Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
'
જ w
-
-
ર ર
सप्तभंगीप्रदीप.
-
-
ર ર
-
ક
ર
ર
ન્યાયતીર્થ-ન્યાયવિશારદ પ્રવર્તકછ શ્રીમંગળવિજયજી.
-
ર
ર રા
*
*
પ્રકાશક શ્રીયશોવિજય જન ગ્રથમાળા-વ્યવસ્થાપક મંડળ
તરફથી એક પ્રેમચંદ રતનજી
તથા શેઠ ચંદુલાલ પૂનમચંદ.
ભાવનગર
*
*
=
-
= =
-
વીર સં. ૨૪૭]
[ સંવત ૧૯૭૭
=
c
Chamodhyl Di
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
***RARARARA
સહાય
ધીણેજ નિવાસી
રોટ વચંદભાઇ કપુરચંદના પુત્ર રોય જેસંગભાઈ
હ
SELF FEES
વાઈરા—લુહાણામિત્ર સ્ટીમ પ્રિ. પ્રેસમાં વિર્દુલભાઈ આશારામ ટુરે પ્રકાશક માટે છાપી પ્રસિદ્ધ કર્યુ. તા. ૧૭–૨૧
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇતિહાસતત્ત્વ મહાદાધિ, 1. ઉપાધ્યાયજી શ્રી ઇંદ્રિવિજયજી.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Veruvum**Prvustuse
ર
ગુરૂભક્તિપરાયણ, ઇતિહાસતત્વમહોદધિ પરમપૂજય
ઉપાધ્યાયજી શ્રીઈન્દ્રવિજયજી
-
:
મહારાજના
દિકરાવનારી
.
કરકમલમાં
*
*
*
સાર
*
*
સમયg.
HanAnAnAnAitanAnAnand
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
*****
જૈન દનકારા પદાર્થોનું પ્રતિપાદન કરવામાં જેવી નિપુણુતા ધરાવે છે, તેવી ખીજાઓમાં પ્રાયઃ જોવામાં આવતી નથી. તથા દીલ દર્શિતા મધ્યસ્થ વૃત્તિતા પણુ ઉચ્ચકાટીની જેવી રીતે તેઓના ગ્રન્થા જોવાથી આપણને અનુભવ ગાચર થાય છે, તેવી અન્યત્ર મળવી ઘણીજ કઠીન છે, આ વાત જગત્ પ્રસિદ્ધ છે, એનીજ પુષ્ટિમાં નીચેના શ્લેાકા પણ ઉદ્વેષણ કરી રહ્યા છેઃ—
पक्षपातो न मे वीरे न द्वेषः कपिलादिषु । युक्तिमद्वचनं यस्य तस्य कार्यः परिग्रहः ॥ १ ॥
ષદ્ધ નસમુચ્ચય ટીકા ( આત્માનન્દ સભામાં ઝંપાયેલ છે ) ના પૂ૦ ૩ માં શ્રીહરિભદ્ર સૂરિ કહે છે કે–વીર નામના ચાવીસમા તી કરમાં મારા પક્ષપાત-રાગ નથી અને કપિલાદિ ઋષિઓમાં મારા દ્વેષ નથી, પરન્તુ જેનુ વચન યુકિતશાલિ હાય, તે દરેકને સ્વીકારવા લાયક છે. તેજ હરિભદ્રાચાય પેાતાની અન્દર પક્ષપાત નહિ હાવાનુ ખળું પણ એક કારણ અતાવે છે.
बन्धुर्न नः स भगवान् रिपवोऽपि नान्ये साक्षान्न दृष्टचर एकतरोऽपि चैषाम् | श्रुत्वा वचः सुचरितं च पृथग् विशेषं
वीरं गुणातिशयललतया श्रिताः स्मः ॥ १ ॥
ભિન્ન જાતિ હાવાથી પરમાત્મા મહાવીર મારા અન્ધુ નથી, કેમકે હુ બ્રાહ્મણુ કુલમાં ઉત્પન્ન થયેલા છુ, અને પ્રમાત્મા મહા
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીર ક્ષત્રિય કુલમાં ઉત્પન્ન થયેલા છે, તથા બીજા બુદ્ધ-કપિલ વિગેરે મારા શત્રુ નથી. આ વ્યક્તિઓમાંથી એકને પણ પ્રત્યક્ષ જોયા નથી, તે પણ વિશેષ રૂપથી પૃથક્ પૃથક્ દરેકનાં ચરિત્રને શ્રવણુગોચર કરી તથા દરેકે પ્રતિપાદન કરેલા પદાર્થોને જોઈ તેમાંથી બીજાઓની ઉપર મધ્યસ્થતા ધારણ કરી પરમાત્મા મહાવીર પ્રત્યેના ગુણાનુરાગથી તેના શાસનને સ્વીકારવામાં આવેલ છે. આ વાતને ભગવાન હેમચન્દ્રાચાર્ય પણ ટેકે આપે છે–
न श्रद्धयैव त्वयि पक्षपातो
न द्वेषमात्रादरुचिः परेषु । यथावदाप्तत्व परीक्षयातुं ।
તવાઈ વર મુનશ્ચિતા રમઃ || અર્થાત
કેવળ શ્રદ્ધા માત્રથી આપનામાં ભારે પક્ષપાત નથી. તેમજ બીજાઓની અન્દર ઠેષમાત્રને લઈને અરૂચિ છે, એમ પણ માનવાનું કેઈએ સાહસ કરવું નહિ, પરંતુ વાસ્તવિક રીતે આસપણાની પરીક્ષા કરીને જ પરમાત્મા મહાવીરને આશ્રય લેવામાં આવેલ છે, તે આખેપણનો ગુણ અન્યત્ર દષ્ટિગોચર થતું નથી. તેના માટે રત્નાકરાવતારિકા સ્યાદાદમંજરી વિગેરે ગ્રન્થો પણ પુરાવારૂપ છે. આવી મધ્યસ્થવૃત્તિતા બીજામાં પ્રાય; ઘણીજ ઓછી જોવામાં આવે છે. જ્યાં રાગદ્વેષનું પ્રબલ સામ્રાજ્ય હોય ત્યાં મધ્યસ્થતા જ કયાંથી? તથા યોગાભ્યાસ કરી ગુરૂકુલ વાસમાં રહી પદાર્થ વિજ્ઞાનમાં જેવી રીતે તેઓ ઊંડા ઉતરેલા છે, તેવા બીજાઓ નથી તે વાતને તેઓના ગ્રન્થ જેવાથી દરેક વિદ્વાને કબૂલ કરે છે કે તેવા બીજાઓ નથી ઉતય કુશાગીય અને અગાધ બુદ્ધિ સિવાય અનેકાન્તજયપતાકા સંમતિ તર્ક સ્પાદરનાકર, સ્યાદ્વાદકલ્પલતા, ખનખાદ્ય અપરનામ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
P
મહાવીરસ્તવન જેવા ગ્રન્થા બની શકુંજ નહિ. ડૉ. લ, ચામણ, જેકાખી જેવા પાશ્ચાત્ય વિદ્વાના પણુ મધ્યસ્થ સ્મુધ્ધિથી જ્યારે મ સાહિત્યની કદર કરવા લાગ્યા છે, ત્યારે જરૂર તે સાહિત્ય થાય સમયમાં દરેક સાહિત્ય કરતાં અગ્રગણ્ય • ભાગ લેશે એમ કહેવામાં લગાર માત્ર અતિશયેાકિત છેજ નહિ.
જે વ્યક્તિ જૈનસાહિત્યથી અપરિચિત હાય તેને પણ ભલામણ કરવામાં આવે છે કે-એકવાર મધ્યસ્થ બુદ્ધિથી જૈનદર્શ નનુ અવલાકન કરે. જૈનદર્શન એ કાઈ પ્રકારના પ્રચલિત આધુ નિક મતામાંના મત નથી. અથવા કાઈ કાલ્પનિક પક્ષ નથી, કિન્તુ વિશ્વવ્યાપક અને વિશાળ દૃષ્ટિવાળુ સર્વોત્તમ દર્શન છે. તેની અન્દર ખીન્ન નકારાની માફક હાર્દિક સકાય તો છેજ નહિ, દૃષ્ટાન્ત તરિકે—જા, કેટલાક દનકારા બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય અને વૈશ્ય આ ત્રણ જાતિ સિવાય શુદ્ર નૈતિ અને સ્ત્રીવર્ગને ધર્મશાસ્ત્ર ભણવાના અધિકાર છેજ નહિ, એમ કહે છે. જેમકે
श्रीशूद्रौ नाघीयेते —
સ્ત્રી અને શૂદ્રોને વેદ ગ્રન્થા જેવા ધર્મશાસ્ત્ર ભણવાને અધિકાર છેજ નહિ. જ્યારે તેઓને ભણવાના અધિકાર નથી ત્યારે મેાક્ષ તેા ડાયજ ક્યાંથી ? એ વાત સહજ સમજી શકાય તેમ છે. આવી સકાયવૃત્તિ જે ધમ માં હાય તે ધર્મ વિશ્વવ્યાપક થવાને લાયક કેવી રીતે હાઈ શકે, તેને વિચાર કરવાનું કામ સહૃદય લેાકાને જ સાંપવામાં આવે છે. અનેજૈન ધર્મ તે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શુદ્ર આ ચાર જાતિમાં તથા સ્ત્રીવર્ગ માં પણ ધર્મના અધિકાર સરખા જ છે, એમ જોર ચારથી કહે છે. વળી દરેક જીવ સમ્પૂગ્દર્શીન, સમ્યગ્ જ્ઞાન અને સમ્યક ચાત્રિ
; }
;
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વારા મેક્ષ મેળવવા માટે સરખી રીતે અધિકારી છે, ચૂનાધિકતા છેજ નહિ. ધર્મ કાઇને વેચાણ નથી કે અમુક જાતિમાં જ હોઈ શકે, બીજામાં નહિ. જે લકે તેનાં સાધનેને સંપાદન કરી તેને અનુકુળ વર્તાવ કરે, તે લેકે જરૂર ધર્મને પ્રાપ્ત કરી શકે એમાં કંઈ પણ નવાઈ જેવું છેજ નહિ. આવી રીતે નિડરપણે અને નિષ્પક્ષપાતથી કોઈ પણ પ્રતિપાદન કરવાવાળો હોય તે કેવલ જૈનધર્મ જ છે. આવા પ્રકારને ઉદાર ભાવ ઉચ્ચ કેટીમાં પહોંચેલા આત્મા સિવાય બીજાઓના મનમન્દિરમાં કયાંથી હોઇ શકે ? જૈનદર્શનમાં જે જે પદાર્થોનું નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે, તે તે પદાર્થોનું બારિક રીતિથી અવલોકન કરવાની સાથે જે તેને પ્રવૃત્તિમાં મૂકવામાં આવે તે હું નથી ધારી શકતે કે તેઓનું અધઃપતન થઈ શકે.
વળી એવો કોઈ પણ પદાર્થ નથી કે જે જૈનદર્શનમાં ન હોય અને અન્યત્ર હેય. અહીં તે ન્યાય, વ્યાકરણ, સાહિત્ય,
જ્યોતિષ, વૈદ્યક, ચંપૂ, નાટક કથાનક, ઐતિહાસ, ધર્મશાસ્ત્ર વિગેરે દરેક વિષયના ગ્રન્થ વિદ્યમાન છે. છતાં પોતાના પ્રમાદને લઇને કેટલાક જૈને બીજાઓને જ કેવલ આશ્રય લેવા પ્રયત્ન કરે છે. તે લેકે પિતાના ઘરમાં ચારે ખુણામાં રાખેલ ધનને કાઢવાની આળસને લીધે બીજાઓને ત્યાં વ્યાજે લેવા જતાં જેવા પ્રકારની હાસ્ય પાત્રતા ધારણ કરે છે, તેના કરતાં પણ અધિક હાસ્યપાત્રતા તે લોકોની સમજવી જોઈએ. માટે દરેક મહાનુભાવને ખાસ કરી ભલામણ કરવામાં આવે છે કે–જૈન દર્શનને અનુભવ કરવા ભાગ્યશાળી બને અને સાથે સાથે એમ પણ સમજાવવું જરૂરનું છે કે જેનદર્શનના અવલોકનમાં સ્વાદાદ, નયવાદ અને સપ્તભંગી આ ત્રણ તર ઘણુજ ઉપયોગી છે, જ્યાં સુધી આ ત્રણનું યથાર્થ જ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી જૈન દર્શન
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમાં પ્રવેશ થઈ શકે જ નહિ. સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ સમજવા ચાટે છે કે સંસ્કૃતમાં અનેકાન્તજયપતાકા, સ્યાદાદરાનાકર, સ્યાદ્વાદકલ્પલતા વિગેરે ઘણુ ગ્રન્થો છે, પરંતુ તે તમામ પ્રત્યે વિદ્વાન લેકને ઉપયોગી છે. સાધારણ જનસમાજ માટે તે સરલ ભાષામાં તેવા અનુવાદની ઘણું જરૂર છે. કેટલાક વિદ્વાને તે ઉપર પ્રવૃત્તિ કરવા લાગ્યા પણ છે. આશા છે કે તેને પણ આસ્વાદ જરૂર થોડા સમયમાં જનસમાજ લેશે. આમાં ખાસ કરીને હું જણાવીશ કે-તમામ પ્રકારની ખટપટે છડી કેવલ જગતના જીની આગળ પરમાત્મા મહાવીરના તત્વોનું અવલોકન કરાવવાનું કામ જે ત્યાગી મહાત્માઓ કામ કરે તે થોડા સમયમાં જગતનાં તમામ દર્શન કરતાં જૈનદર્શન એક અગ્ર ગણ્ય થઈ પડે તેમ છે. દરેક જીવ તેને અવલકવા પણ ઉત્સાહી છે. આટલું કહ્યા પછી પ્રસ્તુત વિષય પર લગાર ઇસારે કરી વીરમીશ.
દરેક પદાર્થમાં સત્ત્વ, અસ, ઉભય, અવક્તવ્ય વિગેરે ધર્મો જ્યારે વિદ્યમાન છે ત્યારે તે ધર્મોને ઓળખાવવા માટે આપણી પાસે બીજું કયું સાધન છે કે જે દ્વારા તે ધર્મયુકત પદાર્થનું જ્ઞાન થઈ શકે એવું જો કોઈ સાધન હોય તો કેવળ સપ્તભંગી જ છે તે સપ્તભંગી એક જ પદાર્થમાં કોઈ અપેક્ષાએ સત્ત્વનું જ્ઞાન કરાવે છે ત્યારે બીજી અપેક્ષાએ તેજ પદાર્થમાં અસત્ત્વ છે એમ પણ બહુજ સારી રીતે સમજાવે છે. અને એથી પણ ત્રીજી અપેક્ષાએ ઉભયની સત્તા પણ તે પદાથ માં સમજાવે છે. તથા તે પદાર્થ અવકતવ્ય છે એમ પણ બહુ નિડરતાથી કહેવામાં આવે છે. આવી રીતે સાપેક્ષ પણે એક પદાર્થનું સાત ધર્મો દ્વારા જે જ્ઞાન કરાવે તેને સપ્તભંગી કહેવામાં આવે છે. દષ્ટાન્ત તરીકે જે ઘડો મારીને બનાવવામાં આવેલો હોય તે ઘડામાં માટી દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સત્તા રહેલી છે, નહિ કે સુવર્ણ વિગેરેની અપેક્ષાએ. તથા જે
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
“થો જે સ્થાનમાં હોય તે ઘડામાં તે સ્થાનની અપેક્ષાએ - સત્ય માનવામાં આવેલ છે નહિ કે અન્ય સ્થાનની અપેક્ષાએ. તથા જે કાલમાં તે વિદ્યમાન હેય તે કાલની અપેક્ષાએ તેમાં સત્તા માનવી, નહિ કે અન્યની અપેક્ષાએ. તથા જેવા રંગને તે ઘડે હોય તે રંગની અપેક્ષાએ તેમાં સત્તા માનવી, નહિ કે અન્યની અપેક્ષાએ આને સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટય કહેવામાં આવે છે, તે સ્વદ્રને વ્યાદિ ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ તે ઘડામાં સત્તા માનવી અને પર
વ્યાદિચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ તે ઘડામાં અસત્તા માનવી. તથા કમિકઉભયની અપેક્ષાએ ઉભય ધર્મો પણ તે ઘડામાં વિદ્યમાનછે. અને એક કાલમાં તે ઉભયને પ્રતિપાદન કરવા માટે બીજે કઈ પણ શબ્દ ન હોવાથી તે ઘડે અવક્તવ્ય છે. આ તમામ હકીકત આ ગ્રન્થમાં યુક્તિપુર:સર સમજાવવામાં આવી છે. પ્રસંગોપાત્ત એને લગતી બીજી પણ કેટલીક બાબતેનું વિવેચન કરવામાં આવેલ છે. આ ગ્રન્થમાં પ્રકાશ રૂપે સાત વિભાગો પાડવામાં આવ્યા છે.
પ્રથમ પ્રકાશમાં જેનતની સાથે બીજા દર્શનકારે કેટલા અંશે મળતા છે, તે અને સાથે સાથે સપ્તભંગીની આવશ્યકતા વિગેરે પન્દર વિષયનું વિવેચન કરવામાં આવેલ છે.
બીજાની અન્દર સપ્તભંગીનાં લક્ષણ પ્રશ્ન કરવાની પદ્ધતિ વિગેરે સોળ વિષયનું વિસ્તાર પૂર્વક વિવેચન કરેલ છે.
ત્રીજાની અન્દર સકલાદેશ, વિકલાદેશ, સ્વાશબ્દને તથા એવકારને અર્થ વિગેરે વિશ પ્રકારના વિષયોને ચિતાર આપવામાં આવ્યો છે.
ચેથા પ્રકાશમાં એકપદને એકજ અર્થ થઈ શકે એ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
સબન્ધિ વિચાર વિગેરે ચાર વિષયાનુ દિગ્દર્શન કરાવવામાં
આવેલ છે.
પાંચમા પ્રકાશમાં દરેક પદાર્થમાં સપ્તભંગી કેવી રીતે ઘટાવવી તે વિષે વિચાર સાથે ખીજાં પણ વિષયેાનું બહુ સારી રીતે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે.
આશા
છઠ્ઠા પ્રકાશમાં સ્યાદાદ ઉપર સમલગી માનવાની અને તેનુ સમાધાન વિગેરે છ વિષયાનુ પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે.
સાતમા પ્રકાશમાં મિથ્યાએકાન્તવાદિઓએ કરેલા શાથેપાનું સમાધાન કરી આ ગ્રન્થને સમાપ્ત કરવામાં આવેલ છે. જે કે મારી દૃષ્ટિ પ્રમાણે તો બહુજ સૂગમતાથી લખવામાં આવેલ છે તાપણુ તેની અંદર વિદ્વાનાની દૃષ્ટિએ કાઇ પણ પ્રકારની ત્રુટી દેખાય તા તે જણાવવા પ્રયત્ન કરશો, એટલે ખીજી આવૃત્તિમાં સુધારવામાં આવે.
સમઇ–ગાડીજીના ઉપાશ્રય ઞાન એકાંશી વીર્ સ.
૨૪૪૭,
મગલવિય
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમણિકા.
પ્રથમ પ્રકાશ.
-૧ મંગલાચરણ ૨ જડ અને ચેતનની ઓળખાણ ૩ જીવની બે અવસ્થાઓ જ સંસાર અવસ્થાનું કારણ ૫ આશ્રવનું સ્વરૂપ કે અન્યનું સ્વરૂપ ૭ પુણ્ય પાપને આશ્રવમાં સમાવેશ ૮ મુતાવસ્થાનું કારણ ૯ સંવરનું સ્વરૂપ ૧૦ નિજેરાનું સ્વરૂપ ૧૧ દતક દર્શનની સાથે જડ અને ચેતનની સરખામણી ૧૨ જડ ચેતનને જાણવાના ઉપાયો ૧૩ સ્વાર્થાધિગમનું સ્વરૂપ અને તેના ભેદ ૧૪ પરાર્થાધિગમના ભેદો ૧૫ સપ્તભંગી માનવાની આવશ્યકતા
પ્રકાશ બી.
૧૬ સપ્તભંગીનું લક્ષણ ૧૭ સપ્તભંગીના નામનો ઉલ્લેખ.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ સપ્તભાગીના લક્ષણમાં આવેલાં વિષાણોની સાર્થકતા ૧. ૧૯ અતિવ્યાપ્તિ-અભ્યાણિ અને અસંભવ આ ત્રણ દેનું સ્વરૂપ ૧૭ ૨૦ બે પ્રકારના લક્ષણનું વર્ણન
૧૪ ૨૧ સંશયવિષયીભૂત સાત ધર્મોનાં નામ ૨૨ પ્રશ્ન કરવાની પદ્ધતિ ૨૩ સંશયનું લક્ષણ ૨૪ સપ્તભંગીના બદલામાં નવ ભગીની આશંકા અને
તેનું સમાધાન ૨૫ પાંચમા ભાંગામાં ઉપસ્થિત થયેલી શંકા અને તેનું
સમાધાન ૨૬ જે ભાંગે અને પ્રતિપાદન કરતું હોય તેની | મુખ્યતા અને સાથે બીજા અર્થનું ગાણ રૂપે પ્રતિ
પાદન ૨૭ પ્રથમ અને બીજા ભાંગા વચ્ચે ઐકયની આકાંકા અને
તેનું સમાધાન ૨૮ પ્રકરાનરથી બીજા દર્શનકારે માનેલી પરપિતા ૨૮ સત્વ અત્ત્વનો વાસ્તવિક અર્થ » પ્રથમ અને બીજા ભાંગાની સાથે ત્રીજા ભાંગામાં અમેદની
આશકા અને તેનું નિરાકરણ ૩૧ ચેથા ભાંગા સંબલિ વિચાર ૩૨ દરેક ભાગાને પૃથક્ માનવા સંબબ્ધિ વિચાર
પ્રકાશ ત્રીજે. ૩૩ સકલા દેશ અને વિકલાદેવનું લક્ષણ ૩૪ કલાદિ આઠ અને કામગપઘ સંબન્યિ વિચાર ૪૦ પ્રથમ અને બીજા ભાંગાનું લક્ષણ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
* IT
૧ કાવ્યમાં વિખ્યતાને વિચાર! પર એવકારના ફલને વિચારે છે જય અગ વ્યવસછેદ, અન્યથાગવ્યવચ્છેદ અને અત્યન્તાય - ભવછેદ આ ત્રણ પ્રકારના એવકારના સ્વરૂપને વિચાર
જ વાચક પક્ષમાં સ્યાત શબ્દને વિચાર જપ ઘોતક પક્ષમાં સ્યાત શબ્દને વિચાર જ ઘાની અન્દર સ્વરૂપ પરરૂપને વિચાર ૪૭ સ્વરૂપની ઉપર પણ સ્વરૂપ માનવા સંબન્ધિ વિચાર જ પ્રમેયની અન્દર સ્વરૂપ પરરૂપને વિચાર Yક છવાદિ છ દ્રવ્યમાં સ્વરૂપ પરરૂપને વિચાર ૫૦ મહાસત્તામાં અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વને વિચાર ૫૧ અનુમાન પ્રમાણુ દ્વારા અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વને છે. સાથે રહેવા સંબન્ધિ વિચાર
.. પ્રકાશ ચોથે. સર ત્રીજા અને ચોથા ભાંગાનું લક્ષણો પર એક પદ એકજ અને પ્રતિપાદન કરે છે તે
સંબધિ વિસાર જ અવક્તવ્ય શબ્દ સંબજિ વિચાર
પ્રકાશ પાંચમે. » પાંચમા ભાંગાને અર્થ ૫૬ છ ભાંગાને અર્થ
: પ૭ સાતમાનો અર્થ
જ એક વ્યકિતમાં સાત ભાંગાઓ કેવી રીતે ઘટે છે - તેનું ઉદાહરણ
*
*
*
*
s
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ વ્યવહારિક પદાર્થોમાં ઉદાહરણ દ્વારા સપ્તશગીનું સ્પષ્ટીકરણ
પ્રકાશ છ. • વ્યસ્તદ્રવ્યપર્યાયધારા સપ્તભંગી ઘટાવવાની પદ્ધતિ ૬૧ દ્રવ્ય પર્યાય બનેને માનવાની આવશ્યકતા કર અવકતવ્યને જ કેવલ પદાર્થ રૂપે માનનારાઓનું * * નિરાકરણ ૬સ્યાદ્વાદ ઉપર સપ્તભંગી માનવાની આશંકા અને
તેનું સમાધાન જ નિત્યત્વ તથા એકત્વમાં સપ્તભંગી ધટાવવાની
૧૪
૧૫ જીવને લઈને સપ્તભંગીની ઓળખાણું -
પ્રકાશ સાતમે. ૨૬ એકાતવાહિઓએ કરેલા બેટા આક્ષનું સમાધાન
૧૧
*
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્ર,
પૃ૦ ૫૦
૧ ૧૦ ૧૬.
અહમ
ચય માહનંદપદમ
મહાનંદપદમ નમસ્વરૂપ પરાથધિગામ નયસ્વરૂપપુરાથભિગમ અને જેને આકાર કે 'ગીવાદિવાળે હોય તે ઘટ કહેવાય આ પ્રથમ પ્રકાર અસત્વ આદિની * અસત્વ પતિએ
પ્રવૃતિઓ વ્યધિકરણધવચ્છિન્નાભાવે વ્યધિકરણધામ
વરિભાવ
૨૦ ૧૭
તે
. ૧૯ ૩૮ ૨૪
એક
૪૦ ૩ ૪૧ ૧૮
૪ ૧૯ ૪૮ ૩
એકય અને અનેકાન્ત નીલયુત્પન્ન એઓનું અત્યત ચગવ્યવદના એ પ્રકારને પંચ શબ્દનો ઘટમાં સાવ થાસાદિ પયાની માફક ઘડામાં અસત્વ
એને જ અનેક્ષા નીલમુસ્પલ તેઓનું અત્યન્તાગવ્યવોના એવકારનો પાંચ અવયવને ઘટમાં અસત્વ થાસાદિપયાની માફક ઘટપર્યાયથી પણ ઘડામાં અસર માનવામાં આવે તો ઉપાદાને પાદેય
પર ૧ પા ૨૧ ૫૪ ૨૪
૭૧ ૨૨-૨૪ ઉપાદાનપાદાય
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ અમ
नमो नमः श्रीप्रभुधर्मसूरये ।
સપ્તભંગી-પ્રદીપ.
मानन्दपदं नत्वा धर्मसूरिक्रमाम्बुजम् । सप्तभंगी दीपाख्यं ग्रन्थं कुर्वे यथामति || १ ||
પ્રથમ પ્રકાશ.
સારમાં એ પ્રકારના પદાર્થો જોવામાં આવે · ઍચેતન અને જડ. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તા જીવ અને અજીવ. આ બે પદાર્થોં પૈકી ચેતન એટલે જીવના બે ભેદ છે. એક અહાવસ્થાના અર્થાત્ સ’સારી અને ખીજા મુક્તાવસ્થાના અર્થાત્ - મેાક્ષના. આ પ્રમાણે જીવના ભેદે અવસ્થાને લખતે કરી બતાવવામાં આવ્યા છે. વસ્તુત: જીવના મૂળ સ્વરૂપમાં કઇ પણ ભેદ જેવું નથી. ત્યારે હવે એ જાણવુ જોઇએ કે-મૂળ એકજ સ્વરૂપવાળા એ પ્રકારના જીવાની આવી ભિન્ન અવસ્થાએ હાવાનું કારણુ કયુ છે? આને માટે પહેલાં સમારાવસ્થાનું કારણ તપાસીએ.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સપ્તભંગી પ્રદીપ,
સંસારાવસ્થાનાં મુખ્ય બે કારણે છે-આશ્રવ અને અન્ય..
આવ-શુભ અથવા અશુભ કર્મોને આવવાના કારણરૂપ આભાના પરિણામ વિશેષને આશવતત્તવ કહેવામાં આવે છે. આ આશ્રવ, આત્માને જ પરિણામ વિશેષ હોવાથી, તેને પણ પરિણામ અને પરિણામની અભેદ વિવક્ષા કરીને આત્માથી ભિન્ન ન માનતાં ચેતન પદાર્થમાંજ અન્તર્ભાવ કરવામાં આવે છે. અથવા તે કાર્યને કારણમાં ઉપચાર કરીને તેને પુલમાં પણ સમાવેશ થઈ શકે છે. અને તે મુદ્દલ જડ-અવરૂપ હેવાથી આ આશ્રવતત્વ પણ જડ-અછવમાં ગણી શકાય.
બંધ-આત્માના પ્રદેશની સાથે સ્ત્રીરની માફક અથવા તે અગ્નિ અને લેઢાના ગેળાની માફક ઓતપ્રેત થઈ ગયેલ કર્મવર્ગણરૂપ દ્રવ્યને બંધતવ કહેવામાં આવે છે. આ બંધતત્વને પણ, પૂર્વોક્ત યુક્તિથી જીવ અને અજીવ અથવા ચેતન અને જડની અંદર સમાવેશ થઈ જાય છે. આ સિવાય પુય અને પાપ નામના બે પદાર્થો છે, તે પણ આગવથી જુદા ન હોવાને લીધે આશ્રવના નિરૂપણની સાથે તેનું પણ નિરૂપણ થઈ જ જાય છે. સુતરાં, આશ્રવની સાથે પુણ્ય-પાપને પણ અંતર્ભાવ છવ-અછવમાં થઈ ગયા; એમ કહેવાની હવે કંઈ જરૂર રહેતી નથી.
બસ, ઉપર્યુક્ત મુખ્ય બે-આવ અને બધતવની સહાયતાથીજ અથવા કહે કે- આ બે તત્તના કારણે જ જીવ સંસારાવસ્થામાં પરિભ્રમણ કરે છે.
હવે મુક્તાવસ્થાનું કારણ તપાસીએ. આનાં મુખ્ય બે કાણો છે સંવર અને નિર્જ રા
સવાર-નવીન કર્મવગણએ તે આવતી અટકાવવામાં જે
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલંગી પ્રદીપ.
કારણ છે, તેને સંવરતત્વ કહેવામાં આવે છે. સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહીએ ત–ઉપર બતાવેલ આશ્રવને રોકવાવાળા આત્માના પરિણામ વિશેષને સંવર કહેવામાં આવે છે. આ સંવરના પણ બે ભેદે છે. ૧ દેશસંવર અને ૨ સર્વથા સંવર. અર્થાત દેશથી એટલે અમુક હદ સુધી આશ્રવને રોકવાવાળા આત્માના પરિણામ વિશેષને દેશસંવર કહેવામાં આવે છે અને સર્વથા આવને રિકવાવાળા ( શિલેશી અવસ્થાના ) આત્માના પરિણામવિશેષને સર્વસંવર કહેવામાં આવે છે. આ બંને પ્રકારના આત્માના પરિણામવિશેષ-સંવરને પણ ચેતન પદાર્થમાં સમાવેશ થઈ જાય છે.
નિજ રા-આત્માના પ્રદેશની સાથે લાગેલી કર્મવર્ગણુઓને દેશથી કિવા સર્વથી જૂદી કરવાવાળા આત્માના પરિણામવિશેષતે નિર્જરાતત્વ કહેવામાં આવે છે. આને પણ સમાવેશ ચેતન ૫દાર્થમાંજ થઈ જાય છે. આવી રીતે સર્વથા કર્મથી મુક્ત થવું એનું નામજ મેક્ષ છે. અને એ દેખીતું જ છે કે આત્માના સ્વકીય-અસલી સ્વભાવના આવિભૉવરૂપ મેક્ષાવસ્થા ચેતનતત્વથી જૂદી હોઈ શકે જ નહિં. સુતરાં, ઉપરના વૃત્તાન્તથી એ નિશ્ચય થાય છે કે-સંસારમાં મુખ્યતયા બેજ તરવે છે. ચેતન અને જડ. જે કે-ઘણું ગ્રંથમાં સાત અને નવ તત્ત પણ બતાવવામાં આવ્યા છે, પરંતુ તે કેવળ અવસ્થાભેદના કારણ તરીકે ઓળખવાની ખાતરજ. અને તેમ કરવું વ્યાજબી પણ છે. કારણ કે
જ્યાં સુધી કારણનું જ્ઞાન કરાવવામાં ન આવે, ત્યાં સુધી કાર્ય કરવામાં પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી. એટલા માટે જ અવસ્થાભેને લઈને સાત અથવા નવ તને બતાવવામાં આવ્યા છે. પરંતુ એટલું તે ખરૂં જ કે દરેક દર્શનકારેને જીવ અને અજીવ અથવા
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ
ચેતન અને જડ આ બે પદાર્થો મુખ્યતયા માનવા પડ્યા છે અને માનવા પડે છે પણ ખરા. કારણ કે-જે આ બે પદાર્થો ન માનવામાં આવે, તે બંધ અને મેક્ષની જ વ્યવસ્થા ન બની શકે. - હવે આ મુખ્ય બે-ચેતન અને જડ-પદાર્થોને અન્ય દર્શનકારે કેવી રીતે માને છે, એ લગાર જેઈ જઈએ.
- સાંખ્ય દર્શનકાર પચીસ તનું પ્રતિપાદન કરે છે તેમાં મુખ્ય બે માને છે. પુરૂષત અને પ્રકૃતિતત્વ. આ સિવાયનાં
વીસ તને અનુક્રમે પ્રકૃતિથી આવિર્ભાવ થાય છે. જેમ– પ્રકૃતિથી મહત્તત્વ એટલે બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, બુદ્ધિથી અહં. કારને આવિર્ભાવ થાય છે અને તે અહંકારથી બીજા સોળ તો ઉત્પન્ન થાય છે. તે સાળ તો આ છે– રૂપતન્માત્રા, ૨ રસવન્માત્રા, ૩ ગન્ધતન્માત્રા, ૪ સ્પર્શતન્માત્રા અને ૫ શબ્દતન્માત્રા. આ પાંચ તત્વોને સૂક્ષ્મતભાત્રાના નામથી ઓળખાવવામાં આવે છે. તે સિવાય ૧ સ્પર્શેન્દ્રિય, ૨ રસનેન્દ્રિય, ૩ ધ્રાણેન્દ્રિય, ૪ ચક્ષુરિન્દ્રિય અને ૫ શ્રવણેન્દ્રિય આ પાંચ ઇન્દ્રિયોને જ્ઞાનેન્દ્રિયો કહેવામાં આવે છે. વળી છ મન ( અંતઃકરણ) અને ૧ વાણી, ૨ હાથ, ૩ ૫ગ, ૪ ઉપસ્થ (પુરૂષચિ ) અને ૫ ગુદા આ પાંચને કર્મેજિયે કહેવામાં આવે છે. એ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત પાંચ સૂક્ષ્મવન્માત્રા, ૫ જ્ઞાનેન્દ્રિય, ૧ મન અને ૫ કર્મેન્દ્રિય-એ સોળ ગુણ
અહંકારથી ઉત્પન્ન થાય છે. વળી ઉપર બતાવેલ પાંચ સૂક્ષ્મતન્યાગાથી પાંચ મહાભૂતને આવિર્ભાવ થાય છે. આવી રીતે પ્રકૃતિથી આવિર્ભાવ થવા વાળાં ત્રેવીસ તત્વોને પ્રકૃતિથી જુદાં કેમ કહી ” શકાય છે અને જ્યારે તે તને પ્રકૃતિથી જુદાં ન કહી શકીએ ત્યારે તે તને પણ જડ પદાર્થમાંજ સમાવેશ કરવો પડશે. મરણ કે જેનાથી એ તત્વે ઉત્પન્ન થાય છે, તે-સત્વ-રજે અને
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલ’ગી પ્રદીપ.
