________________
સસલ’ગી પ્રદીપ.
તમેાગુણુની સામ્યાવસ્થારૂપ પ્રકૃતિ પોતે પણ જય જ છે, એટલે તેવીસ તત્ત્વા ચેતન છે, એમ તેા કહી શકાય તેમ છે જ નહિ. કારણ કે–જેનું કારણ જડ હાય, તેનું કાર્યં ચેતન હાઇ શકે નહિં. હવે પુરૂષતત્ત્વતા ચેતન જ છે, એમાં કાંઇ કહેવા જેવું છે જ નહિં. આવી રીતે વિચાર કરતાં સાંખ્યદર્શનના મત પ્રમાણે પણ મુખ્ય ા તે એજ તત્ત્વા સિદ્ધ થાય છે, ચેતન અને જડે.
હવે વૈશેષિકદન તરફ દષ્ટિપાત કરીએ. વૈરોષિકદશ નકારે તત્ત્વા સાત માન્યાં છે; પરન્તુ તે સાતેને સમાવેશ એ તત્ત્વાની અંદર થઈ જાય છે. તે દનના માનેલાં સાત તત્ત્વા આ - ૧ દ્રવ્ય, ૨ ગુણ, ૩ કર્મ, ૪ સામાન્ય, ૫ વિશેષ, ૬ સમવાય, અને ૭ અભાવ. આ સાત પૈકી પ્રથમ જે દ્રવ્ય કહેવામાં આવેલ છે, તેના નવ ભેદો છે—પૃથિવી, પાણી, તેજ, વાયુ, આકાશ, કાલ, દિશા, આત્મા અને મન. આમાં આત્મા તેા સ્વય′ ચેતન છે જ. તે સિવાય પૃથ્વી, પાણી, તેજ અને વાયુ એ ચાર તત્ત્તાને પણ ચૈતન્યના સબંધને લઇને ચેતન જ કહેવામાં આવે છે. અને તેનાં નામેા જુદાં જુદાં હાવાનું કારણ તેવા પ્રકારનુ નામકર્મ સિવાય ખીજું કંઇ નથી. આ ચારેમાંથી જ્યારે આયુષ્યક ના સંબંધ પૂરો થવાથી ચૈતન્ય આવી જાય છે—નિકળી જાય છે, ત્યારે તે ચારેના જડમાં સમાવેશ કરવામાં આવે છે. હવે ક્રિશા ! આકાશથી ભિન્ન છે જ નહિ, એટલે તેને સમાવેશ આકાશમાં કરવામાં આવે છે. અને આ આકાશ અરૂપી-જડ હાવાથી તે અજીવ માં ( જડમાં ) ગણાય છે. હવે રહ્યો કાલ. તે પણ વનપરિણામ રૂપ છે અને તેને પણ અજીવતત્ત્વમાં સમાવેશ થાય છે. અન્તમાં મને દ્રવ્ય રહ્યાં. આના બે ભેદ છે. ૧ દ્રવ્યમન અને ૨ ભાવમન. તેમાં દ્રવ્યમન પુદ્ગલસ્વરૂપ હાવાથી તેની ગણતરી
