Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 76

७२
व्युत्पत्तिवादः । न्धादिविशेष्यकराजादिपदार्थप्रकारकान्वयबोधानुपपत्तेः । राज्ञः पुरुष इत्यादौ सूपदादिषु संबन्धादिपदत्वम्रमदशायां संबन्धांशे राजादिप्रकारकान्वयबोधापत्तेश्च । नच प्रत्ययत्वेन शातं यत्पदं तत्पदजन्योपस्थिते कारणत्वादेतहोषवयस्य नावकाश इति वाच्यम् । राज्ञः पुरुष इत्यादी षष्ठयादेः प्रत्ययत्वाद्यनुपस्थितिदशायामपि आनुपूर्वीविशेषप्रकारकज्ञानाधीनतदर्थोपस्थितिसत्त्वे शाब्दबोधोत्पत्त्या प्रत्ययत्वप्रकारकज्ञाननिवेशासंभवात् । इदं पुनरत्र तत्वम् । राजा पुरुष इत्यादी पुरुषादिविशेष्यकराजादिप्रकारकभेदान्वयबोधस्याऽप्रसिदैव नापत्तिसंभवः। यत्र षष्ठ्यादिविभक्तरेव स्वारसिकलक्षणया शक्तिभ्रमेण वा पुरुषाद्युपस्थितिस्तत्र तद्विशेष्यकराजादिपदार्थप्रकारकभेदान्वयबोधः प्रसिद्ध इति चेत्तर्हि तादृशयोधे तथाविधप्रकृतिप्रत्ययानुपूर्वीधिशेषरूपाकाहानानसहकृततत्तद्विभक्तिजन्यपुरुषाद्युपस्थितिघटितसामय्या एव तादृशबोधोत्पत्तिनियामकतया तदभावादेव न तदापत्तिः । अत एव खत्वादिसंबन्धेन राजादिविशिष्टपुरुषादितात्पर्यकतदादिपदघटितात् स सुन्दर इति वाक्यात्पुरुषादिविशेष्यकखत्वादिसंसर्गकराजादिप्रकारकशाब्दयोधस्य च प्रसिझ्या राजा पुरुषः सुन्दर इत्यादौ पदार्थोपस्थितियोग्यताज्ञानादिबलात्तादृशशाब्दबोधापत्तिरिस्यपि निरस्तम् । स सुन्दर इत्यादिवाक्याधीनशाब्दबोधसामग्र्यास्तत्पदत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यकसुन्दरादिपदसमभिव्याहारज्ञानसहकृततदादिपदजन्यतादृशविशिष्टार्थोपस्थितिघटिततया तदभा. वादेवापत्त्यभावात् । अथैतादृशरीत्यापत्तिवारणे राशः पुरुष इत्यादौ स्वत्वादिसंबन्धेन पुरुषादौ राजाद्यन्वयबोधस्वीकारेऽपि क्षतिविरहादुक्तव्युत्पत्तिनियुक्तिका । विभक्तीनां संबन्धादिवाचकत्वमपि नियुक्तिकं, नीलो घट इत्यादी विशेषणवाचकपदसमभिव्याहृतविभक्तेरिव सर्वविभक्तीनां साध स्वमात्रार्थकत्वस्यैवोचितत्वात् । न हि तत्र तथाविधान्वयबोधोपगमे तत्स्थलीयसामग्रीषलाद्राजापरुष इत्यादिष्वपि तथाविधान्धययोधप्रसङ्गः संभवति । तत्स्थलीयसामयाः षड्यन्तराजपदत्वाद्यवच्छिन्नधर्मिकपुरुषादिपदसमभिव्याहाररूपाकासाशानघटिततया तावादेव तत्र तादृशसामध्या अभावात् । एवं च राजपुरुष इत्यादिसमासे राजादिपदस्य राजसंबन्ध्यादिलक्षणास्वी. कारोऽपि व्यर्थः तत्र भेदान्वयबोधस्वीकारेऽपि क्षतिविरहात् । न च तत्र भेदान्वयबोधाभ्युपगमे तत्स्थलीयसामग्रीवलाद्राजा पुरुष इत्यादावपि तादृशान्धयबोधापत्तिरिति वाच्यम् । तत्स्थलीयशाब्दबोधे राजपदाव्यवहितोत्तरपुरुषादिपदत्वरूपानुपूर्वीविशेषज्ञानस्य हेतुतयाऽसमासस्थले पुरुषादिपदस्य घिभत्त्या राजादिपव्यवहितत्वात्तादृशानुपूर्वीविशेषज्ञानासंभवेन तत्र तादृशबोधसामग्र्याः असिद्धेः । न च प्रकृतिप्रत्यययोरानुपूर्वीविशेषरूपस्याकाहात्वात्मातिपदिकद्वया. व्यवधानघटितोकानुपूर्वीविशेषज्ञानस्य हेतुत्वमेव निष्प्रामाणिकमिति वाच्यम् । भवन्मतेऽपि राजपुरुष इत्यादी तादृशसामग्रीबलाद्राजपदार्थराजसंबन्धिपुरुषपदार्थयोरभेदान्वयबोधस्ताहशसामग्रीबलाद्राक्षः पुरुषः इत्यादावपि राजादिपदस्य राजसंबन्ध्यादौलक्षणाग्रहसत्वे ताशाभेदान्वयबोधप्रसहवारणाय तथाविधानुपूर्वी विशेषज्ञानस्य समासजन्यबोधेहेतुताकल्पनस्यावश्यकत्वात् अस्माभिर्मेदाम्बययोधएव तादृशानुपूर्वी विशेषज्ञानस्य हेतुतायाः कल्पनीयत्वात् । न चोभयमत पव राजसंबन्धिनि राजपदस्य स्वारसिकलक्षणाग्रहेण राजपुरुष इत्यत्र राजसंबन्धिपुरुषयोरभेदान्व
-- - -- - - ---------- - -...-----...-...- ...-.- - .. ज्ञाननिवेशासंभवादिति। नच प्रत्ययखव्याप्यधर्मत्वेन ज्ञात मिति वक्तव्यंतथाच सम्बन्धपदस्य प्रत्ययखव्याप्यलाभावात् डस्वादेस्तथावाच्च नकोपि दोषः प्रत्ययत्वव्याप्यखञ्चोपलक्षणमेवातस्तदज्ञानदशायामपि न शाब्दबोधानुपपत्तिरितिवाच्यम् आनुपूर्वी विशेषाज्ञानदशायां प्रत्ययवृत्तितळ्यक्तिला दिज्ञानदशायाच शान्दापत्तेदुरुद्धरत्वात् प्रमेयत्यादिनापि डस्वादिज्ञानेशाब्दप्रसझाच । सम्बन्धादिवाचकत्वमपि नियुक्तिकमिति । इदं च विभक्त्यन्तपदद्वयादिसमभिव्याहारदेव शाब्दबोधो नचैकविभक्त्यन्तपदाद्धटमित्यादौतु मानसएव बोधः प्रत्ययशक्तिभ्रमेण शाब्दरूपो वा घटीयंकर्मलमित्याकारको बोध इत्यभ्युपे. त्योक्तम् । अन्यथा पदमित्यादिस्थलानुरोधेनैव विभक्तेः कर्मलादिवाचकलप्रसक्त्यासंगत्यापत्तेः संबन्धादिवाचकलमि.