તમેાગુણુની સામ્યાવસ્થારૂપ પ્રકૃતિ પોતે પણ જય જ છે, એટલે તેવીસ તત્ત્વા ચેતન છે, એમ તેા કહી શકાય તેમ છે જ નહિ. કારણ કે–જેનું કારણ જડ હાય, તેનું કાર્યં ચેતન હાઇ શકે નહિં. હવે પુરૂષતત્ત્વતા ચેતન જ છે, એમાં કાંઇ કહેવા જેવું છે જ નહિં. આવી રીતે વિચાર કરતાં સાંખ્યદર્શનના મત પ્રમાણે પણ મુખ્ય ા તે એજ તત્ત્વા સિદ્ધ થાય છે, ચેતન અને જડે.
હવે વૈશેષિકદન તરફ દષ્ટિપાત કરીએ. વૈરોષિકદશ નકારે તત્ત્વા સાત માન્યાં છે; પરન્તુ તે સાતેને સમાવેશ એ તત્ત્વાની અંદર થઈ જાય છે. તે દનના માનેલાં સાત તત્ત્વા આ - ૧ દ્રવ્ય, ૨ ગુણ, ૩ કર્મ, ૪ સામાન્ય, ૫ વિશેષ, ૬ સમવાય, અને ૭ અભાવ. આ સાત પૈકી પ્રથમ જે દ્રવ્ય કહેવામાં આવેલ છે, તેના નવ ભેદો છે—પૃથિવી, પાણી, તેજ, વાયુ, આકાશ, કાલ, દિશા, આત્મા અને મન. આમાં આત્મા તેા સ્વય′ ચેતન છે જ. તે સિવાય પૃથ્વી, પાણી, તેજ અને વાયુ એ ચાર તત્ત્તાને પણ ચૈતન્યના સબંધને લઇને ચેતન જ કહેવામાં આવે છે. અને તેનાં નામેા જુદાં જુદાં હાવાનું કારણ તેવા પ્રકારનુ નામકર્મ સિવાય ખીજું કંઇ નથી. આ ચારેમાંથી જ્યારે આયુષ્યક ના સંબંધ પૂરો થવાથી ચૈતન્ય આવી જાય છે—નિકળી જાય છે, ત્યારે તે ચારેના જડમાં સમાવેશ કરવામાં આવે છે. હવે ક્રિશા ! આકાશથી ભિન્ન છે જ નહિ, એટલે તેને સમાવેશ આકાશમાં કરવામાં આવે છે. અને આ આકાશ અરૂપી-જડ હાવાથી તે અજીવ માં ( જડમાં ) ગણાય છે. હવે રહ્યો કાલ. તે પણ વનપરિણામ રૂપ છે અને તેને પણ અજીવતત્ત્વમાં સમાવેશ થાય છે. અન્તમાં મને દ્રવ્ય રહ્યાં. આના બે ભેદ છે. ૧ દ્રવ્યમન અને ૨ ભાવમન. તેમાં દ્રવ્યમન પુદ્ગલસ્વરૂપ હાવાથી તેની ગણતરી
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પદોષ.
જમાં થાય છે, જ્યારે ભાવમન મનસ્વરૂપ—ઉપગરૂપ હોવાથી તેને ચેતનની અંદર સમાવેશ થાય છે.
આવી રીતે દ્રવ્યતત્ત્વના નવે ભેદ ચેતન અને જડમાં અનાર્શત થઈ જાય છે. હવે બીજું તત્ત્વ છે ગુણ. આ ગુણના ગ્રેવીસ ભેદ અથત વીસ પ્રકારના ગુણો માનવામાં આવ્યા છે. તે પણ દ્રવ્યના પર્યાયરૂપ હોવાથી દ્રવ્યતત્ત્વથી જૂદા ગણી શકાય તેમ નથી. સુતરાં, દ્રવ્યતત્વને જેમાં સમાવેશ થાય છે, તેમાં ગુણને પણ સમાવેશ થઈ જ જાય છે. * ત્રીજું તત્ત્વ છે કર્મ. આ કર્મ ઉક્ષેપણાદિ પાંચ પ્રકારના છે. તે પણ છવ–આજીવની ક્રિયારૂપ હોવાથી અને જીવાજીવની સાથે તેનો તાદામ્યસંબંધ હોવાથી તેને જીવાજીવ ( ચેતન-જડ )થી કે જૂદાં ગણી શકે તેમ નથી.
ચોથું અને પાંચમું તત્ત્વ છેસામાન્ય અને વિશેષ આ બને તો તે દ્રવ્ય સ્વરૂપ હોવાથી દ્રવ્યથી પૃથક ગણી શકાય તેમ છેજ નહિ. કારણ કે-દ્રવ્યનો સ્વભાવજ સામાન્ય–વિશેષ સ્વરૂપ છે અને જ્યારે દ્રવ્યને જ જડ અને ચેતનમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યું છે, ત્યારે સામાન્ય અને વિશેષને પણ તેમાંજ સમાવેશ સ્વતઃ થઈ જાય છે. ( ૬ તત્ત્વ છે સમવાય. આ સમવાય પણ દ્રવ્યાદિકના તાદામ્યથી અલગ નથી. અને દ્રવ્યાદિકનું તાદાભ્ય પણ દ્રવ્યાદિસ્વરૂપ છે. હવે કવ્યાદિકને સમાવેશ જડ-ચેતનમાં થવાથી સમવાયના પણ અન્તર્ભાવ જડ-ચેતનમાં જ સમજવો અર્થાત જડ તાદાભ્યસ્વરૂપ સમવાયનો જડમાં અને ચેતનતાદામ્યવરૂપ સમવાયને ચેતનમાં સમાવેશ સમજવો જોઈએ.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સાભળી પ્રદીપ.
- હવે સાતમું તત્વ રહ્યું અભાવ. આ અભાવને જે ગુરૂ૫ માનવામાં આવે, તો તે આકાશપુષ્પસમાન હોવાથી પદાર્થ જ કેવી રીતે માની શકાય ?
ટૂંકમાં, ઉપર પ્રમાણે વિચાર કરતાં વૈશેષિકદર્શનકારે માનેલ સાતે તને સમાવેશ પણ મુખ્ય બે-ચેતન અને જડમાંજ થઈ જાય છે. સુતરાં આ દર્શનના અભિપ્રાયથી પણ મુખ્ય બે તો સિદ્ધ થાય છે.
આ પ્રમાણે તૈયાયિકાદશનકારે માનેલ સોળ પદાર્થોને પણ ઉપયુક્ત સાત પદાર્થોમાં જ અન્તર્ભાવ કરવામાં આવેલા છે. આ વાત મુવી ની ટીકા કરનારા વિગેરે ગ્રંથમાં સ્પષ્ટપણે સમજાવવામાં આવી છે અને જ્યારે ઉપર્યુકત સાત પદાર્થોનો સમાવેશ જડ અને ચેતન-એ બે પદાર્થોમાં જ થઈ જાય છે. તે પછી એ સમજાવવાની કાંઈ આવશ્યકતા રહેતી નથી કે-નૈયાયિકાએ માનેલ સેળ પદાર્થોને પણ જડ અને ચેતનમાંજ સમાવેશ થઈ જાય છે.
હવે વેદાંતદર્શન તરફ દષ્ટિપાત કરીએ. યદ્યપિ વૈદાન્તિકદર્શનકારે માત્ર એક બ્રહ્મતત્વને માનેલ છે; પરંતુ તેમણે પણ ચેતનરૂપ બ્રહ્મતત્ત્વની સાથે પરમાર્થ દષ્ટિએ જડ પદાર્થ અવશ્ય માનવો પડશે. કારણ કે- સંસારમાં ઘટ-પટાદિ એવા અનન્ત ૫દાર્થો જોવામાં આવે છે કે-જેમાં ચૈતન્યશક્તિ જોવામાં આવતીજ નથી. વળી જે માત્ર એકજ પદાર્થ–ચેતનને માનવામાં આવે, તે સમસ્ત સંસારને વ્યવહાર પણ ચાલી શકે તેમ નથી. સૌથી પ્રથમ તે ચેતન શબ્દને વ્યવહારજ નહિં થઈ શકે. કારણ કે હમેશાં શબ્દની પ્રવૃત્તિ સાપેક્ષ રીતિથી થાય છે. ચેતન ભિન્ન બીજે કઈ પદાર્થ હોય, તેજ ચેતન શબ્દની પ્રવૃત્તિ થઈ શકે. બીજી વાત
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલગી પ્રદીપ.
ગે છે કે-ચેતન અને જડ એ બે પદાર્થો માન્યા સિવાય, આત્માની સાથે શરીરના સંબધતા અને ખાનપાન વસ્ત્ર પાત્ર-ધર હાટ–ધરેણાં વિગેરે તમામ પ્રકારના જગપ્રસિદ્ધ વ્યવહારાના પશુ ઉચ્છેદ થવા સંભવ છે; તેમ અન્ય અને મુક્તને પણ વ્યવહાર પણુ વધ્યાપુત્ર જેવા થઇ જશે,
ઢચિત ક્રાઇ એમ કહેવાનું સાહસ કરે કે- તે તે અતત્ત્વમાં તત્ત્વનું પ્રતિભાસરૂપ હાવાથી ભ્રાંતિસ્વરૂપ છે, ’ તે તે પણ કથન ઠીક નથી. કારણ કે–ભ્રાન્તિ તા ત્યાં થઇ શકે કે—જ્યાં ઉત્તરકાલમાં ભાષજ્ઞાન થતું હાય. જેમ કે-કાઇ માણસને દૂરથી દોરડી દેખીને સર્પ જ્ઞાન થયું, છીપને દેખીતે ચાંદીનું જ્ઞાન થયું અથવા મૃગતૃષ્ણાને દેખીને આંખમાં ઝાંઝવાં થવાથી પાણીનું જ્ઞાન થયું. અને પાછળથી–ઉત્તર કાલમાં પાસે જવાથી સર્પનું જ્ઞાન નિવૃત્ત થયુ અને દારીનુ' જ્ઞાન થયું; ચાંદીનું જ્ઞાન નિવૃત્ત થયુ અને છીપનુ જ્ઞાન થયું તથા પાણીનું જ્ઞાન નિવૃત્ત થયું અને ઝાંઝવાંનુ જ્ઞાન થયુ. આવી રીતે જ્યાં ઉત્તરકાલમાં ખાધજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય, ત્યાંજ શ્રાન્તિ મનાય છે; પરન્તુ ઘટ–પટાદિ પદાર્થોંમાં કાપણ વખતે તથાપ્રકારનું બાધજ્ઞાન થતુ ંજ નથી, તે પછી તે પદાર્થોમાં ભ્રાન્તિ કેવી રીતે મનાય ? અતએવ પૂર્વોક્ત દૂષણાથી મુક્ત થવા માટે ચેતનની સાથે પરમાર્થપણે જડ પદાર્થ પણ અવશ્ય માનવેાજ જોઇએ.
હવે બદ્ધદાનને જૂઓ, ઐાદ્યોમાં એ વગ છે. એક વ એવા છે કે-જે આત્મતત્ત્વને માને છે, જ્યારે ખીજો વર્ગ આત્મતત્ત્વને માનતા નથી. જે લેા આત્મતત્ત્વને માને છે, તેઓના મતમાં જીવ, પુલ, આકાશ અને કાલ આ ચાર તત્ત્વો માનવામાં આવેલ છે. તેમાં પણ પુદ્રલ, આકાશ અને કાલ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલંગી પ્રદીપ.
એ ત્રણ તો જડરૂ૫ હેવાથી તેને જડમાં સમાવેશ થાય છે. આત્માજીવ, કે જેનું બીજું નામ આલયવિજ્ઞાન છે, તે તે ચેતનરૂપ છે. એટલે તે મતાનુસારે પણ ચેતન અને જડ એ બે પદાર્થો જ સિદ્ધ થયા.
- હવે જે હો આત્મતત્વને જ માનતા નથી, તે તે ચાવકની માફક નાસ્તિક હેવાથી પ્રામાણિક-આસ્તિક દર્શનેમાં તેની ગણતરી હેઈ શકે નહિં. અત એવ તે મતની તે આપણે ઉપેક્ષા જ કરીશું.
આમ મીમાંસકાના મત પ્રમાણે પણ ચેતન અને જડ એ બે પદાર્થો સિદ્ધ થાય છે.
ઉપરના વૃત્તાન્તથી આપણે જોઈ ગયા કે—જેટલાં આસ્તિક દર્શને છે, તે દરેકના મત પ્રમાણે સંસારમાં મુખ્ય બે પદાર્થો સિદ્ધ થાય છે. ચેતન અને જડ. હવે એ બતાવવું જરૂરનું છે કે આ બે પદાર્થો શાથી જાણી શકાય ? અર્થાત આ પદાર્થોને જાણ વાના ઉપાયો ક્યા છે ?
ચેતન અને જડ, આ બે પદાર્થોને જાણવાના મુખ્ય બે ઉપાય છે– સ્વાર્થાધિગમ અને ર પરાર્થાધિગમ.
સ્વાર્થાધિગમ, કે જે જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેના પાંચ ભેદ છે–૧ મતિજ્ઞાન, ૨ શ્રુતજ્ઞાન, ૩ અવધિજ્ઞાન, ૪ મન:પર્યવજ્ઞાન અને ૫ કેવળજ્ઞાન. આ પાચેને સ્વાર્થીધિગમના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. આનું સ્વરૂપ પણ ટૂંકામાં જોઈ જઈએ( ૧ મતિજ્ઞાન–ગ્ય પ્રદેશમાં રહેલી વસ્તુને ઇન્દ્રિય અને
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
. સાગા રહી
-
અનિન્દ્રિયહાર નિશ્ચય કરાવવામાં જે જ્ઞાન સમર્થ હેય, તેનું નામ ગતિમાન છે.
૨ શ્રુતજ્ઞાન આપ્તપદેશદ્વારા વસ્તુના નિશ્ચાયકપણામાં જે જ્ઞાન સમર્થ હોય, તેને શ્રુતજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે.
૩ અવધિજ્ઞાન–ઈન્દ્રિય-અનિન્દ્રિયની અપેક્ષા વિના અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમને લઈને જે જ્ઞાન, રૂપી પદાર્થને નિશ્ચય કરાવે, તેનું નામ અવધિજ્ઞાન છે. . ૪ સંપિચેન્દ્રિયજીએ વસ્તુને ચિંતવવા માટે લીધેલા મને વગણરૂપ દ્રવ્યને નિશ્ચય કરાવવાવાળું જે જ્ઞાન હોય, તેને મનઃપર્યાવજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે.
૫ લોકાલોકના પ્રકાશક જ્ઞાનને કેવલજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. અર્થાત --ભૂત-ભવિષ્ય અને વર્તમાન-ત્રણે કાલના, સૂક્ષ્મ, પૂલ, વ્યવહિત, સંનિહિત, દૂર, નજીક અને નાના મોટા વિગેરે તમામ પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષજ્ઞાન કરાવવાવાળા જ્ઞાનનું નામજ કેવલજ્ઞાન છે.
પરાથધિગમન પણ બે ભેદો છે. ૧ પ્રમાણુરૂપ પરાથધિગમ અને ૨ નયસ્વરૂપપરાર્થાધિગામ. તેમાં સંપૂર્ણ રીતે વસ્તુ તત્વનું ભાન કરાવે, તેનું નામ પ્રમાણુરૂપપરાર્થાધિગમ છે, અને દેશતઃ વસ્તુનું ભાન કરાવવાવાળાનું નામ ન રૂપપરાથધિગમ છે.
આ બન્ને પ્રકારના પરાથધિગમના, વિધિપ્રતિષેધની પ્રધાનતાને લઈને સાત પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે, કે જેને પ્રમાણસપ્તભંગી કે નયમભંગીના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. કારણ કે-સાતે અંગેના અર્થાત્ સાતે વાક્યના સમુદાયનું નામ જ છે સપ્તભંગી. આ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતભંગી પ્રદીપ.
સખલગીનું જ્ઞાન પદાર્થવિજ્ઞાનમાં ઘણું ઉપગી હેવાથી, તેનું સ્વરૂપ બતાવવું, એજ આ ગ્રન્થને ઉદ્દેશ છે.
બસ, પ્રથમ પ્રકાશમાં આટલું ઉપઘાતરૂપે લખી હવે બીજા પ્રકાશમાં પ્રવેશ કરીશું.
इतिः प्रथमः प्रकाशः।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
બીજે પ્રકાશ.
થમ પ્રકાશમાં આપણે ટૂંકામાં પણ, સપ્તભંગીની આવશ્યકતા જોઈ ગયા છીએ. હવે એ સપ્તભંગીમાં ન્યૂનાધિક ભંગ સંબંધી આક્ષેપના પરિહારપૂર્વક સંખંભગીનું સ્થાપન કરવું જરૂરનું હેઈ, આ પ્રકાશમાં તેનું સ્થાપન કરવામાં આવશે.
સપ્તભંગીનું સામાન્ય લક્ષણ આ છે-“ જીવ કે અછવા પદાર્થ પૈકીના કેઈપણ એક પદાર્થમાં રહેલા સત્ત્વ-અસત્વ3યત્વ-
વાત્વ-નિત્યત્વ-અનિત્યસ્વ-સામાન્ય-વિશેષવવાદિ અનેક ધર્મોમાંથી પ્રત્યેક ધર્મ સંબંધી પ્રશ્નનું અવલંબન કરીને તથા પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેથી અવિરૂદ્ધ એવા વિધિ-પ્રતિષેધરૂપ નાના ધર્મ વિષયક જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરાવવાવાળાં અને રાત્ત પદથી ચિનિત સાતવાકના સમુદાયને સપ્તભંગી કહેવામાં આવે છે.” અને આજ સપ્તભંગીનું સામાન્ય લક્ષણ છે.
કહેવાની મતલબ કે-એકજ વસ્તુની અંદર રહેલા જે અનેક ધર્મો, તેમાંથી પ્રત્યેક ધર્મ સંબંધી પ્રશ્નનું અવલંબન કરીને તથા પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેથી અવિરૂદ્ધ અને વ્યસ્ત–સમસ્તરૂપ જે વિધિનિષેધ ધર્મો, તેની કલ્પનાયુક્ત એવં ચત પદથી લક્ષિત એવા સાત પ્રકારના વચન-ગને સપ્તભંગી કહેવામાં આવે છે. સપ્તભંગી ( સાત ભાંગાઓ ) નાં નામે આ છે –
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસભગી પ્રદીપ.
५ स्यादस्ति अवक्तव्यश्च ६ स्यान्नास्ति अवक्तव्यश्च ७ स्यादस्ति नास्ति अवक्तव्यश्च
१ स्यादस्ति २ स्यान्नास्ति
३ स्यादस्ति नास्ति च
४ स्यादवक्तव्यः
જેમા સ્ત્યપ મે માતા વા |
મારી માતા વાંઝણી છે;
स्यान्नास्त्येव मे माता वन्ध्या ।
મારી માતા વાંઝણી નથી.
તથા—ચાલ્યેય અગ્નિ: શીત: 1
અગ્નિ શીતપ વાળા છે,
स्यान्नास्त्येव अग्निः शीतः ।
અગ્નિ શીતસ્પ વાળા નથી.
એવ—ાસ્યેય વિમૂલમગીયઃ ।
જીવ પાંચભૂતાત્મક છે,
स्यान्नास्त्येव पंचभूतात्मकजीवः ।
જીવ પાંચભૂતાત્મક નથી.
૧૩
ઇત્યાદિ સ્થળામાં, પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેાથી વિરૂદ્ધ વાયેાની અંદર અતિજ્ઞત્તિ દોષ નિવારણને માટે પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેાથી અવિરૂદ્ધ એવા સમભંગીના લક્ષણની અંદર વિશેષણુ આપવામાં આવેલું છે.. કારણ કે શુદ્ધ લક્ષણુ તેજ કહી શકાય, કે જેમાં અતિપત્તિ, અન્પત્તિ અને અહંમન-એમાં એક પણુ દોષ આવે નહિં. આ ત્રણ દોષોમાં—
અસિમ્પત્તિ દોષ તે લક્ષણમાં કહેવામાં આવે છે કે જે સંક્ષણુ, લક્ષ્ય અને અલક્ષ્ય બન્નેની અંદર રહે. જેમ પરિણામી
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
સમભ’ગી પ્રદીપ.
ઢાય, તે જીવ કહેવાય. ’ આવું લક્ષણ કરવામાં અતિજ્ઞપ્તિ દોષ આવે છે, કારણ કે—વને છોડી અલક્ષ્ય જે પુદ્ગલ, તેમાં પણ આ લક્ષણુ જાય છે, કેમકે પગલ પશુ પરિણામી હ્વાય છે. માટે આ લક્ષણ ઠીક ન કહેવાય.
અવ્યાપ્તિ દોષ એ લક્ષણમાં કહેવામાં આવે છે કે—જે લક્ષણ, લક્ષ્યનાં એક ભાગમાં રહે; સમાં ન રહે. જેમ~કૈવલજ્ઞાનવાળા હાય, તે જીવ કહેવાય. આ લક્ષણુ ભ્રવસ્ત્ર કેવલી (સયાગીકેવલી અને અમેાગીધ્રુવલી ) અને સિદ્ધના જીવામાં પણુ રહે છે, પરન્તુ - છદ્મસ્થ જીવમાત્રમાં રહેતુ નથી, મૃત એવ તે લક્ષણ ખ્યાતિ દોષવાળુ' કહી શકાય.
સસમય દોષ એ લક્ષણમાં કહેવામાં આવે છે કે જે લક્ષણુ લક્ષ્યમાં બિલકુલ ન રહે. જેમ—ચૈતન્યરહિત હાય, તે જીવ કહેવાય.’ આ લક્ષણ કાઇ પણ જીવરૂપ લક્ષ્યની અંદર નહિં રહેતુ હેાવાથી, અસંમજ દોષવાળુ કહેવાય છે, કારણ કે ચૈતન્યરહિત તે કાઇ જીવ હાયજ નહિં.
.
અતએવ ઉપર્યુક્ત ત્રણે દાષાથી રહિત જે લક્ષણુ ઢાય, તેજ શુદ્ધ લક્ષણુ કહી શકાય.—જેમ ઉપયોગમાં નવચ જળમૂ ' ઉપયાગ વાળા હાય, તે જીવ કહેવાય. ઉપ ત ત્રણ દોષો પૈકી એક પણ દોષ આવતુ નથી.
આ લક્ષણુમાં
આ પ્રસંગે એક એ વાત પણ કહેવી જરૂરની છે કે સામા લક્ષણા એ પ્રકારનાં ાય છે—૧ તત્સ્ય લક્ષણ અને ૨ અતસ્થલક્ષણ.
બનાસા એ છે કેજે લક્ષણ, લક્ષ્યની અંદર તેનું સ્વ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ,
રૂપભૂત હેઈ કરીને બીજાઓની વ્યાવૃત્તિ કરે; જેમ–ઉપગવાળા જીવ કહેવાય,’ ઉષ્ણ સ્પર્શવાળો અગ્નિ કહેવાય,’ આ લક્ષણો જીવ અને અગ્નિની અંદર રહીને જ બીજા અછવાદિકની વ્યાવૃત્તિ કરે છે.
તથા એ છે કે-જે લક્ષણ, લક્ષ્યમાં કાયમ નહિ રહી કરીને પણ લક્ષ્યને ઓળખાવે, અને બીજાથી વ્યાવૃત્તિ કરાવે. જેમહી તેવત્તા તથા નરિત્રતા અર્થાત–દેવદત્ત દંડવાળા છે,” “ જટાવાળો તપસ્વી છે.” આ લક્ષણે “ ઉપયોગ ” ની માફક લક્ષ્યમાં કાયમને માટે રહેતાં નથી, પરંતુ લક્ષ્ય-દેવત. અને તપસ્વી, તેની ઓળખાણ કરાવવા પૂર્વક અલફ્ટ–ભૂત–ચત્રાદિની વ્યાવૃત્તિ બરાબર કરાવે છે. માટે આવાં લક્ષણોને સતસ્થ. સ્ટમાં કહેવામાં આવે છે.
પ્રસંગોપાત્ત લક્ષણો સંબંધી આટલે ખુલાસો કર્યા પછી હવે આપણે પ્રસ્તુત વિષય ઉપર આવીએ
આ બીજા પ્રકાશની શરૂઆતમાં સમનું જે લક્ષણ બતાવવામાં આવેલું છે, તેની અંદર ખાસ કરીને આ બે વિશેષણો તરફ વાચકેનું વધારે ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે– એક પદાર્થમાં રહેલા ” અને “સાત વાક્યને સમુદાય. ” આ બન્ને વિશેષણે ખાસ કરીને વધારે ઉપયોગી છે. થોડક્તિ છે નાસ્તિ ઘટ છે, પટ નથી. આવાં ભિન્ન ધર્મને બતાવનારાં વાકોમાં “અતિવ્યાતિ' દોષ નિવારણને માટે “એક પદાર્થમાં રહેલા” એ વિશેષણ આપવામાં આવ્યું છે. અને થડ ઘારિત
સ્થા જાતિ “ કથંચિત ઘટ છે, કથંચિત નથી,’ આવાં બે વાકની અંદર લક્ષણના જવાથી “અવ્યાપ્તિ ” દોષ નિવારવાને માટે “ સાત વાકયોને ફાય’ એ વિશેષણ આપવામાં આવ્યું
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
છે. આવી રીતે સપ્તભંગીના લક્ષણમાં આપેલાં બીજ વિશેષણોની પણ સાર્થકતા સમજી લેવી.
હવે, આ સપ્તભંગીની અંદર, જે સાતપ્રકારના પ્રશ્ન ઉ. ભવે છે, તેનું કારણ કેવળ સાત પ્રકારની જિજ્ઞાસા જ છે. સાત પ્રકારની જિજ્ઞાસા થવાનું કારણ કેવલ સાત પ્રકારના સંશજ છે. અને સાત પ્રકારના સંશય થવાનું કારણ સંશયવિષયીભૂત સાત ધર્મો જ છે. તે સાત ધર્મો આ છે.
१ कथंचित् सत्वं, २ कथंचिदसत्वं, ३ कथंचित् क्रमापितोभयं, ४ कथंचिदक्तव्यं, ५ कथंचित् सत्त्वविशिष्टावकव्यत्वं, ६ कथंचिदसत्त्वविशिष्टावक्तव्यत्वं, ७ कथंचित् क्रमापितोभयविशिष्टावक्तव्यत्वं ।
આ સાતે પ્રકારના ધર્મોને લઈને સાત પ્રકારના સંશો કેવી રીતે થાય છે, તે જોઈએ
સર થર ચાર નવા ? આ ઠેકાણે ઘટ છે કે નહિં ? આ જે સંશય છે, તે કથંચિત સાવ અર્થાત-કઈ પ્રકારે અસ્તિત્વરૂપ ધર્મ અને સર્વથા અસવ અર્થાત્ સર્વ પ્રકારથી નાસ્તિત્વરૂપ ધર્મને વિષય કરે છે. આવી રીતે જ્યાં જ્યાં સંશય થાય, ત્યાં ત્યાં (તે સંશય, ) જાણવાની ઈચ્છારૂપ જિજ્ઞાસાને દૂર કરવાને માટે જ થાય છે. અને આ જિજ્ઞાસાના પરિણામે પ્રશ્ન ઉદભવે છે. આ પ્રશ્ન કરવાની પ્રણાલી આ છે-- * જે માણસ, સર્વથા ઘટથી અજા હેય, તે, ઘટને જાણવાવાળા પાસે જ પ્રશ્ન કરે છે કે –“ઘટનું સ્વરૂપ કેવા પ્રકારનું હો * કરો અને જાણનાર પ્રામાણિક પુરૂષ કહે છે –“ ઘટને ઓળખવાના બે પ્રકારે છે. જેની અંદર પાણીને ધારણ કરવાની ક્રિયા જોવામાં આવે, તે ઘટ કહેવાય. આ પ્રથમ પ્રકાર, અને જેને આકાર કંબુગ્રીવદિવાળો હેય, તે ઘટ કહેવાય
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
આ પ્રથમ પ્રકાર અને જેને આકાર કંબુગ્રીવદિવાળો હોય, તે ઘટ કહેવાય. આ બીજો પ્રકાર છે.
આ ઉપરથી દરેકે સમજવાનું એ છે કે જ્યાં સુધી સંશયને દૂર કરવાની જિજ્ઞાસા ન થાય ત્યાં સુધી પ્રશ્ન કરજ નકામો છે, અને જ્યાં સુધી પ્રશ્ન ન થાય ત્યાં સુધી ઉત્તર આપવા પ્રયત્ન કરવો, એ પણ અજાગલસ્તનની માફક વ્યર્થ જ છે. કારણ કે જેને જિજ્ઞાસા નથી, તેની આગળ ઉત્તરરૂપે શબ્દોને પ્રવાહ છોડ એ એક પ્રકારની ઉન્મત્તતા નહિં તે બીજું શું ?
હવે સંશયનું શું લક્ષણ છે ? તે જોઈએ. કેટલાક લોકે કહે છે કે – એક વસ્તુની અંદર નાના ધમ માનવા, એનું નામ સંશય છે. પરંતુ તે ઠીક નથી. કારણ કે–આવી રીતે માનવાથી તે-દરેક પુરૂષની અંદર રહેલ પિતૃત્વ, પુત્રત્વ, ભ્રાતૃત્વ અને પિતૃવ્યત્યાદિ જુદા જુદા ધર્મોની માન્યતા પણ સંશયરૂપ થઈ જશે અને તે સંશયરૂપ થઈ જાય, તે પછી કોઈ પ્રકારને વ્યવહારજ બની શકે નહિં. માટે એવા પ્રકારનું સંશયનું લક્ષણ ન માનતા* જ્યાં સામાન્ય ધર્મોની ઉપલબ્ધિ થતી હોય, અને વિશેષ ધર્મો જો કે ઉપલબ્ધ ન હોય, પરંતુ સ્મૃતિમાં તે અવશ્ય હેય, તેવા સ્થળમાં એક વસ્તુમાં વિરૂદ્ધ નાના ધર્મોના જ્ઞાનને સંશય કહેવામાં આવે છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે એક વસ્તુની અંદર અઘટિતવિરૂદ્ધ ધર્મોનું જ્ઞાન થવું એજ સંશય છે. આનું સપષ્ટીકરણ અનેકાન્તના નિરૂપણ વખતે કરવાનું મુલત્વી રાખી પ્રસ્તુતમાં ઘટ ચાચેય આ વાક્યમાં સંશય કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે, તે તપાસીશું,
જ્યાં કઈપણ પ્રકારથી અસ્તિત્વ વિદ્યમાન હોય, ત્યાં સર્વથા. નાસ્તિત્વ હેય, એ મનાય જ કેમ ? કારણ કે કોઇપણ પ્રકારથી
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસભગી પ્રદીપ.
સ્પષ્ટ
અસ્તિત્વની સાથે સથા નાસ્તિત્વના વિરોધ છે. આજ કારણથી સંશય ઉત્પન્ન થાય છે. અને તે કરવા માટે પ્રયત્ન કરવા જોઇએ.
re
માલૂમ પડે સંશયને દૂર
અહિ એ શંકા ઉપસ્થિત થાય છે કે—“ પહેલાં બતાવેલ સપ્તભંગી તા ત્યારેજ માની શકાય, કે જ્યારે સશયવિષયીભૂત સાત ધર્માં સિદ્ધ થતા હૈાય, પરંતુ તેમ તે થતું નથી. કારણ કે સાતથી અધિક ધર્માં પણ દૃષ્ટિગેાચર થાય છે. જેમ—
स्यादस्त्येव । स्यान्नास्त्येव । स्यादस्ति नास्ति च । આ ત્રણલગા પ્રથમ બતાવવામાં આવ્યા છે, તેની માક स्यादस्त्येव स्यादस्ति नास्ति च । स्यान्नास्त्येव स्यादस्ति नास्ति च ।
આ એ ભગ્ન અધિકતયા માનવા જોઈએ. આમાં ત્રણ પ્રથમની માફક છે, અને ચેાથામાં બે સત્ત્વ અને એક અસત્ત્વ આ ત્રણ ધર્માં વિષયીભૂત છે. તેમ પાંચમામાં એ અસત્ત્વ અને એક સત્ત્વ આ ત્રણ ધર્માં વિષયીભૂત છે. આ પાંચ ભાંગા અને સ્થાવચ્ચ વિગેરે ચાર એમ જ્યારે કુલ નવ ભાંગા પણુ સિદ્ધ થાય છે, તે પછી સસમની ન કહેતાં, તેને નવમની કેમ ન કહેવી જોઇએ ?
.
પરંતુ આ શંકા વ્યાજખી નથી. કારણ કે–એકજ વસ્તુની અક્રૂર એક ધના આલબનથી સ્વરૂપાદિચતુષ્ટયને લઇને એ સત્ત્વ અને પરસ્વરૂપાદિચતુષ્ટયને લઇને એ અસત્ત્વને રહેવાના સંભવજ નથી. નિદાન સ્વસ્વરૂપથી એકજ સત્ત્વ અને પરસ્વરૂપથી એજ અસત્ત્વ રહે છે. પરંતુ બન્નેને રહેવાને અવકાશ નથી. કેવી રીતે ? જૂઓ—
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
સસભંગી પ્રદીપ.
જે ઘડા માટી, સુવણું, ચાંદી કે કાષ્ઠ વિગેરે જે દ્રવ્યથી અનાવવામાં આવ્યા હાય, જે આકાશપ્રદેશમાં અવગાહીને રહેલા હાય, જે કાલમાં તેની સત્તા જે પર્યાયથી વિદ્યમાન હાય અને લાલ-પીળેા કે જે ભાવવવાળા તે હાય, તે ધડામાં તેજ દ્રવ્યથી, તેજ આકાશ પ્રદેશરૂપ ક્ષેત્રથી, તેજ કાલથી અને તેજ ભાવથી-વર્ષોંથી એકજ સત્તા માનવામાં આવે છે, પરંતુ ભિન્ન ભિન્ન સત્તા માનવામાં આવતી નથી.
હવે જ્યારે, એક રૂપથી એ સત્તા સિદ્ધ થતી નથી, ત્યારે એક રૂપથી એ અસત્તા કેવી રીતે મનાય ? આમ યુકિતપૂ ક વિચાર કરતાં જણાય છે કે ચાત્યેય ચારિત નાસ્તિ = એ બે સત્ત્વવાળા ચેાથે ભાંગા અને ચાન્નાહ્યેય સ્વાસ્તિ નાસ્તિ શ્વ એ એ અસત્ત્વવાળા પાંચમા ભાંગા આ. અને લાં ગામેની કલ્પના વિચારયુક્ત નથી. માટે સાતથી વધારે એક પણ ભાંગા યુક્તિયુક્ત કહેવાશે નહિ. સુતરાં સાત ભાંગાજ સિદ્ધ થાય છે.
-
અહિં બીજી એક એ પણ શંકા ઉપસ્થિત થાય છે કે— “જ્યારે, એ સત્ત્વસહિત એક નાસ્તિત્વને અને એ અસસહિત એક અસ્તિત્વને જુદા જુદા ભાંગા તરીકે ગણવામાં આવતા નથી, ત્યારે એક અસ્તિત્વસહિત અવક્તવ્યને જુદા ભાંગા તરીકે કેવી રીતે ગણી શકાશે ? કારણ કે અસ્તિત્ત્વ-નાસ્તિત્વરૂપ ભયનું નામજ અવક્તવ્ય છે. અને એકની અંદર એ સત્ત્વ તથા એ અસન્ન રહે છે, એ તે માનવામાં આવતું નથી, તેા પછી આને નિર્વાહ કેવી રીતે થઇ શકશે ?
