Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 45

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । वक्षास्थलेऽपि भावाख्यातस्यार्थवत्त्वात् । केचित्तु धातोरिवघान्तस्यापि पाकादौ शक्तिरुपेयते ।
केवलयौगिककरणाद्यर्थकघनन्तशब्दसाधुलावगमादिति । अत्रच भावतान्तगम्यादिधात्वर्थविशेषणस्तोकादिपदोत्तरं द्वितीयैव, गम्यादिधातुसमभिव्याहतक्तप्रत्ययस्य कालकर्तृकर्माधर्थकताया दृष्टखात् तत्समभिन्याहारस्योक्तयोग्यताप्रयोजकलादकर्मकधातुसमभिव्याहृतक्तप्रत्ययस्यापि न भावमात्रविहितवम् अतीतकालाद्यर्थस्य तत्रापि सलादिति तस्याप्यस्त्येव निरुक्तसार्थकलं भावविहितल्युडादीनामपि करणाद्यर्थंकतत्प्रत्ययसमानानुपूर्वांकलाद्भवति सार्थकलमेव क्तिन्प्रभृतेर्भावमात्रविहितस्य नास्त्येव कथंचिदपि सार्थकत्वमिति बोध्यम् । अथ पाकाद्यन्वितैकवाद्यर्थविषयकशाब्दबोधस्वरूपयोग्यतां प्रति घनन्तसमुदायनिष्ठस्वादिसमभिन्याहारस्य प्रयोजकतया तस्य समुदायानतिरिक्त घनत्ययेऽपि सत्त्वेन घनः सार्थकलं दुर्वारमेवेति चेन्न यद्पावच्छिन्ने यद्पावच्छिन्नाव्यवहितोत्तरसमर्थवोधखरूपयोग्यताप्रयोजक तदपावच्छिन्नान्तवं तद्पावच्छिन्नस्य सार्थकप्रत्ययान्तत्वमित्यस्य विवक्षितत्वात् । नच सुखावच्छिन्ने पच्यव्यवहितोत्तरघचव्यवहितोत्तरत्वस्योक्तस्वरूपयोग्यताप्रयोजकत्वे तद्धटकतया घञ्प्रत्यये पच्यव्यवहितोत्तरत्वस्यापि प्रयोजकत्वं दुर्वारमित्युक्तदोषतादवस्थ्यमिति वाच्यम् विशिष्टनिष्ठप्रयोजकताया विशेषणे प्रयोजन विरहेणास्वीकारात् प्रयोजकत्वान्तरस्य चाकल्पनादुक्तदोषविरहात । यत्त्वव्यवहितोत्तरस्वसंबधावच्छिन्नयद्रूपावच्छिन्नविषयतानिरूपितयद्रूपावच्छिन्नविषयलं विशिष्टार्थबोधखरूपयोग्यतात्मकजनकतानतिरिक्तवृत्ति तद्रूपावच्छिन्नस्य तद्रूपावच्छिन्नान्तलं सार्थकप्रत्ययान्तत्वं तथाच पधातुत्वावच्छिन्नविषयतानिरूपितघनत्वावच्छिन्नविषयताया एकरवान्वितपाकार्थबोधस्वरूपायोग्ये खाद्यविषयकज्ञानेपि सत्वाद् पाकाद्यर्थबोधखरूपयोग्यतानतिरिक्तवृत्तित्वेऽपि तस्याः पाकरूपार्थस्य विशिष्टानात्मकत्वात् । वैशिष्टयस्य विशिष्टघटकस्याकावाप्रयोज्यस्य विवक्षितत्वात् नोक्तदोषसंभव इति तन्न, गमनान्वितकर्मलबोधे गमधातुक्तप्रत्ययसमभिव्याहारज्ञानत्वेन कारणवस्यानुपदनिराकृततया गतादिशब्दस्य सार्थकप्रत्ययान्तखाभावप्रसंगात् । यदि च व्यभिचारवारणाय गतइत्याद्यानुपूर्वी ज्ञानस्य तादृशज्ञानाव्यवहितोत्तरत्वमेव कार्यतावच्छेदकं तदा खाद्यविषयकगतादिशब्दज्ञानानोक्तशाब्दयोधापत्तिः निरुक्तानुपूादिज्ञानानुत्तरोक्तशाब्दबोधस्थालीकलात्तदुत्तरस्य च तादृशज्ञानरूपकारणविरहेणापत्त्यसंभवात् । नचोक्तानुपूर्वीज्ञानस्य कारणत्वे उक्त कार्यकारणभावे मानाभाव इति वाच्यम् विशेषकार्यकारणभावसत्त्वेऽपि शाब्दलावच्छिन्नं प्रति शब्दत्वेन घटशाब्दबावच्छिन्नं प्रति