Book Title: Vyutpattivada Gudharthatattvaloka
Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai
View full book text
________________
गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । द्रव्यत्वादी तादृशान्वयबोधोत्पत्तिप्रयोजिका द्रव्यपदजन्यद्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यकोपस्थितितदवच्छिन्नविशेष्यकयोग्यताज्ञानादिघटितसामग्येव । धर्मितावच्छेदकतायास्तकार्यतावच्छेदकताविरहेपि द्रव्यत्वादिनिष्ठायास्तकार्यतावच्छेदकधर्मघटकत्वात् ताशसामग्र्याश्चात्मनिष्ठप्रत्यासस्या द्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यकघटस्वाद्यवच्छिन्नाद्यभेदबुद्धित्वरूपस्वीयकार्यतावच्छेदकावच्छिन्नोत्पत्ते. रेव व्याप्यतया घटत्वादी धर्मितावच्छेदकतासम्बन्धेन घटत्वावच्छिन्नाभेदबोधापादकत्वं न सम्भ.. .. ..... . .. -..-..--- . . . .-- --...- - --- -- हीतपक्षधर्मत्वस्यापादकस्यानुप्राहिकेति नापत्त्यसंभव इति भावः अथ कारणतावच्छेदकीभूतधर्मावच्छिन्नघदितसमुदायस्यैव भवति सामग्रीत्वमिति घटत्वावच्छिन्नविशेष्यकघटत्वावच्छिनप्रकारकज्ञानादेः कारणतावच्छेदकधर्म विरहेण तदघटितसमुदायस्य न सामग्रीत्वसंभवइति न तस्यापादकत्वमुपपद्यत इत्याशयवानाह । नच धर्मितावच्छेदकतासंबन्धेनेत्यादि । द्रव्यत्वादावितिसप्तम्याः कपाले घटउत्पद्यत इत्यत्रेवावच्छेदकत्वमर्थः अन्वयधास्योत्पत्तौ कार्यनिष्ठाद्यक्षणसम्बन्धरूपाय प्रत्ययानुरोधात्तस्य संबन्धावच्छिन्नत्वमपि स्वीक्रियते । ननु कार्यतावच्छेदकसंबन्धेन कार्याधिकरणं कारणतावच्छेदकसंबन्धेन कारणाधिकरणं वा योदेशस्तस्यैव प्रत्ययानुरोधादवच्छेदकत्वं कलयते तदवच्छिन्नायांतद्धर्मावच्छिन्नकार्योत्पत्तावेव च तद्धविच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणतावच्छेदकावच्छिन्नघटितसमुदायात्मकसामन्याः प्रयोजकत्वमङ्गीक्रियत इति द्रव्यत्वावच्छिनविशेष्यघटत्वावच्छिन्नप्रकारकयोग्यताज्ञानादेः द्रव्यत्वावच्छिन्न विशेष्यतानिरूपितघटलावच्छिन्नप्रकारताकशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणतावच्छेदकधर्मवत्तया तद्धटितसमुदायस्य सामग्रीत्वसंभवेपि कार्यतावच्छेदकेन कारणतावच्छेदकेन वा समवायेन निरुक्तकार्यस्य कारणस्य वाधिकरणेनात्मनावच्छिन्नायामुक्तकार्यतावच्छेदकावच्छिन्नोत्पत्तावेव प्रयोजकत्वं नतु द्रव्यत्वावच्छिन्नायां, घटत्वावच्छिन्नप्रकारकशाब्दत्वावच्छिन्नोत्पत्तौ धर्मितावच्छेदकतायाः कार्यतावच्छेदकसंबन्धत्वविरहेण द्रव्यस्वस्य तादृशंदेशत्वविरहादुक्तशाब्दत्वस्य कार्यतानवच्छेदकत्वाच । नचोक्त नियमेमानाभावइति वाच्यम् तथासति कपाले घट उत्पद्यतइतिवत्पर्वतेघटउत्पद्यतइति व्यवहारापत्तेद्रव्यत्वादौ तादृशान्वयबोधोत्पत्तिप्रयोजिकेत्युक्तिरसङ्गतेति चेन्न उक्तनियमशरीरे हि कार्यतावच्छेदकसंबन्धेन कार्याधिकरणमित्यत्रधर्मसंसर्गसाधारणमेवावच्छेदकलं तद्धर्मावच्छिन्नकार्यतेत्यत्रावच्छेदकत्वमपर्याप्या च विवक्षितम् । यदि कार्यतावच्छेदकसंबन्धेनैव कार्याधिकरणे देशे सामन्याः कार्योत्पत्तिप्रयोजकत्वं स्थाद्धमत्वादेरात्मप्रत्यासत्यभावपक्षेपि कार्यतानवच्छेदकतया