"3
આના ઉત્તર આ છે—ઉપર્યુક્ત શંકામાં એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે કે- સાથે રહેલા અસ્તિત્વ-નાસ્તિત્વનું નામજ અવક્તવ્ય છે ' એમ નહિ, કિન્તુ એક સાથે પ્રધાનતાએ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
સત્ય-અસત્વરૂપ ઉભયને પ્રતિપાદન કરવામાં “આસ્ત” “નાસ્તિ” રૂપ પ્રત્યેક શબ્દનું સામર્થ્ય નહિં હેવાથી ધર્માતર તરીકે અવક્તવ્યપણને પ્રતિપાદન કરવા માટે અવશ્વ શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે અને જ્યારે અવક્તવ્યપણું ધર્માન્તરજ છે, ત્યારે પાંચમાની અંદર બે સત્ત્વની, છઠ્ઠાની અંદર બે અસત્ત્વની અને સાતમાની અંદર બે સત્વ તથા બે અસવની જે શંકા કરવી છે, તે અસ્થાને છે. અર્થાત આ શંકાની જરૂરતજ રહેતી નથી.
આટલું કહ્યા પછી, હવે આપણે પ્રત્યેક ભાંગાને સામાન્ય અર્થ તપાસીએ.
પ્રથમ ભાંગાની અંદર સાવ રૂપ ધર્મની પ્રધાનતા સમજવાની છે. તેમાં તેની સાથે સારા આદિ બીજા ધર્મોની ગણતા પણ અવશ્ય સમજવી જોઈએ. કિન્તુ અસલ્વાદિ ધર્મોને બિલકુલ અભાવ છે, ગણરૂપે પણ રહેવાને અવકાશ છેજ નહિં, એમ તે નજ સમજવું. કારણ કે એમ માનવાથી તે મિથ્યા–એકાન્તપક્ષ સિદ્ધ થાય છે.
બીજા ભંગની અંદર સર આદિની પ્રધાનતાએ સત્તા માનવી અને તેની સાથે જ આદિ ધર્મીની ગાણુતા સમજવાની છે. પરંતુ સત્ત્વાદિ ધર્મોને બિલકુલ અભાવ તે નજ સમજવો.
ત્રીજા ભંગમાં ક્રમાપિત બને ધર્મોની પ્રધાનતા અને પ્રત્યેક સારા-નરની ગણતા સમજવાની છે.
ગાથામાં વધ્યત્વ રૂપ ધર્માન્તરની પ્રધાનતા અને બીજા ધર્મોની ગણતા છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
પાંચમામાં સર્વાસહિત અવક્તવ્યત્વની પ્રધાનતા અને અન્યધર્મોની ગણતા રહેલી છે.
છઠા ભંગમાં અસત્વસહિત અવક્તવ્યત્વની પ્રધાનતા સાથે અન્ય ધર્મોની ગાણુતા રહેલી છે.
સાતમા ભંગમાં કમર્પિત બનેની સાથે અવકતવ્યત્વની પ્રધાનતા અને બીજા ધર્મોની ગણતા સમજવી જોઈએ.
આનું વિસ્તારથી વિવેચન આપણે આગળ કરીશું. અહિં એ શંકાને અવકાશ મળે છે–“વવ્યત્વ ને જે ધર્માન્તરરૂપે માનવામાં આવે, તે તેની માફક કાવ્યત્વ ને પણ ધર્માન્તરરૂપે માનવ પડશે અને એમ માનવા જશો ત–સપ્તભંગીપણું ઉડી જશે. ”
આ શંકામાં કંઈ મહત્ત્વ નથી, અવક્તવ્યત્વની માફક વક્તવ્યત્વને જુદા ધર્મરૂપે નથી ગણાવવામાં આવેલ; એનું કારણ એ છે કે વક્તવ્યત્વને અન્તર્ભાવ પ્રથમાદિ ભંગની અંદરજ થઈ જાય છે. એટલે તેને પૃથક્ જણાવવાની જરૂર રહેતી નથી.
ઉપર પ્રમાણેના પરામર્શથી એ નિર્વિવાદ સિદ્ધ થાય છે કે સાતથી વધારે ભંગ થઈ શક્તા નથી. પણ હજુ એ કહેવું રહી જાય છે કે-સાતથી ઓછા ભાંગા થઈ શકે કે નહિ ? આને માટે એ શંકા થઈ શકે છે કે
“ જ્યારે પ્રથમ ભાંગાની અપેક્ષાએ બીજા ભાંગામાં કંઇ પણ ભિન્નતા જોવામાં આવતી નથી, ત્યારે શા માટે તેને જો માનવો જોઈએ ? કારણ કે ઘટની અંદર સ્વરૂપથી જેને સર્વ કહેવામાં આવે છે, તેને જ પરરૂપથી અસત્વ રૂપે માનવામાં આવે છે. અને જ્યારે સત્તાસત્ત્વમાં કંઈ પણ ભિન્નતા જોવામાં આવતી
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
નથી, ત્યારે જુદા ભંગ તરીકે માનવાનું બીજું શું પ્રયોજન છે? અને આવી રીતે જ્યારે બીજા ભંગની જ આવશ્યકતા નથી, ત્યારે મૂલભૂત બીજા ભંગની અવિદ્યમાનતામાં તે પછીના અંગેની તો પ્રવૃત્તિઓ કેવી રીતે થઈ શકે ? ”
આને ઉત્તર આ છે––ઉપરની શંકામાં પ્રથમભંગની અપેક્ષાએ બીજા ભંગની ભિન્નતા માનવામાં નથી આવી, પરંતુ તે ઠીક નથી. કારણ કે માટીના ઘડામાં સત્તનું જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તે મૃત્તિકારૂપ દ્રવ્યની અપેક્ષાથી, નહિં કે પાષાણુ યા કાષ્ઠાદિ દ્રવ્યની અપેક્ષાથી. એટલે કે માટીના ઘડાની અંદર તે રૂપે સત્તા માનવામાં આવેલી છે. કારણ કે ઘડો માટીને છે. હવે પટાદિદ્રવ્યની અપેક્ષાએ ઘડામાં અસવ રહેલ છે. કારણ કે–પટમાં રહેલી શરીરાચ્છાદનની ક્રિયા ઘડામાં બિલકુલ જોવામાં આવતી નથી. આજ કારણથી સરીરાચ્છાદનક્રિયારૂપ પરસ્વરૂપને લઈને અસત્વ પણ તેજ ઘડામાં માનવામાં આવે છે. અને જે તે ઘડામાં પરસ્વરૂપને લઈને અસવ માનવામાં ન આવે, અને સ્વરૂપની માફક પરરૂપથી સવજ માનવામાં આવે, તે જેવી રીતે ઘડાથી જલધારણક્રિયા થાય છે, તેવી રીતે સમગ્રદાહ–પાચકાદિક્રિયાઓ પણ તેનાથી થવી જ જોઈએ. પરંતુ તેમ થતું જ નથી. લોકવ્યવહારમાં પણ જોઈએ છીએ કે-જે માણસને જલધારણ કરવું હોય છે, તે ઘડાનીજ તપાસ કરે છે. અને શરીર ઢાંકવાને અર્થી પુરૂષ કપડાની ગષણ કરે છે. ઘડાને ઇચ્છતો નથી. આથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે-ઘટનું કામ ઘટજ કરે છે અને પટનું કામ પટ કરે છે. માટે એક બીજાની સત્તા જે એક બીજામાં માની લેવામાં આવે, તે ઉપરના વ્યવહારનેજ ઉછેદ થઈ જાય, અતઃ આ દેષથી મુકત થવાને માટે સ્વરૂપથી સત્તાની માફક પરરૂપથી અસત્તને અવશ્ય જુદું માનવું જોઈએ.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમભ’ગી પ્રદીપ.
આવી રીતે પરરૂપની સિદ્ધિ અન્યદ નકારેએ પણ માનેલી છે. પ્રથમ જા—માહોની માન્યતા. બૈદ્ધો હેતુમાં ત્રિરૂપતાને માને છે; જ્યારે તૈયાયિકા પંચરૂપતાને માને છે. આ ત્રિરૂપતા અને પંચરૂપતા પણ પરરૂપથી અસત્ત્વ માન્યા સિવાય અની શકે તેમ નથી. જાએ.-ત્રિરૂપતા અને પચરૂપતાના સક્ષપ્ત અથ આ છે.
૨૩
બૈદ્દો એક પક્ષસત્ત્વ, બીજી સપક્ષસત્ત્વ અને ત્રીજી વિપક્ષાસત્ત્વ. આ ત્રણુરૂપે હેતુની અંદર માને છે. આ ત્રણ ઉપરાન્ત અબાધિતત્ત્વ અને અસત્પ્રતિપક્ષત્ત્વ આ એ મળી કુલ પાંચ રૂપો નૈયાયિકા માને છે. આ પાંચેના ટૂંક અથ જોઈએ—
પક્ષનવ—ર્મિની અંદર હેતુનુ જે વિદ્યમાનપણુ, તેનુ
નામ પક્ષસત્ત્વ છે.
સપક્ષત્તરવ—સાધ્યના નિશ્ચયવાળા `માં હેતુતુ રહેવાપણું, તેનું નામ છે સપક્ષવ.
વિપક્ષાસવ—સાધ્યના અભાવવાળા ધર્મની આ દર હેતુનું નહિં રહેવાપણું તેનું નામ વિપક્ષાસવ છે.
ઉપર્યુક્ત અર્થાને ઉદાહરણાદારા લગાર વિશેષ સ્પષ્ટપણે જોઇએ.
नेभ वनस्पतयः सचेतनाः, प्राणादिमत्त्वात्, यथा मनुष्याः । तथा ये सचेतना न भवन्ति ते प्राणादिमन्तो ન મવન્તિ, ચથા પુત્રૉ:/
આને અ` આ છે વનસ્પતિ સચેતન હેાય છે, કારણુ કે તે પ્રાણદિ સહિત છે, અને જે જે પ્રાણાદિવાળાં હૈાય છે, તે
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
તે ચૈતન્યવાળાં હોય છે. જેમ મનુષ્યો. તથા જેમાં ચૈતન્ય ન હોય તેમાં પ્રાણુદિ પણ ન હય, જેમ પુદગલે. પરંતુ વનસ્પતિની અંદર તે તેમ જોવામાં આવતું નથી, માટે અવશ્ય ચૈતન્ય માનવું જોઈએ.
ઉપર્યુક્ત અનુમાનમાં વનસ્પતિને પક્ષ અર્થાત ધમી તરીકે માનવામાં આવેલ છે; સચેતત્વને સાધ્ય બનાવેલ છે; અને તેજ સચેતનવરૂપ સાધ્યના નિશ્ચયવાળા ધર્મરૂપી મનુષ્યને સપક્ષ તરીકે બતાવેલ છે. હવે આ સપક્ષ મનુષ્યની અંદર પ્રાણદિમસ્વરૂપ હેતુનું રહેવાપણું હેવાથી હેતુમાં સર્વ માનવામાં આવે છે. અને સાધ્ય જે સચેતન, તેના અભાવના નિશ્ચયવાળા ધમીપુગલમાં પ્રાણદિમત્ત્વ રૂપ હેતુનું નહિ રહેવાપણું હોવાથી અસર માનવામાં આવે છે.
આ ઉપરથી એ નિશ્ચય થાય છે કે–હેતુની અંદર વિરૂપતાને માનવાવાળાઓને પણ સપક્ષ-વિપક્ષદ્વારા સત્વ-અસત્ત્વ તે માનવું જ પડશે. બીજું એ પણ છે કે જેમ પરરૂપ જે જડપણું, તે રૂપથી પ્રાણદિમત હેતુનું મનુષ્યમાં અસત્ય છે, તેવી જ રીતે સ્વરૂપ જે ચિતન્ય, તેથી પણ પ્રાણાદિમત હેતુનું મનુષ્યની અંદર જે અસત્ત માનવામાં આવે, તે જગતમાંથી સંચેતન પદાર્થને ઉચ્છેદજ થઈ જાય. માટે પરરૂપની માફક સ્વરૂપથી અસત્વ કદાપિ માની શકાય તેમ નથી. આવી જ રીતે જેમ સ્વરૂપથી જે ચૈતન્ય છે, તેની માફક પરરૂપથી જે જડપણું, તેથી પણ જે પ્રાણદિમત હેતુનું સર્વ માનવામાં આવે, તે જગપ્રસિદ્ધ જડ વ્યવહારનેજ ઉચ્છેદ થઈ જાય. માટે સ્વરૂપથી સત્ત્વને અને પરરૂપથી અસત્વને અવશ્ય ભિન્ન માનવું જોઈએ.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલગી પ્રદીપ
આવી રીતે હેતુની અંદર પંચરૂપતાને માનવાવાળાઓએ પશુ ઉપર્યુક્ત હકીકત મનમાં ધારણ કરવી જોઇએ. અન્યથા પંચરૂપતા બની શકેજ નહિ. આ પંચરૂપતામાં ત્રિરૂપતા તા આપણે ઉપર જોઇ ગયા, હવે ચેાથું રૂપ તપાસીએ—
૨૧
ચોથું રૂપ એને કહેવામાં આવે છે કે જે હેતુની અંદર અબાધિતપણું હૈાય. જેમ, અગ્નિ પાતે દ્રવ્ય છે. અનુષ્ટુપણુ ઢાવાથી. અહિં અનુષ્ટુપણારૂપ હેતુનુ* અગ્નિમાં પ્રત્યક્ષ ભાષિતપણ હાવાથી તે હેતુ અબાધિત કહી શકાય નહિં.
પાંચમુ રૂપ એ છે કે—હેતુના સાધ્યના અભાવના સાધક બીજો હેતુ વિદ્યમાન હાય.
આ પાંચરૂપતા પણ હેતુની અંદર સ્વરૂપથી સત્ત્વ અને પરરૂપથી અસત્ત્વ માન્યા સિવાય ઘટી શકેજ નહિં.
હવે—ઐહો પરરૂપથી અસત્ત્વનું પણ ખંડન કરી શકે તેમ નથી. જાએ——ઐહો વસ્તુનું સ્વરૂપ તરવ્યાવૃત્તિરૂપ માને છે. જેમ ટશબ્દ વાચ્ય અર્થ, એ જલધાણુની ક્રિયા કરવાવાળા પદ્મા છે. તેનાથી ખીજા પટાદિ પદાર્થીનું પ્રતિપાદન ન કરવુ, એજ ઘટ શબ્દના અર્થ છે.
આના ભાવાર્થ આ છે ઘટ પદાથી ખીજા પદાર્થાંમાં રહેલા સ્વરૂપને ધટની અંદર ન માનવું, એનું નામજ ઇતરવ્યાવૃત્તિ છે. હવે આ પ્રમાણેની ક્તવ્યાવૃત્તિજ, પરરૂપથી અસત્ત્વનું પ્રતિપાદન કરે છે.
વળા જેઓ-ધિકરણુધર્મોવચ્છિન્નભાવે અર્થાત-૫ટપણાને
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
લઈને ઘટની અંદર ઘડાને અભાવ માને છે, તે નયાયિકે પણ પરરૂપથી અસત્વને માનવામાં લગારે સંકેચ કરી શકે તેમ નથી.
" આવી રીતે વિચાર કરતાં જ્યારે દરેક દર્શનકારે પરરૂપથી. અસત્વ માને છે, તો પછી પ્રમાણપ્રસિદ્ધ પદાર્થને માનવાવાળા. જૈો ઉપર જે લોકો આક્ષેપ કરતા હોય, તે ખરેખર પિતાનાજ પક્ષને વિનાશ કરે છે, એમ કહીએ તે કંઈ અયુક્તિા જેવું નથી, કારણ કે પરરૂપથી જેમ જૈને અસત્વ માને છે, તેમ પરરૂપથી તેઓ પોતે પણ અસત્ત્વ માને છે. સુતરાં ઉપર બતાવેલ યુકિત અને પ્રમાણુપ્રસિદ્ધ સ્વરૂપથી સર્વને પ્રતિપાદન કરવાવાળો પ્રથમ ભંગ, અને પરરૂપથી' અસત્વને પ્રતિપાદન કરવાવાળો બીજે જંગ-એમ બને ભગે જુદી જુદી રીતે માનવા જોઈએ.
હવે એ જાણવું જોઈએ કે–પ્રથમ ભંગમાં પ્રતિપાદિત કરેલ કરવા અને બીજા ભંગમાં પ્રતિપાદિત કરેલ રરવનો અર્થ શું છે ? - સર એટલે વૃત્તિમરા અર્થાત–પદાર્થમાં રહેલ સત્તા નામના ધર્મનું નામ જ સર્વ છે. જેમ મૃત ઘોડરિત અર્થાત, ભૂતલમાં ઘટ છે. અહિં ભૂતલપ્રદશિત-વૃત્તિપણુરૂપ સત્ત્વ ઘટની અંદર રહેલ છે.
હવે સસરાનો અર્થ થાય છે-માવતિયો ! જેમ કૂતરે ઘરે નારિત અહિં આપણને એ બોધ થાય છે કેભૂતલવૃત્તિ જે ઘટને અભાવ, તેને પ્રતિયોગીભૂત ઘટ છે. તથા આવા પ્રકારના સત્ત્વાસસ્વરૂપ અર્થથી એમ પણ જાણવામાં આવે છે કે-સર્વ-અસત્ત્વની અંદર રવરૂપથી પણ ભિન્નતા રહેલી છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
આવી રીતે જ્યારે પ્રથમના બે ભંગોમાં સ્વરૂપથી ભિન્નતા સિદ્ધ થાય છે, ત્યારે એ શંકાને અવકાશ અવશ્ય મળે છે કે – જ ત્રીજો ભંગ શા માટે જુદો માનવો જોઈએ? કારણ કે-પ્રત્યેક સત્ત્વ અને અસત્ત્વની અપેક્ષાથી ક્રમિક સત્તાસત્ત્વમાં કોઈપણું રીતે ભિન્નતા જોવામાં આવતી નથી. જેમ, પ્રત્યેક ઘટ તથા પટની અપેક્ષાથી ઘટ-પટરૂપ ઉભયમાં ભિન્નતા પૃથપણે જોવામાં આવતી નથી. તેમજ આ ઠેકાણે પ્રત્યેક સત્ત્વ-અસત્ત્વની અપેક્ષાથી ક્રમાપિત સત્ત્વ અસત્વરૂપ ઉભયમાં પણ ભિન્નતા માનવી જોઈએ નહિ.” - આના ઉત્તરમાં જાણવું જોઈએ કે-પ્રત્યેકની અપેક્ષાથી ક્રમા ર્પિત ઉભયમાં ભિન્નતા અવશ્ય માનવી જોઈએ. એ પ્રમાણે જે પૃથમાનવામાં ન આવે, તો અનેક દોષાપત્તિઓ પણ સહન કરવી પડશે. જેમ, પ્રત્યેક વકાર અને નકારની અપેક્ષાથી ઘન પદ ભિન્ન તરીકે માનવામાં આવે છે. અથવા પ્રત્યેક કાર અને કારની અપેક્ષાથી ઘર પદ તદ્દન પૃથ માનવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે આ ઠેકાણે પણ પ્રત્યેક સત્ત્વ અસત્ત્વની અપેક્ષાથી ક્રમાર્પિત સત્વ અસત્ત્વરૂપ ઉભયને પણ અવશ્ય પૃથક માનવું જોઈએ. અને જે એમ માનવામાં ન આવે, તે વન શબદવાચ્ય અરણ્યરૂપ અર્થ કેવલ પકારના ઉચ્ચારણથી નિકળવો જોઈએ. તથા ઘર શબ્દવાચ્ય ઘડારૂપ અર્થને બંધ કેવલ કારના ઉચ્ચારણથી થ જોઈએ. અને જો એમ થાય, તે વર શબ્દમાં નકાર અને પદ શબ્દમાં કાર નકામા થઈ પડશે. અર્થાત તેનું ઉચ્ચારણ જ કરવું નકામું થશે.
બીજું પ્રત્યેક ઘટ-પટની અપેક્ષાથી ઘટ-પટરૂપ ઉભયને અભિન્ન માનવામાં દષાન્તરને પણ સંભવ રહે છે. કેમડે-ઘટ”
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
પદના ઉચ્ચારણમાત્રથી ઘટ-પટરૂપ ઉભયને બેધ માનવામાં આવે, તે જે મનુષ્યને તે બંને વસ્તુ (ઘટ-પટ ) ની જરૂરત હેય, તેને તે માત્ર “ઘટ’નું ઉચ્ચારણ કરવાથી જ કામ સરવું જોઈએ. અને પટ પદનું ઉચ્ચારણ નિષ્ફળ નિવડવું જોઈએ. તેમ પટ શબ્દના ઉચ્ચારણ માત્રથી જેને ઘટ-પટ બન્નેની જરૂરત હોય, તેને બન્નેને બંધ થવા જોઈએ. પણ તેમ થતું નથી અને બન્નેનું ઉચ્ચારણ કરવું પડે છે. એવી જ રીતે પ્રકૃતિમાં પણ પ્રત્યેક સત્વ
અને અસત્ની અપેક્ષાથી ક્રમાર્પિત સત્ત્વાસસ્વરૂપ ઉભયને અવશ્ય ભિન્ન માનવા જોઈએ. અન્યથા, કેવલ સહિત પદના ઉચ્ચારણ માત્રથી જ સત્તાસત્વરૂપ ઉભયને બંધ થવાની આપત્તિ આવી પડે છે. અને તેમ થવાથી નાતિ પદનું ઉચ્ચારણ પણ નકામું થઈ પડશે. તેમ કેવલ નાસિત પદના ઉચ્ચારણ માત્રથી સત્તાસત્વ
૫ ઉભયને બંધ થવાની આપત્તિ આવી પડશે. અએવ આવા દોષોથી બચવાને માટે એક જ ઉપાય છે. અને તે એ કે–પ્રત્યેક સત્તાસત્ત્વની અપેક્ષાથી ક્રમાર્ષિત સત્તાસત્વરૂપ ત્રીજા ભાંગાને યુથફ રીતે માનવો જોઈએ. ' હવે આ વાત આપણે લેકિક દષ્ટાન્તદ્વારા તપાસીએ.
જેમ પ્રત્યેક મતીની અપેક્ષાથી મોતીની માળા અલગ વસ્તુ રૂપે મનાય છે અને પ્રત્યેક પુષ્પની અપેક્ષાથી પુષ્પની માળા જુદી રીતે અનુભવવામાં આવે છે, તેવી જ રીતે અહિં પણ પ્રત્યેકની અપેક્ષાથી કમપિતસજ્વાસસ્વરૂપ ઉભયને અવશ્ય અલગ માનવું જોઈએ.
હવે ચોથા ભાગા સંબંધી વિચાર કરીએ.
અહિં પ્રારંભમાં એ શંકા ઉભી થાય છે કે –“ક્રમર્પિત સત્તાસત્વરૂપ ઉભયને પ્રતિપાદન કરવાવાળા ત્રીજા ભાંગાની અપેક્ષાથી
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૨e
તા રહેલી છેપણ તે
નકામા ૨
ચોથા ભાંગામાં શી વિશેષતા રહેલી છે કે જેથી ચોથે ભાંગે અલગ માનવામાં આવે ? કદાચિત એમ કહેવામાં આવે કે-ક્રમાક્રમપણાને લઈને વિશેષતા રહેલી છે, માટે જુદે માન જોઈએ, એ પણ નકામું છે. કારણ કે-ક્રમાક્રમપણું તે શબ્દમાં રહેલું છે. તે અર્થમાં કેવી રીતે આવી શકે ? માટે આ યુક્તિ પણ નકામી છે. બીજું ઘટાદિની અંદર ક્રમાપિતરાવાસસ્વરૂપ ઉભય પૃથક્ છે. તેમ સહાર્પિત સત્ત્વાસવરૂપ ઉભય પણ ભિન્ન છે. આ અનુભવ તે કેઈને પણ થતો જણાતો નથી. અને જ્યારે અનુભવ પ્રમાણ તથા યુક્તિપ્રમાણ–એ બેમાંથી એક પણ પ્રમાણથી સિદ્ધ થતું નથી ત્યારે ત્રીજાની અપેક્ષાથી ચેથાને શા માટે પૃથક્ માનવો જોઈએ વળી આ પણ કથન યુક્તિયુક્ત નથી કે–ત્રીજા ભાંગાથી સર્વ સહિત અસત્ત્વ પ્રકારક બંધ થાય છે, અને ચોથા ભાંગાથી સન્તાસત્વરૂપ ઉભય પ્રકારને બંધ થાય છે. આવી રીતે બેધની વિલક્ષણતાને લઈને ત્રીજાની અપેક્ષાથી ચોથાને ભિન્ન માનવામાં આવતા હેય, તે તે પણ બાળકને સમજાવવા જેવું જ છે. કારણકે આવી રીતે જે બોધની વિલક્ષણતાને લઈને ભિન્નતા માનવામાં આવે, તો તે સપ્તભંગીના બદલે નવગી માનવી પડશે કેમકે ત્રીજા વાકયથી જેમ સત્ત્વસહિત અસત્તે પ્રકારક બંધ થાય છે, તેમજ અસત્વસહિત સર્વ પ્રકારક બંધ થવાને પણ સંભવ રહે છે. તથા સાતમા વાકયથી પણ જેમ સત્ત્વાસસ્વ-ઉભયસહિત અવક્તવ્યપ્રકારક બંધ થાય છે, તેમ અસત્વસવ-ઉભય સહિતઅવકતવ્યત્વ પ્રકારક બોધનો સંભવ રહે છે. એટલે એમ બે ભેગો વધવાથી નવભંગીની આપત્તિ આવી મળશે. પરિણામ એ આવ્યું કે બેધની વિલક્ષણતાને લઈને જ્યારે ત્રીજા અને ચોથા ભાંગાની એકતાનું નિરાકરણ કરવા ગયા, ત્યારે સાતને બદલે નવ ભંગની આપત્તિ આવી પડી.”
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
T.
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
આ ઉપરની બધી શંકાઓનું નિરાકરણ આ પ્રમાણે છે – - ત્રીજા વાક્યથી સજ્વાસસ્વરૂપ ઉભયનું પ્રધાનતયા પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે અને ચોથા વાકયથી અવક્તવ્યરૂપ ધર્માન્તરનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. કારણકે અવકતવ્યત્વપણું સન્હાસત્વરૂપ ઉભયથી વિલક્ષણસ્વભાવવાળું છે. અતએ કોઈપણ દોષને અવકાશ જ રહેતું નથી. આ વાતને લગાર વધારે સ્પષ્ટપણે જોઈએ.
નતિ-એ પ્રત્યેક શબ્દવડે એક કાલમાં સત્ત્વ અને અસત્વરૂપ ઉભયને પ્રતિપાદન કરવામાં સામર્થ્યવાળા નથી. અર્થાત ઉભયને પ્રતિપાદન કરવાની પ્રત્યેક શબ્દની શક્તિ નથી, કારણ કે રિત શબ્દ, પ્રધાનતાથી કેવલ સત્વ અર્થનેજ પ્રતિ પાદન કરે છે કિન્તુ અસત્ત્વ અર્થને પ્રતિપાદન કરતો નથી, આમ હોવા છતાં જે એમજ માનવામાં આવે, કે– હિત શબ્દમાંજ સસ્વાસસ્વરૂપ બને અર્થનું પ્રતિપાદન કરવાની શકિત છે, ત્યારે તે નારિત શબ્દને પ્રયોગજ નકામો છે. અને નાસ્તિ શબ્દને પ્રાગજ નકામો થાય, એતો કોઈને પણ ઈષ્ટ નથી. કારણકે તેના વિના સંસારને વ્યવહારજ ચાલે તેમ નથી. . આવી જ રીતે નાહિત શબ્દથી પણ કેવલ અસત્ત્વનું પ્રતિપાદન થઈ શકે છે. નહિં કે સત્ત્વનું. અને જે તેજ રાતિ શબ્દથી અસત્વ અને સત્વ બન્નેનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે, તો તિ શબ્દનો પ્રયોગજ નકામો થઈ પડે. માટે એક કાલમાં સર્વાસસ્વરૂપ સહાપિત ઉભયને પ્રતિપાદન કરવાની બીજા કોઈ પણ શબ્દમાં શક્તિ નહિ હોવાને લીધેજ વળ શબ્દથી
અવકતવ્યપણે ઉભયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. જેમ–સૂર્ય -શબ્દથી કેવલ સૂર્ય અર્થનું જ પ્રતિપાદન થાય છે, નહિં કે-ચંદ્રનું.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
તેમ ચંદ્ર શબ્દથી કેવલ ચંદ્રનું જ પ્રતિપાદન થાય છે, નહિ કે સૂર્યનું. કારણકે-ઉભય અર્થને પ્રતિપાદન કરવામાં સૂર્ય-ચંદ્રરૂપ પ્રત્યેક શબ્દમાં સામર્થ્ય છેજ નહિં. ત્યારે તે બન્નેનું એક કાલમાં પ્રધાનતાથી પ્રતિપાદન કરવા માટે તે બે શબ્દોથી વિલક્ષણ પુw
દર શબ્દને પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. આવી જ રીતે સવઅસત્ત્વને એકજ કાલમાં સહાર્ષિત ઉભયને પ્રધાનતાથી પ્રતિપાદન કરવા માટે ઉપર કહેવા પ્રમાણે શબ્દ પ્રયોગ કરવામાં આવે છે.
વળી, એ પણ જાણવું જરૂરનું છે કે-પદાર્થનું કેવલ સત્ત્વજ સ્વરૂપ છે, એવો એકાન્ત નિયમ નથી. કારણ કે-સ્વરૂપથી સત્ત્વની માફક, પરરૂપથી અસવ પણ પૃથપણે દૃષ્ટિગોચર થાય છે. જે એમ ન માનવામાં આવે, તે–જેમ ઘટનું સ્વરૂપ જલધારણ કરવાપણું હોવાથી તેવું સ્વરૂપ જ્યાં દેખવામાં આવે, ત્યાં ઘટની સત્તા માનવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે પટની, કે જેનું સ્વરૂપ શરીર ઢાંકવાની ક્રિયા કરવાપણું છે, તેની સત્તા પણ ઘટમાંજ માનવી પડશે. કારણ કે–વસ્તુનું સ્વરૂપ તે કેવળ સવજ માનવામાં આવ્યું. પણ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે–આવી રીતે કોઈ માનતું નથી, અને માની શકાય તેમ પણ નથી, કારણ કે એ માનવાથી તે ઘટથી પટ ભિન્ન છે, એવા વ્યવહારનેજ લોપ થઈ થઈ જાય. આ દોષથી મુકત થવાને માટે પણ સ્વરૂપથી સત્ત્વની માફક પરરૂપથી અસત્ત્વને પણ કથંચિત ભિન્ન માનવું જોઈએ.
વળી એક એ પણ વાત છે કે સત્વ, એ કેવલ વસ્તુનું સ્વરૂપ નથી. કેમકે પરરૂપથી અસરની માફક સ્વરૂપથી સત્તા પણ કર્થચિત ભિન્નપણે જોવામાં આવે છે.
આવી જ રીતે પ્રત્યેક સત્ય અને અસત્ત્વની અપેક્ષાથી
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
સરવાસવરૂપ ઉભયને પણ કથંચિત ભિન માનવું જોઈએ. આ વાતનું પ્રતિપાદન પહેલાં સ્પષ્ટપણે કરવામાં આવ્યું છે, એટલે પુનરૂક્તિના દોષમાં ઉતરવાની જરૂર નથી. * તથા ઉભયથી વિલક્ષણ ધર્માન્તરરૂપ વસ્તુનું સ્વરૂપ માનવું જોઈએ. જેમ બદામ, સાકર, ગુલાબનાં ફુલ, વરીયાળી, કાળાં મરી, ઇલાયચી, વિગેરે અનેક વસ્તુના સમુદાયથી જે ઠંડાઈ બનાવવામાં આવે છે, તેની અંદર પ્રત્યેક વસ્તુ છેવા છતાં પણ સર્વથી વિલક્ષણ જાત્યન્તર (ઠંડાઈ) ના નામથી વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે પ્રકૃતિમાં પણ સવાસસ્વરૂપ ઉભયથી વિલક્ષણ જાત્યનરરૂપ વસ્તુના સ્વરૂપને અવકતવ્ય શબ્દથી વ્યવહાર કરવામાં આવે છે.
બીજું કેવલ જાયન્તરપણું પણ વસ્તુનું સ્વરૂપ નથી. કેમ કે- તેજ ઠંડાઈની અંદર બદામ-સાકર વિગેરે પ્રત્યેક વસ્તુને રસનાદ્વારા અનુભવ થવાથી એક એક વસ્તુ પણ અલગ માનવી જોઈએ. એવી રીતે અવક્તવ્યરૂપ જાત્યન્તરની માફક કથંચિત સવ અને કથાચિત અસત્ત્વને પણ પૃથક માનવું જોઈએ.
આવા પ્રકારની શૈલીથી ઉપર બતાવેલી દરેક શંકાનું સમાધાન થઈ જાય છે. પ્રસ્તુતમાં ઉપર્યુક્ત સાત ધર્મોની સિદ્ધિ થવાથી સંશો પણ સાત જ છે. એ વાત નિર્વિવાદ સિદ્ધ થાય છે. અને જ્યારે સંશયો સાત સિદ્ધ થાય છે, ત્યારે તેનું નિરાકરણ કરવામાં કારણભૂત જિજ્ઞાસાઓ પણ સાતજ છે. અને જિજ્ઞાસાએ સાત પ્રકારની હોવાથી તેને દૂર કરવાના કારણભૂત પ્રશ્ન સાત જ ઉપસ્થિત થાય છે અને જ્યારે અને સાત થાય, ત્યારે તેના ઉત્તરો પણ સાત પ્રકારેજ આપી શકાય. બસ આનું નામજ સપ્તભંગી છે.
इति द्वितीयः प्रकाशः
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
ક
ત્રીજે પ્રકાશ.
••
=
==
જા પ્રકાશની અંદર એ જોવાઈ ગયું છે
કે-માંગાઓ સાતજ હોઈ શકે, યૂનાધિક કે નહિ. અને તેને માટે જે લેકે ન્યુનાધિક
બતાવે છે, તેને ઉત્તર પણ યુક્તિપુર:સર આપવામાં આવેલ છે. હવે ત્રીજા પ્રકાશમાં એ જોઈએ કે–સપ્તભંગી કેવા સ્વરૂપવાળી છે ?
ઉપર જે સપ્તભંગીનું સમર્થન કરવામાં આવ્યું છે, તે સપ્તભંગીના દરેક ભાગાઓ સકલાદેશ અને વિકલાદેશ સ્વરૂપ છે. તેમાં સકલાદેશ સ્વરૂપ સપ્તભંગીનું નામ પ્રમાણુ સપ્તભંગી રાખવામાં આવેલ છે, અને વિકલાદેશ સ્વરૂપ સપ્તભંગીનું નામ નયસતભંગી રાખ્યું છે.
હવે આપણે એ તપાસીએ કે-સકલાદેશ અને વિકલાદેશ કોને કહેવામાં આવે છે. * સકલાદેશ. આ સકલાદેશ અને વિકલાદેશનું લક્ષણ ચારિત્નાવર ગ્રંથના કત્તાં ભગવાન વાદિદેવસૂરિ આ પ્રમાણે બતાવે છે–“પ્રમાણofસપનાનત્તમ વસ્તુનઃ ાિરभिरभेदवृत्तिप्राधान्यादभेदोपचाराद् वा यौगपधेन प्रतिपादकं वचः सकलादेशः । तद् विपरीतो . વિવારા: | ” અર્થાત–“ પ્રમાણે વડે સિદ્ધ કરેલ અનન્તધર્મવાળી વસ્તુના કોઈ પણ એક ધર્મને કાલાદિ આઠ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
ની સાથે અભેદની મુખ્યતાને લઈને અર્થાત કવ્યાર્થિક નયને આ શ્રય કરીને અથવા ધમ-ધર્મિના અભેદની મુખ્યતાના અવલંબનથી કિંવા કથંચિત ભિન્ન ધર્મ-ધમિની અંદર પણ અભેદને ઉપચાર કરવાથી અભેદ રૂપે એક કાલમાં પ્રતિપાદન કરવાવાળું જે વાકય હોય, તે સકલાદેશ કહેવાય છે”
વિકલાદેશ. “ પ્રમાણસિદ્ધ અનન્તધર્મવાળી વસ્તુના કઈ પણ એક ધર્મને કાલાદિ આની સાથે ભેદવૃત્તિની પ્રધાનતાને લઈને અર્થાત પર્યાયાર્થિક નયને આશ્રય કરવાથી અથવા ધર્મ-ધમિની અંદર કથંચિત ભેદ માનવાથી કિંવા ભેદને ઉપચાર કરવાથી અનુક્રમે પ્રતિપાદન કરવાવાળું જે વાકય હોય, તેનું નામ વિકલાદેશ છે. ” - ઉપર્યુક્ત સકલાદેશ અને વિક્લાદેશનાં લક્ષણોમાં “ ક્રમ ” * ધોગપદ્ય ” “ કાલાદિ આઠ ” વિગેરે જે શબ્દો બતાવવામાં આવેલા છે, તેનું સંક્ષેપમાં સ્વરૂપ તપાસીએ.
