Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 56

५२
व्युत्पत्तिवादः।
ब्दबोधोत्पत्त्या निरुकाकाङ्करझानस्य तत्सहकारितासंभवेन तद्विरहदशायां द्रव्यत्वे निरुक्तशाब्दबोधापत्तेरेवमपि तदवस्था । यदिच निर्विशेषस्य सामान्यस्याभावेन तत्तद्धर्मावच्छिन्नकार्योत्पत्तौ तत्तद्धर्मव्याप्ययत्किञ्चिद्धर्मावच्छिन्न कारणानां स्वस्वकार्यतावच्छेदकसंबन्धेन तत्तद्धर्मावच्छिन्नकार्याधिकरणे प्रत्यासन्नानां पूर्वकालसत्त्वमपेक्षितंभवतीत्यस्याभ्युपगमे घटलावच्छिनप्रकारतानिरूपितद्रव्यलावच्छिन्नविशेष्यताकशाब्दबुद्धिखावच्छिन्नं प्रति घटोद्रव्यमित्याकाडाज्ञानस्य कारणत्वेन नोक्कापत्तिसम्भव इत्युच्यते तदापि घटः प्रमेय इत्याकालाझानकाले द्रव्यत्वे शाब्दबोधापत्तिर्दुवारा घटलावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितप्रमेयत्यावच्छिन्न विशेष्यताकशाब्दबुद्धिलस्यापि व्याप्यत्वेनोक्ताकाडाज्ञानस्य तदवच्छिन्न कारणत्वात् । नच द्रव्यत्वे प्रकारतयोपस्थितेरभावान्नापत्तिरिति वाच्य आकाङ्काबहिर्भूतपदवृत्तिज्ञानजन्यद्रव्योपस्थितिकालएबापत्तो तात्पर्यात् । नचोपस्थितिकारणतावच्छेदककोटौ पदस्य विशिध्यैवप्रवेशः कार्यः प्रमेयादिपदजन्योपस्थितिमन्तरेणोक्ताकाडाज्ञानस्य फलानुपधायकत्वेन तथाविधोपस्थितेरेव सहकारितया नोक्तापत्तिरिति वाच्यं घटत्वेऽप्येवमापत्त्यसंभवात्। घटत्वावच्छिन्नप्रकारतानिरुपितद्रव्यवाद्यवच्छिन्नविशेष्यताकशाब्दबुद्धिवादेरेव निरुक्तधर्मव्याप्यत्वेन तदवच्छिन्नसामन्याः द्रव्यादिपदजन्योपस्थितिसहकृतघटोद्रव्यमित्याद्याकाद्वाज्ञानघटिताया घटोघटइत्याकाडाज्ञानकालेऽसत्त्वात् घटपदजन्यद्रव्यत्वावच्छिन्नोपस्थितिसहकृतघटोघटइत्याकाहाज्ञानघटितसमुदायस्य सामग्रीत्वेऽपि तत्सामय्या नियमतो घटपदलक्षणाज्ञानजन्योपस्थितिघटितत्वेन उपस्थितिशाब्दबोधकार्यकारणभावावच्छेदकशरीरे विषयप्रवेशाभावेऽपि तत्तत्सत्त्वस्य तत्रासंभवात् घटोद्रव्यमित्याकाडाज्ञानस्य द्रव्यपदलक्षणाज्ञानजन्योपस्थितिसहकृतस्य प्रमेयत्वे शाब्दोत्पादकतया तद्धटितसामग्रीकाले यद्यपि घटत्वे संभवत्यापत्तिस्तथापि घटोघट इत्याापक्रमविरोधप्रसङ्गो दोषः । किंचोपस्थितिकारणतावच्छेदक कुक्षौ बिशिष्यपदप्रवेशे कार्यतावच्छेदकेऽपि व्यभिचारवारणाय तादृशोपस्थित्यव्यवहितोत्तरत्वस्य प्रवेश्यतया तदवच्छिन्नस्य योग्यताज्ञानकार्यतावच्छेदकावच्छिन्नव्यापकलासंभवेन येन सम्बन्धेन यद्धर्मावच्छिमंप्रतीत्यायुक्तरप्यराजतिः स्यात् । नच द्रव्यलमेयखादौ सर्वत्रैव धर्मितावच्छेदके शक्तिलक्षणाज्ञानजन्यद्रव्यपदप्रयोज्यद्रव्यलप्रमेयवाद्युपस्थित्यव्यवहितोत्तरशाब्दबुद्धः सत्त्वेन कथं न व्यापकवत्त्वमिति वाच्यं वृत्तिवस्यानुगतानतिप्रसक्तस्य दुर्वचत्वेन तत्तत्पदशक्तिज्ञानजन्योपस्थित्यव्यवहितोत्तरशाब्दबुद्धिखतत्तत्पदलक्षणाझानजन्योपस्थित्यव्यवहितोत्तरशाब्दबुद्धिवाद्यवच्छिन्नंप्रत्येव कारणवस्य विशिष्यवक्तव्यतया व्यभिचारस्य स्फुटखात् । सतिचैवं विशिष्यपदप्रवेशे तेयाकाडाज्ञानोपस्थित्योः सहकारिखस्य न संभवः द्रव्यपदशक्तिज्ञानजन्योपस्थित्यभावे तलक्षणाज्ञान जन्योपस्थितिकाले द्रव्यपदलक्षणाज्ञानजन्योपस्थित्यभावे तत्तच्छक्तिजन्योपस्थितिकाले घटोद्रव्यमित्याकाङ्क्षाज्ञानस्य फलोपधायकलादुक्काकाहाज्ञानाभावे पटोद्रव्य