Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 94

व्युत्पत्तिवादः। दिक् । प्रत्ययाश्च विभक्तिकृत्तद्धितादिभेदेन नानाविधाः । विभक्तिश्च सुप्तिभेदेन विविधो। सुब्विभक्तयः प्रथमाद्वितीयादयः सप्त, तत्र प्रथमार्थः प्रकृत्यर्थे विशेषणविधयान्वयिनी संख्येव ।
गौरवोक्तिश्च महती कृत्यैव भवत्युत्थापिता । तत्प्रतिकृत्यैवोक्तलाघवोक्तिस्तत्वजिज्ञासूनामसौ सा 'चाधिकार्थस्याबुभुत्सितत्वेन निरुद्धाधिकार्थप्रसरापरकृत्योत्सादनमात्रार्थी तज्जीवितभूतं संसर्गखलाघवमपकृत्य विलीयते ततश्च ताः स्मृतयः प्रभवन्ति तत्त्वाख्यानाय । गृहीततत्त्वालम्बना च ततोऽनुभूतिर्विद्योतमानोपासितासती परप्रतिनिवर्तितमपि प्रतिकृत्यासहस्रमपाकर्तुमीष्टेतराम् । इतीत्थमुपपादितपरिग्रहे उक्तलाधवे कुतश्चिदुपगतायाः प्रकारतया तादात्म्यानुभूतेस्तवसविधे प्रतिपक्षभूतस्य संसर्गतालाघवस्य व्याघातकलं खयोपन्यस्यमानं न द्विष्मोवयं नापि चानुभूर्ति तथाविधां श्रद्दधामइति। दिगित्युक्त्याचोकोविवेकएवात्रसूचितः।।
तद्धितादीति । आदिपदात्सनक्यचक्यझ्यङादयोग्राह्याः । नानाविधाइति । द्विविधेति । प्रकारार्थकपदसममिव्याहतसंख्यापदार्थश्च उद्देश्यतावच्छेदकव्यापकोद्देश्यतावच्छेदकन्यूनवृत्तिमात्रवृत्तिवस्तुमदन्यसंख्यैव व्यापकताघटकश्च संबन्धः खाश्रयवत्त्वम् वस्तुमत्ताच खवृत्तिववभिन्नखसमानाधिकरणवृत्तिखोभयसंवन्धेन । भवति चैवंविधासंख्योद्देश्यतावच्छेदकसमानाधिकरणपरस्परविरुद्धानेकप्रकारवृत्तिरेव तेन शब्दाश्रयत्वविभुत्वाभ्यामाकाशो द्विविधइति न प्रामाणिकः तद्भिलस्य वस्तुमवात् पृथिवीलादिभिर्गुणत्वेन च द्रध्याणि दशविधानीत्यपि न गुणवादिसाधारणदशवसंख्याया उद्देश्यतावच्छेदकन्यूनवृत्तीतरगुणलवृत्तिलात् । नचानेनैवशब्दाश्रयल विभुखगतद्वित्वस्यापि वारणान्नोपादेयं वस्तुमदन्यत्तमितिवाच्यम् तस्य घटलसहितपृथिवीलादिवृत्तिदशत्वसंख्यावारणार्थकत्वात् द्रव्यत्वादिगतैकत्वमादाय द्रव्यमेकविधमित्यस्यानिष्टत्वे न्यूनवृत्तिलम् स्वसमानाधिकरणत्वेसति स्वसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकलमन्यथाखसमानाधिकरण्यमात्रमनिटच वस्तुत आकाशमेकविधमेवेति वद्रव्यमेकविधमेवेत्येव द्रव्यत्वसहितपृथिवीखादिगतदशवसंख्यावारणन्तु वस्तुमदन्यलविरहादेव । यत्तु घटलघटान्यपृथिवीलसहितजलवादिगतदशवसंख्यावारणाय वस्तुमत्त्वम् वन्यूनवृत्तिवृत्तित्ववानधिकरणवृत्तिवृत्तित्वोभयसंबन्धेन वाच्यं पृथिवीतरूपवस्तुमत्त्वाच तद्वारणम् घटत्वादिरूपवस्तुमत्त्वस्य पृथिवीत्वादिगतनवत्वे वारणाय स्वसामानाधिकरण्यसहितस्वसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वरूपन्यूनवृत्तित्वोपादानम् तत्रैव द्रव्यत्वादिरूपवस्तुमत्त्ववारणाय द्वितीयसंवन्धोपादानमेवंच द्रव्यलसहितपृथिवीत्वादिगतदशत्वसंख्यावारणायोद्देश्यतावच्छेदकन्यून वृत्तित्वं भेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वगर्भ मेवोपादेय मिति तदनादेयम् पृथिवीजलान्यतरत्वमादाय पृथिवीत्वादिगतनववस्यापि वस्तुमत्त्वापातात् पृथिवीजलान्यतरवरसवत्त्वरूपवत्त्वस्पर्शवत्त्वभूत. खादिसहिततेजस्त्ववायुलाकाशवकालत्यादिगताष्टलसप्तलषट्लपश्चत्वादिसंख्यानां