धर्मिण्युत्पत्तिव्यवहारो न स्यादुक्तरीत्या तु सोप्युपश्ते महौषध्यादिकं प्रति तादात्म्येन हिमालयादीनां कारणत्वमुपपाद्य हिमालये महौषधयः समुत्पद्यन्ते कुलालगेहे घट उत्प. द्यतइत्यादयो व्यवहारा उपपादनीयाः, तथाच द्रव्यत्वनिष्ठधर्मितावच्छेदकताथा धर्मविधया कार्यतावच्छेदकघटकतया तेन संबन्धेन द्रव्यत्वस्य कार्याधिकरणदेशत्वादुक्तकार्यताया घटत्वावच्छिन्नप्रकारकशाब्दबुद्धित्वघटितधर्मावच्छिन्नत्वाचोक्तसामन्या द्रव्यत्वे निरुक्तशादोत्पत्तिप्रयोजकत्वमव्याहतम् । घटलनिष्ठधर्मितावच्छेदकतायाः घटवावच्छिन्न प्रकारकशब्दलघटित धर्माबविछन्नकार्यतायामनवच्छेदकत्वेन घटत्वे निरुक्तशाब्दोत्पत्तिप्रयोजकत्वं च न कस्याश्चिदस्ति सामन्याइति धर्मितावच्छेदकलादेः कार्यतावच्छेदकसंबन्धनविरहेपि घटलावच्छिन्नप्रकारकशाब्दवत्य कार्यतानवच्छेदकत्वेपि च द्रव्यत्वउक्तशान्दोत्पत्तिरुपपादयितुं शक्यते नच घटल आपादयितुमित्यभिसंन्धाय धर्मितावच्छेदकतायाइत्यायुक्ताशकोन्मेषबीजवाक्यसंवलितं द्रव्यत्वनिष्ठयाइत्यादिहेतुवाक्यसहितं द्रव्यत्वे निरुतशाब्दबोधोत्पत्तिप्रयोजकत्वपरं वाक्यमाह । द्रव्यत्वादी धर्मितावच्छेदकतेत्यादि । सामध्येवेति । एक्कारेण धर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन कारणत्वेनाभिमतयोग्यताज्ञानादिघटितसमुदायस्य सामग्रीखव्यवच्छेदः ।
केचित्त द्रव्यत्वादाविति सप्तम्यावृत्तित्वमर्थस्तच शाब्दबोधेऽन्वेति द्रव्यत्वे शाब्दबोधस्य वृत्तित्वमुपपादयितुमाह-द्रव्यत्वनिष्ठायाइत्यादि। अयमाशयः समवायादिसंबन्धस्य कार्यतानवच्छेदकत्वे कालिकपल्यासत्त्या काले प्रत्यासनेभ्यः कारणेभ्यःकालसंबन्धरूपामुत्पत्तिमासाद्य कार्य समवायेनास्सित्रेवात्मन्यधुना वर्तते नान्यति व्यवस्थानुपपत्तेर्यथा समवायादेः कार्यतावच्छेदकसंबन्धत्वमावश्यकं न तथा धर्मितावच्छेदकत्वादेः समवायेन खोत्पादकसामग्यात्मनि समुत्पद्यमानस्य ज्ञानस्य द्रव्यत्वाद्यवच्छिअविशेष्यकत्वादेव धर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन द्रव्यलादिमात्रवृत्तित्वसिद्धेरितिधर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन कार्योत्पादिकाया अतिरिक्तसामग्या अनावश्यकतया न तथास्ति घटत्वे निरुक्तशाब्दापतिसंभावनापीत्याहुः । तत्रेदमवधेयम् अत्रपक्षे चैत्रे निरुक्तशाब्दबोधउत्पद्यते द्रव्यत्वउत्पद्यत इत्यादौ चैत्रादिवृत्तिनिरुक्तशाब्दबोधउत्पत्याश्रयइत्यस्यैव विषयत्वमङ्गीकार्यम् तथासति अस्य प्रामाण्यवत्स्थलेपद्ममुत्पद्यतइत्यादीनामपि प्रामाण्यं स्यात् उत्पत्तिकाले स्थलस्य विद्यमानतया यथाकथंचित्संबन्धेन तदृत्तित्वविशिष्टपद्मउत्पत्त्याश्रयत्वस्याबाधितत्वात् निरुक्तवृत्तित्वादेः कुप्ततया कार्यतावच्छेदकसम्बधेन बृत्तित्वमात्रविषयताकथनस्य राजाज्ञासमशीलत्वात् धर्मितावच्छेदकत्वस्य वृत्यनियामकत्वेन संबन्धित्वविषयताया अप्युभयत्र समानत्वात् अबच्छेदकस्वाक्गाहितापक्षे च तस्य कल्प्यतया प्रत्ययानुरोधातू' कार्यतावच्छेदकसंबन्धेन कार्याधिकरणएवं कल्पत इति नोक्तदोषः
७ व्यु०
विद्यमानतया,
या कार्यतावर
यामकत्वेन

Page Navigation
1 ... 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218