Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai

Page 30

व्युत्पत्तिवादः।
घटादिपदसमभिव्याहतप्रथमान्तनीलादिपदत्वमेवासमस्तनीलघटपदाद्याकाहा । समासस्थले च घटपदाधव्यवहितपूर्ववर्तिनीलादिपदत्वं नीलादिपदाव्यवहितोत्तरवर्तिघटादिपदत्वं वा आकाङ्क्षा !
--... . . वच्छिन्नयोरेव समभिन्याहाररूपाया आकाङ्गाया ज्ञानं कारणमुक्तग्रन्थस्तु शिष्यव्युत्पादनार्थः । वस्तुतस्तु समभिव्याहाररूपाकाला न शाब्दबोधोपयोगिनी अग्रे समभिव्याहाररूपाकाङ्क्षाज्ञानस्य हेतुताया निराकृतलादित्यादिना तस्या अतद्रूपलोक्तेस्तथासति यथाकारणलं तथा तत्रैव वक्ष्यामः । नच हृद्यो बहुगुडः सुन्दरः पाठकदेशीयः पाठकतरः पाठककल्पः पाठकरूप इत्यादौ कथमुक्ताकाङ्क्षा विशेष्यवाचकपाठकपदस्याप्रथमान्तत्वादितिवाच्यं नचैवमप्युपकुम्भमर्धपिप्पत्यादीत्यादिसन्दर्भणीतरस्य अन्धकृतैन करिष्यमाणप्रायलात् ॥
समासस्थलेचेत्यादि । अथ समासस्थले नीलपदाव्यवहितोत्तरघटपदलादेरेवाकाडात्वे पदार्थोपस्थित्यादिकारणसवाते नीलघटेत्येतन्मात्रज्ञाने च सति शाब्दबोधापत्तिरितिचेन्न अनुमिताविव शाब्दबुद्धावपि विधेयताया नियमेन समासस्थले नीलमात्रप्रकारकस्य शाब्दबोधस्यासंभवादुपसर्जनीभूतनीलादिपदप्रयोज्यविषयताया विधेयत्वासंभवात् विधेयीभवदेकत्वादिप्रकारकनीलघटशाब्दबोधादेरेव समासोत्तरं प्रसिद्धतया तत्सामन्या विभक्त्यन्तनीलघटादिपदज्ञानघटितत्वेन निरुक्तस्थले तदभावेनापत्त्यसंभवात् । विधेयीभवन्नीलादिप्रकारकस्य च नीलघटशाब्दबोधस्य व्यासस्थल एव प्रसिद्धत्वेन तत्सामथ्याअप्युक्तस्थलेऽभावात् । नच नीलत्वावच्छिनप्रकारतानिरूपितघटलावच्छिन्नविशेष्यताकशाब्दबुद्धित्वस्याकाडाज्ञानजन्यतावच्छेदकत्वेन योग्यताज्ञानादिजन्यतावच्छेदकत्वेन च निरुक्तसमासस्थलीयाकाङ्क्षाज्ञानादिघटितसामग्रीसत्वे कुतो नोक्तापत्तिः घटत्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितघटवावच्छिन्नविशेष्यताकशाब्दत्वस्य जन्यतानवच्छेदकत्वेन तदवच्छिन्नापत्तितो वैलक्षण्यादिति वाच्यम् निर्विशेषस्य सामान्यस्याभावेन व्याप्यीभूतयत्किञ्चिद्धर्मावच्छिन्नोत्पादकसामनी विना व्यापकधर्मावच्छिन्नोत्पत्त्यसंभवात् व्याप्यभूतश्च धर्मः नीलघटइत्यादिज्ञानाव्यवहितोत्तरनीलघटादिविशेष्यकैकलादिप्रकारकशाब्दबुद्धित्वादिः व्यापक्रञ्च नीलघटपदज्ञानाव्यवहितोत्तरनीलप्रकारकघटविशेष्यकबुद्धिलं, कार्यतावच्छेदकत्वञ्च तस्य यद्विशेषयोरित्यादिन्यायप्रामाण्यात्, उक्तसामान्यकार्यकारणभावाभावेऽपि च न क्षतिः कार्यतावच्छेदकघटकप्रयोजकतायाः कारणतावच्छेदकघटके न्याय्यतया नीलप्रकारतानिरूपितघटविशेष्यलरूपकार्यतावच्छेदकघटकं प्रति कारणतावच्छेदकघटकनीलपदाव्यवहितोत्तरघटपदत्वस्यैव प्रयोजकखादाकालाघटकतादृशांशस्याकासात्वोक्तरसातत्वविरहात् । यत्तु न केवलंप्रकृतिः प्रयोक्तव्यानापिचप्रत्यय इति व्युत्पत्यनुसारेण सामान्यतः प्रकृतिजन्यशाब्दबुद्धौ प्रत्ययजन्यशाब्दबुद्धौ च