Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 155

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । गमनादिक्रियासमानकालीनतारशक्रियाकर्तृत्वरूपसाहित्याभावः, क्रियान्वयिखकर्तृकतादृशक्रियाकालीनत्वाभाव एच वा विनार्थः । कर्तृत्वे पुत्रादेराधेयत्वेनान्वयः । विभक्तिः साधुत्वार्थव अस्तुवाधेयत्वं द्वितीयार्थः। सप्तम्या आधेयत्वार्थकत्वेऽपि नात्र सप्तमीप्रसक्तिस्तस्याः कारकविभक्तित्वेन क्रियान्वयिस्वार्थबोधकत्वात् । अतःशेषषष्ठीप्रसत्या तामेवोपपदविभक्तिद्धितीया बाधत इतिसर्वा उपपदविभक्तयः षष्ठ्यपवादिकाइत्यस्याविरोध इति । विनासमानार्थकयोतेऽन्तरेणेति निपातयोरपि दर्शितैव रीतिः। एवं विनायुक्ततृतीयापञ्चमीस्थलेऽपि मर्यादाभिविध्यर्थकयावच्छब्दयोगेपि द्वितीया दृश्यते, तत्र मर्यादार्थको यावच्छब्दः । आरभ्य तस्यां दशमी तु यावत्प्रपूजयेत्पर्वतराजपुत्रीमित्यादौ मर्यादा सीमा कालरूपा देशरूपा च कालनिष्ठं तत्त्वंच, तत्कालसमभिव्याइतकालप्रागभावानधिकरणस्वप्रागभावाधिकरणस्वसजातीययावत्कालवृत्तिसमभिव्याहृतक्रियानधिकरणत्वम् । एवंचोक्तस्थले यावच्छब्देन पूजारूपक्रियायां शुक्लदशमीनिष्ठतारशसीमात्वनिरूपकत्वं प्रत्याय्यते । तावतैयार्थतः शुक्लदशम्या मर्यादात्वं लभ्यते । तनिष्ठसीमात्वनिरूपकत्वंच तदवृतित्वे सति कृष्णनवमीप्रागभावानधिकरणशुक्लदशमीप्रागभावाधिकरणतिथिकूटव्यापकत्वम् । तावता षोडशतिथ्यधिकरणकषोडशपूजारूपस्यैककर्मणो विधेयतया लाभः व्याप्यकालसमुदाये स्वजातीयत्वविशेषणात्पजायामक्तविशेषणद्वयाक्रान्तदण्डादिसमुदायाव्यापकत्येपि न बाधः । अन्वयितावच्छेदकरूपेण साजात्यस्य विवक्षणादुक्तस्थले च तिथिमित्यस्याध्याहारेण दशमीपदार्थताचच्छेदकस्य तिथित्वघटितत्वेन वा यावत्पदार्थान्वयितावच्छेदकतया तिधित्वभानात्तेन रूपेण दण्डादेर्दशमीसजातीयत्वाभावात । तिथिश्चाखण्डकालविशेषरूपा, नतु चन्द्रमण्डलकलारम्भाद्यनुगुणक्रियाप्रचयरूपा पूजायास्तावक्रियावृत्सित्वासम्भवात् । अनच प्रागभाव एव यावत्पदार्थः द्विती.