કામ-ચૌપા. જ્યારે સત્ત્વ તથા અસત્ત્વાદિ ધર્મોને કાલાદિની સાથે ભિન્નતા બતાવવાની ચાહના થાય, ત્યારે રિતત્યાદિ રૂપ એક શબ્દનું નrfeતરવદિ અનેક ધર્મોને બંધ કરવામાં સામર્થ્ય ન હોવાને લીધે તેને ક્રમથી જે કહેવામાં આવે, તેનું નામજ ક્રમ છે. જયારે તે જ વસ્તુના સરવારવારિ ધર્મોને કાલાદિની સાથે અભેદ રૂપે પ્રતિપાદન કરવાની ઈચ્છા થાય, ત્યારે એકજ તિ શબ્દ વડે સવારિ રૂપ એક ધમના બોધન રૂપે તરૂપતાને પ્રાપ્ત થયેલા જે સકલ ધર્મો, તેના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવાને સંભવ હોવાથી ગાપદ્ય કહેવામાં આવે છે.
વારિસાદ. કાલાદિ આઠનાં નામે આ છે–કલ,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૩૫
આત્મસ્વરૂપ સંબંધ, સંસર્ગ ઉપકાર, ગુણીદેશ, અર્થ અને શબ્દ. સ્યાદ્વાદરનાકર નામના ગ્રંથમાં પણ આજ પ્રમાણે કાલાદિ આઠનાં નામો આપવામાં આવ્યાં છેઃ
રઢિારમwવધાઃ સંતો તથા I गुणिदेशार्थशब्दाश्चेत्यष्टौ कालादयः स्मृताः " ॥
આ કાલાદિ આઠની સાથે પૂર્વોકત વસ્તુ ધર્મોની અભેદવૃત્તિ અને ભેદવૃત્તિ કેવી રીતે થાય છે, તે હવે જોઈએ.
૧ ચાન્ચે ઘર–જ્યાં સુધી જે ઘડાની અંદર તિરય છે, ત્યાં સુધી તે ઘડામાં બીજા અનન્ત ધર્મોનું વિદ્યમાન પણું રહેલું છે, અએવ એકજ કાલમાં એકજ અધિકરણમાં તે ધર્મોનું વિદ્યમાન પણું હોવાથી, કાલને લઈને ધર્મોની અભેદવૃત્તિ માનવામાં આવે છે.
૨ જેમ તિરથ ઘટાદિ વસ્તુના ગુણસ્વરૂપ છે, તેવી જ રીતે બીજા અનન્ત ધર્મો પણ ઘટાદિ વસ્તુના ગુણસ્વરૂપ હોવાથી સ્વરૂપને લઈને અભેદવૃત્તિ કહેવામાં આવે છે
૩ જેમ કથંચિત તાદાભ્યલક્ષણ સંબંધ ગતિની સાથે છે, તેવી જ રીતે તેજ તાદાભ્ય લક્ષણસંબંધ બીજા અનન્ત ધર્મોની સાથે પણ હોવાથી સંબંધને લઈને અભેદવૃત્તિ કહેવામાં આવે છે.
૪ જે વસ્તુના સ્વરૂપની સાથે અતિ પણને જે સંસર્ગ છે, તે વસ્તુના સ્વરૂપની સાથે તેના અનન્ત ધર્મોને પણ તેજ સંસર્ગ છે. માટે સંસર્ગને લઈને અભેદત્તિ કહેવામાં આવે છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ. "
અહિં એક શંકાને અવકાશ મળે છે. અને તે એ કેસંસર્ગ અને સંબંધ એ બે જાદા કેમ બતાવવામાં આવ્યા ?
કારણ કે એ બેને અર્થ તે એકજ છે.” આને ઉત્તર એ છે કેસંસર્ગ અને સંબંધમાં કંઇક વિશેષતા રહેલી છે. એટલે કે કથંચિત તાદામ્ય લક્ષણ સંબંધની અંદર અભેદની પ્રધાનતા અને ભેદની ગાણુતા છે. અને સંસર્ગની અંદર ભેદની પ્રધાનતા અને અભેદની નૈણુતા સમજવાની છે. આટલાજ કારણથી સંસર્ગ અને સંબંધ એ બેને જુદા બતાવવામાં આવેલા છે.
૫ વરિત એવા જ્ઞાનની અંદર સરિતાય પ્રકાર છે, અને ઘટ વિશેષ્ય છે. આવું જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરાવવાને ઉપકાર જેમ અસ્તિત્વ કરી શકે છે, તેવી જ રીતે બીજા અનન્ત ધર્મોમાં પણ તેવો જ ઉપકાર કરવાપણું હેવાથી અર્થાત ઉપકારને લઈને અભેદવૃત્તિ માનવામાં આવે છે.
૬ ઘડાની અંદર જે અંશને લઈને વિતરર રહેલ છે, તેજ અંશને લઈને તિવારિ બીજા ધર્મો પણ રહેલા છે. પરંતુ એમ ન સમજવું કે-ઘડાના કંઠ દેશને લઈને અસ્તિત્વ છે અને પૃષ્ટદેશમાં નાસ્તિત્વાદિ બીજા ધર્મો રહેલા છે. આ ગુણિદેશને લઈને અભેદવૃત્તિ સમજવી.
૭ જે ઘટદ્રવ્ય રૂપ અર્થ અસ્તિત્વરૂપ ધર્મને આધાર છે, તે જ ઘટદ્રવ્યરૂ૫ અર્થ, નાસ્તિત્વાદિ બીજા અનન્ત ધર્મોને પણ આધાર હોવાથી અર્થની સાથે અભેદવૃત્તિ સમજવી.
૮ જે અતિ શબ્દ, અસ્તિત્વરૂપ ધર્મવાળી વસ્તુને વાચક છે, તેજ ગણિત શબ્દ બીજા અનન્ત ધર્મવાળી વસ્તુને પણ વાચક હોવાથી શબ્દની સાથે અભેદવૃત્તિ સમજવી.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
આ ઠેકાણે એટલું ધ્યાનમાં રાખવું જરૂરનું છે કે–ઉપર્યુક્ત કાલાદિ આઠની સાથે જેમ પયયાર્થિક નયની ગણતા અને દ્રવ્યાર્થિક નયની મુખ્યતાને લઈને અભેદવૃત્તિ પ્રતિપાદન કરવામાં આવી છે, તેવી જ રીતે દ્રવ્યાર્થિક નયની ગણતા અને પર્યાયાર્થિક નયની મુખ્યતાને લઈને પણ અભેદવૃત્તિ સમજવાની નથી, કિન્તુ ભેદવૃત્તિ જ સમજવાની છે. આ મેદવૃત્તિ કાલાદિ આઠની સાથે . કેવી રીતે રહેલી છે, તે જોઈએ.
૧ એક કાલમાં એકજ ઠેકાણે પરસ્પર વિરૂદ્ધ એવા નાના ગુણોને રહેવાને સંભવ નથી; કારણ કે-પર્યાયાર્થિકના મતમાં તે પ્રત્યેક સમયની અંદર વસ્તુના પર્યાય બદલાતા જાય છે અને
જ્યારે પર્યાય બદલાય છે, ત્યારે ધર્મની ભિન્નતાને લઈને ધર્મમાં ભિન્નતા હોય, એ તે દેખીતી વાતજ છે. વળી એક કાલમાં વિરૂદ્ધ ગુણોનું એક ઠેકાણે રહેવાપણું માનવાથી જેટલા ગુણોને ' આશ્રય તે દ્રવ્ય હોય, તેટલાજ પ્રકારથી તે દ્રવ્યમાં ભિન્નતા સમજવી જોઈએ. તે સિવાય વળી, ધર્મના ભેદથી ધમને ભિન્નમાનવાવાળા પર્યાયાર્થિકના મતમાં કાલની સાથે અમેદવૃત્તિ હાયજ કયાંથી ? અર્થાત ભેદવૃત્તિ જ હોય છે.
૨ પર્યાયાર્થિકનય પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન ગુણોની અંદર પણ સ્વરૂપ તો ભિન્નભિન્ન રૂપે જ રહેલું છે, એટલે તે ગુણોનું એકજ રૂપ તે માની શકાય નહિ. અને જે માનવા જઈએ, તો ગુણો ભિન્ન છે, એમ ન કહી શકાય; કારણ કે સ્વરૂપની ભિન્નતાને લઈને ગુણોની પણ ભિન્નતા માનવી જ જોઈએ. અને જ્યારે સ્વરૂપ ભિન્ન હોય, ત્યારે તેમાં અમેદવૃત્તિને સંભવ જ નથી. અર્થાત આત્મસ્વરૂપની સાથે પણ ભેદવૃત્તિ છે..
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
સંબંધ પણ સંબંધિવસ્તુના ભેદને ભિન્ન ભિન્ન રીતે જોવામાં આવે છે. જેમ દંડના સંબંધથી દેવદત્ત (કોઈપણ મનુષ્ય) દંડી કહેવાય છે. છત્રના સંબંધથી વિદ્યાકુમાર (કોઈપણ મનુષ્ય) છત્રી કહેવાય છે, શિખાના સંબંધથી વિદ્યાપતિ (કેઈપણ માણસ) શિખી કહેવાય છે. તેમ ધનના સંબંધથી મનુષ્ય ધની કહેવાય છે. અહિં જોવાનું એ છે કે-જેમ દંડના સંબંધથી છત્ર, શિખા અને ધન વિગેરેના સંબંધે ભિન્ન છે, તેવી જ રીતે પ્રકૃતિમાં દોસ્ત અહીં સત્તાવાળા ઘટના સત્ત્વના સંબંધથી અસત્તાવાળા ઘટના અસવનો સંબંધ પણ ભિનજ છે. અર્થાત-કથંચિત સત્ત્વવાળા ઘટના અસ્તિત્વના સંબંધથી કથંચિત અસત્ત્વવાળા ઘટના નાસ્તિત્વને સંબંધ જુદો જ છે. અને જ્યારે સંબંધ ભિન્ન હોય, ત્યારે તેની અંદર અભેદવૃત્તિ પર્યાયાર્થિકના મતમાં હેઇજ કેવી રીતે શકે ? અતએ આ નયના મત પ્રમાણે સંબંધથી પણ ભેદવૃત્તિ જ છે.
જ સંસર્ગ પણ સંસર્ગિના ભેદને લઈને ભિન્ન ભિન્ન માનવામાં આવે છે. એમ હોવા છતાં પણ જે ભિન્ન ભિન્ન સંસર્ગનો એકજ સંસગી માનવામાં આવે, તે સંસળીના ભેદને જે અનુભવ થાય છે, તે થવો જોઈએ નહિં, અર્થાત તેને લેપ ચશે, માટે સંસર્ગથી પણ ભેદવૃત્તિ ભેદનયના મત પ્રમાણે અવશ્ય માનવી જોઈએ. - ૫ ઉપકારથી પણ પર્યાયાર્થિક નયના મત પ્રમાણે અભેદવૃત્તિ માની શકાય તેમ નથી. કેમકે–અનેક ગુણદ્વારા કરાતા ઉપકારનું પણ અનેકપણું હેવાથી અનેક ઉપકારીઓ વડે કરાતા ઉપકારની અંદર એજ્ય-અભેદવૃત્તિ માનવી, એ પણ યુક્તિવિરૂદ્ધજ કહેવાય. માટે ઉપકારથી પણ અભેદવૃત્તિ ન માનતાં ભેદવૃત્તિ માનવી જોઈએ.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
a
૬ ગુણિદેશની પણ પ્રત્યેક ગુણોની સાથે ભિન્નતા રહેલી છે. અને જે ભિન્નાર્થ ગુણોની પણ અભેદવૃત્તિ માનવામાં આવે, તે ગુણુ દેશમાં પણ અભેદને પ્રસંગ આવી જાય, માટે ગુણદેશની સાથે પણ અમેદવૃત્તિ ન માનતાં ભેદત્તિજ માનવી જોઈએ.
૭ નાના ધર્મોના આધારભૂત અથનું પણ નાનાપણું માનવું જોઈએ. એમ છતાં પણ જે ન માનવામાં આવે, તો નાના ગુના આધારભૂત અર્થમાં ઐક્ય આવવાથી ગુણેમાં પણ એકનો પ્રસંગ પયયાર્થિકનયના મત પ્રમાણે આવવાને. માટે ગુણ ની ભિન્નતાને લઇને આશ્રયીભૂત અર્થમાં પણ ભિન્નતા માનવી જોઈએ.
૮ શબ્દો પણ અર્થના ભેદને લઈને ભિન્ન રૂપે માનવામાં આવે છે અને જે અર્થને ભેદથી શબને ભિન્ન ન માનવામાં આવે, તે સર્વગુણોની વાચકતા એકજ શબ્દમાં આવવાનો સંભવ રહે છે તેની સાથે બીજા શબ્દોની નિષ્ફળતા પણ થઈ જશે. માટે અર્થના ભેદથી શબ્દ પણ અવશ્ય નિજ માનવો જોઈએ.
ઉપર પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરવાથી એ વાત સિદ્ધ થઈ કે-એક વસ્તુની અંદર પર્યાયાર્થિકનયના મત પ્રમાણે અસ્તિત્વાદિ ધર્મોને મુખ્યતયા અભેદને સંભવ ન હોવાથી કાલાદિ આઠની સાથે ભિન્ન એવા અસ્તિત્વાદિ ગુણોની પણ ઉપચારથી અભેદવૃત્તિ માનવી જોઈએ. તેમ ભેદવૃત્તિને આશ્રય કરવાથી કાલાદિ આઠની સાથે અસ્તિત્વાદિગુણને પર્યાયાર્થિકનયના મત પ્રમાણે મુખ્યતયા ભેદ વૃત્ત માનવી અને કમ કહેવામાં આવે છે.
હવે લક્ષણ દ્વારા પ્રત્યેક ભંગેનું સ્વરૂપ તપાસીએ–
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
" स्यादस्त्येव सर्वमिति सदंशकल्पनाविभजनेन કોઃ મં ડા”
આ લક્ષણમાં “ચા” અવ્યય અને કાન અર્થને વોતક છે-અનેક ધર્મનો પ્રકાશક છે. ઉપર્યુક્ત લક્ષણને અર્થ આ છે–
કથંચિત સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવરૂપે સદંશ ( વિધિઅંશ ). નું પ્રધાનતાથી અને બીજા નિષેધઅંશનું ગાણુતાથી પ્રતિપાદન કરવું. અર્થાત નિષેધઅંશમાં ઉદાસીનતા ધારણ કરવી, પરંતુ તેનું એવું ખંડન ન કરવું કે-વિધિ સિવાય બીજા નિષેધ વિગેરે છે જ નહિં. . પ્રથમ ભંગને આ શબ્દાર્થ છે. આને પરમાર્થ જેવા
જઈએ તે એજ હોઈ શકે કે–બીજા ધર્મોને નિષેધ નહિ કરતાં કથંચિત્ સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવ રૂપ ચતુષ્ટય વડે વિધિઅંશનું પ્રતિપાદન કરવું. આ લક્ષણને ટૂંકે આકાર કરીએ તો માત્ર એટલોજ બને છે કે–ચાર ઘર: અર્થત કથંચિત ઘટ વિદ્યમાન છે.
બીજા ભંગનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે– . " स्यान्नास्त्येव सर्वमिति पर्युदासकल्पनाविभजनेन બ્રિતિ મંઃ ”
અથૉત-કથંચિત પરિદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવરૂપે અસંદશ (નિષેધઅંશ)નું પ્રતિપાદન કરવું, અને બીજા સદંશાદિ( વિધિઅંશાદિ) નું ગણતયા પ્રતિપાદન કરવું, (વિધિ આદિ અંશમાં ઉદાસીનતા ધારણ કરવી, પરતુ ખંડન કરવું નહિં ) તે બીજો ભંગ છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
આને ભાવાર્થ એ છે કે–અન્યવિધિ આદિ ધર્મને નિષેધ ન કરતાં, કથંચિત પરકવ્યાદિ ચતુષ્ટય વડે નિષેધઅંશનું પ્રધાનતાથી પ્રતિપાદન કરવું, તે.
આનો ટૂકે આકાર બનાવીએ તે આ પ્રમાણે બને છે – ‘ચાત્તાત્રેય ઘરઃ ” અર્થાત્ કથંચિત ઘટ વિદ્યમાન નથી.
અહિં પ્રથમ વાકયમાં જે ઘટ શબ્દ આપવામાં આવેલ છે, તે દ્રવ્યરૂપ અર્થને કહે છે. કેમકે તે વિશેષ્યપદ છે. વળી અહિં અતિ પદ ગુણવાચક છે, કારણ કે તે વિશેષણ છે.
અહિં કેટલાકેનું એમ પણ કહેવું થાય છે કે –“કેવલ દ્રવ્યની અંદર વિશેષ્યતા હોય, એવો એકાન્ત નિયમ નથી, કારણ કે–ગુણોની અંદર પણ વિશેષ્યતા જોવામાં આવે છે. જેમ વદરા रूपं, फलस्य माधुर्य, पुष्पस्य गन्धः, जलस्य स्पर्शः, वायोः ચૈત્વે આવાં અનેક સ્થળોમાં ગુણોની પણ વિશેષ્યતા જોવામાં આવે છે. એટલે એ નિયમ તો ન જ રહ્યો કે—કેવલ દ્રવ્યમાંજ વિશેષ્યતા હોય. - આ શંકા દૂર કરવાને માટે એવો નિયમ બાંધવામાં આવે છે કે, જ્યાં સમાન વિભકિતવાળાં વાક હોય, ત્યાં દ્રવ્યની વિશેધ્યતા સમજવી, અને ગુરુની વિશેષતા સમજવી. જેમ નમુત્પન્ન૫, રાવઃ , સુમિર્જાપુર વિગેરે આવાં સ્થળોમાં દ્રવ્યની વિશેષ્યતા અને ગુણની વિશેષણતા સમજવાની છે, પરંતુ પહેલાં કહેવા પ્રમાણે જ્યાં ભિન્ન વિભકિતવાળાં પદે હોય, ત્યાં આ નિયમ સમજવાને નથી. - હવે ચ ચેવ સર્વ આ લક્ષણવાળા વાકયમાં જે ઘa કાર શબ્દ આપવામાં આવેલ છે, તેનું ફલ તપાસીએ.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
સ્વરૂપાદિ વડે જેમ અસ્તિપણુ છે, નાસ્તિ પણ પશુ તેવીજ રીતે છે. આવા અનિષ્ટ અથી બચવાની ખાતર વ કારનેપ્રયાગ કરવામાં આવે છે. આથી એ અર્થ સૂચન કરવામાં આવે છે કે–સ્વરૂપથી ઘટની અંદર અસ્તિપણું છે, અને પરરૂપથી નાસ્તિપણું છે, કિન્તુ સ્વરૂપથી નાસ્તિપણું નથી. આવા પ્રકારનું અવધારણ વકાર બતાવી આપે છે. એવા એક નિયમ છે કે—
" वाक्येऽवधारणं तावदनिष्टार्थ निवृत्तये । कर्त्तव्यमन्यथानुक्तसमत्वात् तस्य कुत्रचित् ॥
અર્થાત્—અનિષ્ટ અર્થની નિવૃત્તિને માટે વાક્યની અંદર અવધારણ કવું જોઇએ. અન્યથા તે ઇષ્ટ અર્થની પણ પ્રતીતિ કાઇ ઠેકાણે થઇ શકશે નહિ.
આ સ્થળે વળી એક બીજી શકાને અવકાશ મળે છે- જે શબ્દના ઘણા અર્થોં થતા હાય, તે ઠેકાણે વડાર મૂકવાથી પણ અનિષ્ટ અની નિવૃત્તિ થતી નથી. જેમકે-નૈવાઽસ્તિ, વિષયમેવાનય આવા સ્થળમાં ગા શબ્દ અને સિન્ધ શબ્દના અનેક અર્થ થતા હાવાથી અવધારણાથૅક ત્ર શબ્દને પ્રયાગ કરવાથી પણ અનિષ્ટ અથની નિવૃત્તિ તો નથોજ થતી. વળી ગામાનય ગાયને લાવે, આવા સ્થળમાં વ શબ્દના પ્રયાગ સિવાય પણ અનિષ્ટ અની નિવૃત્તિ થઈ જાય છે. આથી એવા તે નિયમ નજ રહ્યો કે-અવધારણવાચક પત્રકાર શબ્દથીજ અન્ય અર્થની નિવૃત્તિ થાય છે. ખીજુ એ પણ છે કે જે એવકાર અન્ય અર્થની નિવૃત્તિ કરે છે, તે એવકાર ખીજા એવકારની અપેક્ષા રાખે છે યા નહિં ? જો ખીજા એવકારની અપેક્ષા રાખી પહેલા એવકારને અર્થની નિવૃતિ કરતા માનશે, તે અનવસ્થા દોષ ઉપ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
સ્થિત થશે. કેમકે જેવી રીતે પ્રથમ એવકારને બીજા એવકારની અપેક્ષા રાખવી પડી, તેવી રીતે બીજા એવકારને પણ અનિષ્ટ અર્થની નિવૃત્તિ કરવામાં જરૂર ત્રીજા એવકારની અપેક્ષા રાખવી પડશે. ત્રીજાએ ચેથાની. એમ અંતે કોઈપણ સ્થળે વિશ્રાતિ નહિ મળે. બીજા પક્ષમાં એટલે બીજા એવકારની અપેક્ષા રાખ્યા વિના અનિષ્ટ અર્થની નિવૃત્તિ કરતે માનવામાં અવધારણ અર્થના વાચક એવકારના પ્રયોગની નિષ્ફળતા થઈ જવાની. જેમાં પ્રથમના એવકારને પ્રયોગ બીજા એવકારની અપેક્ષા વિના પણ પ્રકરણને લઇને અન્ય અર્થની વ્યાવૃત્તિ કરાવે છે, તેવી જ રીતે દરેક શબ્દના પ્રયોગે પણ ભોજનાદિ પ્રકરણને લઈને અન્ય અર્થની વ્યાવૃત્તિ કરાવી શકે છે. એથી કરી અન્ય અર્થની નિવૃત્તિ માટે એવકારને પ્રયોગ કરવો બિલકુલ નકામો છે. આ ઠેકાણે જણાવવાનું એ છે કે શાસ્ત્રમર્યાદાને ભંગરૂપ વિરોધ દોષ આવવાથી એવકારને. પ્રયોગ તેના રક્ષણ માટે સમજવો. જે શબ્દો અનવધારિત સ્વાર્થ માત્રમાં સત રૂપે બતાવવામાં આવેલા છે તે શબ્દો અર્થના અવધારણની વિવક્ષાના વશથી એવકારની અપેક્ષા રાખે છે. જેમ ચકાર સમુચ્ચયાદિ અર્થનો જ્ઞાપક હોય છે તેમજ એવકાર આવધારણાર્થને જ્ઞાપક હોય છે.
જેમકે કોઈ સ્થળે ઘણી વસ્તુઓ એકત્ર પડેલી હોય, તેમાંથી એકલા ઘટને જ મંગાવવો હોય. બીજી વસ્તુની બિલકુલ અપેક્ષા ન જ હોય તો તેવા સ્થળમાં ઘટવાના એ વાચ્યારણથી તે વસ્તુના સમૂહમાંથી એક માત્ર ઘટનેજ લાવે એ બોધ થાય છે. પરંતુ જે શબ્દો અવધારણ અર્થ માત્રમાં સંકેત રૂપે નિમાયેલા હોય તે શબ્દો અવધારણ અર્થના બોધકથવામાં એવકારની અપેક્ષા બિલકુલ કરતા નથી. જેમ સમુચ્ચય અર્થને જણાવવા માટે સંકેત રૂપે મૂકેલે “ચ” શબ્દ બીજા “ચ” કારની
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમભ’ગી પ્રદીપ.
અપેક્ષા વિના પણ સમુચ્ચય અને જણાવે છે. તેમજ હું પણ અવધારણુ અમાં સંકેત તરીકે બતાવવામાં આવેલા ‘ એવ ’ બ્દ ખીજા એવકારની અપેક્ષા વિના પણ અવધારણ અને જણાવવામાં શકિતમાન થાય છે. એવા કાંઇ નિયમ નથી કેનિપાતા કેવળ અર્થના દ્યોતકજ હાય. વાચક હાય જ નહિ. પરંતુ નિપાતા ઘોતક અને વાચક અન્ધે હોય છે. આ બન્ને પક્ષે તે કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન હેમચન્દ્રાચાર્યે સ્વકૃત શબ્દાનુશાસનમાં સારી રીતે સિદ્ધ કરી આપ્યા છે.
૪૪
હવે બાહો કહે છે કે દરેક શબ્દો ઇતર અની વ્યવૃત્તિનાજ વાચક છે. અર્થાત્ દરેકે દરેક શબ્દો હમેશાં અન્ય વ્યાવૃત્તિ અર્થ માત્રમાંજ શકત છે.
જેમ, ઘટ શબ્દ તેનાથી ઇતર જે પાદિ તેનું પ્રતિાદન ન કરતાં તેનાથી ઇતર વ્યાવૃત્તિ રૂપ અનુંજ પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. સ્વાનુ જ પ્રતિપાદન અને પરાનું વ્યાવર્ત્તન કરે છે. જ્યારે શબ્દોની આવાજ પ્રકારની સ્વાભાવિક શકિત છે, ત્યારે એવકારના પ્રયાગ વિના પણ દરેક શબ્દો પોતેજ અન્ય અનુ વ્યાવર્ત્તન કેમ ન કરે. અતએવ ખીજાના વ્યાવર્ત્તન રૂપ અવધારણુ અને ખેાધ કરાવવા માટે એવકારના પ્રયાગ કરવા અસ્થાને છે. એ પ્રકારનુ એનું કથન પણ યુકિતસંગત નથી.
તેએએ વિચારવું જોઇએ કે-ઘટાદિ શબ્દોના શ્રવણ માત્રમાંજ સાભળનારના મનાદિરની અંદર અન્યત્યાવૃત્તિ અનુ સ્ફુરણ શું તરતજ થાય છે ? તે વખતે તે તેને તેવું ર૪રણ બિલકુલ ન થતાં જલધારણની ક્રિયા કરવાવાળા અને કયુ–ગ્રીવાદિ આકાર વાળા પદાર્થનું જ માત્ર ભાન થતું જણાય છે. છતાં પણ ધટાદિ શબ્દોથી જલધારણ ક્રિયા કરવાવાળા પદાર્થના જેવા પ્રકારે
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૪૫
અનુભવ થાય છે તેવા અનુભવને તેઓ ન માને તે અહિં પણ અનવસ્થા દોષ આવી રહેવાને.
જેમ ઘટાદિ શબ્દથી ઇતરવ્યવૃત્તિ રૂ૫ અર્થની ઉપસ્થિતિ તેઓ માને છે, તેમ છતરવ્યાવૃત્તિ શબ્દથી પણ અન્ય વ્યાવૃત્તિ અર્થની ઉપસ્થિતિ પણ તેમણે માનવી પડશે. તે અન્ય વ્યાવૃત્તિ. અર્થની ઉપસ્થિતિ પણ ઇતરવ્યાવૃત્યર્થને જ બધ કરાવશે. તે પણ બીજી ઇન્ટરવ્યાવૃત્તિ. એમ ક્યાંય પણ મર્યાદા યુકત નહિ થઈ શકે.
અએવ તેઓએ પણ “અનિષ્ટાર્થની નિવૃત્તિ માટે વાક્યની અંદર અવધારણ–અર્થને દ્યોતક “ એવ” શબ્દ જરૂર પ્રયોગમાં લાવ જોઇએ.
ઉપર્યુક્ત એવ શબ્દ ત્રણ પ્રકારે અવધારણ અર્થને બતાવે છે-અગવ્યવચ્છેદક, અન્ય વ્યવછેદક અને અત્યન્તાગવ્યવચ્છેદક
(૧) અગવ્યવચ્છેદક–જેને વિશેષણની સાથે સંબંધ હોય તે. .
. (૨) અન્યવેગવ્યવક–જેને વિશેષ્યની સાથે સંબંધ.. હોય તે.
(૩) અત્યન્તાજવ્યવચ્છેદક–જેને ક્રિયાની સાથે સંબંધ હેય તે.
લક્ષણ દ્વારા ત્રણે એવકારનું સ્વરૂપ—
ઉદ્દેશ્યાવચ્છેદક ધર્મના અધિકરણમાં રહેલા અભાવનું અપ્રતિયોગીપણું તે અગવ્યવચ્છેદકનું સામાન્ય રીતિએ લક્ષણ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
જાણવું. દષ્ટાન્ત તરીકે- ફા :Trugg+ રિ’ આ ઠેકાણે શંખને ઉદ્દેશ્યરૂપ પદાર્થ સમજવો. અને તે શંખરૂપ ઉદ્દેશ્ય પદાર્થ ને અવચ્છેદક રૂપ ધર્મ શંખ નામને જાણવો. તે ધર્મનું અધિકરણ શંખ છે, તેની અંદર પાંડુરપણને યાને તપણનો અભાવ બિલકુલ નહિં જ આવે; કેમકે શંખ તેિજ ત છે. તેમાં અભાવ આવશે તથી ઈતર નીલાદિને. માટે તેને પ્રતિયેગી પણ તેજ નીલાદિ થયે.
અગવ્યવચ્છેદકને સારાર્થ એ કે--જે પદાર્થની સાથે જે એવકાર સંબંધ રાખતો હોય, તે પદાર્થની અંદર રહેલી જે અગ્યતા તેને તે દૂર કરે. જેમ શંખની અંદર રહેલી તપણાની જે અગતા તેને પાંડર પાસે રહેલા એવા શબ્દ તદન દૂર કરી તેમજ. - અન્યગ-વિશેષ્યથી ભિન્ન જે પદાર્થ હોય તેની સાથે તાદા
ભ્યને ધારણ કરવું, તેજ અન્યયોગવ્યવચ્છેદકનું કાર્ય છે. ઉદાહરણ તરીકે- પાર્થ દ ધનુ : ” અજુનજ ધનુર્ધર છે. આ ઠેકાણે વિશેષ્ય છે અને તેથી ભિન્ન દુર્યોધનાદિ તેની સાથે ધનુર્ધરપણુના તાદાભ્યને “એવ” પદ દૂર કરાવે છે. અર્થાત અર્જુનની અંદરજ ધનુર્ધરપણું છે. બીજામાં છે જ નહિ. એ પ્રકારને અર્થ “પાર્થ ' શબ્દ પાસે મૂકેલ “પ” શબ્દ પ્રદર્શિત કરી બીજામાં રહેલ જે ધનુર્ધરપણને યોગ તે 'હઠાવી દીધે.
અત્યન્તા યુગ વ્યવચ્છેદ--
૧. જેનો અભાવ હોય તે પ્રતિયેગી. અને જેને અભાવ ન હોય તે અપ્રતિયોગી. માટે આ ઠેકાણે અપ્રતિયોગિપણે પાંડુરપણમાં સમજવું.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૪૭.
ઉદ્દેશ્યભૂત પદાર્થની અંદર રહેલ ધર્મને વ્યાપક જે અભાવ તેનું અપ્રતિયેગીપણું તેજ અત્યન્તાયેગવ્યવછેદનું લક્ષણ જાણવું. જેમકે “નોરું સૌ= મા ” આ ઠેકાણે ઉદ્દેશ્ય ભૂત પદાર્થ કમળ છે. તેમાં રહેલો સોજત્વ રૂપ જે ધર્મ, તેને વ્યાપક અભાવ જે નીલતાદાઓને અભાવ તે તે બિલકુલ નજ હોઈ શકે, કેમકે કમળની અંદર કેટલાંક કમળ નીલાં પણ હોય છે. પરંતુ તેમાં અભાવ તે આવશે પટતાદાભ્યનો અને તેજ તેને પ્રતિવેગી પણ બનશે. અપ્રતિયોગી નીલતાદામ્યની અંદર આવશે.
તાત્પર્ય કે જયાં સુધી કોઈ પણ એક કમળમાં નીલપણું હેય ત્યાં સુધી કમળ સામાન્યની અંદર નીલતાદામ્ય નહિ આવી શકે, એમ કેવી રીતે કહેવાય. પીતતાદામ્યપણું નહિ આવે એમ કહેવામાં તે અડચણ નથી. કેમકે “ભવતિ' એ ક્રિયાની પાસે રહેલા “એવ” કારે સરોજની અંદરની નીલપણની અત્યન્ત અયોગ્યતાને દૂર કરાવી.
અહિં વિચારવા જેવું એ છે કે- ઇટ: ચ ચેવ’ “નવઃ સ્થાવરચેય ઇત્યાદિ વાક્યોની અંદર ક્રિયાની આગળ “ એવ ' કાર હોવાથી અત્યન્તાયોગવ્યવછેદ અર્થને બંધ થવો જોઈએ. અને એમ બોધ થવામાં અહિં ઘણું દષાનો સંભવ રહે છે. “ નીરું ના મવા ” એ વાકય કેઈ એક રક્તાદિ કમળામાં નીલપણું ન હોવા છતાં જેમ “નીરું મરું મવા ” એવા પ્રયોગો થાય છે. તેમજ કોઈ એક ઘટની અંદર અસ્તિપણું ન હોવા છતાં પણ “ઇટ: સ્થાવરચેવ ” એવો પ્રયોગ થવા જોઈએ. પરંતુ એવી રીતે તે કોઈ પ્રયોગ કરતું નથી, કેમકે આસ્તપણું તે દરેક ઘટમાં વિદ્યમાન છે. જેમાં અસ્તિપણું ન હોય
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
તે તે વસ્તુજ ન કહેવાય. જેમ “વધાને. પુત્ર, આકાશ પુષ્પ, સસલાનું શિંગડું ” એનું અસ્તિપણું નથી તે તે વસ્તુ પણ નથી. આવી રીતે અત્યન્તયોગવ્યવદના લક્ષણની અંદર શંકાને અવસર ન લાવે જોઈએ. કારણ કે ઘર: ચાલ્યા આ ઠેકાણે ક્રિયાની સાથે એવકારને સંબંધ હોવાથી અત્યન્તાયોગવ્યવચ્છેદ અર્થ માનવો જોઈએ. પરંતુ તેમ ન કરતાં અહિંઆ એ પ્રકારને અંર્થ અોગવ્યવછેદ રૂપ માનવો. • જેમકે “ જ્ઞાનમ પ્રદરિો ' ઇત્યાદિ સ્થળમાં ક્રિયાની સાથે “એવ” શબ્દ પ્રયોગ હોવા છતાં પણ અયોગવ્યવછેદરૂ૫ અર્થ માનવામા આવે છે. તેવી રીતે જ્ઞાનના અધિકરણ જ્ઞાનની અંદર અર્થગ્રાહકપણને અત્યન્ત અભાવ નથી. કિન્તુ જડ પણને અત્યન્ત અભાવ છે. તેને પ્રતિગિ “ જડત્વ ” બનશે. અને અપ્રતિગિપણું અર્થગ્રાહકપણામાં આવશે. આ ઠેકાણે અગવ્યવચ્છેદનું લક્ષણ ઘટવાથી જેમ આ એવ શબ્દને અગ વ્યવચ્છેદક માનવામાં આવ્યા. તેમજ પ્રકૃતિમાં પણ ઘટત્વના અધિકરણ ઘટમાં અસ્તિપણને અત્યન્તાભાવ બિલકુલ નહિ આવી શકે. કિંતુ પટાદિને અત્યન્ત અભાવ આવશે. તેને પ્રતિયોગી પટાદિ થશે. અને અપ્રતિગિ પણું અસ્તિત્વમાં આવવાથી સંપૂર્ણ લક્ષણ ઘટી ગયું સમજવું.