मित्याकाङ्क्षाशानकाले निरुक्तोपस्थित्योश्च फलो. पधायकवात् । इत्थं च ग्रन्थानां भूयो यथावतार्थपरित्यागस्य दृष्टतयोक्तग्रन्थस्यापि विशिष्यपदप्रवेशेनाकाहाबहिर्भूतपदजन्योपस्थितिकाले वापत्तिवारणे उक्तरीत्यापत्तिसङ्गमने च तात्पर्यमित्युक्तिरपि ग्रन्थाननुरोधिनां निरस्ता वेदितव्या । यश्चात्राकाहाज्ञानस्य खीयवाद्यन्तघटपदलावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितवाद्यव्यवहितपूर्ववर्त्यानुपूर्व्यवच्छिन्न विशेष्यताविशिष्टविषयतानिरूपित्तवृत्तिप्रकारतानिरूपितधर्मितावच्छेदकताविशिष्टोपस्थितिप्रकारखसंबन्धेन कारणवमुपगम्याकाहाज्ञानविरहकाले द्रव्यल आपत्तिवारणं घटत्वे तत्संपादनं च केषांचित्तदप्युपेक्षणीयम् । एवं सत्युपस्थितेः समानप्रकारतया कार्यकारणभावस्यानावश्यकलापत्त्या तदवलम्ब्युक्तग्रन्थस्याभासत्वप्रसङ्गात् घटोव्यमित्याकाहाज्ञाने प्रमेयादिपदाव्योपस्थितौ चैवमपि हि तदवस्थैवापत्तिः । कालान्तरीणवृत्तिज्ञानीयद्रव्यपदनिष्ठयिषयताया निरुक्तविशेष्यताविशिष्टलसंभवेन परम्परया तन्निरूपिताया धर्मितावच्छेदकताया वैशिष्ट्यस्योक्तोपस्थितीयप्रकारत्वे संभवात् एकक्षणावच्छिन्नकात्मवृत्तिखसंबन्धेन स्वनिरूपकज्ञानविशिष्टज्ञानीयत्वखावच्छेदकावच्छिन्नत्वोभयसंबन्धेन विशेष्यतावैशिष्ट्योक्तिरपि समानाकारकज्ञानीयविषयतयोरेकरबे कालान्तरीणस्य घटोद्रव्यमित्याकाहाज्ञानस्यापि खनिरूपकतया तद्विशिष्टकालान्तरीणवृत्तिज्ञाननिरूपितत्वस्य संभवानापत्तिवारणायालम्। एकक्षणावच्छिन्नैकात्मकवृत्तित्वसंबन्धेन स्वविशिष्टज्ञानीयखखीयखाद्यन्तघटपदत्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितखाव्यवहितपूर्ववर्त्यानुपूर्व्यवच्छिप्रविषयतावच्छेदकावच्छिन्नलोभयसंबन्धेन व विशिष्टलस्य विषयतायामुपादानं । यत्र द्रव्यं द्रव्यपदशक्यमित्यपेक्षाबुद्ध्यात्मकवृत्तिज्ञानमनन्तरं द्रव्योपस्थितिस्ततो घटोद्रव्यमित्याकाहाज्ञानं प्रमेयपदवृत्त्यवगाहिसमूहालम्बनात्मकं सतश्च द्रव्योपस्थितिस्तत्र द्रव्यपदवृत्तिज्ञानस्योक्ताकाधाज्ञान विशिष्टत्वेन तन्निरूपितद्रव्यपदखावच्छिन्नविषयतानिरूपितवृत्तिविषयतानिरूपितधर्मितावच्छेदकताविशिष्टवस्य प्रमेयपदवृत्तिज्ञानजन्योपस्थितिप्रकारतायां सत्त्वेन तेन संबन्धेन तदुपस्थितिकाले अपि द्रव्यत्वे निरुकाकाहाज्ञानस्य सत्त्वेन तदुत्तरं शाब्दबोधापत्त्या हेयम् । अत्रोक्तापेक्षाबुद्ध्यात्मकवृत्तिज्ञानोत्तरोपस्थितिजन्मानुधावनम् खनिरूपकज्ञान विशिष्टज्ञानीयत्वस्याप्युक्तधर्मितावच्छेदकतावैशिष्ट्यघटकतयोपादाने दूषणसंपत्त्यर्थम् । तथासति प्राथमिकोपस्थितेः स्वनिरूपकज्ञानविशिष्टलसंभवेन तदीयत्वस्य द्वितीयोपस्थितिप्रकारतायामपि संभवात् समानाकारकज्ञानीयविषयत्वयोरक्यात् । यत्तु येन संबन्धेन यद्धविच्छिन्नकार्यप्रतीयाद्युक्तिरुपस्थितिशाब्दबुध्योः सामान्य कार्यकारणभावाभिप्रायेणाकालाबहिर्भूतपदवृत्तिज्ञान जन्योपस्थितिकाले शाब्दापत्तिवारणं तु पद विशेषमन्तर्भाव्यशाब्दबुद्ध्युपस्थित्योर्विशेषकार्यकारणभावखीकारेणेति तदपि मन्दम् तथासति स्वजनकवृत्तिज्ञानीयेत्यादिसंबन्धशरीरानुधावनस्य वैफल्यप्रसङ्गात् । संवन्धान्तरज्ञानजन्योपस्थितिकालेचापत्तेर्विशेषकार्यकारणभावेनैव वारणात् । किंचोक्तकार्यकारणभावस्य सामान्यलमपि न संभवति स्वजनकज्ञानीयेत्यादिसम्बन्धशरीरे