Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 99

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
९५ तारशसंकेतस्य संभवात् । तदीयसंकेतसंबन्धेन तत्पदवरवस्य डिस्थादिपदात् स्वौजसादि. बोखव्य इत्याकारकपुरुषसंकेतसंबन्धेन डिस्थादिपवस्वस्य वा विनिगमनाविरहेण शक्ततावच्छेद. कताप्रसङ्गः तथा चागत्या आनुपूर्वीविशेष एव शक्ततावच्छेदक इति । यसु संख्यापि प्रकृतेरर्थः । एकवचनादिकं च एकत्वाद्यर्थे तात्पर्यग्राहकमेव न चैवमेकप्रकृत्युपस्थाप्ययोरर्थयोः परस्परमन्वये आकाङ्गाविरहाद् घटादावेकवाद्यन्वयानुपपत्तिरन्यथा हर्यादिपदादुपस्थितयोरश्वसूर्ययोराधाराधेयभावेनान्वयापत्तिर्घटादिपदस्थ एकत्वादिविशिष्टस्य घटादौ स न शक्तिसंभवः घटरूपं पश्येत्यादौ संख्यानवच्छिन्नघटादेरेवान्वयबोधादिति वाच्यम् । आकासावैचित्र्यादेकप्रकृत्युपस्थाप्ययोरपि घटैकत्वयोः परस्परमन्वयसंभवात् । अतएव खण्डशस्यैवकाराद्युपस्थाप्ययोरन्ययो. गव्यवच्छेदाद्योः परस्परमन्वयबोधः । नचैवं कर्मत्वादिकमपि प्रकृत्यर्थ एवास्तु, किं तत्र द्वितीयादिशक्त्येति वाच्यम् । नामार्थधात्वर्थयोः साक्षाभेदान्वयबोधस्याव्युत्पन्नतया कर्मत्वादेनांमार्थत्वे तेन समं धात्वर्थान्वयासंभवात् । न च संख्यायाः प्रातिपदिकार्थत्वे सति तात्पर्यशाने विनैव शक्तिभ्रमं लक्षणाग्रहं वा द्विवचनाद्यन्तपदादेकत्वादिबोधसंभवादेकत्वा
---
- ब्राहकप्रमाणेन लाघवसहकृतेन सुप्वादेरपिजातिरूपत्वं स्याद्विशेषाभावात् इष्टापत्ती भूतलमूर्त्तववत्परस्परसांकार्यादुभयोरपिहिजातिरूपत्वं न स्यादितिभावः । यद्वा आदिपदादलमत्वादिपरिग्रहः अलाभाववति स्वादावेकवचनखस्यैकवचनखाभाववतिघटादिपदघटकाकारेऽत्वस्यामोऽकारेचोभयोस्सत्त्वेन सांकर्यात् अकाराव्यवहितोत्तरमकारस्येव मकाराव्यवहितपूर्वबांकारेऽपि तस्य विनिगमकाभावेन सत्त्वस्याभ्युपेयत्वादन्यथा व्यासज्यवृत्तिजात्यभ्युपगमप्रसंगात् अन्त्यवर्णमात्रवृत्तिखदुराग्रहेऽपि मखमादायसांकर्यस्य दुर्वारत्वादितिभावः । डित्यादिपदात्स्वौजसादिर्बोद्धव्यइतीति । अत्रस्वमादिबोंद्धव्यइति वक्तमुन्चितमन्यथोक्तसंकेतसंबन्धेन डिस्थादिपदवत्त्वस्यौप्रभृतौ सत्त्वेनातिप्रसक्ततया तस्यावच्छेदकवासंभवादसंगतिः स्यात यदा आदिपदस्य खादिभिः प्रत्येक संबन्धः सुपदोत्तरादिपदादमादिरौपदोत्तरादिपदादोटादिजैसूपदोत्तरादिपदाच्छसादिप्रायः डिस्थादिरित्यत्रादिपदाइवित्थादियः तथाच संकेतनये तात्पर्य पर्यवसितमिति नासंगतिः । एकप्रकृत्युपस्थाप्ययोरिति । एकप्रत्ययार्थयोः कालकृत्यायोरन्वयस्य सर्वसंमतत्वात्प्रकृत्युपस्थाप्येत्युक्तम् । आकाहाविरहादिति । नच घटपदसुपदसमभिन्याहारास्मिकैवास्त्वाकाबाधटैकखयोरन्वयबोधानुकूलेतिकथमाकाहाविरहइतिवाच्यंययोरर्थयोः