Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 119

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
११५ अथ धातोापारमात्रघाचित्वे त्यजति गच्छति त्यागो गमनमिस्यादिषाक्यादविलक्षणयोधप्रसङ्गः नहि शक्तिभ्रमाद्यजन्मनोस्तादशवाक्यजन्यबोधयोरवैलक्षण्यं कश्चिदभ्युपैति तथासति त्यागादितात्प. येण गमनादिपदं व्युत्पन्नाअपि प्रयुजीरन् । नच तत्र फलविशेषावच्छिन्नव्यापारे लक्षणा वीक्रियते इति विलक्षणबोधोपपत्तिरितिवाच्यम् लक्षणया विलक्षणबोधजननेऽपि शक्तयाविलक्षणबोधजननसंभवेन दर्शितातिप्रसङ्गस्य दुरित्वात् । नच गम्यादिशक्तिशानजन्याोपस्थित्या फलाविषयबोधस्य कुत्राप्यजननात् तारशोपस्थितिघटितसामग्रीशरीरे फलविशेषबोधकसामग्रीनिवेश्यते तथाच त्यागगमनादिपदयोः शत्यानाविलक्षणबोधजनकतेति वाच्यम् त्यजिगम्योरेकार्थवाचकतारूपपयीयता विपर्यस्थतोगमनाविपदात् त्यागादिपद्जन्यबोधसमानाकारकबोधस्य सर्वानुभवसिद्धतया गम्यादिशक्तिज्ञानात्फलाविषयकबोधस्थापि प्रसिद्धः फलविशेषयोधकसामन्या गम्यादि जन्यबोधनियामकताया वक्तमशक्यत्वात् । तथाचाभ्रान्तस्यापि भवन्मते ततोऽविलक्षणबोधसंभवेन एकविधबोधतातात्पर्येण व्युत्पन्नानां ताशप्रयोगप्रसङ्गो दुरि इति चेत् मैवम् कर्मप्रत्ययासमभिव्याहतत्यागगमनादिपदस्य तत्तत्फलावच्छिन्नव्यापारेऽनादितात्पर्य कल्प्यते न तु केवलव्यापारे । अनादितात्पर्यमेव च वारसिकप्रयोगनियामकमिति एकार्थतात्पर्येण प्रामाणिकानां वारसिको म
बोधाभावप्रसङ्गमवगतक्तः शातत्र फलविशेषेति। शक्तिभ्रमंलक्षणाग्रहश्च विनापि विलक्षणो बोध इष्टस्तत्र शक्तिप्रमया जातयोर्बोधयोलक्षण्यप्रयोजकाभावेन तयोरवैलक्षण्यापत्तिरेवाभिमतेत्यभिप्रायेण निराकरण । नच वाच्यमिति। ननु यथाविशिष्टशक्तिवादिनस्तव शक्तिज्ञानानियमेन गम्यादितः फलविशेषविषयकएव बोधस्तथाशुद्धशक्तिवादिनो ममापि व्यापारबोधस्याकिश्चित्करतया फलविशिष्टव्यापारविषयकएव मम्यादिशक्तिज्ञानतो बोधः इयांस्तु विशेषो यदस्मन्मते तत्पूर्व ग्राम ग्रामस्थेत्यादिफलविशेषबोधकद्वितीयान्तादिसमभिव्याहारज्ञानद्वितीयादिजन्यफलाद्युपस्थित्यादिकल्पनं तवतु नेति तथाच गम्यादिशक्तिशानजन्यव्यापारविषयकशाब्दबोधस्य संयोगादिविषयकशाब्दलाश्रयतानियमेन तदवच्छिन्नप्रयोजकद्वितीयादिशक्तिज्ञानजन्यफलविशेषोपस्थित्यादिघटितसामग्र्यास्तदुत्पत्ती नियमेनापेक्षणीयतया गम्यादिशक्तिज्ञानजन्यशाब्दसामम्याः फलविशेषविषयकशाब्दसामग्री विशिष्टतयैव कार्यव्याप्यतायाः खीकरणीयलात् कथं शक्तिशानजन्ययोस्त्यजिगमिधातुजबोधयोरवैलक्षण्यप्रसंग इत्यभिप्रेत्याशङ्कतेगस्यादिशक्तिझानेति