અહિં કઈ કદાચ એમ શંકા કરે કે–ઘટની અંદર અસ્તિ.. પણનો પણ અભાવ વિદ્યમાન છે. કેમકે અસ્તિત્વને અભાવ નાસ્તિત્વ રૂપ છે અને તે નાસ્તિત્વ તે ઘટની અંદર પકવ્યાદિચતુષ્ટ યને લઈને રહેલું છે. અને જયારે અસ્તિત્વના અભાવરૂપ નાસ્તિત્વ ઘટની અંદર વિદ્યમાન છે. ત્યારે તેનું પ્રતિયોગિપણું અસ્તિત્વની અંદર આવવાથી અગવ્યવચ્છેદનું લક્ષણ અવ્યાપ્તિ દોષવાળું થયું.”
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
ઉત્તર–પ્રતિયોગિવ્યધિકરણ એવું વિશેષણ અભાવમાં આપવું અને તેમ કરવાથી અસ્તિત્વને અભાવ જે નાસ્તિત્વ, તે પ્રતિયોગિ વ્યધિકરણ નહિ બને; કેમકે નાસ્તિત્વરૂપ અભાવને પ્રતિયોગી જે અસ્તિત્વ ધર્મ તે પણ સ્વદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયને લઈને ઘટની અંદર રહેલ છે અને જ્યારે અસ્તિત્વરૂપ પ્રતિયોગી તથા નાસ્તિત્વરૂપ અભાવ બને ઘટની અંદર સ્વપર દ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયને લઈને રહેલ છે; ત્યારે નાસ્તિત્વરૂપ અભાવ પ્રતિગિવ્યધિકરણ કેવી રીતે કહી શકાય ? કિન્તુ કહેવાતા પટને અભાવજ પ્રતિયોગિવ્યધિકરણ તરીકે મનાય. તે અભાવને પ્રતિયોગિ પણ પટ બની શકે અને અપ્રતિગિપણું અસ્તિત્વની અંદર રહી શકે એમ સમજવું. આ પ્રકારે કઈપણ દોષને અવકાશ રહેવાને જ નહિં.
સ્થાત્ શબ્દ ઉપર વિચાર–
“સ્થાત ” શબ્દના અનેકાન્ત વિધિ વિચારાદિમાં ઘણું અર્થે હોવા છતાં પણ વિવક્ષાના વશથી અનેકાન્ત રૂ૫ અર્થ આ ઠેકાણે સાત શબ્દને રાખવામાં આવે છે. અનેકાન્ત એટલે અનેક ધમ સ્વરૂપપણું અને અન્ત શબ્દનો અભેદ અર્થ કરવામાં આવે છે. તે અભેદને અન્વય ઘટાદિ અર્થ સાથે કરે. તેજ બતાવવામાં આવે છે. અનેક ધર્મવાળા ઘટ પૂર્વોક્ત પ્રકારના અસ્તિત્વવાળો છે.
- અહિં કોઈ પ્રશ્ન કરે કે-ટ્યાત્ શબ્દથી જ જ્યારે ચોમન્સ અર્થ બોધ થાય છે ત્યારે અસ્તિ વિગેરે શબ્દો નિરર્થક છે. કેમકે અસ્તિ શબ્દપ્રતિપાદ્ય જે સત્વરૂપ અર્થ, તેને પણ બાધ
જ્યારે સ્વાત શબ્દથી જ થાય છે ત્યારે “અસ્તિ” શબ્દનો પ્રયોગ કરવોજ નકામો છે. એ પ્રશ્નનો ઉત્તર
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ. - ~
જે કે સાત શબ્દથી સામાન્યરૂપે અનેકાન્તપણવડે કરીને અસ્તિત્વરૂપ અર્થને બોધ થઈ શકે છે તે પણ વિશેષરૂપથી અસ્તિત્વરૂપે અસ્તિત્વના બોધ માટે અસ્તિ શબ્દના પ્રયોગની પણ જરૂર છે. * બીજું એ પણ છે કે–શબ્દની શક્તિ તે સામાન્ય જ બેધ કરાવવાની છે. એથી કરીને વિશેષ બેધને માટે “અસ્તિ’ વિગેરે શબ્દના પ્રયોગથી કામ લેવામાં આવે છે.
કેવળ સામાન્યથી લગાર પણ વ્યવહારોપયોગી કાર્ય થઈ શકતું નથી. જેમ “વૃક્ષ ન્યધ ” આ વાક્યથી વૃક્ષ શબ્દવડે જે કે વડ વૃક્ષ પણ સામાન્ય વૃક્ષની અંતર્ગત હોવાથી તેને વૃક્ષપણુવડે કરીને બંધ થઈ શકે છે. છતાં પણ વિશેષ્ય રૂપથી વડવૃક્ષપણે વડવૃક્ષને બંધ થાય તે જ કારણથી ન્યધ શબ્દને પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. તેમજ અસ્તિ વિગેરે શબ્દમાં વિશેષ પ્રયોગ પણ સમજવા. આ પૂર્વોકત સમાધાન સર્વ નિપાતના વાચક પક્ષમાં સમજવું. - હવે ઘાતક પક્ષ પ્રમાણે સમાધાન કરવામાં આવે છે–
એક પક્ષીય સમાધાન તે સમાધાન કહી શકાય નહિ. એથી વાચક પક્ષ પછી ઘાતક પક્ષનું પણ સમાધાન કરવું જરૂરનું છે. અસ્તિ વિગેરે શબ્દોથી પ્રતિપાદન કરે અનેકાન્ત રૂપ અર્થ તેજ સ્થાત્ શબ્દથી પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે. જો કદાપિ સ્માત - બ્દને પ્રયોગ કરવામાં ન આવે, તે મિથ્યા એકાન્તને સર્વથા હઠાવિીને અનેકાન્તરૂપ અર્થનું પ્રતિપાદન કરવું ઘણું જ અશકય થઈ પડે. માટે સ્થાત્ શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે એમ કહેવામાં આવે કે સ્યાત શબ્દના પ્રયોગ વિના પણ વસ્તુ અનેકાન્ત સ્વરૂપ છે. આ વાત તે પ્રકરણદિથી માલૂમ પડી જશે. જેમ “એવ’કારના પ્રયોગ વિના પણ અવધારણ અર્થની પ્રતીતિ થાય છે. તેમજ પ્રકરણવશાત સ્યાત્ શબ્દના પ્રયોગ વિના પણ અનેકાન્ત અર્થને બોધ જ્યારે થઈ જશે, ત્યારે સ્થાત્ શબ્દનો પ્રયોગ કરવો નિરર્થક છે. આ કથન પણ યુક્તિયુકત નથી.
જે લેકે સ્યાદવાદને યથાર્થ રીતે સમજતા નથી, તેઓને ખાસ સમજાવવા ખાતરજ સ્યાત શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. અને જેઓ સ્યાદવાદ-ન્યાયશૈલીથી પદાર્થ પ્રતિપાદન કરવામાં કુશળ છે. અર્થાત જેઓ સ્યાદવાદનું સ્વરૂપ બરાબર જાણે છે તેઓ સ્યાત શબ્દના પ્રાગ વિના પણ પિતાની બુદ્ધિમત્તાથી જલદી સમજી જાય છે. તેઓને તે ખાલી ઘટ શબ્દમાત્રના ઉચ્ચારણથિીજ “ઘટઃ સ્વાદત્યેવ ” એવું જ્ઞાન સ્વાભાવિક રીતે જ થઇ જાય છે. જેમ એવકારના પ્રાગ વિના પણ અવધારણ અર્થની પ્રતીતિ થાય છે. તેમજ સ્યાત શબ્દના પ્રયાગ વિના પણ અનેકાન્ત અર્થ સમજવામાં આવી જાય છે. આથી આ વાત તો સિદ્ધ થઈ ગઈ કે–સ્યાદવાદ ન્યાયશૈલીમાં કુશળ લેકેને અનેકાન્ત અર્થના બોધ માટે સ્યાત્ શબ્દને પ્રયોગ કરવો જ જોઈએ, એ કાંઈ એકાંત નિયમ નથી.
જે લેકેએ સ્યાદ્વાદમાં કુશળતા મેળવી નથી, તેવાઓને સમજાવવાની ખાતરજ સ્યાત શબ્દનો પ્રયોગ આવશ્યક છે. બીજાને માટે નહિ. જેમ પ્રતિજ્ઞા–હેતુ–વાકયથી પ્રમાણુકુશળ લેકેએ સાધ–સિદ્ધિ કરવામાં નિપુણતા મેળવેલી હોવાથી તેઓને માટે પંચ અવયવને પ્રયોગ કરવામાં આવતું નથી. અને મંદબુદ્ધિવાળાઓને
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
માટે તેવા પ્રકારની કુશળતા ન હોવાથી પંચ શબ્દને પ્રવેગ કરવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે સ્યાદવાદ-ન્યાયમાર્ગમાં કુશલ લોકોને માટે સાત શબ્દ પ્રયોગ કરવામાં આવતા નથીપરંતુ મંદ બુદ્ધિવાળાઓ માટે જ સ્યાત શબ્દને પ્રયોગ કરાય છે. ' ફરી પણ અહિં શંકાનું સ્થાન છે કે –“જેટલા ઘટાદિ પદાર્થો છે તેટલા સર્વ પિતપોતાના કવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવથીજ છે. બીજાના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવથી છે જ નહિ. કેમકે અપ્રસ્તુત લેવાથી સ્વદિવ્યાદિ ચતુષ્ટયથી જ ઘટાદિ પદાર્થો સત્વને ધારણ કરે છે. નહિ કે પદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયથી. આ વાત જણાવવાની ખાતર સ્યાત્ શબ્દને પ્રયોગ કરવો નકામો છે. ” - એ પણ શંકા એગ્ય નથી. તેવા પ્રકારને અર્થ કયા શબ્દથી વ્યંજિત થાય છે, તેને નિશ્ચય કરાવવા માટે સ્થાત્ શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. આ ઠેકાણે સ્યાત શબ્દને આખ્યાતને પ્રતિરૂપક અવ્યય સમજવો તથા ઘાતક પક્ષમાં પણ અત્યંવ ઘટઃ ”
યાદિ વાકયથી અમેદવૃત્તિને લઈને અથવા તે અભેદ ઉપચારથી પ્રતિપાદન કરેલ જે અનેકાન્ત અર્થ તે સ્થાત્ શબ્દથી પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે. તે અભેદવૃત્તિને કાલાદિ આઠની સાથે જેવી રીતે સંભવ છે, તેવી રીતે પૂર્વે પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે.
ઉપસંહાર–સ્થાત્ શબ્દ, અસ્તિ શબ્દ તથા એવકાર વિગેરે શબ્દનું પૃથક પૃથક્ રીતે પ્રતિપાદન કરવામાં પૂર્વે પ્રયત્ન કર્યા બાદ હવે વાક્યને અર્થ સમજાવવામાં આવે છે. બચાવવા પર આ વાકયથી આ બોધ થાય છે કે સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયને લઈને ઘટ અસ્તિત્વવાળો છે તથા “સાવિ : ” આ વાકયથી પરદવ્યાદિચતુષ્ટયને લઈને નાસ્તિત્વવાળે ઘટ છે. અર્થાત ઘટાદિ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૧૨
વસ્તુની અંદર પિતાના સ્વરૂપથી સત્વ રહેલ છે અને પર રૂપથી અસત્ત્વ રહેલ છે. આ પ્રકારે ન માનવાથી વસ્તુમાં વસ્તુપણું જ રહે નહિ. કેમકે સ્વરૂપથી ઉપાદાન તથા પર રૂપથી અહન કરવું તેજ વસ્તુની અંદર વસ્તુત છે. જ્યારે તેવા પ્રકારનું વસ્તુત્વ ન રહે, ત્યારે તે એ વસ્તુ જ કહેવાય કેવી રીતે, એ વિચારવું જોઈએ.
હવે ઘડાની અંદર સ્વરૂપ તથા પરરૂપ કેવી રીતે છે? તે સમજાય છે.
“ સર પર: ” એવા પ્રકારના જ્ઞાનની અંદર ભાસમાન છે ઘટત્વ યાને ઘટપણું તેજ ઘટનું સ્વરૂપ છે. અને તેથી ભિન્ન જે. પટાદિપણું તે ઘટનું પરફય છે. સ્વરૂપને લઈને ઘટની અંદર સત્ત્વ માનવામાં આવે છે અને પરરૂપને લઈને અસવ માનવામાં આવે છે. જેવી રીતે ઘટપણને લઇને ઘટની અંદર સત્વ માનવામાં આવે છે તેવી જ રીતે પટપણને લઈને સર્વ માનવામાં આવે તે ઘટ પટરૂપ થઈ જવાથી, જલાર્થી પુરૂષની ઘટમાં પ્રવૃત્તિ, અને શરીર ઢાંકવાના અર્થની પટમાં પ્રવૃત્તિ જે જોવામાં આવે છે તેને ઉચ્છેદ થઈ જવાને અને તે સાથે જગત પણ કેવળ ઘટરૂપ યા કેવલ પટરૂપજ થઈ જવાનું.
પટને લઈને પણ જે કદાપિ ઘટમાં સત્વ માનવામાં આવે તે ઘટ પણ પટરૂપ થઈ જાય. અને જેવી રીતે પટપણને લક્ષ્મ ને ઘટમાં સર્વ માન્યું, તેવી જ રીતે ઘટપણને લઈને જે અસત્ત માનવામાં આવે તે શશવિષાણુની માફક જગત શુન્ય થઈ જાય. ચાટે વ્યવહારને ઉચ્છેદ થવા ન પામે એટલા સારૂ સ્વરૂપથી સર્વ અને પરરૂપથી અસત્ત્વ માનવું. અથવા તે નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
અને ભાવ આ ચાર પ્રકારના ઘટની અંદર ચાહે તે પ્રકારના ઘટની વિવક્ષા કરવામાં આવે, તે વવક્ષા તે ઘટનું સ્વરૂપ કહેવાય અને એથી ભિન્ન ઘડાઓ પરરૂપ કહેવાય. તેમાં વિવક્ષિત સ્વરૂપે ઘટ. છે અને તેથી બીજા રૂપથી ઘટ નથી. જે વિવક્ષિત સ્વરૂપે પણ ઘટ માનવામાં ન આવે તે જગતમાં ઘટ વસ્તુ શશવિષાણ તુલ્ય જ બની જાય. - અવિવક્ષિત રૂપે જે ઘટ માનવામાં આવે, તે જે નામાદિ. ઘડાઓની અંદર પરસ્પર ભેદ માલૂમ પડે છે, તેને ઉચ્છેદ થઈ જાય, અએવ વિવક્ષિત રૂપે ઘડામાં સત્ત્વ માનવું અને અવિવક્ષિતઈતર રૂપે ઘડામાં અસત્વ માનવું.
અથવા સકેલ ભાવવાળા ઘડાઓની અંદરથી પણ જેટલા પરિમાણને ઘડે ધારવામાં આવેલ છે, તે પરિમાણ ઘડાનું સ્વરૂપ કહેવાય, અને એથી બીજું પરિમાણુ પરરૂપ કહેવાય. તેવા સ્વરૂપથી ઘડામાં સર્વ માનવામાં આવે છે અને ઇતર રૂપથી અસત્વ માનવામાં આવે છે. જે સ્વરૂપની માફક પરરૂપથી પણ સત્વ માનવામાં આવે, તે ઘડાની અંદર પરિમાણની ભિન્નતા ન દેખાવી જોઈએ, અને સાથે સાથે જગતના તમામ પદાર્થો ઘટ સ્વરૂપજ મનાવા જોઇએ.
જે પરરૂપની માફક સ્વરૂપથી પણ અસત્વ માનવામાં આવે તે ઘટની સત્તાને જ લેપ થઈ જાય. અએવ સ્વરૂપથી સર્વ અને પરરૂપથી અસત્ત્વ પણ જરૂર માનવું. થાસ, કેશ કુશલ, કપાલાદિ પર્યાયે પણ ઘટનું પરરૂપ કહેવાય અને ઘટપર્યાય તે ઘટનું સ્વરૂપ કહેવાય. તેમાં પણ ઘટપર્યાયથી ઘડામાં સત્વ માનવું થાસાદિ પર્યાની માફક ઘડામાં અસત્વ તે ઘટપર્યાયને જ બિલ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૫૫
કુલ અભાવ થઈ જાય. અને જે ઘટપર્યાયની માફક થાસાદિ પર્યાથી પણ ઘડામાં સત્ત્વ માનવામાં આવે, તો ઘટપટાદિના ભેદનેજ ઉચ્છેદ થઈ જાય. માટે ઘટપર્યાયથી ઘટમાં સત્ત્વ અને થાસાદિ પર્યાયથી ઘટમાં અસવ માનવું.
જુસૂત્ર નયની અપેક્ષાએ વર્તમાનકાલમાં વિદ્યમાન ઘડાને ઘડા તરીકે માનવામાં આવે છે. કારણ કે અતીત કાલમાં નષ્ટપણું હોવાથી જલાહરણ ક્રિયાને તે તેમાં સંભવ નથી, તેમજ અનાગતકાલીન ઘડામાં તે હજુ ઉત્પત્તિ ન હોવાથી જલાહરણ ક્રિયા કેવી રીતે કરી શકે. આથી એ સિદ્ધ થયું કે-વર્તમાન ક્ષણવત્તિપણું, એ ઘટનું સ્વરૂપ છે, અને (અતીત અનાગતકાલવર્તિ) જે ઘટપર્યાય છે, તે ઘટનું પરરૂપ છે. માટે વર્તમાનક્ષણવર્તિ ઘટપર્યાયથી ઘટમાં સર્વ અને અતીત અનાગત કાલવર્તિ ઘટપર્યાયથી ઘટમાં તે નયના મતે અસત્ત્વ માનવું. જે વર્તમાનક્ષણવર્તિ ઘટપર્યાયની માફક અતીત અનાગતકાલીન ઘટપર્યાયથી પણ ઘડાની અંદર સર્વ માનવામાં આવે, તે ઘટપર્યાયનું સર્વકાલમાં વિદ્યમાનપણું હેવાથી આ ઘડે નષ્ટ થયો. આ ઘડો હજુ સુધી ઉત્પન્ન થયા નથી. આ ઘડે હમણુંજ ઉત્પન્ન થયા, ઈત્યાદિ જગતપ્રસિદ્ધ જે
વ્યવહાર છે, તેને ઉચ્છેદ થઈ જશે. માટે જુસૂત્રનયની અપેક્ષાએ વર્તમાન ક્ષણવર્તિ ઘટપર્યાયની અંદરજ ઘટપણને વ્યવહાર માનવો. આ હેતુથી વર્તમાનકાલીન ઘટપર્યાયજ ઘટનું સ્વરૂપ કહેવાય અને અતીત અનાગતકાલીન ઘટપર્યાયપણું ઘટનું પરરૂપ કહેવાય. તેમજ અતીત અનાગત ઘટપર્યાયથી પણ જો અસત્ત્વ માનવામાં આવે, તે જગતમાં ઘટની શન્યતા થઈ જવાને પ્રસંગ આવે; માટે ઋજુસૂત્ર નયની અપેક્ષાથી વર્તમાનકાલીન ઘટપર્યાયના સ્વરૂપને લઈને ઘટમાં સવ માનવું અને અતીતઅનાગતકાલીન ઘટપર્યાયને લઈને પરરૂપથી અસત્ત્વ માનવું આ વાત દઢ થઈ. ,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
અથવા તેજ ક્ષણની અંદર રૂપાદિ સમુદાયવાળા ઘટની અંદર કંબુ-ગ્રીવાદિ રૂ૫ પિતાના આકારને લઈને ઘટનું સ્વરૂપ સમજવું અને પટાદિના આકારને લઈને ઘટનું પરરૂપ સમજવું તથા સ્વરૂપે એટલે પિતાને આકારે ઘટમાં સર્વ માનવું. જે પોતાના આકારની માફક બીજા આકારથી પણ ઘટમાં સત્ત્વ માનવામાં આવે તે જગતના તમામ આકારવાળાપણું ઘટમાં આવવાથી ઘટ-પટના ભેદ નિબન્ધન વ્યવહારનેજ લેપ થઈ જાય. જે બીજા આકારની માફક પિતાના આકારથી પણ ઘડામાં અસત્ત્વ માનવામાં આવે તે કોઈપણ આકાર વાળ ધડ હેવજ ન જોઈએ. માટે સ્વાકારથી સત્તની માફક બીજા આકારથી અસત્વને જરૂર જૂદું માનવું,
અથવા રૂપાદિ સમુદાયવાળા ઘટમાં જે પ્રકારનું ચક્ષુગ્રાહ્યપણું છે તે ઘટનું સ્વરૂપ કહેવાય અને રસનાદિમાહ્યપણું પરરૂપ કહેવાય. ચક્ષુગ્રાહ્યપણાને લઈને સર્વ માનવામાં આવે છે અને રસનાદિગ્રાહ્યપણાને લઈને અસવ માનવામાં આવે છે. જે ચક્ષુગ્રાહ્યપણાની માફક રસના ગ્રાહ્યપણાને લઈને પણ સત્ત્વ માનવામાં આવે, તે સર્વ ઈદ્રિયગ્રાહ્યપણું ઘડામાં આવી જાય તથા જે રસના ગ્રાહ્યતાની માફક ચક્ષુગ્રાહ્યપણુથી પણ ઘડામાં અસત્ત્વ માનવામાં આવે તે કોઈ પણ ઈદ્રિયથી ઘડામાં ગ્રાહપણું આવી શકે જ નહિ. માટે ચક્ષુગ્રાહ્યપણું સ્વરૂપ અને છહાદિ ઇંદ્રિયગ્રાહ્યપણું ઘટતું પરરૂપ સમજવું.
અથવા સમભિરૂઢનયની અપેક્ષાઓ ચેષ્ટા કરવાવાળાને ઘટ કહેવામાં આવે છે તથા કુટન ક્રિયા કરવાવાળાને કુટ કહેવામાં આવે છે. અને કુંભન ક્રિયા કરવાવાળાને કુંભ કહેવામાં આવે છે. આવા પ્રકારના વ્યુત્પત્તિભેદને લઈને પર્યાયોમાં પણ ભિન્નતા માનવામાં આવે છે. જેમ જુસૂત્રનય કાલાદિ ભેદે વસ્તુ ભિન્ન
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
પ૭
રૂપે માને છે. તથા લિંગ, વચનકારક આદિના ભેદથી વસ્તુ ભિન્ન શબદનય માને છે. તેમ પવયની ભિન્નતાથી પણ વસ્તુને ભિન્ન માનવી જોઈએ. એ પ્રકારને સમભિરૂઢ નયને મત છે. તેને મતથી ચેષ્ટાદિ ક્રિયા કરવાપણું ઘટનું સ્વરૂપ છે. અને કુદન આદિ ક્રિયા કરવાપણું તે ઘટનું પરરૂપ છે. જે ચેષ્ટાદિ ક્રિયા કરવાવાળાની
માફક કુદનાદિ ક્રિયા કરવાપણું ઘટનું સ્વરૂપ માનવામાં આવે, તે સંસારમાં તમામ વસ્તુની અર્થીક્રિયા એકલા ઘટથી જ થવી જોઈએ. એમ તે કોઈપણ માનતું નથી. અનુભવમાં પણ આવતું નથી. -શાસ્ત્રથી પણ વિરુદ્ધ છે. જે કુદન ક્રિયાની માફક ઘટનક્રિયાથી પણ અસત્વ માનવામાં આવે તે ઘટથી જલાહરણ ક્રિયા ન થવી જોઈએ. માટે ચેષ્ટન ક્રિયાથી ઘટમાં સત્વ અને કુદનાદિ ક્રિયાથી ઘટમાં અસત્ત્વ માનવું.
આવી રીતે દરેક પદાર્થની અંદર સ્વરૂ૫-પરરૂપને લઈને સત્વ-અસત્ત્વની વ્યવસ્થા જાણી લેવી.
હવે સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયને લઈને તથા પરવ્યાદિ ચતુષ્ટયને લઈને પણ ઘટની અંદર સત્તાસત્ત્વને વિચાર કરવામાં આવે છે. જે ઘડો માટીથી બનાવવામાં આવેલે હેય તે ઘડાનું માટી દ્રવ્ય સ્વરૂપ કહેવાય અને સુવર્ણ, રજત, જસત, લોહ, ત્રાંબુ વિગેરે ધાતુઓ તથા કાષ્ટાદિ વિગેરે તમામ બીજાં દ્રવ્યો તે પરરૂપ કહેવાય. સુવર્ણાદિ દ્રવ્યને ઘડે બનાવવામાં આવ્યો હોય તે સુવર્ણાદિ દ્રવ્ય ઘડાનું સ્વરૂપ કહેવાય, અને મૃત્તિકાદિ દ્રવ્ય પરરૂપ કહેવાય. અર્થાત જે દ્રવ્યથી ઘડે બનાવવામાં આવેલ હોય તે દ્રવ્ય ઘડાનું સ્વરૂપ કહેવાય. બીજાં સંપૂર્ણ દ્રવ્યો પરરૂપ કહેવાય. અએવ તેજ દ્રવ્યથી ઘડામાં સત્ત્વ અને પારદ્રવ્યથી ઘડામાં અસત્ત્વ રહે છે. આમ હોવા છતાં પણ જે કદાચ પરદ્રવ્યની માફક
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
સ્વદ્રવ્યથી પણ અસત્ત્વ માનવામાં આવે તે કેઈપણ દ્રવ્યરૂપે. ઘડે રહેજ નહિ. યાને આકાશ-પુષ્પની જેમ ઘડાને બિલકુલ. અભાવજ થવાને. જે સ્વદ્રવ્યની માફક પારદ્રવ્યથી પણ ઘડાની અંદર સત્વ માનવામાં આવે તે આ ઘડે માટીને છે પત્થરને નથી; તથા આ ઘટ છે ૫ટ નથી. આવા પ્રકારના જગપ્રસિદ્ધ વ્યવહારને લોપ થઈ જાય. ઇત્યાદિ ષોથી મુક્ત થવાની ખાતર સ્વદ્રવ્યથી સત્ત્વ અને પારદ્રવ્યથી અસત્વ માનવું યુકત છે. કે .
જે ઘડે જે ક્ષેત્રમાં હેય અર્થાત જેટલા આકાશપ્રદેશને અવગાહીને રહેલ હોય તેટલા આકાશપ્રદેશવાળું ક્ષેત્ર તે તે ઘડાનું સ્વક્ષેત્ર કહેવાય, અને તેથી બીજા ક્ષેત્રો પરરૂપ કહેવાય, માટે સ્વક્ષેત્રથી ઘડામાં સર્વ માનવું, અને પરક્ષેત્રથી ઘડામાં અસત્ત્વ માનવું યુકત છે. - જે બીજા ક્ષેત્રની માફક સ્વક્ષેત્રથી પણ ઘડામાં અસત્વ માનવામાં આવે તે ઘટની સત્તા કોઈ પણ સ્થાને ન હેવી જેઈએ, યાને સર્વથા ઘડાને જ અભાવ હોવો જોઈએ. અને જે સ્વક્ષેત્રની જેમ પરક્ષેત્રથી ઘડામાં સર્વ માનવામાં આવે તે ઘટમાં જગત-વ્યાપકતા આવી જાય. તેમ થવાથી બીજી કોઈ પણ વસ્તુને કઈ પણ ઠેકાણે રહેવાને અવકાશ જ મળે નહિ. આવી આપત્તિથી બચવા ખાતર જે ક્ષેત્રમાં છે તે ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ઘડામાં સત્ત્વ માનવું, અને તેથી પરક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અસત્વ માનવું.
હવે સ્વકાલથી વિચાર કરવામાં આવે છે.
જે કાલની અંદર ઘટપર્યાયની વિધમાનતા હોય તે કાલ ઘટ પર્યાયને વર્તમાન કાલ કહેવાય. વસંત ઋતુની અંદર વિદ્યમાન ઘટને વર્તમાનકાલ વસન્ત ઋતુજ કહેવાય અને એથી ઇતર
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીy.
શિશિર, ગ્રીષ્મ આદિ ઋતુઓ પરકાલ કહેવાય. તેમજ વસંત ઋતુ તે ઘડાનું સ્વરૂપ કહેવાય અને ગ્રીષ્માદિ ઋતુની અપેક્ષાએ અર્થાત પરરૂપે ઘડામાં અસત્વ માનવામાં આવે છે.
'
જે પરકાલની માફક સ્વકાલથી પણ ઘડામાં અસત્ત્વ માનવામાં આવે તે ઘટસત્તા કઈ પણ કાલમાં રહે જ નહિ. અથોત સર્વ કાલમાં ઘડાનેજ અભાવ થઈ જવાને. અને જે સ્વકાલની માફક પરકાલથી પણ ઘડામાં સર્વ માનવામાં આવે તે ત્રણે કોલમાં ઘટ પર્યાયની સત્તાનું ભાન થવું જોઈએ. ઘડે નષ્ટ થ; ઘડો ઉત્પન્ન થશે, આવા પ્રકારના જગત–પ્રસિદ્ધ વ્યવહારને પણ ઉચ્છેદ થવો જોઈએ. વળી ત્રણે કાલમાં ઘડાની સત્તા માનવામાં આવે તે ઘડામાંથી પર્યાયપણુંજ નષ્ટ થઈ જાય, કેમ કે પર્યાયાર્થિક નય તો પ્રતિક્ષણમાં વસ્તુને વિનાશ માને છે. જો પ્રતિક્ષણમાં વસ્તુને વિનાશ ન માનીએ તો તે પર્યાય કહેવાય જ નહિ કિન્તુ દ્રવ્ય કહેવાય. માટે સ્વકાલની અપેક્ષાએ ઘડામાં સત્વ અને પરકાલની અપેક્ષાએ અસત્ત્વ પણ જરૂર જૂદું માનવું જોઈએ.
જે ઘડે જેવા રંગવાળ હોય, તે રંગ તે ઘડાનું સ્વરૂપ કહેવાય અને એથી બીજા રંગો પરરૂપ કહેવાય. તે સ્વરૂપે ઘડામાં સત્ત્વ અને પરરૂપે અસત્વ માનવું. પરરૂપ જે બીજા રંગવાળી વસ્તુ તેની માફક સ્વવર્ણથી પણ ઘડામાં અસત્વ માનવામાં આવે તે ઘડામાંથી પુદ્ગલ પણું જ નષ્ટ થઈ જાય, કેમકે પુદ્ગલમાં તો કોઈને કોઈ પણ રંગ અવશ્ય હોય જ છે. રૂપવિનાનું પુદગલ હોતું જ નથી. આ કારણથી પરરૂપની માફક સ્વરૂપથી અસત્ત્વ ન માનવું કિન્તુ સત્ત્વજ માનવું, અને જે સ્વરૂપની માફક પરરૂપથી પણ ઘડામાં સત્ત્વજ માનવામાં આવે તે આ ઘડો રકત છે, આ પીત છે, આ શુકલ છે, એવી રીતને જે ભિન્ન ભિન્ન વ્યવહાર
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમભગી પ્રદીપ..
થાય છે તેને વિલેપ થઈ જાય. માટે ઘડામાં સ્વરૂપની માફક પરરૂપથી સર્વ બિલકુલ ન માનવું કિન્તુ સ્વરૂપથી સત્ત્વ અને પરરૂપથી અસત્ત્વ એમ હું માનવું.
સારાંશ કે માટીથી બનાવેલ ઘડાની અંદર માટી દ્રવ્યને લઈને રત્વ માનવું અને બીજા દ્રવ્યથી અસત્વ માનવું. પાટલિપુત્ર ગાદિ સ્વક્ષેત્રને લઇને ઘડામાં સર્વ માનવું અને પ્રભાસપાન, કાશી, પ્રયાગ વિગેરે પરક્ષેત્રને લઈને અસત્વ માનવું કેમકે પટણામાં રહેલ્પ ઘડાનું પટણા ક્ષેત્ર સ્વરૂપ કહેવાય અને પ્રભાસપાટણ વિગેરે ક્ષેત્ર પરરૂપ કહે. વસંતકાલમાં બનેલા ઘડાનું વસંતકાવ્ય સ્વરૂપ કહેવાય અને ગ્રીષ્મકાલ પરરૂપ કહેવાય. માટે તે સ્વયે રાવ અને એથી બીજા રૂપે અસત્વ માનવું. જેવા રંગવાળી ગાટીથી ઘડે બનાવવામાં આવેલ હોય તે જ ઘડાનું સ્વરૂપ કહેવાય અને તેથી બીજા રંગે પરરૂપ કહેવાય. તે સ્વરૂપે ઘડામાં સવ અને પરરૂપે અસવ માનવું.
આવી રીતે દરેક પદાથોની અંદર સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયથી ' સત્વ માનવું અને પરવ્યાદિ ચતુષ્ટયથી અસત્ત્વ માનવું.
અહિં કોઈ કહે કે સ્વરૂપાદિ ચતુષ્ટય વડે જે પદાર્થની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે તે કેવલ દોષગ્રસ્ત હોવાથી અનાદરણીય છે. તેણે વિચારવું જોઈએ કે શું સ્વરૂપાદિનું બીજું સ્વરૂપ માનીને પદાર્થ વ્યવસ્થા કરાય છે કે બીજું સ્વરૂપ માન્યા વિના પણ - વ્યવસ્થા કરાય છે.
પ્રથમ પક્ષમાં અનવસ્થા દોષ આવે છે. તે આવી રીતેપ્રથમ સ્વરૂપની ઉપર બીજું સ્વરૂપ માનીને પદાર્થની વ્યવસ્થા કરવામાં બીજા સ્વરૂપની ઉપર પણ ત્રીજું સ્વરૂપ માનવું પડશે તે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
સિવાય બીજું સ્વરૂપ પણ સ્વરૂપતાને ધારણ નહિ કરી શકે તે સ્વરૂપમાં સ્વરૂપપણું ક્યાંથી આવશે અને તેમ થયા વિના પદાર્થની વ્યવસ્થા પણ કેવી રીતે બની શકે. માટે સ્વરૂપની અંદર સ્વરૂપતાને પ્રાપ્ત કરાવવાવાળું બીજું સ્વરૂપ માનવું અને તેની અંદર પણ સ્વરૂપતાને બતાવવા ત્રીજું સ્વરૂપ માનવું પડશે. તેમજ ત્રીજામાં પણ પૂર્વોક્ત શંકાને લીધે સ્વરૂપ બતાવવા માટે ચોથું સ્વરૂપ માનવું પડશે. આવી રીતે પ્રથમ પક્ષમાં અનવસ્થા દેષ ઉપસ્થિત થાય છે. અને બીજો પક્ષ યાને જેવી રીતે સ્વરૂપનું સ્વરૂપ નહિ માનીને પણ પદાર્થની વ્યવસ્થા માનવામાં આવી, તેવી જ રીતે વસ્તુ સ્વરૂપ માન્યા સિવાય પણ પદાર્થની વ્યવસ્થા માનવામાં
જ્યારે કઈ પ્રકારની અડચણ નથી, ત્યારે શા માટે પદાર્થનું સ્વરૂપ માનવું જોઈએ ? આ દેષ ઉપસ્થિત થાય છે, તેને ઉત્તર નીચે પ્રમાણે સમજો:
વસ્તુની જે અબાધિત પ્રતીતિ થાય છે તે જ સ્વરૂપ વ્યવસ્થામાં કારણ છે, કેમકે પ્રમેયની સિદ્ધિ પ્રમાણને આધીન હોય છે અને પ્રકૃતમાં તે અબાધિત પ્રતીતિજ પ્રમાણરૂપ છે. તેને અધીન જ પદાર્થની વ્યવસ્થા રહેલી છે. સ્વરૂપનું સ્વરૂપ માન્યા સિવાય પદાર્થની વ્યવસ્થા માનવાને પક્ષ બિલકુલ અનભિજ્ઞતાસૂચક હેવાથી અનાદરણુય છે. જ્યાં સુધી કોઈ પણ પુરૂષને વસ્તુસ્વરૂપની પૂરી ઓળખાણ ન હોય ત્યાં સુધી પ્રવૃત્તિ થવી જ ઘણી કઠણ છે. જેમ કે ઘટાથ પુરૂષને જલાહરણ ક્રિયા કરવાવાળા ઘડાતું જ્ઞાન ન હવાથી ઘડે લાવવાની ક્રિયા તેનાથી થઈ શકે નહિ, અતએ દરેક પદાર્થનું સ્વરૂપ દરેક પ્રવૃત્તિમાં કારણભૂત છે, તે વિના પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી જ નથી.