परस्परमन्वयबोधस्तद्बोधकपदयोरेवसमभिव्याहारस्यतादृशान्वयवोधानुकूलाकासाबस्योपेयखादन्यथातिप्रसङ्गात् प्रकृतेच घटैकैकलोभयोपस्थापकपदयोरभावादाकाङ्कायाअसंभवात् । नच पदद्वयार्थयोरन्वयबोधएवाकालावश्यकीप्रकृतेचैकपदार्थयोरेवान्वयइत्याकाडाविरहेऽपि काक्षतिरिति वाच्यं तयोस्संवन्धस्याकालायाअभावे भानस्यैवासंभवात्पदवृत्त्याकालयोरेव संबन्धभासकतयाकप्तलादिति भावः । संख्यानवच्छिन्नघटादेरेयान्वयबोधादिति । नच नीलो घटइत्यादी कृप्तशक्तिकेन नीलपदेन लक्षणया नीलविशिष्टस्यैवशक्तिद्वयापेक्षया लाघवेन कुप्तविशिष्टैकशक्तिना घटादिपदेन लक्षणयैवास्तु शुद्धघटादिबोध इति वाच्यं समस्खघटपदप्रयोगस्यानादितया शुद्धपटतात्पर्यस्यानादित्वस्यावश्यंवाच्यखात् घटः घटी घटाइत्यादौ सर्वत्रैव घटबोधस्थाव्यभिचारालाधवाचानादेरेकस्याईश्वरेच्छाया एव कल्पयितुमुचितलात् पश्चादेकलादिबोधानुरोधेनैकलादिशकेः कल्पनीयायाः शक्तिमत्तयाकुप्तेषु घटादिपदेष्वेवकल्पयितुमुचितत्वादुक्तशक्तिद्वयकल्पनायाः फलमुखत्वेनादोषात् । नच संख्याबोधानरोधेन कल्प्यायाः शक्तः विशिष्ट एवास्तु कल्पनमेवंहि समासस्थले शुद्धशक्त्या विभक्त्यन्तस्थले च विशिष्टशक्त्यैवविवक्षितार्थप्रतीतिर्भवत्युपपादितेतिवाच्यं विशिष्टशक्तिकल्पनायां गौरवालाघवेन संख्यामात्रेशक्तिकल्पनाया एवोचितत्वात् विशिष्टप्रतिपत्तेराकाहाकल्पनयाप्युपपादयितुं शक्यलात् विशिष्टशक्तिकल्पनाकालाकल्पनामोहिकल्पनालाघवेनाकाहाकल्पनस्यैव न्याय्यत्वात्। शाक्तिकल्पने हि भगवदिच्छायामेकखाविषयतानिरूपितघटविषयखस्य विषयवतदवच्छेदकखादिकमुपस्थितिकारणतावच्छेदकत्वादिक तादृशविषयत्वे पदार्थान्तरसंबन्धादिकश्च कल्पितंभवतीति गौरवादाकाहाकल्पनेच शक्तिकल्पनपक्षेऽपि कारणतया कुप्तस्य घटइत्यानुपूर्वीज्ञानस्याकाडाज्ञानविधया चासंसृष्टतयैकपदोपस्थापितार्थयोस्संसृष्टतयाभाने कारणलमार्च कल्प्यतइति कारणवकार्यखतदवच्छेदकत्वादीनांधर्मिणश्च शक्तिपक्षापेक्षया अधिकस्याकल्पनेनगौरव विरहात् । एतदभिप्रेत्यैवानुपदमेववक्ष्यत्याकाहावैचित्र्यादिति वैचित्र्यं ययोरर्थयोः परस्परमन्वयस्तदुपस्थापकपदयोः समभिव्याहारादन्यत्राकाहारूपादनवैलक्ष्यं ययोः परस्परमन्वयस्तदुपस्थापकस्यैकस्यैव पदस्थ यानुपूर्वीतस्याएवाकाडारूपत्वमिति बोध्यम् ।
नामार्थधात्वर्थयोरिति । यद्यपिनामार्थयोरपिभेदसंबन्धेनान्वयस्याव्युत्पत्रलं तत्रैकनामार्थयोरन्वयस्य भेदेन सविवादतया लाघवेन नामार्थयोर्मेदेन साक्षानान्वयइत्येव व्युत्पत्तिशरीरं वाच्यं निपातातिरिक्तत्वस्य विशेषणलादेवैवकारार्थयोरन्वयसनाव्युत्पत्रत्वं । नचैवं घटत्वघटयोः कथमन्वयइतिवाच्यं तस्यैकपदार्थखात्पदार्थयोरित्यत्र द्विवचनार्थ द्विखस्यपदार्थवघटकवृत्तावेव