________________
૩૯૪
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
વજ્ઞશાલ કુરશ્ચ-વન્નકુટ, ફુટવજ્ઞ:- લંગડે એવો દૂઠો અને દૂઠો એવો લંગડો.-આ ઉદાહરણમાં યજ્ઞ અને કુ0એ બન્ને શબદો. વિશેષણરૂપ હોવા છતાં એક વખત ને વિશેષણ કપેલ છે અને ગુરુને વિશેષ કપેલ છે. બીજી વખત કુટને વિશેષણ કપેલ છે અને વડરને વિશેષ્ય કપેલ છે. વિશેષણ વિશેષ્યની કલ્પના વક્તાની ઈચ્છા ઉપર નિર્ભર હોય છે.
વૃદ્ધોલા–વૃદ્ધોક્ષા-ઘરડા બળદ–અહીં સખી વિભક્તિઓ ન હાવાથી વિશેષણવિશેષ્યભાવ જ નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
૩ ૧ / ૯૬ પૂર્વાશ-સર્વ-ગરતુ જાનવ-વસ્ત્રમ્ | રૂ૨ / ૧૭ છે
પૂર્વકાળમાં થનારી ક્રિયાનું સૂચક નામ અને પુત્ર, સર્વ, નાતુ, પુરા, નવ અને દેવર–એ બધાં નામો, બીજા નામ સાથે સમાસ પામે અને તે તપુરુષ કર્મધારય સમાસ કહેવાય.
શરત એટલી કે જે બે નામનો સમાસ કરવાનું છે તેમની વચ્ચે પરસ્પર સંબંધ જોઈએ તથા એ બન્ને નામો એક સરખી વિભક્તિવાળાં પણ હોવા જોઈએ. પૂર્વ-પૂર્વ નાત:
પ ઢિ :=નાતા-ત્રિત –પહેલાં સ્નાન કર્યું. પછી લેપ કર્યો.
–અહી નાત શબ્દ પૂર્વકાળની ક્રિયાને સૂચવે છે,
#–ાં વાસૈ રોટી =ાટી-એક સાડી. સર્વ–સર્વ ત અન્ન =સર્વાનમૂ-બધું અન્ન. કરત- શ્વાસ શ્ર=નરદ્રવ –ઘરડો બળદ. પુરા–પુરા શ્રાલૌ વિશ્વ=પુરાવવિ:- જૂને કવિ. નર–નવા વાસી શ્ચિ=નવરિત:-નવી ઉક્તિ-નવું વચન વ૮–દેવ = ત જ્ઞાન R=વસ્ત્રજ્ઞાન-કેવળજ્ઞાન.
સ્નારા+અનુતિઃ -નાહીને પછી લેપ કર્યો–અહી બે શબ્દ સરખી વિભકિતમાં નથી.
- ૩ ! ૧ | ૯૭ दिगधिकं संज्ञा-तद्धितोत्तरपदे ॥ ३१ । ९८ ॥ દિવાચી નામ અને મધ નામ, બીજું નામ સાથે સમાસ પામે. એ બને નામો સરખી વિભક્તિવાળાં હોવાં જોઈએ, આ સમાસ તપુરુષ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