परस्परसमभिव्याहारज्ञानस्य कारणत्वेन व्यापकधर्मावच्छिन्नसामग्रीविरहादेव नोक्तापत्तिरिति तन्न निरुक्तकार्यकारणभावे मानाभावात् प्रकृतिवाद्यज्ञानेऽपि शाब्दबोधोदयाचोक्तव्युत्पत्तेःविशेषकार्यकारणभावमूलकतादृशवस्तुप्रतिपत्तिमात्रफलकलात् । केचित्तु खाद्यन्तनीलघटादिपदज्ञानोत्तरतादृशशाब्दबोधे खाद्यन्तनीलघटपदखादिज्ञानत्वेन कारणवमिति नोक्तापत्तिः नीलपदाव्यवहितोत्तरघटपदलस्याकाडालकथनं तु निरुक्ताकासाशरीरे खाद्यन्तत्वप्रवेशस्य निर्विभक्तिकपदप्रयोगाव्युत्पन्नवनिबन्धनत्वेनाभेदान्वयमोधप्रयोजकत्वस्य निरुक्तपदबमात्रपर्यवसितप्रायत्वात् । व्यासस्थले च निर्विभक्तिकवपरिहारस्य पदयोर्विजातीयविभक्त्यवरुद्धत्वेऽपि संभवेन सजातीयविभक्तिगर्भस्यैवाभेदान्वयप्रयोजकत्वस्याभ्युपेयलात् तत्र च तथैवोक्तम् । नचैवं नीलघटरूपमित्यादिस्थले शान्दवोधानुपपत्तिः घटपदस्यखाद्यन्तलविरहात् खादिपूर्ववर्तितामात्रस्य तथात्वे नीलघटाऽस्तिचैत्र इत्यत्रापि तदापत्तरिति वाच्यम् खपूर्ववर्तिसमासाघटकपदपूर्ववर्तिलसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्वाभाववत्व विशेषितवपूर्ववतिखसंबन्धैन खादिमत्त्वस्य वाच्यलात् । नव नीलघटपदस्य निर्विभक्तिकस्य विभक्त्यन्तसमासघटकपदपूर्ववर्तिनः तादृशपदेनैकवाक्यताविरह निश्चयेऽपि निरुक्तखादिमलसंभवेन शाब्दयोधापत्तिरिति वाच्यम् खप्रयोज्यविषयतानिरूपितविषयताप्रयोजकपदलसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकखाभाववत्पदानुत्तरत्वसंबन्धेन खवृत्तिवस्यैवाभावान्तार्थलान्निरुक्तस्य च संसर्गतया तज्ज्ञानं च न दुरुपपादम्, खप्रयोज्यविषयताया अपि खप्रयोज्यविषयतानिरूपितवं परम्परयाऽस्तीति नीलघट इत्यादौ नानुपपत्तिः खादीनाथ सुवादिनैव प्रवेशः कार्यकारणभावबाहुल्यं चेष्यत एवेत्साहुस्तदसत् नीलघटरूपमित्यादी रूपपदमात्रेऽपि स्वन्तत्वादिग्रहे शाब्दबोधोदयात्कथमन्यथानुपदवक्ष्यमाणायाः समासव्याससाधारणानुगताकालायाः खण्डन संगच्छेत तत्रापि वोत्तरवभिन्नपदानुत्तरत्वे सति स्वप्रयोज्यविषयतानिरूपितविषयताप्रयोजकपदभिन्नपदानुत्तरमुपूर्ववसंबन्धेन नीलपदवद्धटपदलस्याकाहारूपतायावतुं शक्यलात् । नीलोघटरूपमित्यादौ घटादौ नीलाद्यन्वये निराकाङ्के घटादिविषयताया वस्तुतो नीलादिविषयतानिरूपितत्वविरहेण तत्राप्युक्ताकाहाया अप्रसक्तेः उक्तनिरूपितवस्य संसर्गघटकलाचोक्तविषयतयोरनिरूपितत्वग्रहे आकाहाविरहग्रह आकाहाविरग्रहे चोक्तविषयतयोरनिरूपितत्वग्रह इत्यन्योन्याश्रयस्य निरुक्ताकालाझानकारणताग्रहे न प्रसनः। वस्तुनि तथाविधान्योन्याश्रयप्रसादोषापलापः सर्वत्र तादृशज्ञानकल्पनं चोभयत्रापि समानं नीलघटरूपमित्याद्यानुपूर्वीझानानां नीलाभिन्नघटीयरूपशाब्दबोधे हेतुलस्य कृप्ततया तावतैव तत्र नीलाभेदबोधसंपत्तेस्तदनुरोधेन तत्र समासस्थलीयाकाहानिर्व चनप्रयासो नोपादेय एवेति तु स्यादेवोपादेयः अतएव समासघटकपदार्थस्य विधेयवाभ्युपगमपक्षेऽपि न क्षतिरिति ।