ઉપર્યુક્ત દેથી બચવા માટે વસ્તુનું સ્વરૂપ તે અ--
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
વશ્ય માનવું જોઈએ. આ યુક્તિથી બીજો પક્ષ અનાદરણીય છે એ ચોક્કસ થયું.
. પ્રથમ પક્ષની અંદર જે દોષનું આરોપણ કરવામાં આવ્યું, તેનું નિરાકરણ કરી હવે તે પક્ષને પણ નિર્દોષ બનાવવા પ્રયાસ કરીએ. - પ્રથમ પક્ષની અંદર જે અનવસ્થા દોષ આપવામાં આવ્યા તે બીજ–અંકુરની માફક દેષાવહ નથી. કેમકે સ્વરૂપનું પણ સ્વરૂપ જૈન પ્રવચનમાં નિપુણ લેકે સારી રીતે માને છે. પરંતુ જે ઠેકાણે સ્વરૂપનું પણ સ્વરૂપ માનતાં રૂપાન્તરપણું યાને વિરૂપતા આવી જાય, તે ઠેકાણે અડચણ આવવાની જ. જ્યાં સ્વરૂપની સ્પષ્ટતા થતી હેય ત્યાં સ્વરૂપનું પણ સ્વરૂપ માનવામાં કંઈ પણ અડચણ નથી. જીવાત્માનું ઉપયોગ સામાન્ય સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે, કેમ કે એજ એનું લક્ષણ છે. જે અનુપગપણું છે તે જીવાત્માનું પરરૂપ સમજવું. આ બેને લઈને જ જીવની અંદર સવ તથા અસવનું ભાન થાય છે.. - હવે જીવાત્માનું સામાન્ય ઉપયોગ સ્વરૂપનું પણ સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે.. ' ' જે જ્ઞાનદર્શનાન્યતર છે તે જ ઉપયોગ સામાન્યનું સ્વરૂપ છે અને એથી બીજું પરરૂપ છે. તેમાં પણ વસ્તુને વિશેષપણે ઓળઅવી તે જ્ઞાનપીગ,અને વસ્તુને સામાન્યપણે ઓળખવી તે દર્શને પગ કહેવાય છે. આથી ઉલટું પરરૂપ જાણવું.
વિશેષપણે વસ્તુનું ભાન કરાવનાર જ્ઞાનના બે ભેદ છે. એક અસ્પષ્ટ સ્વરૂપ અને બીજુ સ્પષ્ટ સ્વરૂપ. પક્ષપણું એ અસ્પ ઈનું સ્વરૂપ છે અને પ્રત્યક્ષ પણું તે સ્પષ્ટનું સ્વરૂપ છે. પક્ષના
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
:
૬
બે ભેદ છે. એક મતિજ્ઞાન અને બીજું શ્રુતજ્ઞાન, તેમાં પણ ઈદ્રિય તથા અનિંદ્રિયને લઈને યોગ્ય દેશમાં રહેલી વસ્તુને વિશેષ રૂપથી જે ભાન કરાવવું, તે મતિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ કહેવાય અને એથી ઉલટું મતિજ્ઞાનનું પરરૂપ કહેવાય.
અનિન્દ્રિય નિમિત્તથી જે સ્વપરપ્રકાશક હોય તે શ્રુતજ્ઞાનનું રવરૂપ કહેવાય.
પ્રત્યક્ષસ્વરૂપના બે ભેદ છે-૧ વિકલાદેશપણું અને ૨ સકલાદેશપણું. વિકલાદેશના બે ભેદ છે ૧ અવધિજ્ઞાન. ૨ મનઃપર્યવજ્ઞાન.
ઈદ્રિય-અનિન્દ્રિયના નિમિત્ત વિના કેવળ અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષોપશમને લઈને જે સાક્ષાત રૂપી પદાર્થનું ભાન કરાવવાપણું તે અવધિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ કહેવાય.
ચિંતનીય વસ્તુના ચિન્તન માટે લીધેલ અને વર્ગ-કવ્યને મને રૂપે પરિણુમાવે, તે મને કહેવાય અને મન:પર્યાયજ્ઞાનાવરણય કર્મના ક્ષપશમને લઈને સાક્ષાત્કાર કરવું તે મન:પર્યાયજ્ઞાનનું સ્વરૂપ કહેવાય.
સર્વ પ્રકારે કાલેકને સાક્ષાતકાર તે સકલાદેશ દે કેવળજ્ઞાનનું સ્વરૂપ કહેવાય. | દર્શન-ઉપગના ચાર પ્રકાર છે. ૧ ચક્ષુદશન ૨ અચક્ષુદર્શન ૩ અવધિદર્શન, ૪ કેવલદર્શન.
ચક્ષુધારા વસ્તુનું સામાન્ય રીતે ભાન કરવું તે ચક્ષુદર્શન. - ચક્ષુ વિના બીજી ઈદ્રિ તથા મનથી પદાર્થનું સામાન્યરૂપે ભાન કરવું તે અચક્ષુદર્શન કહેવાય.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ
અવધિદર્શનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમને લઈને રૂપી પદાર્થનું સામાન્ય રીતે ભાન કરવું તે અવધિદર્શનનું સ્વરૂપ કહેવાય. *
સામાન્ય રીતે જે સકલ દ્રવ્યપર્યાયનું સાક્ષાત્કાર કરાવવાપણું તે કેવલદર્શનનું સ્વરૂપ કહેવાય.
ઉપર્યુકત સ્થળે જેનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવેલ છે, તેથી વિપરીતપણું તે તેનું પરરૂપ કહેવાય. - એ પ્રમાણે ઉત્તરોત્તર સ્વરૂપ તથા પરરૂપની વિચારણા બુદ્ધિ માનેએ સ્વયમેવ કરી લેવી. સ્વપરરૂપનું અનન્તપણું હોવાથી અને સંક્ષેપથી બતાવવામાં આવ્યું છે. આવી રીતે પ્રતિપાદન કરવાથી પ્રથમ પક્ષમાં બતાવેલ અનવસ્થા દોષ અનેકાન્ત મતમાં જરાપણુ. ટકી શકતો નથી.
હવે અહિં કોઈ કહે છે કે “અમેરિત વા ભક્તિ ' એ જે વ્યવહાર થાય છે તે વ્યવહારનું મૂલ કારણ તે સ્વરૂપ તયા પરરૂપ જ છે અને પ્રમેયની અંદર જ્યારે સ્વરૂપ તથા પર રૂપની ખબર નથી ત્યારે તે વ્યવહાર કેવી રીતે કરી શકાય.
સમાધાન–પ્રમેયત્વ યાને પ્રમેયપણું તે પ્રમેયનું સ્વરૂપ છે, અને ઘટત્વ યાને ઘટપણું તે પ્રમેયનું પરરૂપ સમજવું.. કેમકે
જ એવો જે વ્યવહાર થાય છે તે કેવલ પ્રમેયપણાને લઈને જ થાય છે. નહિ કે ઘટ૫ણને લઈને. ઘટત્વ એ વ્યાપ્ય ધર્મ છે. જયાં ઘટપણું હોય ત્યાં પ્રમેયપણું તે હોય છે, પરંતુ પ્રમેયપણું હેય ત્યાં ઘટસ્પણું હાયજ એવો નિયમ નથી. કેમકે પ્રમેયપણું તે પેટની અંદર પણ છે, પરંતુ ઘટપણું તે ત્યાં બિલકુલ નથી. આથી સમજાય છે કે પ્રમેયત્વ એ પ્રમેયનું સ્વરૂપ છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમજની પ્રદીપ.
અને ઘટત્યાદિક પરરૂપ છે. અથવા વખાપુત્રત્યાદિને પ્રમેયનાં પરરૂપ સમજવાં. એમ સ્વપરરૂપને લઇને અસ્તિત્વનાસ્તિત્વને જે વ્યવહાર થાય છે, તે બતાવવામાં આવ્યો.
કેટલાકનું એમ પણ કહેવું છે કે પ્રમેયનું સ્વરૂપ પ્રમેયત્વ છે અને અપ્રમેયત્વ પરરૂપ છે, આની અંદર એમ ન સમજવું કે અપ્રમેય તે પ્રમેયના અભાવ રૂપ હેવાથી અપ્રસિદ્ધ છે. એથી કરી પરરૂપપણું એમાં કેવી રીતે આવી શકે. પ્રમેયને અભાવ શશ-. શુશમાં પ્રસિદ્ધ હેવાથી અપ્રમેયપણામાં પરરૂપપણું આવવું સંભવિત છે. કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે–પ્રમેયના અભાવ રૂપ શશશર્શ આદિને વ્યવહારમાં લાવવામાં પ્રમેયરૂપતા કેમ ન હેઈ શકે ? એ કહેવું પણ યુકિતવિરૂદ્ધ છે. કેમ કે શશશુ ઇત્યાદિની અંદર પ્રમેયત્વનું સાધક કેઈ પણ પ્રમાણ છેજ નહિ, અને જ્યારે પ્રમાણ નથી ત્યારે પ્રમેયત્વ કેવી રીતે મનાય છે કેમકે પ્રમેયની સિદ્ધિ પ્રમાણને આધીન મનાય છે. વળી જ્યારે પ્રમાણથી સિદ્ધ થયેલ પમિતિવિષયપણું પ્રમેયનું સ્વરૂપ છે ત્યારે તેવા પ્રકારના સ્વરૂપને સંભવ શશશશ આદિની અંદર કેવી રીતે હેઈ, શકે? યુકિતપૂર્વક વિચાર કરતાં શંકાનો પણ અવકાશ નથી તે . પ્રમેયત્વની વાત જ શી કરવી.
આથી એ સિદ્ધ થયું કે પ્રમેયત્વ એ પ્રમેયનું સ્વરૂપ છે, અને અપ્રમેયત્વ એ પરરૂપ છે.
હવે જીવાદિ વદ્ધનું સ્વરૂપ તથા પરરૂપ સંબંધી વિચાર કરવામાં આવે છે.
જીવાદિ ષટ્વવ્યની અંદર સદ્રવ્યપણું સ્વરૂપ છે અને અસદદ્રવ્યપણું પરરૂપ છે. તેવા સ્વરૂપને લઈને “
નહિ પણ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલગી પ્રદીપ.
મત્તિ ? એવા વ્યવહાર થાય છે અને પરરૂપને લઈને નાસ્તિત્વમા વ્યવહાર થાય છે. આ પ્રકારે તેની અંદર પણ અસ્તિત્વના વ્યવહાર થઇ શકે છે.
હવે મહાસત્તાની અંદર અસ્તિવનાસ્તિત્વની વ્યવસ્થા કરવામાં આવે છે.
મહાસત્તારૂપ શુદ્ઘ દ્રવ્યમાં પણ સ્વપર ચતુષ્ટયને લખ્તે વ્યવસ્થા કરવી ઘણી કઠણ છે. કેમકે મહાસત્તારૂપ શુદ્ધુ દ્રવ્ય તા સમ્રલ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવરૂપ છે. એનાથી ભિન્ન ખીજુ દ્રવ્ય એજ નહિ. તા પણ મહાસત્તારૂપ શુદ્ધ દ્રષ્યમાં પણ સકલ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવની અપેક્ષાએ સત્ત્વ માનવામાં આવે છે. અને વિકલ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવની અપેક્ષાએ અસત્ત્વ માનવામાં આવે છે. તેવા પ્રકારે સત્ત્વાસ'ને લઇને અસ્તિ—નાસ્તિની વ્યવસ્થા કરી લેવી.
અહિ કેટલાકા આ પ્રમાણે શકા દર્શાવે છે— કેવળ અસ્તિત્વજ વસ્તુનું સ્વરૂપ હાઇ શકે, નાસ્તિત્વ નહિ. કેમકે નાસ્તિત્વ તે પરતુંજ આલંબન કરે છે. માટે પરરૂપજ હાવું જોઈએ. કદાપિ પરના આશ્રય કરવાવાળા નાસ્તિત્વને વસ્તુનું સ્વરૂપ માનશે તે પટાદિની અંદર રહેલા રૂપાદિત પણ ઘટનાં સ્વરૂપ તરીકે માનવું પડશે.
તેઓનું સમાધાન આ પ્રમાણે કરવાનું અસ્તિત્વ તથા નાસ્તિત્વને વસ્તુના સ્વરૂપ તરીકે આવી રીતે માનવામાં આવે છે કે બ્રડાની અંદર સ્વરૂપની અપેક્ષાએ નાસ્તિત્વ જે પ્રત્યક્ષથી અનુભવગેાચર થાય છે તે ઘડા ઘટપણાને લઈને ઘટરૂપે છે, પટરૂપે નથી. તેવા પ્રકારે અબાધિત પ્રતીતિ થાય છે. માટે શકાને અવસર છેજ નહિ.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
અનુમાન પ્રકાર–અસ્તિત્વ વસ્તુસ્વભાવથી જુદું નથી. જેમ સાધમ્મ કહેતાં સમાન ધર્મપણું વૈધર્યની સાથે અવિનાભાવિ-સંબંધવાળું છે. વિશેષપણું હોવાથી એ વસ્તુસ્વભાવથી અલગ થઈ શકે નહિ. તેમ અસ્તિત્વ પણ સમજવું.
અહિં કોઈ કહે કે ઘટ વાચ્ય છે; પ્રમેયપણું હેવાથી. આવે સ્થળે હેતુમાં સાધમ્યપણું તો છે પરંતુ વૈધમ્યપણું બિલકુલ નથી, માટે જે પ્રથમ નિયમ બાંધેલ છે કે સાધુણ્યું તે વૈધર્મની સાથે જ રહે તે નિયમ અનાદરણીય છે.
ઉત્તર–સાધ્યના અધિકરણમાં નિશ્ચયથી રહેવાપણું તે સાધર્મો અને સાધના અભાવના અધિકરણમાં નિશ્ચયથી નહિ રહેવાપણું તે વૈધર્મે. •
પ્રકૃતમાં સાધ્ય જે વાવ તેના અધિકરણ વાગ્યે ઘટપટાદિમાં પ્રમેયપણાનો નિશ્ચય છે. તથા સાધ્ય વાચ્યત્વના અભાવનું આધકરણ જે ખપુષ્પાદિ તેમાં પ્રમેયત્વ નહિ રહેવાને પણ નિશ્ચય છે. એથી કરીને અમોએ જે નિયમ બાંધેલ છે તેમાં લગારમાત્ર દૂષણ જેવું છેજ નહિ. એવી જ રીતે નાસ્તિપણું પણ સ્વભાવથી અસ્તિત્વની સાથે અવિનાભૂત છે; વૈધર્મ્સની માફક વિશેષપણું હેવાથી. આ પ્રકારે દરેકની અંદર અવિનાભાવનું અનુમાન સમજવું.
કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે શશવિષાણદિની અંદર અસ્તિત્વ વિના પણ જ્યારે નાસ્તિત્વ દેખવામાં આવે છે ત્યારે ઉપરોકત નિયમનું બંધારણ કયાં રહ્યું.
અવિનાભાવિ એટલે નિયમથી એકની અંદર બન્નેને રહેવાપણું.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
સમાધાન–જેમ ગામસ્તકની સાથે તાદાભ્યને ધારણ કરવાવાળું જે વિષાણ પ્રસિદ્ધ છે, તેનેજ સસલાના મસ્તકની અદર તાદામ્ય સંબંધને લઈને અભાવ માનવામાં આવે છે તથા જેવી રીતે ઘેટાની સાથે તાદાભ્યપણે રહેતાં જે રૂવાડાં તેને કાચબાની અંદર તાદાભ્ય સંબંધને લઈને અભાવ મનાય છે. કેમકે કાચબાને રૂવાડાં તે હાય જ કયાંથી. જેમ વનસ્પતિની અંદર જે કુસુમનો તાદાત્મ સંબંધ છે તે તાદાત્મ સંબંધનો આકાશની સાથે પુષ્પમાં અભાવ માનવામાં આવે છે. તેવી રીતે અસ્તિત્વનાસ્તિત્વને દરેક સ્થળે અવિનાભાવ સંબંધ સમજવો.
પ્રસંગવશ કહેવું જોઈએ કે દેવદત્તાદિ શબ્દોની દેવદત્તાદિના શરીર વાળા આત્માની અંદર શક્તિ માનવામાં આવે છે. કેમકે દેવદત શબ્દ પિતેજ દેવદત્ત શરીરમાં રહેલા આત્મરૂપ અને પ્રતિપાદન કરવામાં જ શક્તિમાન છે.
દેવદત્ત જાણે છે. દેવદત્ત સુખને અનુભવ કરે છે. એવા પ્રકારના પ્રયોગો થતા હેવાથી શકિત પણ તેની અંદર માનવી વ્યાજબી ગણાય. જાણવાનો તથા અનુભવ કરવાને ધર્મ તે આત્માતેજ હેય, નહિ કે શરીરને. મંડુક શબ્દની પણ મંડુક શરીર સહિત આત્માની અંદર વ્યકિત માનવી જોઈએ.
જ્યારે આવા પ્રકારની વાત સિદ્ધાન્તસિદ્ધ છે ત્યારે કર્મવશે નાના પ્રકારની જાતિની અંદર પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં મંડુક ભાવમાં મંડુક શરીરને ધારણ કરી જ્યારે તે જીવ મંડુક ભવને છેડી મયૂરભવ પ્રાપ્ત કરવા ઉદ્યમશીલ થયે યાને મયૂરભવ પ્રાપ્ત કર્યો, ત્યારે એમ કહેવાયું કે જે મંડુક હતિ તેજ આ મયૂર છે. એવા પ્રકારે જે પ્રત્યભિજ્ઞાન છે તે એક છવ સંબંધિપણાને વિષય
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસલંગી પ્રદીપ.
કરે છે. અર્થાત જ્યારે એકજ છવ કર્મવશે નાના શરીરને ધારણ કરે છે ત્યારે મયૂર અવસ્થામાં શિખા પ્રસિદ્ધ હેવાથી તે અવસ્થામાં તેને અસ્તિત્વ રૂપે અવબોધ કરવામાં આવે છે. અને મંડક શરીર વાળા આત્માને ઠંડક શરીર-કાલમાં શિખા ન હોવાથી નાસ્તિત્વ રૂપે અવધ કરવામાં આવે છે. એવી રીતે વધ્યાપુત્ર, શશશ, કર્મમ આદિમાં પણ જાણી લેવું.
હવે આકાશપુષ્પમાં પણ વિશેષ રૂપે અસ્તિત્વનાસ્તિત્વની ઉ૫પત્તિ કરવામાં આવે છે. | વનસ્પતિ નામ કર્મોદયથી ઉત્પન્ન થએલ વૃક્ષનું આ પુછપ છે એવો વ્યવહાર થાય છે. પુષ્પરૂપે પરિણમેલ દ્રવ્યને વૃક્ષની સાથે કર્થચિત ભિન્નપણું હેવાથી પૂર્વોક્ત વ્યવહાર જેમ મનાય છે. તેમજ આકાશપુષ્પને સંબંધ કેમ ન મનાય ? તથા જેવી રીતે પુષ્પ વૃક્ષની સાથે સંબંધ ધરાવે છે, તેવી રીતે આકાશની સાથે પણ સંબંધ ધરાવવાપણું સરખું જ છે. આ યુક્તિથી જેમ “વૃક્ષનું ફુલ ” એ પ્રકારે વ્યવહાર કરાય છે તેમજ “ આકાશનું આ પુષ્પ છે” આવો વ્યવહાર પણ યુકિતયુક્ત છે એમ કેમ ન કહી શકાય?
કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે ગુલાબના વૃક્ષે કરેલા ઉપકારની અપેક્ષાથી ગુલાબના પુષ્પ તરીકેનો વ્યવહાર થઇ શકે. પરંતુ આકાશપુષ્પ તરીકેને વ્યવહાર કેવી રીતે થઈ શકે ? આવા પ્રકારનું કથન યુતિથી રહિત હેવાથી અનાદરણીય છે. કેમકે જે આકાશ વૃક્ષને રહેવાને અવકાશ જ ન આપે તે વૃક્ષ કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયું કહેવાય. અને વૃક્ષના અભાવે પુષ્પ પણ કયાંથી સંભવે. માટે અવકાશદાનરૂપ ઉપકાર પણું તે આકાશમાં છેજ. તે કારણથી જેમ વૃક્ષનું પુષ્પ છે એમ માનવામાં અડચણ નથી તેમ આકાશનું પુષ્પ છે એમ માનવામાં પણ અડચણ શાની ?
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ
બીજી પણ વિશેષતા એ છે કે-વૃક્ષથી પડેલા પુષ્પને આકાશ અવકાશ આપે છે પરંતુ આકાશને છોડીને તે કોઈ પણ બીજે સ્થળે રહેવાનું સ્થાન તેને મળી શકે જ નહિ. આથી એમ સમજાય છે કે વૃક્ષની અપેક્ષાથી આકાશની સાથે તે પુષ્પને સંબંધ નિરંતર છે. જે કદાપિ એમ કહેવામાં આવે કે “માલતીની લતાથી ઉત્પન્ન થએલું હોવાથી માલતીનું આ પુષ્પ છે. એ વ્યવહાર તે થઈ શકે; પરંતુ આકાશનું આ પુષ્પ છે એ વ્યવહાર કેવી રીતે થઈ શકે, એમ પણ કહેવું યુકિત યુક્ત નથી. કેમકે દરેક કાર્યમાં અવકાશદાપણું હોવાથી જ્યારે આકાશમાં કારણતા આવી ગઈ ત્યારે આકાશમાં ઉત્પન્ન થએલ છે એવો વ્યવહાર કેમ ન થઈ શકે? કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે-આકાશની અપેક્ષાએ કુસુમમાં ભિન્નતા છે માટે “ આકાશપુષ્પ” એ પ્રકારને વ્યવહાર ન થઈ શકે. એ પણ કહેવું નકામું છે. આકાશથી પુષ્પને જે ભિન્ન માનવામાં આવે છે તે શું સર્વથા ભિન્ન છે ? અથવા તે કથંચિત ભિન્ન છે ? પ્રથમ પક્ષ માનતાં અસંભવ છેષ આવે છે, કેમકે દ્રવ્યને લઈને તેની અંદર પણ અભિન્નતા રહેલ છે. જયારે કોઈ પણ ધર્મથી અભિન્નતા સિદ્ધ થતી હોય ત્યારે સર્વ પ્રકારે ભિન્નતા રહેલી છે એમ કેમ માની શકાય. માટે પ્રથમ પક્ષ તે નકામો હેવાથી અનાદરણીયજ છે.
બીજા પક્ષમાં આ માલતીનું પુષ્પ છે. આ મોગરાનું પુષ્પ છે. આ ગુલાબનું છે એવો કોઈ પણ વ્યવહાર થઈ શકશે નહિ. કેમકે કથંચિત ભેદ તે માલતી આદિ દરેક સાથે પુષ્પમાં પણ રહેલ છે. જે કથંચિત ભિન્નતા ન માનવામાં આવે તે બન્નેમાં એકતા આવી જાય અને માલતી વિગેરેનું આ પુષ્પ છે એવા વ્યવહારને જ લેપ થઈ જાય.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલંગી પ્રદીપ.
'
'
આથી એમ સિદ્ધ થયું કે જેમ માલતી પુષ્પ વિગેરેને પ્રયોગ કરવામાં આવે છે તેમ આકાશ પુષ્પના પ્રયોગની પણ પ્રસકિત છે. જે આવી રીતે માનવામાં ન આવે તે આકાશપુષ્પ શબ્દની સાથે વૈયાકરણના મતમાં અર્થવાળા નામની સાથેજ વિભકિત, જોડવામાં આવે છે. આ કારણથી તેને કાલ્પનિક અર્થ માન્યા. સિવાય નિર્વાહ થઈ શકતું નથી. આની અંદર વિશેષતા આટલી જ સમજવી જે આકાશપુષ્પની લેકમાં જે અપ્રસિદ્ધિ કહેવાય છે તે તાદાભ્ય સંબંધ નહિ ઘટવાથી સમજવી. કેમકે કોઈ પણ કાલમાં આકાશની સાથે પુષ્પને તાદમ્ય છેજ નહિ. અર્થાત, આકાશ પોતે પુષ્પનું ઉપાદાન કારણ કઈ રીતે બની શકે તેમ નથી. ભલે આકાશમાં સાધારણ કારણુતા આવે. પરંતુ ઉપાદાન કારણુતા તે પુષ્પની વૃક્ષમાંજ હોઈ શકે. આ કારણથી જ લેકમાં આકાશપુષ્પને અભાવ માનવામાં આવે છે. ભાવાર્થ કે માલતી વિગેરે ઔષધિઓની સાથે પુષ્પને કથંચિત તાદામ્ય સંબંધ છે. માટે કરી માલતીનું પુષ્પ, ચંપાનું પુષ, ગુલાબનું પુષ્પ વિગેરે વ્યવહાર થાય છે અને આકાશની સાથે પુષ્પને નૈમિત્તિક સંબંધ હોવા છતાં પણ ઉપાદાન કારણ કહેતાં કથંચિત તાદામ્ય લક્ષણ સંબંધ ન હોવાથી આકાશપુષ્પ તરીકેને બવહાર થઈ શકતો નથી. માટે લેકમાં અપ્રસિદ્ધ છે એમ સમજવું. જ્યાં એવા વ્યવહારે થાય છે ત્યાં ઉપાદાન-ઉપાદેયભાવ સબંધને લઈને જ થાય છે. જેમાં માટીને ઘડે, સૂત્રનું કપડું, લાકડાનું પાત્ર, ગુલાબનું પુષ્પ વિગેરે દરેકમાં ઉપાદાનઉપદય સંબંધને લઈને જ એવા પ્રકારનો વ્યવહાર માનવામાં આવ્યો છે. નહિં કે નૈમિત્તિક સંબંધને લઈને. આકાશની સાથે પુષ્પનો ઉપાદાનઉપદયભાવ સંબંધ જ્યારે છેજ નહિ ત્યારે એવો વ્યવહાર કેવી રીતે થઈ શકે. આવીજ રીતે વંધ્યાપુત્ર, શશશ, કૂર્મરમ, મંડુકશિખા વિગેરે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગી ગોપ.
દરેકમાં પણ ઉત્પત્તિ જાણું લેવી. અને એ સાથે અસ્તિત્વનારિતવની ઉત્પત્તિ પણ મૂકત યુરિયાથી સમજવી. - -
અહિં કઈ આશંકા કરે કે “આપશે ? આ સ્થળમાં અસ્તિ લખવાય જે અર્થ તથા છવ શબ્દવાઓ જે અર્થ- તે બને એક બીજાથી ભિસ્વભાવવાળા છે કે અભિન્ન સ્વભાવવાળા છે. એ બે પક્ષને છોડીને કાઈ ત્રીજા પક્ષની તો ગતિજ, નથી. - જે કદાપિ અતિ શબ્દ કહેલા અર્થને છવ શબ્દ પ્રતિપાદન કરેલા અર્થની સાથે અભિન્નતા છે એમ માનશે તે બન્નેમાં એકતા આવવાથી વિશેષ્યપણું તથા વિશેષણપણું એક બીજામાં આવી શકશે જ નહિ. જેમ ઘડાની સાથે કુંભને વિશેષ્યવિશેષણ - ભાવ સંબંધ નથી તેમજ અસ્તિત્વની સાથે જીવને પણ વિશેષ્ય વિશેષણભાવ કેવી રીતે ઘટી શકે? તેવી રીતે માનવાથી જેમ ઘટ શબ્દના પ્રયોગકાલમાં કુંભ શબ્દ પ્રયોગ કરવામાં આવતા નથી તેમ અસ્તિ શબ્દના પ્રકાશમાં છવ શબ્દનો પ્રયોગ પણ ન થવો જોઈએ.
વળી અસ્તિ શબ્દાર્થ ત્રણ જગતરૂપ હોવાથી અને જીવ શબ્દાર્થને પણ તેનાથી અભિન્ન સ્વભાવવાળો માનવાથી સર્વ દ્રવ્યને પર્યાયરૂપ થઈ જવાને પ્રસંગ પણ આવી જશે.
આવી રીતે દૂષણગણુની પ્રસક્તિ આવવાથી પ્રથમ પક્ષ તે અત્યંત અનાદરણીય છે.
અસ્તિ શબ્દવાચ્યાર્થીની અપેક્ષાએ જીવ શબ્દ વાચ્યાર્થ નિસ્વભાવવાળો છે. આ પ્રકારને બીજો પક્ષ માનવામાં જીવની
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ,
અંદર અસતપણું આવી જાય છે કેમકે અસ્તિ શબ્દ વાગ્યાર્થમાં ત્રિપણું છે. એજ વાતનું નીચે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે.
છવ શખવા અર્થ તે છેજ નહિ, કેમકે અતિ શબ્દ વાઓ જે અર્થ તેથી ભિન્ન છે તેથી. રાસવિષાણુ જેવી રીતે ભિન્ન છે તેવી રીતે. અર્થાત જેમ અસ્તિત્વની છવની સાથે ભિન્નતા છે તેમ સકલ પદાર્થની સાથે ભિન્નતા હેવાથી અસ્તિ શખવાચાર્ય હેજ ન જોઈએ.
એમ પણ ન કહેવું કે જીવાદિથી અસ્તિત્વ ભિન્ન છે. તે પણ સમવાય નામના સંબંધને લઈને જીવની અંદર રહે છે. કેમકે સમવાય સંબધ નામને પદાર્થ પૃથક્ષણે સિદ્ધ થવોજ કઠિન છે. આ પ્રકારની યુક્તિથી આવો નિર્ણય થયો કે અસ્તિ શબ્દવાઓથને છવાદિ શબ્દ વાયાર્થીની સાથે ભિન્ન માનવામાં પણ ઘણું દેને અવકાશ છે. અભિન્નતા માટે તે પ્રથમ દેનું પ્રતિપાદન કરી ગયા છીએ. આવી રીતે વ્યાવ્રતટી” ન્યાય લાગુ પડવાથી વ્યગ્ર ન બને તેટલા માટેજ ઉત્તરપક્ષ સમાધિપૂર્વક સમર્થવામાં આવે છે. હવે અતિ શબ્દવાચ્યાર્થીની સાથે ભિન્ન માનવામાં તથા તથા અભિન્ન માનવામાં આાવાદવાદિઓને અ૫માત્ર પણ શંકા જેવું નથી. કેમકે દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ અસ્તિ શબ્દ વાચ્યાર્થીને છવ શબ્દ વાચાર્યની સાથે અભિન્ન માનવામાં આવે છે અને પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ ભિન્ન માનવામાં આવે છે. આવી રીતે આપેક્ષિક ભિનાભિન્ન માનવામાં સ્યાદવાદવાદિઓને જરાપણ ભય જેવું છેજ નહિ. ભય તે માત્ર એકાન્તવાદિઓને ત્યાં જ નિર્વિન થઈ રહે. આનું સ્પષ્ટીકરણ આગળ ઉપર કરવામાં આવશે. આવી રીતે દરેક પદાર્થોની અંદર અસ્તિનાસ્તિરૂપ બને ભાગોની ઉપપત્તિ સ્વકીય બુદ્ધિબળથી કરી લેવી.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રકાશ.
વે ત્રીજા ભાગનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. આની અંદર ક્રમાપિત અસ્તિત્વનું લક્ષણ દ્વારા સ્વરૂપનિરૂપણપૂર્વક બીજા ભાંગાઓનું પણ તેવીજ રીતે સંક્ષેપથી નિરૂપણ કરવામાં આવશે.
स्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येवेति क्रमेण संदेशकल्पना विभजनेन तृतीयो भङ्गः ।
ભાવાર્થ –અનન્ત ધર્મવાળી ઘટાદિ વસ્તુઓ જેમાં વિશેષ્ય છે. અને ક્રમાર્ષિત યાને વિધિનિષેધ રૂપ ધર્મો જેમાં વિશેષણ છે. એવા જ્ઞાનનું ઉત્પાદક વાક્ય તે ત્રીજા ભાંગાનું લક્ષણ સમજવું. સારાંશ કે દરેક વસ્તુ સ્વપર દ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયથી ક્રમાર્ષિત સતાસત્વરૂપ ઉભય સ્વરૂપ છે.
હવે ચતુર્થ ભાંગાનું લક્ષણ બતાવવામાં આવે છે. સ્વાદवक्तव्यमेवेति समसमये विधिनिषेधयोरनिर्वचनीयकल्पना विभजनतया चतुर्थों भङ्गः ।
એક કાલમાં પ્રધાનતયા સત્વ તથા અસત્વરૂપ બને ધર્મોને પ્રતિપાદન કરવામાં બીજા કોઈ પણ શબ્દનું સામર્થ્ય ન હોવાથી અવક્તવ્ય શબ્દ વડે પ્રતિપાદન કરવાવાળું જે વાક્ય તે ચેથા ભાંગાનું લક્ષણ સમજવું.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસભંગી પ્રદીપ,
પરમા એ કે—પ્રત્યેક શબ્દાનું પ્રધાન પણે એક કાલમાં સત્ત્વ તથા અસત્ત્વરૂપ અર્થનું પ્રતિપાદન કરવાનું સામર્થ્ય છેજ નહિ. કેમકે એવી શબ્દમાં શક્તિજ નથી.
અસ્તિ શબ્દ પોતે સ્વદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયથી સત્ત્વને પ્રતિપાદન કરે છે, અસત્તાને નહિ. તેમજ નાસ્તિ શબ્દ પોતે પરરૂપથી અસત્તાને પ્રતિપાદન કરે છે. સત્તાને પ્રતિપાદન કરવામાં એનું સામર્થ્ય જ નથી. અસ્તિ શબ્દને સત્ત્તાસત્ત્વરૂપ ઉભયને પ્રતિપાદને કરનારા માનવામાં નાસ્તિ શબ્દના પ્રયાગજ નકામા થઇ પ. બન્નેનું પ્રતિપાદન કરવાનુ એકજ અસ્તિ શબ્દમાં સામર્થ્ય મળતુ હાય તા ખીજા શબ્દો માનવાની જરૂર શી?