त्यजिगम्योरेकार्थ वाचकतेति अथ त्यजिगम्योरेकार्थवाचकलमभ्युपगम्यैव शक्तिमहाधीनतजनितबोधस्य नियमेन फलविशेषबोधलमभ्युगम्यं तथाचैकार्थवाचकत्वरूपपर्यायताया विशिष्टशक्तिवादिमते वाच्यतावच्छेदकभेदेन त्यजिगम्योस्तदभावेन विपर्यासेपि व्यापारमात्रशक्तिवादिमते शक्यतावच्छेदकस्यापि भेदाभावात्त्यजिगम्योस्तत्सत्त्वेन तद्विपर्यासासंभवः तादृशपर्यायखस्य तत्र सत्त्वेपि केवलव्यापारमात्रशक्त्यङ्गीकर्तृखीकरणीयस्य पदान्तरसमभिव्याहारसाम्ये येन सह यस्य नियमेनान्यूनामतिरिक्तविषयकबोधजनकल साम्यं तस्वरूपस्य पर्यायत्वस्य यद्यपि न त्यजिगम्योस्संभवः प्रामंगच्छति प्रामस्य गमनं प्रामं त्यजति ग्रामस्य त्यागइति समभिव्याहारसाम्येऽपि बोधस्यान्यूनानतिरिक्तविषयकलविरहात् तथापि तद्विपर्याससंभवेपि तद्वतः पुंसः त्यजिगमिजन्यशाब्दबोधस्यान्यूनानतिरिक्तविषयकस्य संयोगविभागान्यतरैकविषयकल नियमात्फलाविषयकशाब्दबोधप्रसिद्धरित्यस्यासङ्गतिरिति चेन्न फलाविषयकेत्यत्र फलपदस्य तत्तद्धातुशक्तिशानजन्यशाब्दबोधनियतविषयत्वेनाभिमतफलपरलात् तदविषयकलस्यैकधातुजन्यशाब्दबोधे संभवात् गमेस्संयोगविशेषितब्यापारबोधकलग्रहवतस्तत्पर्यायलस्य त्यजिग्रहे यज्धातुजन्यबोधे विभागविषयकलस्य त्यजेविभागविशिष्टव्यापारबोधकत्वग्रहे तत्पर्यायत्वस्य गमिग्रहे गमधातुजन्यबोधस्य संयोगाविषयकखस्य च सत्त्वात् । एवञ्च गमधातुशक्तिज्ञानजन्यशाब्दसामम्यां द्वितीयाजन्यसंयोगोपस्थितेस्त्यजधातुशक्तिज्ञानजन्यशाब्दसामन्यां द्वितीयाजन्यविभागोपस्थितेर्व्यभिचारेण निवेशयितुमशक्यतया त्यजति गच्छतीत्याभ्यां त्यागोगमनमित्याभ्याञ्च शक्त्याह्यविशेषबोधप्रसङ्गः पयार्यलप्रसंगश्च दुर्वारः यद्वा सर्वानुभवसिद्धतयेति तृतीया यथाकथञ्चित्प्रयोजकलार्थिका तथाच विशिष्टशक्तिवादिमते व्यापारलरूपैकधर्मावच्छिन्नशक्तत्वेन त्यजिगम्योर्यदापर्यायलनमस्तदा सन्दत इत्यत इव गच्छतित्यजतीत्यतोऽपि केवलव्यापारबोधस्सर्वानुभवसिद्धो यथा तथा द्वितीयादितः फलानुपस्थितौ केवलव्यापारशक्तिवादिमते त्यजिगम्योः स्पदिसमानार्थलमहे ताभ्यामपि फलाविषयकबोधोऽनुभवसिद्धः कुतो न भवेत् पर्यायलग्रहस्य हि भ्रमलप्रमाखाभ्यां वैलक्षण्यमकिश्चित्करमिति कश्चिदुक्तस्य प्रयोजकत्वेन पर्यायताभ्रमत्वोक्तेः फलाविषयकलोत्तेश्च नासङ्गतिरेवं सर्वत्र द्वितीयान्तसमभिव्याहारस्य नियमेनानुसन्धानकल्पनेऽपि न मानं तत्कल्पने च संयोगादिफलस्य मामादिप्रकृत्यर्थ विशेषितस्यैव भानस्योपगन्तव्यतया गमनमित्यतः शाब्दबोधे जाते कस्येत्याकाडायास्सर्वानुभवसिद्धाया अपलापप्रसको प्रामादेतत्र भानादिति फलाविषयकबोधप्रसिद्ध