पृथिवीजलतेजोऽन्यतमखरूपखाद्यात्मकवस्तुमत्वादिनैव वारणीयतया पृथिवीजलान्यतरखादिवारणप्रयासस्याकार्यलात् तस्मात्प्रागुक्तमेव वस्तुमत्त्वनियामक संबन्धद्वयमुपादेयम्प्रागुक्तसंख्यामादाय दशविधत्वसप्तविधत्वादिकमिष्यत एव द्रव्यस्य अतएव पदार्थस्य भावाभावत्वाम्यां द्विधा विभागः क्वचिक्क चित्सप्तधा क्वचिचषोडशधा कचिचेतनाचेतनलाभ्यांद्विधेति षडेव भावा नवैव द्रव्याणीत्यादौ न संख्यान्तरव्यवच्छेदे किन्तुद्रव्यखादिरहितेभावत्वस्यपृथिवीवादिरहिते द्रव्यलस्य व्यवच्छेदे तात्पर्यम् । एतद्विचारश्च न्यायलीलावत्यां द्रष्टव्यः। एवश्च सुप्तिहोयोभेदःपर. सरबैलक्षण्यं सुप्तिड्त्वात्मकं तदभित्रोयोविभक्तिखव्यापकविभक्तित्वन्यूनवृत्तिमात्रवृत्तिवस्तुमदन्यद्वित्ववत्प्रकारस्तद्वतीविभक्तिरिति विभक्तिश्च सुप्तिङ्देन द्विधेयस्यार्थः । इत्थमेव सुविभक्तयः प्रथमादयस्सप्तेत्यस्याप्यों विधेयः। तत्र तेषु मध्ये प्रथमाया अर्थः प्रकृत्यर्थएव विशेषणविधयैवान्वयिनी संख्यैवेत्यवधारणत्रये तात्पर्यम् तेन खाश्रयकर्तृकखसंबन्धेन संख्याया अपि सर्वतः प्रधानीभूतायां क्रियायामेवान्वय इति भ्रमोनिराकृतः एकपदोपात्तस्य झटित्युपस्थितेः संबन्धलाघवाच्च प्रकृत्यर्थएवान्वयौ चित्यात् एतन्मूलकएव प्रत्ययानां प्रकृत्यान्वितखार्थबोधकत्लनियमः एव मितरसुवर्थवत्संख्यापि प्रकृत्यर्थविशेष्यतयैव भासते व्युत्पत्तिलाघवादिति विपर्यासोऽपि पराकृतः तण्डुलमित्यादौ संख्याकर्मवयोः प्रकृत्यर्थविशेष्यत्वे वाक्यभेदापत्तेः कर्मवस्य प्रकृत्यर्थे तस्य संख्यायामित्यभ्युपगम इतरसुबर्थवदिति दृष्टान्तासंगतेः क्रियायामन्वये संबन्धगौरवप्रसंगात् चैत्रः पचतीत्यत्र प्रथमान्तार्थस्य चैत्रीयैकत्वस्य क्रियायां क्रियाया वा तत्रान्वयेऽपि संवन्धगौरवप्रसकाच्च संख्यायाः प्रकृत्यर्थविशेषणतयान्वये सिद्ध तदनुपातिनोव्युत्पत्तिगौरवस्य फलमुखलेनादोषात् एवं प्रातिपदिकार्थलिङ्गपरिमाणवचनमात्रे प्रथमेति सूप्रदर्शनात् यथाश्रुतार्थनाहिणां लिङ्गपरिमाणसंख्यानां प्रथमार्थलभ्रान्तिर्निरस्ता वेदितव्या । तटः तटीत्यादौ लिङ्गस्य बा. धादेवाप्रत्ययात् प्रयोगसंस्कारार्थ पुंस्वादिना परिभाषितत्वमात्रस्यैव स्वीकारात् यस्य कस्यचित्पदार्थस्य लिङ्गस्य तत्र भानाभ्युपगमेऽपि तटान्तटीन्तटानि पश्येत्यत्राप्यनुभवानुरोधेन लिमभानस्य स्वीकरणीयतया प्रथमाभावेनान्यथैव तदुपपादनस्य कर्त्तव्यतया प्रथमास्थलेऽपि तथैव निर्वाहे तत्र शक्तिकल्पनानौचित्यात् ब्राह्मणइत्यादी पुंस्वस्य प्रातिपदिकार्थतायाः ब्राह्मणीत्यादौ स्त्रीत्वस्थ स्त्रीप्रत्ययार्थताया एवाग्रे व्यवस्थापनीयत्वात् द्रोणोबीहिरित्यत्र द्रोणस्य परिमाणपरिच्छेदकस्याभेदेन बाधात् खपरिच्छेद्यपरिमाणवत्वसंबन्धेन नामार्थखाच्चान्वयासंभवेन प्रथमार्थपरिमाणद्वारान्वय इत्यस्य वक्तुमशक्यखात् द्रोणोव्रीहिरित्यादिसामानाधिकरण्यानामिव द्रोणं श्री हिमानयेत्यादिसामानाधिकरण्यानामपि प्रामाणिकत्वस्यानुभवानतिक्रमेणावश्यवक्तव्यले प्रथमायास्तत्राभावेन द्रोणपरिच्छिनपरिमाणवति लक्षणया तत्रेव प्रथमास्थलेऽपि बोधनिर्वाहसंभवेन तत्र