________________
૫૦
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
સ્વદ્રવ્યથી પણ અસત્ત્વ માનવામાં આવે તે કેઈપણ દ્રવ્યરૂપે. ઘડે રહેજ નહિ. યાને આકાશ-પુષ્પની જેમ ઘડાને બિલકુલ. અભાવજ થવાને. જે સ્વદ્રવ્યની માફક પારદ્રવ્યથી પણ ઘડાની અંદર સત્વ માનવામાં આવે તે આ ઘડે માટીને છે પત્થરને નથી; તથા આ ઘટ છે ૫ટ નથી. આવા પ્રકારના જગપ્રસિદ્ધ વ્યવહારને લોપ થઈ જાય. ઇત્યાદિ ષોથી મુક્ત થવાની ખાતર સ્વદ્રવ્યથી સત્ત્વ અને પારદ્રવ્યથી અસત્વ માનવું યુકત છે. કે .
જે ઘડે જે ક્ષેત્રમાં હેય અર્થાત જેટલા આકાશપ્રદેશને અવગાહીને રહેલ હોય તેટલા આકાશપ્રદેશવાળું ક્ષેત્ર તે તે ઘડાનું સ્વક્ષેત્ર કહેવાય, અને તેથી બીજા ક્ષેત્રો પરરૂપ કહેવાય, માટે સ્વક્ષેત્રથી ઘડામાં સર્વ માનવું, અને પરક્ષેત્રથી ઘડામાં અસત્ત્વ માનવું યુકત છે. - જે બીજા ક્ષેત્રની માફક સ્વક્ષેત્રથી પણ ઘડામાં અસત્વ માનવામાં આવે તે ઘટની સત્તા કોઈ પણ સ્થાને ન હેવી જેઈએ, યાને સર્વથા ઘડાને જ અભાવ હોવો જોઈએ. અને જે સ્વક્ષેત્રની જેમ પરક્ષેત્રથી ઘડામાં સર્વ માનવામાં આવે તે ઘટમાં જગત-વ્યાપકતા આવી જાય. તેમ થવાથી બીજી કોઈ પણ વસ્તુને કઈ પણ ઠેકાણે રહેવાને અવકાશ જ મળે નહિ. આવી આપત્તિથી બચવા ખાતર જે ક્ષેત્રમાં છે તે ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ઘડામાં સત્ત્વ માનવું, અને તેથી પરક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અસત્વ માનવું.
હવે સ્વકાલથી વિચાર કરવામાં આવે છે.
જે કાલની અંદર ઘટપર્યાયની વિધમાનતા હોય તે કાલ ઘટ પર્યાયને વર્તમાન કાલ કહેવાય. વસંત ઋતુની અંદર વિદ્યમાન ઘટને વર્તમાનકાલ વસન્ત ઋતુજ કહેવાય અને એથી ઇતર