घटोपस्थापकपदलादिना सामान्यतः प्रवृत्त्यायर्थ कार्यकारणभावो यथाारीक्रियते तथैवोक्तस्याप्यङ्गीकरणीयबादिति बिभाव्यते तदैवापि रीतिः संभाव्यत एव । वस्तुतस्तु यद्रूपावच्छिन्नाव्यवहितोत्तरवसंबन्धावच्छिन्नविषयतानिरूपितयद्रूपावच्छिन्नविषयत्वे खावच्छेदकधर्मावच्छिन्ननिरूपित. त्तिज्ञानजन्योपस्थित्यभावप्रयुक्तफलोपधायकवाभावसमानाधिकरण तादृशोपस्थितिघटितसंबन्धावच्छिन्नं वा यदर्थवोधजनकलं तदवच्छेदकत्वमस्ति तद्रूपावच्छिन्नस्य तद्रूपावच्छिनान्ततं सार्थकप्रत्ययान्तत्वमित्युक्तौ न कोऽपि दोषः । अत्र च पक्षे न प्रथमपक्षवदनतिप्रामाणिकप्रयोज्यप्रयोजकभावकल्पनाया अपि प्रसङ्ग इति । यत्तु भावाख्यातस्यैव विवक्षास्थले अर्थबोधकलम विवक्षायो तदभावः ल्युट्प्रत्ययादीनां भावविहितानां न कुत्रापि कस्याप्यर्थयोधकलं किंतु करणाद्यनुशिष्टानां तथाच भावल्युडायन्तस्थलस्य भावाव्यातधिलक्षणत्वेन तद्वरात्र क्रियाविशेषणपदाद्वितीया नाभ्युपेयेति तत्रोक्तसार्थकप्रत्ययान्तखप्रसङ्गो दोष एवेति । अत एव शब्दशक्तिप्रकाशिकायां सहभावाख्यातेन भावस्थलेऽपि कालबोधकेन क्तप्रत्ययेनघटिताः साधु गतं चकितं हृसितमित्यादि प्रयोगा एवोदाहृता इति तन्नोक्तदोषस्य द्वितीयान्तविशेषणघटितप्रयोगसद्भावेऽभ्युपगमपराहतत्वात् अनभ्युपगमे तु स्वोत्तरवर्तिप्रत्ययसजातीयप्रत्ययप्रयोज्यविषयतानिरूपितखार्थविषयताकशाब्दबोधजनकतावच्छेदकाकाहाश्रयप्रत्ययान्तलमेव सार्थकप्रत्ययान्तलं साजात्यं च खवृत्त्यानुपूर्वी विशिष्टं यद्भावविहितलं तत्तदभावचैतदन्यतररूपेण तथा च स्वाशुत्तरभावाख्यातसजातीयविवक्षास्थलीयभावाख्यातार्थवर्तमानलविषयतानिरूपितखार्थविषयताकबोधजनकतावच्छेदकानुपूर्वीमत्प्रत्ययान्तलस्य स्थाप्रभृतौ सवाद्वितीयोपपत्तिः गम्यागुत्तरभावल्युडादिसजातीयभावल्युडादिप्रयोज्यविषयत्वाप्रसिद्ध्या न तत्र गमिप्रमृतेः सार्थकप्रत्ययान्तवसंभवः कर्मकर्नाद्यर्थकक्तादिप्रत्ययान्तानामस्त्येवोक्तसार्थकप्रत्ययान्तलमिति तत्र द्वितीयासंभवः । भावविहितवं तु सूत्रविशेषादिबोधितसाधुलाश्रयलं नतु धाबर्थखरूपबोधकलमिदानीतदनभ्युपगमात् । अथवा भावविहितत्वेन प्रतिसंधीयमानवृत्तित्वविशिष्टार्थबोधप्रयोजकाकासाशून्यल किंचिदर्थनिष्ठविषयवाप्रयोजकलोभयाभावस्य सार्थकलात्मकलं वाच्यं भावाख्यातस्थले विवक्षायां सल्यामुभयोरभावादविवक्षायां ताहशाकासाशन्यखस्याभावादुभयाभावः भावकृतां ल्युडादीनां भावविहितत्वेन प्रतिसंहितत्वे ततोर्थबोधानुपधानाद्धातुल्युट्समभिव्याहाररूपाकास्या अर्थवोधाप्रयोजकलादिति भावविहितत्वेन प्रतिसंधीयमानवृत्तिलविशिष्टार्थवोधप्रयोजिकाकाङ्काभावविहितलग्रहेप्यर्थबोधप्रयोजके भावाख्यातक्तप्रभृतावेव वर्तते न स्युडादाविति तत्रोभयस्यैव सत्वान्न सार्थकखं कर्मकर्तायर्थकानां तत्तदर्थविषयत्वाप्रयोजकखविरहादुभयाभावसत्वात्सार्थकत्वसंभव इलेषा दिक।
६व्यु