________________
સપ્તભંગી પદોષ.
જમાં થાય છે, જ્યારે ભાવમન મનસ્વરૂપ—ઉપગરૂપ હોવાથી તેને ચેતનની અંદર સમાવેશ થાય છે.
આવી રીતે દ્રવ્યતત્ત્વના નવે ભેદ ચેતન અને જડમાં અનાર્શત થઈ જાય છે. હવે બીજું તત્ત્વ છે ગુણ. આ ગુણના ગ્રેવીસ ભેદ અથત વીસ પ્રકારના ગુણો માનવામાં આવ્યા છે. તે પણ દ્રવ્યના પર્યાયરૂપ હોવાથી દ્રવ્યતત્ત્વથી જૂદા ગણી શકાય તેમ નથી. સુતરાં, દ્રવ્યતત્વને જેમાં સમાવેશ થાય છે, તેમાં ગુણને પણ સમાવેશ થઈ જ જાય છે. * ત્રીજું તત્ત્વ છે કર્મ. આ કર્મ ઉક્ષેપણાદિ પાંચ પ્રકારના છે. તે પણ છવ–આજીવની ક્રિયારૂપ હોવાથી અને જીવાજીવની સાથે તેનો તાદામ્યસંબંધ હોવાથી તેને જીવાજીવ ( ચેતન-જડ )થી કે જૂદાં ગણી શકે તેમ નથી.
ચોથું અને પાંચમું તત્ત્વ છેસામાન્ય અને વિશેષ આ બને તો તે દ્રવ્ય સ્વરૂપ હોવાથી દ્રવ્યથી પૃથક ગણી શકાય તેમ છેજ નહિ. કારણ કે-દ્રવ્યનો સ્વભાવજ સામાન્ય–વિશેષ સ્વરૂપ છે અને જ્યારે દ્રવ્યને જ જડ અને ચેતનમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યું છે, ત્યારે સામાન્ય અને વિશેષને પણ તેમાંજ સમાવેશ સ્વતઃ થઈ જાય છે. ( ૬ તત્ત્વ છે સમવાય. આ સમવાય પણ દ્રવ્યાદિકના તાદામ્યથી અલગ નથી. અને દ્રવ્યાદિકનું તાદાભ્ય પણ દ્રવ્યાદિસ્વરૂપ છે. હવે કવ્યાદિકને સમાવેશ જડ-ચેતનમાં થવાથી સમવાયના પણ અન્તર્ભાવ જડ-ચેતનમાં જ સમજવો અર્થાત જડ તાદાભ્યસ્વરૂપ સમવાયનો જડમાં અને ચેતનતાદામ્યવરૂપ સમવાયને ચેતનમાં સમાવેશ સમજવો જોઈએ.
