Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 32

२८
व्युत्पत्तिवादः । पदस्य विशेष्यवाचकपदाप्रकृतिकविभत्त्यप्रकृतित्वरूपं विरुद्धविभक्तिराहित्यमेव तादृशान्वयबोधौ. पयिकाकाङ्क्षा । विशेष्यवाचकपदनिष्ठविशेषणवाचकपदाप्रकृतिकविभक्त्यप्रकृतित्वं च न तथा, नीलघटमानयेत्यादावसंभवादिति । तदसत् । विशेष्यवाचकपदाप्रकृतिकस्वस्थ तारशपदानुत्तरत्वस्य तदुत्तरत्वेनाप्रतिसन्धीयमानत्वरूपस्य वा नीलो घट इत्यादौ नीलादिपदसमभिव्याहृतविभक्तौ घटपदसमभिव्याहृतविभक्तिभिन्नतया सत्त्वात् । अथ विशेष्यवाचकपदोत्तरावृत्तिविभक्तिविभाजकधर्मवद्विभक्तिराहित्यस्य विवक्षणान्न दोष इति चेत्तर्हि विभक्तित्वादिकमजानतः पुरुषस्य तादृशधर्मशानासंभवाच्छाब्दबोधानुपपत्तिः। नीलो घट इत्यादावपि सुपदस्याम्पदत्वादिभ्रमदशायां तादृश. बोधस्यानुयात् । नीलस्य घट इत्यादावपि षष्ठ्यादेः सुपदत्वादिभ्रमदशायां शाब्दबोधोत्पत्त्या स्व. रूपतो विरुद्धविभक्तिराहित्यस्याप्रयोजकत्वात् । अथ नीलो घट नीलघट इत्यादिद्विविधबोधसाधारणं
---------...- --.---.---...... .-.-..एवञ्च योग्यताज्ञानाकालाज्ञानादीनां परस्परसहकारित्वसंपत्तये एकधर्मावच्छिन्नं प्रति कारणवसंपादनक्लेशः केषांचिदनादेय एव एकधर्मावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणवस्यासहकारिवरूपत्वात् । अन्यथा साधारणधर्मवत्ताज्ञानस्य प्रत्येककोटिसाहचर्यावच्छिन्नप्रकारताकज्ञानत्वेनोपस्थितिद्वारा कारणलपक्षे द्वयोः सहकारिखकथनं ग्रन्थकृतो विरुद्ध्येत असाधारणधर्मवत्ताज्ञानजन्यसंशये व्यभिचारवारणाय खखाव्यवाहतोत्तरसंशयवावच्छिन्नं प्रत्येव कारणवस्योक्तत्वेन द्वयोरेकधर्मावच्छिन्नं प्रत्यकारणलात् व्यापकसामग्याः सहकारिखानुपपत्तेश्च । नच तत्राप्येकज्ञानाव्यवहितोत्तरसंशयं प्रत्येवापरज्ञानस्यापरज्ञानाव्यवहितोत्तरसंशये चैकज्ञानस्य कारणखकल्पने न सहकारिखहानिरिति निर्मूलस्तत्परित्यागो नादरणीयो ग्रन्थकृतामिति वाच्यम् सामग्रीव्याप्त्यभ्यु. पगमेन सर्वसामञ्जस्ये अनन्तकार्यकारणभावकल्पनागौरवस्यैव तदुपेक्षाबीजत्वात् । तथाहि नीलोघट इत्याद्याकाड्डाज्ञानाव्यवहितोत्तरखावच्छिन्न प्रत्येव योग्यताज्ञानस्य नीलादिपदजन्योपस्थित्यादेश्च कारणत्वे यत्रैकं योग्यताज्ञानस्यैकमुपस्थितेस्तत्र तयोरनन्तं कारणलं स्यात् पर्यायशब्दद्घटिताकाहाज्ञानाव्यवहितोत्तरत्वरूपकार्यतावच्छेदकानन्त्येन निरूपकीभूतकार्यताया आनन्त्यात्। नच सामग्रीव्याप्ती स्वीकृतायामनर्थकः कार्यकारणभाव इति वाच्यम् कार्यकारणभावमूलत्वात्सामग्रीव्याप्तेरन्यथा च्याप्यतावच्छेदकसमुदायलस्य दुरधिगमलप्रसङ्गात् , कारणाकारणविभागाभावे सत्येकशेषस्य कर्तुमशक्यलात्, पौर्वापर्यनियमात्मककार्यकारणभावस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां सप्रमाणत्वेनापलोतुमशक्यत्वाच्च । यत्तु आकाङ्क्षाज्ञानाव्यवहितोत्तरखावच्छिन्नं प्रति योग्यताज्ञानादिविशिष्टाकाहाज्ञानत्वेन कारणलं वाच्यम् इति न केवलयोग्यताज्ञानाच्छाब्दबोध इति तन्न एककारणपरिशेषापत्यासहकारिवादभजप्रसन्नात् विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहेण गुरुधर्मावच्छिन्नानां प्रत्येककारणतासमसङ्खयाककारणता. नामापत्तेः ग्राहकेणान्वयव्यतिरेकेण योग्यताज्ञानस्य गृहीतायाः कारणताया अपहोतुमशक्यत्वाच्च । अथास्वाकाङ्क्षाज्ञाननिष्टान्यतमत्वमखण्डोपाधिरूपमेव कारणतावच्छेदकं लाघवादिति चेन्न कार्यानुपलब्धिलिङ्गकानुमानभङ्गप्रसङ्गात् तृणारणिमणीनां फूत्कारनिर्मन्थनतरणिकिरणसंयोगरूपनियतसहकारिसहकृतानामन्यतमत्वेन कारणत्वे सहकारिनियमानुपपत्तश्चान्यतमत्वस्य कारणतावच्छेदकताया दूषितवादेकत्र निणीतशास्त्रार्थस्यान्यत्रापि प्रसरात् । नच तत्तत्सहकारि विशिष्टस्यान्यतमत्वेन कारणत्वे नानुपपत्तिरिति वाच्यं तथाविधान्यतमत्वस्य केवलेपि सत्त्वेन सहकारिरहितादपि कार्यापत्तेः; अपश्चितमेतन्यायकुसुमाजलिप्रकाश इत्यलम् । विशेष्यवाचकपदोत्तरावृत्तिविभक्तिविभाजकधर्मवद्विभक्तिराहित्यस्येति । अथ विशेष्यवाचकघटादिपदानां तत्तद्विभक्तित्वेन प्रवेशो घटपदत्वेन वा । नाद्यः नीलोघट इत्यादीनामप्येकाकालाऽसंभवप्रसङ्गात् । एवमाद्यपक्षे तादृशधर्मवद्यकिचिद्विभक्तिराहित्यं प्रवेश्यते तादृशधर्मवद्विभक्तिसामान्याभावो वा । आये नीलस्यघट इत्यत्राप्याकाडापत्तेः द्वितीये प्रथमाभिन्नविभक्तिवस्यातिप्रसङ्गाधनापादकस्य संभवेन गुरुधर्मस्य प्रतियोगितानवच्छेदकत्वेऽभावाप्रसिद्धः तादृश विभक्तिव्यक्त्यभावकूटस्य प्रवेशे च कूटत्वस्यैकविशिष्टापरत्वरूपतया भावव्यक्कीनामानन्त्येन कारणतावच्छेदकानन्त्यप्रसङ्गात् । न द्वितीयः तत्र घटपदोत्तरलवद्यत्किचिन्निरूपितवृत्तिलाभावो निवेश्यते घटपदोत्तरलवनिरूपितवृत्तित्वसामान्याभावो वा । आये नीलोघट इत्यत्रापि घटपदवादिना घटपदाव्यवहितोत्तरद्वितीयादिनिरूपितवृत्तित्वाभाववलस्य प्रथमात्वेऽपि सत्वेनाकाङ्कानापत्तेः द्वितीये नीलस्य घट इत्यत्राप्यापत्तेः डस्वादिष्वपि घटपदाव्यवहितोत्तरनिरूपितवृत्तित्वसामान्याभावविरहात् डसादिविभक्तरपि घटप्रातिपदिकादुत्पत्तेरिति चेदुच्यते नीलोघटो नीलघटः नीलंघदं नीलघटमित्यादीनां दिशः समासव्याससाधारणं पृथगेव घटपदोत्तरवाद्यवृत्तिविभक्तिविभाजकधर्मवद्विभक्तिराहिल्यमाकाला एवंसति घटपदत्वेन प्रवेशेपि न क्षतिः घटपदोत्तरखाद्यवृत्तिवस्य द्वितीयालादी सत्वात् नीलादिपदोत्तरस्वाद्यवृत्तिविभक्तिविभाजकधर्मवद्विभक्तिराहिल्यं तु खाद्यन्तनीलादिपदरामभिव्याहृतत्वविशेषितमेवाकावारूपं वाच्यमन्यथा नीलस्य घट इत्यत्राप्याकाडापत्तेः तच न समाससाधारणं यत्र समासघटकविशेषणपदस्य विशेषणविभक्त्यन्तवं न केनापि प्रति संनिहितं तत्र खाद्यन्तनीलादिपदसमभिव्याहृतख