પરંતુ તેવું સામર્થ્ય તે તેમાં છે નહિ છતાં તેનામાં સામથ્ય માનવાથી તેા તમામ વ્યવહારના ઉચ્છેદ થઇ જવાના. અતએવ એવા દેષાથી બચવા માટે પ્રધાન પણે સત્ત્તાસત્ત્વરૂપ ઉભયને પ્રતિપાદન કરવાવાળું એક અસ્તિપદ ન માનતાં પ્રધાનપણે સત્ત્વને પ્રતિપાદન કરવાવાળું અસ્તિપદ અને પ્રધાન પણે અસત્ત્વને પ્રતિપાદન કરવાવાળું નાસ્તિપદ જીદું જુદું માનવું જોઇએ. અને જ્યારે સત્ત્વાસત્વરૂપ ઉભયને એક કાળમાં પ્રધાનપણે પ્રતિપાદન કરવાની ઇચ્છા થાય ત્યારે તેના વાચક ખીજો કાઇ પણ ન હાવાથી અવક્તવ્ય શબ્દથી વ્યવહાર કરવા.
અહિ’ કાઇ એવી શકા કરે કે- દરેક પા જ્યારે આવી રીતે એકજ અર્થનું પ્રતિપાદન કરશે ત્યારે તેા નાના અંતે પ્રતિપાદન કરવાવાળા ગવાદિ પદાર્થોના ઉચ્છેદ થઇ જશે. ' એવી શકા કરનારે સમજવું જોઇએ કે • ગવાદિ પટ્ટા પણ નાના અને પ્રતિપાદન કરે છે તે પણ વાસ્તવિક રીતે તે। જુદા જુદાજ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાજગી પડી
માનવામાં આવેલ છે. એકપણાને લાસ તે સરખી સાતપર્વને લઇને જ થાય છે. આ વાતને વિચાર નથવિધિ લેકેજ કરી શકે તેમ છે.
કદાપિ એમ માનવું ન રૂચે તે તમામ પદાર્થોને પ્રતિપાદન કરવાવાળું એકજ પદ કેમ માનવામાં આવતું નથી. કિંચ સમભિરૂઢ નયના મતથી અર્થની મિત્રતાની સાથે શબ્દની ભિન્નતા પણ અવય માનવી જોઈએ; એમ ન માનવાથી તે વા-વાચક વ્યવહારને પણ ઉચછેદ થઈ જવાને.
અહિં કઈ કહે કે-જેમ સંકેતના અનુસાર શબ્દની પ્રવૃત્તિ દેખવામાં આવે છે તેમજ એક કાલમાં સત્તાસવરૂપ ઉભય ધર્મને પ્રધાન રૂપે વાચક કઈ એક અતિ અથવા નાસ્તિ શબ્દ સંકેત રૂપે રહે. શશાન... પ્રત્યયને બોધક સંજ્ઞાવાચક સન શબ્દની જેમ, અથવા તે સૂર્ય ચંદ્ર બંનેને બેઘક પુષ્પદન્ત શબ્દની જેમ, તેવા ઉભય ધર્મને મુખ્યતયા, વાચક રૂપ કે એક સંકેત માનવામાં શો બાધ છે?
તેમ માનવું પણ ઠીક નહિ. કારણ કે સંકેત પણ વાચવાચકરૂપ શકિતને અનુસરીને જ પ્રવૃત્તિ કરે છે. તે શકિતને ઉલંઘીને સ્વલ્પ માત્ર પણ આગળ પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી. જેમ લેહ રૂપ કર્તાની કાઇ ભેદવામાંજ શકિત છે પરંતુ વજ ભેદવામાં નથી. તથા લેહની જ ભેદવામાં જેમ અશકિત છે. તેમ કાક ભેદવામાં નથી. તેવી જ રીતે શબ્દની પણ પ્રધાનપણે એક વાર એકજ અર્થને પ્રતિપાદન કરવાની શકિત હોય છે. અનેક અર્થને પ્રતિપાદન કરવાની નહિ. એકવાર એકજ શબ્દની પ્રતિપાદન કરેલી શકિત પ્રત્યેક અર્થમાં જુદી હોય છે. પરંતુ એકજ શબ્દથી અનેક અર્થની પ્રતિપાદન શકિત સમભિરૂઢ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમભગી પ્રદીપ.
નયના મતાથી સ્વીકારવામાં આવેલી નથી. પુષ્પદતાદિ શબ્દો પણ ક્રમથી જ બને અર્થને પ્રતિપાદન કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે. સાથે જ નહિ.
' વળી એવી પણ શંકા ન કરવી કે-નગર, વન, માળા, સેના વિગેરે શબ્દો જેમાં વિવિધ અર્થનું પ્રતિપાદન કરવામાં સામર્થવાળા છે. તેમ અસ્તિત્વ વિગેરે શબ્દો પણ સવાસસ્વાદિ વિવિધ અર્થને પ્રતિપાદન કરવાનું સામર્થ્ય ધારણ કરે તે શી અડચણ છે.
તેવી શંકા પણ યુકત નથી. જેમ નગર શબ્દ ગૃહોના સમૂહ રૂપ એકજ અર્થને પ્રતિપાદન કરે છે. સેના શબ્દ હસ્તિ, અશ્વ, રથાદિના સમૂહરૂપ અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે. વન શબ્દ વૃક્ષના સમૂહરૂપ એક અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે તથા માલા શબ્દ ફુલે ના સમૂહ રૂપ એક અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે. તેમ અસ્તિ, નાસ્તિ, શબ્દો પણ સત્વ તથા અસત્વ રૂપે એકજ અર્થનું પ્રતિપાદન કરવામાંજ શકિતવાળા છે.
બીજુ એ કે-રક્ષા, વૃક્ષાઃ આ પ્રકારના દિવચન અને બહુ વચનથી બે અથવા ઘણું વૃક્ષનું પ્રતિપાદનશલીએ ભાન થાય છે. વ્યાકરણસત્રને અનુસારે એ બે સંખ્યા સૂચક વૃક્ષ શબ્દમાંથી અથવા બહુતસૂચક વૃક્ષ શબ્દમાંથી એક વૃક્ષને રાખીને બીજાઓને લોપ કરવાથી બે અથવા ઘણુ વૃક્ષનું ભાન થાય છે એમ સમજવું. કેમકે જે વૃક્ષ શબ્દ બાકી રહે છે તે પણ લોપ થઈ ગએલા વૃક્ષ શબ્દોના અર્થને કહે છે. આવા પ્રકારની શક્તિ વૈયાકરણને વિદિતજ છે. આથી જણાયું કે દરેક ઠેકાણે એક શબ્દ . એકજ અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે. પ્રકૃતિમાં સત્તાદિ શબ્દો પણ સત્ત્વાદિ એકજ અર્થને મુખ્યત્તિથી પ્રતિપાદન કરવામાં સામર્થ્ય રાખે છે. '
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલંગી પ્રદીપ.
તાત્પર્ય કે મુખ્યવૃત્તિથી અસ્તિ વિગેરે શબ્દ સર્વ વિગેરે એકજ અર્થને પ્રતિપાદન કરે છે અને ગણવૃત્તિથી અસત્વ વિગેરે અર્થનું પણ પ્રતિપાદન કરે છે. એવી જ રીતે વૃક્ષાદિ શબ્દો પણ મુખ્ય વૃત્તિથી વૃક્ષરૂપ અર્થને પ્રતિપાદન કરે છે. અને ગણવૃત્તિથી ધિત્વ બહત્વ સંખ્યાનું પણ પ્રતિપાદન કરી શકે છે. આવી રીતે દરેક ઠેકાણે પૈણુ મુખ્ય વૃત્તિથી વ્યવહારસિદ્ધિ જાણું લેવી. આવી સ્થિતિ હોવા છતાં પણ કદાપિ એક શબ્દ એકજ અર્થને પ્રતિપાદન કરે છે. બીજા અર્થને ગણતાથી પણ પ્રતિપાદન કરતો નથી એમ માનવામાં આવે તે અનેક દોષોની ઉપસ્થિતિ થવાની. તેજ વાતને દઢ રીતે સિદ્ધ કરીશું.
દરેક પદો અથવા વાક્યો જ્યારે એકજ અર્થને પ્રતિપાદન કરે છે અને બીજાને તે બિલકુલ પ્રતિપાદન કરતા જ નથી. ત્યારે તે આવા પ્રકારની માન્યતાવાળાઓને “અનેક ધર્મવાળી વસ્તુને પ્રકાશ કરવાવાળું જે વાકય તે પ્રમાણુ વાય’ આ વાતની ઉપપત્તિ કરવી ઘણી જ કઠિન થઈ પડવાની. કેમકે એવી માન્યતા સ્વીકારનારાઓના મતમાં તે દરેક પદ અથવા વાક્ય એક અર્થને ડીને બીજા અર્થનું પ્રતિપાદન કરી શકે જ નહિ.
આવા પ્રકારની ઉપર્યુક્ત શંકા પણું જૈનમતને નહિ જાણ વાવાળાઓના મન્તવ્યમાં જ ઉપસ્થિત થવાની. જૈનમતના અભિાને તો આવી શંકાનું સ્થાન જ ન હેય. કેમકે પૂર્વે જણાવવામાં આવેલ છે કે કાલાદિ આઠની અભિન્નતાને લઈને અથવા તે અભેદના ઉપચારને લઈને દ્રવ્યાર્થિક નયને આશ્રય કરવાથી પ્રમાણુવાકય તથા પર્યાયાર્થિક નયને આશ્રય કરવાથી નયવાકય કહેવામાં આવે છે. આવા પ્રકારનાં પ્રમાણુવાકય તથા નયવાક્યને લઇને એક અથવા અનેક અર્થનું જ્યારે પ્રતિપાદન થઈ શકે છે, ત્યારે સ્યાદ્વાદવાદિ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતભંગી પ્રદીપ.
એના મતમાં કોઈપણ પ્રકારને વિરોધ અથવા તે સંશય રહેજ કયાંથી. એવા વિરોધાદિ દોષો તે મિયા એકાન્તવાદિઓના ઘરમાંજ રહે.
અહિં કોઈ પ્રશ્ન કરે કે – તરવાર ” આવા પ્રકારના દ્વન્દ સમાસની અંદર તે બન્નેનું-સત્ત્વ અને અસત્ત્વ ઉભયનું પ્રધાન પણું રહેવાનું. કેમકે ઠ% સમાસની અંદર ઉભયની પ્રધાનતા હોય છે. તે સત્ત્વાસત્ત્વ વસ્તુની અંદર પણ ઉભયની પ્રધાનતા સિવાય અવાચ્યપણું કેમ હોઈ શકે ?
ઉત્તર–જ્યાં દસમાસ ક્રમથી બે અર્થને બંધ કરે છે ત્યાં પણ ગણું પ્રધાન ભાવથી જ અર્થ બોધ સમજ. આ વાતની પુષ્ટિ કરવાને માટેજ “ચત પૂર્વ ” આ સૂત્રની રચના કરાઈ છે.
અથવા ઇન્દ્રની અંદર પણ ઉભયની પ્રાધાન્યતા રહે, પરંતુ પ્રધાન પણે સત્તાસત્વ રૂપ ઉભય ધર્મવાળા ધર્મને પ્રતિપાદન કરવા વાળા શબ્દ કાઈ બીજો ન હોવાને લીધે અવકતવ્ય શબ્દનો પ્રયોગ કરવો પડે છે.
હવે અવક્તવ્ય શબ્દ ઉપર વિચાર કરીશું. '
અવકતવ્ય શબ્દના વાચ્યાર્થની જિજ્ઞાસામાં જે એમ કહેવામાં આવે કે સત્તાસત્વરૂપ ઉભય ધર્મ વાળી વસ્તુનો વાચક અવકતવ્ય શબ્દ છે એ પણ યુતિયુક્ત ન કહેવાય. કેમકે અવક્તવ્ય શબ્દ કોઈને વાચક નથી એમ કહી પાછળથી ઉભયનું વાચપણું બતાવવું એ તે વિરૂદ્ધ વાતજ છે. વળી એથી અનેક ધર્મવાળી વસ્તુનું બાધકપણું પ્રધાનપણે એક પદમાં નથી હતું. એ નિયમને પણ ભંગ થવાને.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
જાણંગી પ્રદીપ.
તે માનવું પડશે કે જેમ અવકતવ્ય ૫દ તેવા પ્રકારના ઉભય ધર્મવાળી વસ્તુને બોધકમાં સાંકેતિત છે તેવી જ રીતે બીજું પણ કોઈ એક પદ તેવા પ્રકારના અર્થનું વાચક રહે.
જે આના ઉત્તરમાં કેઇ એમ કહેવા માગે છે તેવા પ્રકારના સકતવાળું કોઈ પણ બીજું પદ ઉભય ધર્મવાળી વસ્તુના બેધનમાં સામર્થ્ય ધરાવતું નથી તે અમારે પણ જેર દઈ કહેવું પડશે કે અવકતવ્ય પદ પણ કેવી રીતે તેવા પ્રકારના ધર્મવાળી વસ્તુના બોધનમાં સામર્થ્યને ધારણ કરી શકે. વિચારવા જેવું છે કે જેમ સતવાળા બીજા પદે સત્તાસત્તાદિ ઉભય ધર્મવાળી વસ્તુને બોધ થઈ શકતો નથી તેવી રીતે અવકતવ્ય પદથી પણ તેવા પ્રકારની વસ્તુને બેધ પણ કેવી રીતે થઈ શકે ? વળી જેમ સકતિત બીજા પદોથી સત્વ તથા અસત્વને બોધ કમથી થાય છે, તેમ અવકતવ્ય પદથી પણ ક્રમથીજ બંધ થવા જોઈએ. કેમકે બેમાંથી કેાઈમાં પણ વિશેષતા તે છેજ નહિં. તથા અવકતવ્ય પદથી પણ વકતવ્યપણાના અભાવને જ બેધ થવો જોઈએ પરંતુ સવાદિ ધર્મવાળી વસ્તુને બેધ તે થાયજ કયાંથી? ઉપરોકત તમામ શંકાઓને ઉત્તર નીચે આપવામાં આવે છે.
સવા પર આ પ્રયોગથી સર્વથા ઘટ અવકતવ્ય છે એવો અર્થ જ્યારે નીકળે છે ત્યારે ચાસ્તિ થતઃ આ પ્રથમ વાકયથી ઘટમાં સત્વનું પ્રતિપાદન કેવી રીતે થઈ શકે? કેમકે ઘટ તે સર્વથા અવાચ્ચેજ છે. એથી કરી એ સિદ્ધ થયું કે કઈ પણ ધર્મની મુખ્યતાને લઈને ઘટ પિતે સવાદિ ધર્મવાળા છેજ નહિ.
“ અવશmો કર ” એ વાક્યને પરમાર્થ આવી રીતે સમજ. સવાસસ્વાદિ ધર્મોથી જે ઘટ વકતવ્ય છે. તે જ ઘટ એક
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
કાલમાં સવાસસ્વાદિ ઉભય ધર્મની પ્રધાનતાથી અવક્તવ્ય છે. આવી રીતે દરેક પદાર્થની વ્યવસ્થા જાણી લેવી. એ સાથે એ પણ સમજવું કે–જે સમયમાં પ્રધાનતાથી સત્ત્વનું પ્રતિપાદન જે ઘટમાં કરાય છે, તે જ સમયમાં ગણુતાથી અસત્ત્વનું પણ પ્રતિપાદન થઈ શકે છે. તથા જે સમય ઘટમાં પ્રધાનતાથી અસત્વનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે તે જ સમયમાં ગણતાથી સવનું પણ તેજ ઘટમાં પ્રતિપાદન થઈ શકે છે. આ
જે સમયમાં પ્રધાનપણે ક્રમિક સત્ત્વાસસ્વરૂપ ઉભયનું જે ઘટમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે તે જ સમયમાં સહાર્પિતરૂપે ગણુતાથી અવક્તવ્યનું પણ પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. તે જ સમયમાં ગાણપણે ઘટ વક્તવ્ય છે એમ પણ સાથે પ્રતિપાદિત થઈ જાય છે. આ વાત ખૂબ લક્ષ્યમાં લેવા જેવી છે..
આ સર્વ લગોનાં વિશેષ ઉદાહરણ આગળ આપવામાં આવશે અને એ સાથે લક્ષણસ્વરૂપે પણ દર્શાવવામાં આવશે. ઈતિ.
चतुर्थ प्रकाश समात्र
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ.
स्यादस्त्येव स्यादवक्तव्यमेवेति विधिप्राधान्येन युगपद्विधिनिषेधा निर्वचनीयख्यापनाकल्पनाविभजनया જ મારી
ભાવાર્થ-અનન્ત ઘર્મવાળી ઘટાદિ વસ્તુઓના એક અંશમાં સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયની વિવક્ષાથી સત્વનું, અને બીજા અંશમાં યુગપત સત્તાસત્તવાદિ ઉભય ધર્મની પ્રાધાન્યતાની વિવક્ષાથી અવકતવ્યપણનું પ્રતિપાદન કરવાવાળું જે વાકય તેજ પાંચમાં ભાંગાનું લક્ષણ સમજવું.
અથોત જે અનન્ત ધર્મવાળી વસ્તુના એક સદેશનું આલંબન કરી સ્વપર્યાયના સદભાવનાને લઈને જ્યાં સત્ત્વનું પ્રતિપાદન કરવાની ઇચ્છા થાય, અને તેજ વસ્તુના સદંશ અસદેશનું આલંબન કરી સ્વ૫ર પર્યાયની સભાવ અને અસદ્ભાવને લઇને એક કાલમાં પ્રધાનપણે બીજા અંશમાં સત્તાસત્વરૂપ ઉભય ધર્મને પ્રતિપાદન કરવાની જયાં વિવેક્ષા થાય ત્યાં વક્તવ્ય શબ્દથી વ્યવહાર કરવો. દષ્ટાંત તરીકે જેમ અનઃ ધર્મવાળા છવામા મનુષ્ય વ્યકિતના એક સદશ સુખાદિનું આલંબન કરવાથી સ્વપર્યય સુખાદિના સભાવને લઈને સત્વની વિવક્ષા કરવામાં આવે છે. તથા તેજ જીવાત્મા મનુષ્યના સદંશ ચૈતન્ય મનુષ્યત્યાદિ ધર્મોનું આલંબન કરવાથી સ્વપર્યાય ચૈતન્ય, મનુષ્યવાદિની
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
સભાવતા તથા અસદશ જડવાદિનું આલંબન કરવાથી પરપર્યાય જડત્વાદિની અસલાવતાને લઈને એક કાલમાં પ્રધાન પણે સવાસસ્વરૂપ ઉભય ધર્મનું સહાર્ષિતપણે પ્રતિપાદન કરવાની ઇચ્છિા થાય ત્યારે “વાતમાં મનુષ્ય વન સવલતશ્વઝ ” એવા શબ્દથી વ્યવહાર કરવા લાયક થાય છે.
હવે છઠ્ઠા ભાંગાનું લક્ષણદ્વારા સ્વરૂપ કહેવામાં આવે છે.
स्यान्नास्त्येव स्यादवक्तव्यमेवेति निषेधप्राधान्येन युगपद्विधिनिषेधाऽनिर्वचनीयकल्पनाविभजनया षष्ठी મારા
અનન્ત ધર્મવાળી વસ્તુના એક સદંશને આલંબન કરવાથી પરદવ્યાદિ ચતુષ્ટયવડે જ્યાં અસત્ત્વનું પ્રતિપાદન કરવાની વિવક્ષા થાય અને બીજા સદંશ તથા અસંદશનું આલંબન કરી સ્વપર પર્યાયની સદભાવતા તથા અસભાનતાને લઈને એક કાલમાં પ્રધાનપણે સવાસસ્વરૂપ ઉભય ધર્મને સહાર્ષિતપણે પ્રતિપાદન કરવાની વિવક્ષા થાય ત્યાં “ સર ગાયતષ પથ ' એવા શબ્દથી વ્યવહાર કરવો.
ઉદાહરણ તરીકે જેમ જીવાત્મા મનુષ્યના એક સદશ ચૈતન્ય અપેક્ષાથી પરપર્યાય જડવાદિને પરવ્યાદિ ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ અભાવને લઈને અસત્વરૂપે પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. અને તેજ જીવાત્મા મનુષ્યની અંદર બીજા મનુષ્યત્વાદિ ધર્મોના આલંબનથી સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ સદ્દભાવતા તથા પરદ્રવ્ય મૃત્તિકા આદિ ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ અસહભાવતાને એક કાલમાં પ્રધાનપણે સત્તાસત્વ રૂપ ઉભય ધર્મને સહાર્ષિતપણે
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલંગી પ્રદીપ.
પ્રતિપાદન કરવાની વિવક્ષા થાય. ત્યાં “કીતિમા મgશોરન સાવા પર' એવા શબ્દથી વ્યવહાર કરવો. - હવે સાતમા ભાંગાનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે.
स्यादस्त्येव स्यानास्त्येष स्यादवक्तव्यमेवेति सदंशासदंशप्राधान्यकल्पनया युगपद्विधिनिषेधानिर्वचनीय. ख्यापनाकल्पनाविभजनया च सप्तमो भगः ।
. - ભાવાર્થ—અનન્તધર્મવાળા જીવાત્મા મનુષ્યના સદશ ચૈતન્યાદિરૂપ સ્વપર્યાયની સદ્ભાવતા તથા અસદશ જડતાદિ રૂપ પરપર્યાયની અસદભાવનાને લઈને ક્રમથી સવાસત્વરૂપ ઉભય ધર્મને પ્રતિપાદન કરવાની વિવક્ષા થાય તથા તેજ જીવાત્મા મનુષ્યની અંદર સદંશ તથા અસદને લઈને એક કાલમાં પ્રધાનરૂપે સત્યા સત્વ રૂપ ઉભય ધર્મને સહાર્ષિતપણે પ્રતિપાદન કરવાની વિવક્ષા
જ્યાં થાય ત્યાં “વાતા રન મા અવશ્વ પર' એવા શબ્દથી વ્યવહાર કર.
હવે દરેક ભાગાઓ ઉદાહરણદ્વારા વિશેષરૂપથી સમજાવવામાં આવે છે. જેમાં પ્રથમ મનુષ્ય વ્યકિતને લઈને સંપૂર્ણ સપ્તભંગી ઘટાવવામાં આવશે.
* બિનહર '“ શાબર શિન' આ વાકમાં પ્રતિભાશમાન જે જિનદત વ્યક્તિ, તેનું જિનદત્તપણું એ સ્વરૂપ છે. અને જિનપાલાદિપણું તેનું પરરપ છે. અથવા નામાદિ ચાર જિનદત્તમાં જેની વિવેક્ષા કરીએ તે જિનદતપણું તેનું સ્વરૂપ સમજવું. અને એથી બીજા૫ણું પરરૂપ સમજવું.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
અથવા જગતની અંદર રહેલા સર્વ જિનદત્તની અંદરથી જે છનદત તમારા લક્ષ્યમાં હેય તે જિનદત્તને જેવો આકાર હોય તે તેનું સ્વરૂપ જાણવું અને એથી બીજે આકાર પરરૂપ સમજ. અથવા બાલ્યાવસ્થા, યુવાવસ્થા, વૃદ્ધાવસ્થા,વાળા જિનદત્તમાંથી જે અવસ્થાવાળા જિનદત્તની વિવેક્ષા રાખીએ તે અવસ્થાવાળા૫ણું તે જિનદત્તનું સ્વરૂપ કહેવાય અને એથી બીજી અવસ્થાપણું તે પર રૂપ કહેવાય.
અથવા તે ઋજુસૂત્ર નયની અપેક્ષાએ વર્તમાનકાલીનપણું જનદત્તનું સ્વરૂપ કહેવાય અને અતીત અનાગતપણું તે તેનું પરરૂપ કહેવાય. અથવા સમ્યજ્ઞાનાદિ અનન્ત ધર્મવાળા જીનદત્તને ચૈતન્યપણુની વિવક્ષાથી ચૈતન્યપણું, તે તેનું સ્વરૂપ કહેવાય અને તેથી ઈતર ધર્મો તે પરરૂપ કહેવાય.
આવી રીતે સ્વરૂપ તથા પરરૂપ બતાવવાના અનેક પ્રકારો છે. તેજ સ્વરૂપથી જિનદત્તમાં સત્વ માનવામાં આવે છે અને પરરૂપથી તેમાં અસત્ત્વ માનવામાં આવે છે.
હવે સ્વપદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયને લઈને સત્તાસત્વ સમજાવવામાં આવે છે.
જિનદત્તનું સ્વદ્રવ્ય જે ચિતન્યરૂપ દ્રવ્ય, તેજ ચેતન્યરૂપથી જિનદત્તમાં સત્ત્વ છે અને પરદ્રવ્ય પુદગલાદિની અપેક્ષાએ જિનદત્તમાં અસવ છે. અર્થાત ચિત રૂપથી જિનદત્તમાં સર્વ છે અને પુદગલાદિરૂપથી અસત્ત્વ છે. સારાંશ કે ચૈતન્યરૂપે જિનદત્તની સત્તા છે અને જડત્વરૂપે જિનદતમાં અસત્ત્વ માનવામાં આવે છે. જેમ ચત રૂપથી જિનદત્તમાં સર્વ માનવામાં આવે છે તેવી જ રીતે રૂપાન્તરથી પણ સત્ત્વ માનવામાં આવે તે જડ-ચેતનના ભેદનેજ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
ઉચ્છેદ થઈ જાય, અને જેવી રીતે પરરૂપથી અસત્ત્વ માનવામાં આવે તે સર્વથા શૂન્યરૂપ થઈ જવાથી વસ્તુનો જ અભાવ થઈ જવાને. આ કારણથી જ ચૈતન્યરૂપે સત્વ માનવું અને જડપણુરૂપ પરરૂપથી અસત્ય માનવું.
જિનદત્ત વ્યવહારનયથી જે શરીરને અવગાહીને રહેલે હેય તે શરીરરૂપ ક્ષેત્ર તેનું સ્વક્ષેત્ર કહેવાય અને એથી બીજું તે પરક્ષેત્ર સમજવું. આવી રીતે સ્વશરીરરૂપ સ્વક્ષેત્રની અપેક્ષાએ જિનદત્તમાં સત્વ માનવામાં આવે છે અને એથી પરક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અસત્વ માનવામાં આવે છે. અર્થાત જિનદત્ત પોતે પિતાના શરીરરૂપ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ વિદ્યમાન હોવાથી તેમાં સત્તા નથી.
નિશ્ચય નયની અપેક્ષાએ જિનદત્ત પિતે પિતાના આત્મ પ્રદેશમાંજ આશ્રિત છે–પ્રતિષ્ઠિત છે. ત્યારે સ્વાત્મપ્રદેશરૂપ જે ક્ષેત્ર તે તેનું સ્વક્ષેત્ર કહેવાય, માટે તે રૂપે તેમાં સત્વ માનવામાં આવે છે અને એથી પરરૂપે અસત્વ માનવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે દરેકમાં સમજવું. જે સ્વક્ષેત્રની માફક પારક્ષેત્રથી પણ જિનદત્તમાં સત્વ માનવામાં આવે તે જગતમાંના બીજા તમામ જીવોને અભાવજ થઈ જાય. કેમકે તમામની અંદર એક જિનદત્ત સત્તા રૂપે રહેલો હોવાથી તથા પરક્ષેત્રની માફક સ્વક્ષેત્રથી પણ જે અસત્વ માનવામાં આવે તે સર્વથા જીવનોજ અભાવ થઈ જાય. માટે સ્વક્ષેત્રથી સત્વ અને પરક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અસત્વ જરૂર માનવું જોઈએ.
જિનદત્ત જેટલું આયુષ્ય બાંધ્યું હોય તે આયુષ્યકાલ જિનદતને સ્વીકાલ સમજ, અને એથી ઈતર અતીત, અનાગત પરકાલ સમજો.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલંગી પ્રદીપ.
૮૭
આયુષ્ય કાલરૂપ સ્વકાલથી છનદત્તમાં સત્વ માનવામાં આવે છે અને એથી ઇતર કાલ અપેક્ષાએ અસત્વ મનાય છે.. જે સ્વ આયુષ્યકાલરૂપ સ્વકાલની માફક પરકાલથી પણ સત્વ. માનવામાં આવે તે બીજી ગતિનેજ અભાવ થઈ જાય. અને બીજી ગતિઓના અભાવે સંસારચક્રને પણ લેપ થઈ જાય. તથા પરકાલની માફક સ્વકાલથી પણ અસત્વ માનવામાં આવે તો કઈ પણુ કાલમાં જનદત્તની સત્તાજ ન હોવી જોઈએ. એવો અનુભવ કાઈને પણ થઈ શકે તેમ નથી. માટે સ્વકાલથી સત્વ અને પરકાલથી અસત્વ પણ જરૂર જુદું માનવું જોઈએ.
છનદત્તને સ્વભાવ જે જ્ઞાનાદિ તે રૂપથી સત્વ માનવામાં આવે છે. અને રકત–પીતાદિ પરભાવની અપેક્ષાએ અસત્વ માનવામાં આવે છે. સ્વભાવની માફક પરભાવ રકતપીતાદિથી પણ સત્ત્વ માનવામાં આવે તે અનુભૂયમાન ઘટપટાદિ જડ વસ્તુને પણ અભાવ થઈ જાય, તથા પરરૂપની માફક સ્વરૂપથી પણ જો અસત્ત્વ માનવામાં આવે તો શુન્યવાદિના મતને પ્રવેશ થાય. માટે સ્વભાવે સત્ત્વ અને પરભાવે અસત્ત્વને જુદું જ માનવું વ્યાજબી છે.
ઉપસંહાર તરીકે-કહેવું જોઈએ કે જનદત્તમાં સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ સત્ત્વ રહેલ છે અને પરદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ અસત્વ રહેલ છે. જે સમયે સત્ત્વની તેમાં પ્રધાનતા છે તે જ સમયે અસત્વને તેમાં ગણરૂપે માનવામાં આવે છે. જ્યારે અસત્વને પ્રધાન તરીકે માનવું હોય ત્યારે સત્ત્વને ગણ રીતે માનવું. આવી વ્યવસ્થા ન રાખવાથી અનેકાન્તવાદનોજ ઉચ્છેદ થઈ જાય. તેથી તેવી વ્યવસ્થા જ સર્વથા ઈષ્ટ છે.
આવી રીતે દરેક જીવાત્માની અંદર અસ્તિત્વ-નાસ્તિત્વની ઉપપત્તિ જાણી લેવી.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંભગી પ્રદીપ
હવે નદત્તને લઈને ત્રીજો ભાગે સમજાવવામાં આવે છે.
કિનારા ચાર, રાજા. - છનદત્ત પોતે કમાપિત સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાલ, અને સ્વભાવની અપેક્ષાએ સત્વ તથા પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાલ, અને પરભાવની અપેક્ષાએ અસત્વરૂપ ઉભય ધર્મવાળો છે. પ્રત્યેક સવાસવની અપેક્ષાએ સવાસવરૂપ ઉભય ધમને જુદા માનવા જરૂરના છે. આ વાતનું પૂર્વે સારી રીતે સમર્થન કરેલ હેવાથી અહિં વધુ લખવું તે પિષ્ટપેષણજ ગણાય.
જ્યારે ક્રમિક સત્વાસવરૂપ ઉભય ધર્મને પ્રધાનભાવે જીનદતની અંદર માનવાં હોય ત્યારે પ્રત્યેક સત્વ તથા અસત્વને ગાણ રૂપ પણ વસ્તુની અંદર માનવા. એવી રીતની વ્યવસ્થા દરેકમાં સમજવી.
હવે ચતુર્થ ભાગે જનદત્તમાં ઘટાવવામાં આવે છે.
નિયર ચાવલવાડ્યા ”
એક કાલમાં એક સાથે પ્રધાનરીતે જનદત્તની અંદર સ્વપરદ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવને લઈને સત્વ તથા અસત્વરૂપ બન્નેનું સમર્થન કરવાનું સામર્થ્ય બીજા કોઈપણ શબ્દમાં ન હોવાને લીધે ચે ભાગે માનવામાં આવે છે.
પ્રત્યેક અસ્તિ, નાસ્તિ શબ્દો જુદી જુદી રીતે પૃથક્ષણે સત્વ તથા અસત્વને પ્રતિપાદન કરે છે. પરંતુ એક કાલમાં એક સાથે પ્રધાનપણે ઉભય ધર્મનું પ્રતિપાદન કરી શકતા નથી તથા ક્રમિક અસ્તિ નાસ્તિ શબ્દો પણ ક્રમિક સત્વાસત્વરૂપ ઉભયનું
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલંગી પ્રદીપ.
પ્રતિપાદન કરે છે. પરંતુ એક કાલમાં સહાર્ષિતપણે ઉભયનું પ્રતિપાદન કરી શકતા નથી. માટે એક કાલમાં એકજ સાથે પ્રધાનપણે પ્રતિપાદન કરવામાં બીજા કોઈ પણ શબ્દનું સામર્થ ન હેવાને લીધે અવકતવ્ય શબ્દથી અવકતવ્યપણે એક સાથે એક કાલમાં પ્રધાનપણે ઉભયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. આજ કારણથી એથે ભાંગે જુદો અવશય માનવાની જરૂર છે.
આ વિષયમાં પહેલાં શંકાસમાધાન ઘણું કરવામાં આવેલ હોવાથી અત્ર સંક્ષેપથીજ કહેવામાં આવેલ છે.
હવે જનદતની અંદર પાંચમે ભાગે ઘટાવીશું. * બિનહર રસાવાક્ય પ’
ભાવાર્થ—અનન્ત ધર્મવાળા જિનદતની અંદરથી સુખાદિ એક અંશનું આલંબન કરવાથી સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયને લઈને સત્વ ધર્મ રહેલ છે. અને તેનીજ અંદર જ્ઞાનાદિ ધર્મનું આલંબન કરવાથી એક સાથે એકજ કાલમાં પ્રધાનપણે સ્વપર દ્વવ્યાદિ ચતુષ્ટયને લઈને સત્વાસત્વરૂપ ઉભયનું પ્રતિપાદન અસ્તિ વિગેરે પ્રત્યેક શબ્દ વડે નહિ થવાથી અવકતવ્ય શબ્દથી પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે.
પરમાર્થ એ જ કે-સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયને લઈને જનદતના એક અંશમાં સત્વ રહેલ છે અને એક કાલમાં એક સાથે પ્રધાનપણે સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયથી સવાસત્વનું અસ્તિનાસ્તિ શબ્દવડે પ્રતિપાદન નહિ થઈ શકવાથી અવક્તવ્ય શબ્દથી પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ અને અવક્તવ્યપણે રહેવું સહાર્ષિત સત્વાસવ પણ છનદત્તના અપર અંશમાં રહેલ છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ..
હવે છઠ્ઠો ભાંગે ઘટાવવામાં આવે છે, जिनदत्त स्यान्नास्त्येघ स्यादवक्तव्य एव.
ભાવાર્થ-અનન્ત ધર્મવાળા છનદતની અંદર કોઈ એક અંશે વિદ્યમાન સુખાદિ ધર્મોને પણ પરદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયની અપેક્ષાથી અસત્વરૂપે માનવામાં આવે છે. અને બીજા અંશમાં જ્ઞાનાદિ ધર્મોનું આલંબન કરવાથી એક સાથે એક કાલમાં પ્રધાન પણે સ્વપર દ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયથી સતાસત્વ ઉભયનું અસ્તિનાસ્તિ શબ્દવડે પ્રતિપાદન નહિ થઈ શકવાથી અવકતવ્ય શબદથી પ્રતિપાદન કરેલ અને સહાર્ષિતપણે રહેલ સત્વાસત્વ પણ જીનદતના પૂર્વોકત અંશમાં માનવામાં આવે છે.
સાતમે ભાંગ ઘટાવવામાં આવે છે,
जिनदत्तः स्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येव स्यादवक्तव्य પક ર.