प्रतियोगित्वमनयोगित्वं वा. तत्र तत्प्रत्यर्थदशम्या अन्वयः तावता दशमीप्रतियोगिकप्रागभावलाभः । तस्य स्वप्रतियोग्यवृत्तित्त्वविशिष्टव्यापकतासंबन्धेन पूजारूपसममिव्याहतक्रियायामन्वयः व्यापकत्वंच खाधिकरणतिथिनिष्ठाभावप्रतियोगितानवच्छेदकपूजाविशेषत्ववत्त्वम् । स्वाधिकरणत्वच खाधिकरणकृष्णनवमीप्रागभावावच्छिन्नभेदविशिकालिकविशेषणतासंबन्धेन । एतेन कृष्णनवमीप्रागभावाधिकरणप्रतियोगिकभेदस्याव्यावर्तकतया तत्सामान्यभेदनिवेशे भाविकृष्णनवमीप्रागभावाधिकरणत्वमादाय नाप्रसिद्धिः । तथासत्यपि तत्तद्दशमीप्रागभावाधिकरणकालस्य स्वाधिकरणकृष्णनवमीप्रागभावावच्छिन्नभेदवत्वसंबन्धेन तत्तत्प्रागभावाधिकरणत्वाक्षतेः । नचैवमपि व्यवहितपूर्वकृष्णनवमीप्रागभावावच्छिन्नभेदघटितसंबन्धेनाव्यवहितपूर्वकृष्णनवमीपूर्वतिथीनामपि तत्तदशमीप्रागभाववत्वात्तदधिकरणतिथिव्यापकत्वं पूजायां न संभवतीति वाच्यम् खावच्छिन्नकृष्णनवमीप्रागभावाधिकरणत्वसंबन्धे स्वावच्छिन्नभेदस्यैव प्रागभावसंवन्धे निवेशनीसंभवेन कर्तृत्वनिरूपकसमभिव्याहृतक्रियासमानदेशकालिकक्रियाकतत्वरूपसाहित्यस्याभाव एव विनापदार्थस्तत्र प्रथमकर्तृत्वे च पुत्रादिपदार्थस्यान्वये दोषाभावात् पहुँविनागत इत्यस्याप्रामाण्यमेवेष्यते प्रामाण्येच प्रकृतक्रियाकर्तवाभाव एवच विनापदार्थस्तत्रैवाधेयतासंबन्धेन पंग्वादेरन्वयस्तस्य समानकालीनत्वेन प्रकृतक्रियादावन्वय इति बोध्यम् । लाघवादाह । क्रियान्वयीति ।अवृत्तित्वविशिष्टब्यापकत्वसंबन्धेनेति । निरुक्तावृत्तित्वे सति स्वव्यापकत्वसंबन्धेनेत्यर्थः। स्नपदार्थों दशमीप्रागभावः । अव्यावर्तकतयेति । विशेषभेदोभयभेदादिकमादाय कृष्णनवमीप्रागभावाधिकरणकालेपि सत्त्वादित्यर्थः । सामान्यभेदेति । कृष्णनवमीप्रायभावत्वातिरिक्तधर्मानवच्छिन्नप्रागभावनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितप्रतियोगिताकभेदेत्यर्थः । अप्रसिद्धिरिति । दशमीप्रागभावाधिकरणत्वेनाभिमतकाले न प्रसिद्धिरित्यर्थः । तथासत्यपीति । उक्तसामान्यभेदस्याप्रसिद्धत्वे सत्यपि स्वाधिकरणं यत्कृष्णनवमीप्रागभाबाधिकरणं तत्सामान्यभेदस्य विवक्षितस्याभिमतकाले सत्त्वेन क्षत्यभावादित्यर्थः । एवमपीति । कृष्णनवमीप्रागभावे दशमीप्रागभावावच्छिन्नखनिवेशेपीत्यर्थः । खावच्छिमकृष्णनवमीत्यादि । यद्यपि सर्वाशे न्यूनवारकेतरवारकपर्याप्तिनिवेशं विधाय खावच्छिन्नकृष्णनवमीप्रागभावावच्छिन्नमेदनिवेशेपि नोक्तदोषस्तथापि लाघवादुक्तप्रकारानुसरणं कृतमिति बोध्यम् । खपदार्थस्योपस्थितशुक्लदशमीत्वेन व्यापकताशरीरे प्रवेशे शुक्लदशम्याः प्रागुक्तसंबन्धेनाधिकरणवस्य पूजानाधिकरणेषु यत्किञ्चिन्च्छुलदशमीप्रागभावावच्छिन्नकृष्णनवमीप्रागभावान