्तिखदुराग्रहेऽपि मखमादायसांकर्यस्य दुर्वारत्वादितिभावः । डित्यादिपदात्स्वौजसादिर्बोद्धव्यइतीति । अत्रस्वमादिबोंद्धव्यइति वक्तमुन्चितमन्यथोक्तसंकेतसंबन्धेन डिस्थादिपदवत्त्वस्यौप्रभृतौ सत्त्वेनातिप्रसक्ततया तस्यावच्छेदकवासंभवादसंगतिः स्यात यदा आदिपदस्य खादिभिः प्रत्येक संबन्धः सुपदोत्तरादिपदादमादिरौपदोत्तरादिपदादोटादिजैसूपदोत्तरादिपदाच्छसादिप्रायः डिस्थादिरित्यत्रादिपदाइवित्थादियः तथाच संकेतनये तात्पर्य पर्यवसितमिति नासंगतिः । एकप्रकृत्युपस्थाप्ययोरिति । एकप्रत्ययार्थयोः कालकृत्यायोरन्वयस्य सर्वसंमतत्वात्प्रकृत्युपस्थाप्येत्युक्तम् । आकाहाविरहादिति । नच घटपदसुपदसमभिन्याहारास्मिकैवास्त्वाकाबाधटैकखयोरन्वयबोधानुकूलेतिकथमाकाहाविरहइतिवाच्यंययोरर्थयोः परस्परमन्वयबोधस्तद्बोधकपदयोरेवसमभिव्याहारस्यतादृशान्वयवोधानुकूलाकासाबस्योपेयखादन्यथातिप्रसङ्गात् प्रकृतेच घटैकैकलोभयोपस्थापकपदयोरभावादाकाङ्कायाअसंभवात् । नच पदद्वयार्थयोरन्वयबोधएवाकालावश्यकीप्रकृतेचैकपदार्थयोरेवान्वयइत्याकाडाविरहेऽपि काक्षतिरिति वाच्यं तयोस्संवन्धस्याकालायाअभावे भानस्यैवासंभवात्पदवृत्त्याकालयोरेव संबन्धभासकतयाकप्तलादिति भावः । संख्यानवच्छिन्नघटादेरेयान्वयबोधादिति । नच नीलो घटइत्यादी कृप्तशक्तिकेन नीलपदेन लक्षणया नीलविशिष्टस्यैवशक्तिद्वयापेक्षया लाघवेन कुप्तविशिष्टैकशक्तिना घटादिपदेन लक्षणयैवास्तु शुद्धघटादिबोध इति वाच्यं समस्खघटपदप्रयोगस्यानादितया शुद्धपटतात्पर्यस्यानादित्वस्यावश्यंवाच्यखात् घटः घटी घटाइत्यादौ सर्वत्रैव घटबोधस्थाव्यभिचारालाधवाचानादेरेकस्याईश्वरेच्छाया एव कल्पयितुमुचितलात् पश्चादेकलादिबोधानुरोधेनैकलादिशकेः कल्पनीयायाः शक्तिमत्तयाकुप्तेषु घटादिपदेष्वेवकल्पयितुमुचितत्वादुक्तशक्तिद्वयकल्पनायाः फलमुखत्वेनादोषात् । नच संख्याबोधानरोधेन कल्प्यायाः शक्तः विशिष्ट एवास्तु कल्पनमेवंहि समासस्थले शुद्धशक्त्या विभक्त्यन्तस्थले च विशिष्टशक्त्यैवविवक्षितार्थप्रतीतिर्भवत्युपपादितेतिवाच्यं विशिष्टशक्तिकल्पनायां गौरवालाघवेन संख्यामात्रेशक्तिकल्पनाया एवोचितत्वात् विशिष्टप्रतिपत्तेराकाहाकल्पनयाप्युपपादयितुं शक्यलात् विशिष्टशक्तिकल्पनाकालाकल्पनामोहिकल्पनालाघवेनाकाहाकल्पनस्यैव न्याय्यत्वात्। शाक्तिकल्पने हि भगवदिच्छायामेकखाविषयतानिरूपितघटविषयखस्य विषयवतदवच्छेदकखादिकमुपस्थितिकारणतावच्छेदकत्वादिक तादृशविषयत्वे पदार्थान्तरसंबन्धादिकश्च कल्पितंभवतीति गौरवादाकाहाकल्पनेच शक्तिकल्पनपक्षेऽपि कारणतया कुप्तस्य घटइत्यानुपूर्वीज्ञानस्याकाडाज्ञानविधया चासंसृष्टतयैकपदोपस्थापितार्थयोस्संसृष्टतयाभाने कारणलमार्च कल्प्यतइति कारणवकार्यखतदवच्छेदकत्वादीनांधर्मिणश्च शक्तिपक्षापेक्षया अधिकस्याकल्पनेनगौरव विरहात् । एतदभिप्रेत्यैवानुपदमेववक्ष्यत्याकाहावैचित्र्यादिति वैचित्र्यं ययोरर्थयोः परस्परमन्वयस्तदुपस्थापकपदयोः समभिव्याहारादन्यत्राकाहारूपादनवैलक्ष्यं ययोः परस्परमन्वयस्तदुपस्थापकस्यैकस्यैव पदस्थ यानुपूर्वीतस्याएवाकाडारूपत्वमिति बोध्यम् ।
नामार्थधात्वर्थयोरिति । यद्यपिनामार्थयोरपिभेदसंबन्धेनान्वयस्याव्युत्पत्रलं तत्रैकनामार्थयोरन्वयस्य भेदेन सविवादतया लाघवेन नामार्थयोर्मेदेन साक्षानान्वयइत्येव व्युत्पत्तिशरीरं वाच्यं निपातातिरिक्तत्वस्य विशेषणलादेवैवकारार्थयोरन्वयसनाव्युत्पत्रत्वं । नचैवं घटत्वघटयोः कथमन्वयइतिवाच्यं तस्यैकपदार्थखात्पदार्थयोरित्यत्र द्विवचनार्थ द्विखस्यपदार्थवघटकवृत्तावेव

Page Navigation
1 ... 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218