ભાવાર્થ અનેક ધર્મવાળા નદતની અંદર સુખાદિ અંશને આલંબન કરવાથી સ્વાપરવ્યાદિ ચતુષ્ટયવડે બતાવેલ અને ક્રમિક અસ્તિનાસ્તિ ધર્મથી પ્રતિપાદન કરેલું ક્રમિક સત્વાસ– જિનદત્તના એક અંશમાં મનાય છે. તથા તેનાજ અપર અંશમાં સ્વપરધર્મોનું આલંબન કરવાથી એક સાથે એક કાલમાં પ્રધાનપણે સ્વપરદવ્યાદિચતુષ્ટય કરી બતાવેલ સતાસત્વનું અસ્તિ નાસ્તિ શબ્દવડે પ્રતિપાદન નહિ થઈ શકવાથી અવક્તવ્ય શબ્દવડે પ્રતિપાદન કરેલ સહાર્પિત સત્વાસ પણ જનદતના પૂર્વોક્ત અંશમાં માનવામાં આવેલ છે.
આ પ્રકારે દરેક જીવની અંદર સપ્તભંગી ઉતારવી અને યુકિતપૂર્વક સાપેક્ષપણે દરેકમાં ઘટાવવી.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ,
વ્યાવહારિક પદાર્થોની અંદર સપ્તભંગીનું ઉદાહરણ દ્વારા સ્પષ્ટીકરણ –
પ્રથમ વસ્ત્રની અંદર સપ્તભંગી ઘટાવીશું. વસ્ત્રની અંદર વસ્ત્રપણું કપડાનું સ્વરૂપ કહેવાય અને સાથે ઘટપણું પરરૂપ કહે વાય, અથવા શરીરને ઢાંકવાપણું એ સ્વરૂપ કહેવાય અને જલધારકપણું એ પરરૂપ કહેવાય, અથવા જે વસ્ત્રને જેવો આકાર હોય તે આકાર કપડાનું સ્વરૂપ કહેવાય, અને એથી બીજો આકાર પરરૂપ કહેવાય. ચક્ષુથી દેખાવાપણું કપડાનું સ્વરૂપ કહેવાય અને જીહા–પ્રત્યક્ષપણું પરરૂપ કહેવાય. કેમકે જીભથી તે રસનું જ પ્રત્યક્ષ થવાનું પરંતુ કપડાનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકવાનું નહિ માટેજ એ પરરૂપ કહેવાય. આવી જ રીતે સ્વરૂપથી કપડાની સત્તા માનવી અને પરરૂપથી અસત્તા માનવી.
ઉપરોકત એજ વાત વિશેષરૂપે સ્વપર દ્વવ્યાદિ ચતુષ્ટયવડે. બતાવવામાં આવે છે.
વસ્ત્રનું સ્વદ્રવ્ય કહેતાં જે દ્રવ્યથી કપડું બનાવવામાં આવેલું હોય તે દ્રવ્ય કપાસ સૂત્ર, રેશમ, ઉન, શણ, વૃક્ષની છાલ અથવા ઘાસ ઈત્યાદિ ગમે તે હોય પરંતુ જેના તંતુઓથી જે વસ્ત્ર બનાવવામાં આવેલું હોય તે વસ્ત્રના તે તંતુઓ સ્વદ્રવ્ય કહેવાય, અને એથી બીજા તંતુઓ વિગેરે પરદ્રવ્ય કહેવાય. માટે સ્વદ્રવ્યથી કપડામાં સત્તા માનવી અને બીજા તંતુ, માટી, ચર્મ, કાષ્ટ વિગેરે પરદાથી તેજ કપડામાં અસત્તા માનવી.
જે કદાપિ સ્વદ્રવ્યની માફક પરદ્રવ્યથી પણ તેની સત્તા માનવામાં આવે તે આખું જગત્ કેવળ વચ્ચે રૂપજ થઈ જાય અને બીજા તમામ પદાર્થોને અભાવજ થઈ જાય.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
યસભંગી પ્રદીપ
~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~
~~
~~
આ પ્રકારને કોઈને પણ અનુભવ હેજ નથી કે જગતમાં એકલું કપડું જ છે બીજી ચીજો છેજ નહિ. માટે સ્વદ્રવ્યની માફક પરવ્યથી સત્તા ન માનતાં સ્વદ્રવ્યથી સત્વ અને પારદ્રવ્યથી અસત્ય એ રીતે જુદું માનવું.
જે પરદવ્યની માફક સ્વદ્રવ્યથી પણ વચમાં અસત્ય માનવામાં આવે તે વસ્ત્રને જગતમાંથી બિલકુલ અભાવ જ થઈ જાય. આ કારણથી પરદ્રવ્યની જેમ સ્વદ્રવ્યથી વસ્ત્રમાં અસત્તા ન માનવી. કિંતુ ઘેટાં, બકરાં, ઉંટ, અગ્નિનાં ઉંદર, વિગેરેના વાળ તથા સૂત્ર વિગેરે જે દ્રવ્યથી કપડું બનાવેલ હોય તે દ્રવ્યથી તેમાં સત્તા માનવી, અને તેથી અન્ય બીજા દ્રવ્યોથી અસત્તા માનવી,
એવી રીતે “ ચાવજો' એ પ્રકારના પ્રથમ ભાગે તથા “સાચે જ એ પ્રકારને બીજા ભાંગાનું નિરૂપણ વસ્ત્રની અંદર સ્વબુદ્ધિબળથી જાણી લેવું.
હવે ક્ષેત્રને આશ્રય કરી બતાવવામાં આવે છે. - જે વસ્ત્ર જેટલા આકાશ પ્રદેશને અવગાહીને રહેલું હોય તેટલા આકાશપ્રદેશ તે વસ્ત્રનું સ્વક્ષેત્ર કહેવાય. અને એથી બીજા પ્રદેશ પરક્ષેત્ર કહેવાય. માટે સ્વક્ષેત્રથી વસ્ત્રમાં સત્તા માનવી અને મરક્ષેત્રથી અસત્તા માનવી. અને જે કદાપિ સ્વક્ષેત્રની માફક પરક્ષેત્રને લઈને સત્તા માનવામાં આવે તે કઈ પણ સ્થાનમાં વસ્ત્રને રહેવું જ ન જોઈએ. અતએ સ્વક્ષેત્રથી સત્વની માફક પરક્ષેત્રથી અસત્વને પણ જરૂર જુદું માનવું જોઈએ. .
હવે કાળને આશ્રયી કહેવાશે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલંગી પ્રદીપ.
- જે વસ્ત્ર જે કાળમાં બનાવવામાં આવેલું હોય અને જ્યાં સુધી વિધમાન હેય તેટલે કાલ વસ્ત્રને સ્વકાલ કહેવાય. અને એનાથી બીજે કાળ તે વસ્ત્રને પરકાલ કહેવાય. માટે સ્વકાલથી વસ્ત્રમાં સત્તા માનવી અને પરકાલની અપેક્ષાએ અસત્તા માનવી. જે
સ્વકાલની માફક પરકાલથી પણ વસ્ત્રની સત્તા માનવામાં આવે તો કઈ પણ કાળમાં વસ્ત્રને નષ્ટ થવાને વ્યવહારજ ન થવો જોઈએ, કિંતુ ત્રણે કાલમાં પર્યાયાર્થિક નયથી તેનું અવસ્થાનજહેવું જોઈએ.
પરકાલની માફક સ્વકાલથી પણ જે વસ્ત્રની અસત્તા માનવામાં આવે તો કોઈ પણ કાળમાં કપડાને દૃષ્ટિગોચર થવુંજ ન જોઈએ. અને દૃષ્ટિગોચર તે થાય છે. માટે સ્વકાલની અપેક્ષાએ સત્વ અને પરકાલની અપેક્ષાએ અસત્વને પણ જુદું માનવું જોઈએ.
હવે સ્વભાવ ને આશ્રયી કહેવામાં આવે છે.
જે વસ્ત્ર જેવા રંગવાળું હોય તે રંગ તે અને સ્વભાવ કહેવાય. અને એથી બીજે રંગ પરભાવ કહેવાય. માટે સ્વભાવથી વસ્ત્રમાં સત્તા અને પરભાવથી વસ્ત્રમાં અસત્તા માનવી.
જે સ્વભાવની માફક પરભાવથી પણ વસ્ત્રમાં સત્તા માનવામાં આવે તો બીજા રગને રહેવાને પ્રસંગ તે વસ્ત્ર સિવાય ન મળવા જોઈએ. કેમકે એકજ વસ્ત્રની અંદર જગતના તમામ રંગોને માનવામાં આવ્યા તે પછી બીજે રહેવાને પ્રસંગજ કેવી રીતે મળે,
પરભાવની માફક સ્વભાવથી પણ જે વસ્ત્રમાં અસત્તા માનવામાં આવે તે કોઈ પણ રંગવાળું કપડું તેવું જ ન જોઈએ. આવા દેથી બચવાની ખાતર સ્વભાવે સત્ય અને પરભાવે અસત્વને પણ જરૂર જુદું માનવું જોઈએ.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
જ્યારે પ્રાધાન્યને લઈને જે વસ્ત્રમાં જે સમયે સત્તા માનવામાં આવે તે જ સમયે વસ્ત્રમાં ગાણુતાને લઈને અસત્તા માનવી. તથા જ્યારે પરભાવની મુખ્યતાને લઈને તેની અંદર જે સમયે અસત્તા માનવામાં આવે તે સમયે ગણતાને લઈને તે વસ્ત્રમાં સત્તા પણું માનવી જરૂરની છે.
પૂર્વે જેમ પરદ્રવ્યથી પ્રથમ અને દ્વિતીય ભાંગે ઘટાવવામાં આવ્યા. તેમજ સ્વપર ક્ષેત્ર તથા સ્વપર કાલ અને સ્વપર ભાવથી પણ તેજ વસ્ત્રમાં પ્રથમ અને દ્વિતીય ભાંગાનું આ ઠેકાણે નિરૂપણ કરાયું.
એવી રીતે દરેક પદાર્થની અંદર સ્વપદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયથી સત્વાસત્વરૂપ પ્રથમ બીજા ભાંગાનું નિરૂપણ પિતાની બુદ્ધિથી કરી લેવું. હવે વસ્ત્રમાં ત્રીજો ભાંગે ઘટાવવામાં આવે છે.
ક સાવચેક ચારાય.” અર્થાત પરવ્યાદિ ચતુષ્ટયવડે બતાવેલુ અને ક્રમિક અતિ નાસ્તિ શબ્દોએ પ્રતિપાદન કરેલું જે ક્રમિક સતાસત્વ રૂપ ઉભય તેને પણ પ્રથમ વિતીય ભાંગાની માફક વસ્ત્રની અંદર જરૂર જુદું માનવું જોઈએ કેમકે અનેક સવાસની અપેક્ષાએ સત્વાસ રૂપ ઉભય પણું એક જુદી ચીજ છે, આ વાત ઉપર પૂર્વે ઘણું કહેવામાં
જે સમયે વસ્ત્રમાં ક્રમવાળા. સવાસવ રૂ૫ ઉભય તે મુખ્ય રીતે માનવામાં આવે તે જ સમયે પ્રત્યેક સવાસત્વને ગણરૂપે પણ વસ્ત્રમાં જરૂર માનવું જોઈએ. , ,
હવે ચોથા ભાંગા ઉપર લક્ષ્ય આપીએ.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
વસ્ત્રમાં સ્વપર દ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયે પ્રતિપાદન કરેલ સત્યાસત્વનું એક કાલમાં એક સાથે પ્રધાનપણે પ્રતિપાદન કરવામાં અસ્તિ-નાસ્તિ શબ્દનું સામર્થન હોવાને લીધે તેમાં અવક્તવ્ય શબ્દથી સહાર્પિત સવાસનું અવકતવ્યપણે પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. એટસા માટેજ “ સ્થાવાને લઇ” એ નામને ચોથો ભાંગે માનવામાં આવે છે.
જેમ પ્રત્યેક વરતુને અનુભવ થાય છે. તથા પ્રત્યેકથી જુદી રીતે ઉભયનું પણ ભાન થાય છે. તેમ ઉભયથી વિલક્ષણ રૂપ પણ પદાર્થમાં માનવામાં આવે છે. જેમ ઘી, ગોળ, ઘઉં, બદામ, ઈલાયચી, દ્રાક્ષ, ચારોળી, પસ્તાં વિગેરે અનેક ઉત્તમ ચીજોથી બનાવેલા લાડુની અંદર પ્રત્યેક ચીજો હોવા છતાં પણ એ સર્વ ચીજોથી વિલક્ષણ લાડુ રૂપથી વ્યવહાર કરવામાં આવે છે તેમ સત્વાસત્વ રૂપ ઉભયથી વિલક્ષણ અવકતવ્યપણને અવકતવ્ય શબદથી વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. પાંચમા ભાંગાનું સ્વરૂપ–
ચાવચેય ચાવવાચક ” અર્થાત અનેક ધર્મવાળા કપડાની અંદર શરીરાચ્છાદન રૂપ ધર્મને લઈને સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયથી તેના એક અંશમાં સત્વ માનવામાં આવે છે અને તેમજ પૂર્વોક્ત રીતે અવકતવ્ય પણ માનવામાં આવે છે. છઠ્ઠા ભાંગાનું સ્વરૂપ
ચાર ચાહવરવ્યવર' અર્થાત અનેક ધર્મવાળા કપડાની અંદર શરીરાચ્છાદન સ્વરૂપથી બીજા જલધારણાદિ કિયા સ્વરૂપને લઈને તેના એક ભાગમાં અસત્વને
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
et
સમભગી પ્રદીપ.
વ્યવહાર કરવામાં આવે છે અને તેનીજ અંદર પૂર્ણાંકત રીતે અવકતવ્યને પણ વ્યવહાર માનવામાં આવે છે.
સાતમા લાંગાનું સ્વરૂપ.
श्र: स्यादस्त्येव, स्यान्नास्त्येव, स्यादवक्तव्यमेव च
અર્થાત્ અનેક ધર્મોંવાળા વસ્ત્રની અંદર જેવા પ્રકારના લાંબા પહેાળા અંશ હાય તેવા પ્રકારના લાંખા પહેાળા અશને લઈને સ્વરૂપથી સત્વ તથા જલધારણરૂપ પરરૂપે અસત્વ, ક્રમાપ્િત. અસ્તિ—નાસ્તિ શબ્દોએ પ્રતિપાદન કરેલું હાવાથી ક્રમિકરૂપે માનવામાં આવે છે. તેમજ તેનીજ અંદર બીજા અંશના આશ્રય કરવાથી પૂર્વોક્ત રીતે અવક્તવ્ય પણ માનવામાં આવે છે. એમ સત્ર સર્વ વસ્તુની અંદર સખ્તસગી ઘટાવવી,
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
છઠો પ્રકાશ.
----
-
છા પ્રકાશની અંદર પાંચમા, છટ્ઠ અને સાતમા ભાંગાનું અસ્તવ્યપર્યાય દ્વારા સ્વરૂપ સમજાવવામાં આવશે. આ ત્રણે ભાંગાનું સારી રીતે સ્વરૂપ સમજાઈ જતાં પ્રથમના ચાર
ભાંગાનું સ્વરૂપજ્ઞાન આપોઆપ થઈ જવાનું. અતએ પ્રથમના ચારને ત્યાગ કરીને અંતિમ ત્રણ ભાંગાને જ સ્વરૂપથી સમજાવવું ઉચિત ધાર્યું છે.
વ્યસ્તદ્રવ્યને લઈને તથા એક કાલમાં એક સાથે દ્રવ્યપર્યાયને લઈને “
અવશ્વ ga ” એ પ્રકારના પાંચમા ભાંગાની ઉપપત્તિ સમજવી. આ સ્થળે દ્રવ્યાર્થિક નયને લઈને અસ્તિપણું તથા દ્રવ્યાર્થિક પર્યાયાર્થિક ઉભય નયને લઈને એક સાથે એક કાલમાં અવક્તવ્યપણું સમજવું.
દ્રવ્યમાં વ્યસ્તપર્યાયને લઈને તથા એક સાથે એક કાલમાં ઉભય નયને લઈને “ ચાજરત્યેવ વવષ્યમેવ ” એવા પ્રકાશના છ ભાંગાની ઉપપત્તિ જાણું લેવી.
આ ઠેકાણે વ્યસ્ત પર્યાયને લઈને નાસ્તિપણાની તથા ઉભય નયને લઈને એક સાથે એક કાલમાં પ્રધાનપણે અવક્તવ્યપણની ઉત્પત્તિ સમજવી. વ્યસ્તક્રમિક દ્રવ્યપર્યાયને લઈને તથા એક સાથે દ્રવ્યપર્યાય ઉભયને લઈને પ્રધાન રીતે અવક્તવ્યપણે “ ચારિત્યેક
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
અA
-
-
-
-
-
-
-
-
ચાવ Wવાજ ” આ પ્રકારના સાતમા ભાંગાની ઉપપત્ત દ્રવ્યપર્યાયને લઈને સમજવા.
હવે દ્રવ્યપર્યાયની ભિન્નતા વિષે કહેવામાં આવે છે.
દ્રવ્ય એજ પારમાર્થિક વસ્તુ છે, તેનાથી ભિન્ન પર્યાય નામનો કોઈ પદાર્થ છે જ નહિ. માટે “ચકચેવ’ એ પ્રથમ ભાગેજ માનવો, બીજા ભાંગા બીલકુલ માનાજ નહિ. આ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરવાવાળા સાંખ્ય લેકાએ પણ સમજવું જોઈએ કે દ્રવ્યને માફક પર્યાય પણ પૃથપણે અનુભવગોચર થાય છે.
પર્યાય નહિ માનવાથી કોઈ પણ જાતને વ્યવહાર પણ થઈ શકશે નહિ. આ મનુષ્ય છે, આ દેવ છે, આ પશુ છે, આ નરક છે, આ બાલ્યાવસ્થાવાળો છે, આ યુવાવસ્થાવાળે છે અને આ વૃદ્ધાવસ્થાવાળે છે એ પ્રકારના જીવના પર્યાયે તથા આ માટીને, આ સેનાને, આ ચાંદીને, આ લેઢાને, આ ત્રાંબાને, આ કાષ્ઠ વિગેરેને ઘડે છે, તેમજ આ સોનાનું કડું, આ કદરે, આ સૂત્રનું કપડું વિગેરે પુદ્ગલ દ્રવ્યના પર્યાય; આ ઘટાકાશ, આ પટાકાશ, તથા અતીતકાલ, વર્તમાનકાલ, અનાગતકાલ, દિવસ, રાત્રિ, પક્ષ, માસ, નવું, આ પુરાણું, આ થવાવાળું વિગેરે આકાશ કાલ દ્રવ્યના પર્યાને વ્યવહાર જે આબાલ ગોપાલ પ્રસિદ્ધ છે તેને પણ તેના મત પ્રમાણે તે લેપજ થઈ જવાને. માટે દ્રવ્યથી કથંચિત ભિન્નરૂપે પર્યાય નામના પદાર્થને અવશ્ય માનવો જોઇએ.
પર્યાય તે જ તત્ત્વ છે. એથી ભિન્ન દ્રવ્યરૂપ કોઈ પણ નિત્ય પદાર્થ છેજ નહિ. તથા પ્રત્યેક ક્ષણની અંદર ભિન્ન ભિન્ન પરિણામો દેખવામાં આવતાં હોવાથી પર્યાય પણ ક્ષણિક છે. આવા પ્રકારની યુક્તિને લઈને “નાચેય દ્રવ્યું ' મુખ્ય વૃત્તિથી કાપણુ દ્રવ્ય
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલંગી પ્રદીપ.
છેજ નહિ. એ પ્રકારે પ્રતિપાદા કરવાવાળા. બદ્ધ લોકોએ પણ પિતાનામાં રહેલી શુન્યતાને ત્યાગ કરીને યુક્તિપૂર્વક વિચાર કરવો જોઈએ કે દ્રવ્ય વિના પર્યાય હાયજ કયાંથી.
જે કદાપિ માટીરૂપ અન્વયિ નિત્ય દ્રવ્ય પદાર્થ માનવામાં ન આવે તે આ ઘડે માટીનેજ છે સેનાનો નથી; આ ડું સુતરનું છે ઉનનું નથી. તથા બાલ્યાવસ્થામાં જે જિનદત્ત જેએલે તેનાજ યુવાવસ્થામાં દર્શન થયાં. આવા પ્રકારનો જે આબાલપ્રસિદ્ધ દ્રવ્ય વિષયને અનુભવ છે તેને તથા દ્રવ્ય પર્યાયને જે અલગ વ્યવહાર થાય છે તેને ઉછેદ થવાને. અએવ પર્યાયથી જુદુ અન્વયિ દ્રવ્ય માન્યા વિના છુટકેજ નથી. એમ હોવા છતાં માનવામાં ન આવે તે પર્યાયની ઉત્પત્તિ વંધ્યાપુત્ર માફક થવાની.
વાવ્ય gવ પાર્થ” એવી રીતે માનવાવાળા અનિવચનીય વાદિનું કહેવું છે કે કેવળ અવક્તવ્યજ તત્ત્વ છે, કેમકે આખો સંસાર અનિર્વચનીય રૂપે પ્રતિભાસમાન હોવાથી અવકતવ્ય નામનો ચોથો ભાગ જ માત્ર માનવો જોઈએ.
આવા પ્રકારનું તે લેકેનું કથન યુકિત વિરૂદ્ધ હેવાથી અનાદરણુય છે. કેમકે જ્યારે વચનઠારા સંસારનું નિરૂપણ કરવામાં આવે ત્યારે અનિર્વચનીય યાને અવકતવ્ય કેવી રીતે કહી શકાય. મુખથી શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરતા જવું અને લેકની અંદર માનીપણાને ડોળ બતાવ–સદા ‘મૌનવ્રતોડ૬” હું મિનવૃત્તિવાળો છું, એમ કહેવું અને મનપણુની પ્રતિજ્ઞા ધારણ કરવી એ વાત યુકત ન કહેવાય. માટે અવક્તવ્યની સાથે વકતવ્યને પણ જરૂર માનવું. આ પ્રકારે દરેક ભાગાઓની
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
વ્યવસ્થા સમજવી. આ પ્રકારે અભેદ્ય વજતુલ્ય અનેકાન્ત સિદ્ધાન્તરૂપી પ્રાકારમાં મિથ્યા અનેકાવાદિઓએ ફેકેલા લાક્ષામય માયારૂપી ગોળાને પ્રવેશ કઈ રીતે, કઈ પણ કાળે થઈ શકે
નહિ.
કેટલાક લેકની આવા પ્રકારની શંકા છે કે, અનેકાન્તની અંદર સપ્તભંગીની પ્રવૃત્તિ છે કે નહિ? તે શંકા નિમેલ કરવા માટે જે તેઓને એમ સમજાવવામાં આવે કે અનેકાન્તની અંદર પણ અમે સપ્તભંગીની પ્રવૃત્તિ માનીએ છીએ, તે સપ્તભંગીના બીજા ભાંગાનું આશ્રય કરવાથી અનેકાન્તને નિષેધ જે એકાન્ત રૂપ છે તેને માનતાં જૈનસિદ્ધાંતના મૂલમાં જે વ્યાઘાત થવાથી સર્વથા અનિષ્ટ જ ગણાય. તથા તેવી રીતે સપ્તભંગી માનતાં અનવસ્થા રૂપ ડાકિણને પણ સંભવ થઈ શકે. પ્રથમ પક્ષ એકલે માનવામાં આવા પ્રકારની વિપત્તિઓ આવી પડે છે.
- અનેકાન્તની અંદર સપ્તભંગીની પ્રવૃત્તિ થતી નથી એ પ્રકારના દ્વિતીય પક્ષ માનવામાં ભૂલનો જ નાશ થાય છે. કેમકે સર્વ પદાર્થો સપ્તભંગીથી યુક્ત છે એવા પ્રકારને જે જૈન સિદ્ધાન્ત છે તેનેજ વ્યાઘાત થવાને. અતએવ એકલે દ્વિતીય પક્ષ માનવામાં પણ વિપત્તિઓ આવી પડવાની.
સમાધાન–જેમ અનેકાન્તના બે ભેદ છે. એક સમ્યમ્ અને કાન અને દ્વિતીય મિથ્યા અનેકાન્ત. તેવી રીતે એકાન્તના પણ બે ભેદ સમજવા. એક સમન્ એકાન્ત અને બીજે મિથ્યા એકાન્ત. તેમાં પણ સભ્ય અનેકાન્ત પ્રમાણ રૂપ છે અને મિથ્યા અને કાન તે પ્રમાણભાસ રૂપ છે. તેનું સ્વરૂપ પણ નીચે બતાવવામાં આવે છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
~~~ ~~ એક વસ્તુની અંદર રહેલા જે અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ, નિત્યત્વ, અનિત્યત્વ, સામાન્યત્વ, વિશેષવવાદિ નાના ધર્મોના નિરૂપણમાં પ્રવીણ હેય અને પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેથી વિરૂદ્ધ ન હોય તેને સમ્યગુ અનેકાન્ત કહેવામાં આવે છે. અને તેજ વસ્તુમાં રહેલા નાના ધર્મોનું નિરૂપણ કરવામાં કુશળ હોય પરંતુ પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણોથી જે વિરૂદ્ધ હોય તે તેને મિથ્યા અનેકાન્ત કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ એ અનેકાન્તાભાસ કહેવાય છે.
એકાન્તના બે ભેદની સમજ–સભ્યમ્ એકાન્ત તો તેને જ કહેવાય કે જે પ્રમાણથી પ્રતિપાદન કરેલી અનેક ધર્મવાળી વસ્તુની અંદરથી કોઈ એક ધર્મની મુખ્યતાને લઈને વસ્તુના પ્રતિપાદન કરવામાં કુશલ હોય અને સાથે સાથે બીજા ધર્મોને નિષેધ ન કરતે હોય. અર્થાત્ તે વખતે બીજા ધર્મઠારા વસ્તુના પ્રતિપાદનમાં ઉદાસીનતા રાખતા હોય તેને સમ્યગું એકાત કહેવામાં આવે છે. અને અનેક ધર્મવાળી વસ્તુના એક ધર્મને પ્રતિપાદન તે કરતો હેય પરંતુ સાથે બીજા ધર્મોને નિષેધ પણ કરતા હોય તેને મિથ્યા એકાન્ત કહેવામાં આવે છે. સમ્યમ્ એકાન્ત નયરૂપ છે અને મિથા એકાન્ત નયાભાસરૂપ છે. પ્રસંગોપાત આટલી વાત કહી. હવે સૂલ ઉદ્દેશ ઉપર આવીએ.
પ્રમાણુ રૂ૫ સમ્યગુ અનેકાના તથા નયરૂપ સમ્યગૂ એકાન્ત અર્થાત પ્રમાણુ નયને લઈને અનેકાન્તની અંદર પણ સપ્તમની માનવામાં આવે છે. અને બીજો પક્ષ તે સર્વથા અનાદરણીય છે. પ્રથમ પક્ષમાં સ્યાદ્વાદની ઉપર સપ્તભંગી માનવામાં જે દોષનું આપણુ કરાયું હતું તે પણ પ્રલા૫પ્રાય સમજવું. કેમકે ઉપર્યુક્ત રીતે માનવામાં વ્યાઘાતાદિ કોઈ પણ દેશને અવકાશ છે જ નહિ.' તેમજ અનવસ્થાને પણ પ્રસંગ નથી. અનવસ્થા દોષ તે ત્યાં.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
આવ્યો ગણાય કે જ્યાં દોષાવહ રૂપ હય, પરંતુ બીજ અંકુરની માફક આ ઠેકાણે અનવથા દેષરૂપ નથી.
વ્યાઘાત દોષ પણ ત્યાં આવી શકે કે જ્યાં કેવળ અનેકાન્તને માનવામાં આવેલે હેય, એકાન્તને બીલકુલ માનવામાં ન આવેલો હોય. પરંતુ આ ઠેકાણે તે અનેકાન્તના નિષેધરૂપ સમ્યગ એકાન્ત નવરૂપને તે સારી રીતે આદરપૂર્વક માનવામાં આવેલ હોવાથી વ્યાઘાત દષની આશંકા પણ આકાશ પુષ્પ સમાન સમજવી. જૈન સિદ્ધાન્તમાં તે એકાન્તને લઈને સ્વાદસ્તિ એ પ્રથમ ભંગ તથા સમ્યગૂ એકાન્તને લઈને આજ્ઞાતિ એ દ્વિતીય ભંગ માનવામાં આવે છે. અર્થાત એકાન્ત છે નહિ એમ કહેતાં સમ્યમ્ અનેકાન્ત છે. આવી રીતે માનવામાં કઈપણ દેશની ઉપસ્થિતિ થતી નથી.
જૈન સિદ્ધાન્તમાં વસ્તુને નિર્ણય પણું પ્રમાણ નય સિવાય થઈ શકતા નથી. માટે નયરૂપ સમન્ એકાન્ત માન્યા સિવાય પણ વસ્તુગતે વસ્તુની ઓળખાણ થવી અસંભવપ્રાય સમજવી.
કદાચ પૂર્વપક્ષિ લેકે પ્રશ્ન કરે કે તમેએ માનેલે નય નામને પદાર્થ પિતે પ્રમાણરૂપ છે કે અપ્રમાણરૂપ છે. જે તેને પ્રમાણુ રૂપ માનશો તો પ્રમાણમાંજ અન્તર્ભત થવાથી અલગ માન નકામે છે. અને જો નયને પ્રમાણુરૂપ માનવામાં ન આવે તે વંધ્યાપુત્રની માફક અપ્રમાણિક પદાર્થદ્વારા વસ્તુસિદ્ધિ કદાપિ થઈ શકે જ નહિ. આવા પ્રકારની શંકાને ઉત્તર પણ નીચે પ્રમાણે સમજ. | | સમુદ્રના એક બિંને તમારા હાથમાં મૂકી પૂછવામાં આવે કે આ સમુદ્રના બિંદુને તમે સમુદ્રરૂપ માને છે કે અસમુદ્રરૂપ ? પ્રથમ પક્ષ યાને સમુદ્રના એક બિંદુને સમુદ્રરૂપ માનવામાં તે
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૧૦૩
તેવા દરેક બિંદુઓને સમુદ્રરૂપે માનવા પડશે. તેમ થતાં એકજ સમુદ્ર અસંખ્યાત સમુદ્રરૂપે મનાશે. આથી તે મૂળમાં જ કુહાડે ફરી જવાને. કારણ કે તમારા મતમાં તે સાત સમુદ્ર સિવાય અધિક સમુદ્રની માન્યતા છેજ નહિ.
બીજો પક્ષ યાને સમુદ્રના એક બિંદુને સમુદ્ર માનતા નથી એ પ્રકારે કહેવામાં તે જેવી રીતે સમુદ્રને એક બિંદુ અસમુદ્ર મનાશે તેવી જ રીતે દરેક બિંદુઓ અસમુદ્રરૂપે માનવા પડશે. આ પ્રકારે તે સમુદ્રને વ્યવહારજ જગતમાંથી ઉડી જવાને
અએવ સમુદ્રને એક બિંદુ સમુદ્રરૂપ નથી તથા અસમુદ્ર રૂપ પણ નથી કિંતુ બિંદુરૂપ છે. તેમજ સમગૂ એકાન્તરૂપ નય પણ પ્રમાણરૂપ નથી તથા અપ્રમાણુરૂપ પણ નથી. કિંતુ નયરૂપ પદાથોત્તર છે. અર્થાત સમુદ્રના એક છાંટાને જેમ બિંદુ તરીકે લેકમાં માનવામાં આવે છે તેમ પ્રમાણ વિષયીભૂત અનેક ધર્મવાળી વસ્તુના એક ધર્મ પ્રતિપાદન કરવાવાળા અને બીજાએમાં ઉદાસીનતા ધારણ કરવાવાળા પદાર્થને નયરૂપે ઓળખાવવામાં આવે છે. - હવે તેજ નય તથા પ્રમાણને લઈને અનેકાન્તમાં સપ્તભંગી ઘટાવીએ.
પત્તિઃ ચાર ” આ વાક્યથી સમ્યમ્ એકાન્ત સ્વરૂપ નયની અંદર પ્રધાનરૂપે સત્તાને સ્થાન આપવામાં આવે છે અને ગણરૂપે અસત્તાને માન આપવામાં આવે છે.
* પત્તઃ ચાત્તાત્રેય ' આ વાક્યથી એકાન્તના નિ-. ધપૂર્વક અનેકાન્તને પ્રધાન રૂપે માનવામાં આવે છે અને સાથે એકાન્તને ગણરૂપે માનવામાં આવે છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
સપ્તભંગી પ્રદીપ
“પ્રાતઃ રચાર ચાર” આ વાક્ય ક્રમિક પ્રમાણુરૂપ અનેકાન્ત તથા નયરૂપ એકાન્તને પ્રતિપાદન કરે છે.
ચાવવત્તબ્ધ પાત્તઃ' આવા પ્રકારનું ચોથા વાકયથી સહાર્પિત એકાન્ત અનેકાન્તરૂપ ઉભયને પ્રધાનતાથી એક કાલમાં પ્રતિપાદન કરવાનું સામર્થ્ય ન હોવાને લીધે અવકતવ્ય શબ્દથી સહાર્પિત રૂપે પ્રતિપાદન કરાય છે.
પત્તિ થાવરચે શાયદ ઇવ’ એ પ્રકારનું પાંચમું વાક્ય, “પાનતઃ ચન્નાર ” એ પ્રકારનું છે વાક્ય અને “ચાયવ્ય ” એ પ્રકારનું સાતમું વાક્ય એમ ત્રણે વાકય અર્થ સહિત સંક્ષેપે સમજાવવામાં આવે છે.
વસ્તુના એક અંશને લઈને નયના અર્પણથી એકાન્તની સત્તા એક સાથે પ્રમાણ અને નય બન્નેના અર્પણથી પ્રધાનપણે એક કાલમાં એકાત તથા અનેકાન્તને સહાર્પિતરૂપે અવક્તવ્ય તરીકે માનવામાં આવે છે.
છ ભાંગાને અર્થ—અનેક ધર્મવાળી વસ્તુના આલંબનથી તથા પ્રમાણના અર્પણથી આ સત્તાનું પ્રતિપાદન કરવાની સાથે પ્રમાણુ નયરૂપ ઉભયના અર્પણથી એક કાલમાં પ્રધાનપણે પ્રતિપાદન નહિ થઈ શકવાથી એકાન્ત તથા અનેકાન્ત ઉભયને સહાર્પિત રૂપે અવક્તવ્ય શબ્દથી વ્યવહાર કરવો એ છઙ્ગ ભાંગાને અર્થ છે.
સાતમા ભાંગાને અર્થ–તેજ પૂર્વોક્ત પદાર્થમાં ક્રમવાળા પ્રમાણ નયના આલંબનથી એકાન્તમાં સત્ત્વ તથા અસત્વ એ અન્નેનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે અને સાથે બીજા અંશમાં એકજ કાલમાં પ્રધાનપણે એકાન્ત અનેકાન્તરૂપ ઉભયને સહાર્ષિત
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૧૦૫
રૂપે અવક્તવ્ય શબ્દથી વ્યવહાર કરવામાં આવે છે એ સાતમા ભાંગાનો અર્થ છે.
આ ઠેકાણે નયના આલંબનથી એકાત સમજવો કેમકે અનેક ધર્મવાળી વસ્તુમાંથી બીજા ધર્મોની ઉદાસિનતાપૂર્વક એક ધર્મદ્વારા વસ્તુનું વિષયપણું છે. તથા પ્રમાણનું આલંબન કરવાથી અનેકાન્ત સમજ. અનેક ધર્મનું નિશ્ચાયકપણું પ્રમાણમાં હેવાથી બન્ને સમજાશે.
જે કદાપિ એકાન્ત જ માત્ર હોવાનું અને સમ્યમ્ નયરૂપ એકાન્ત બીલકુલ નહિ હેવાનું માનવામાં આવે તે સમ્યમ્ નયના અભાવે તેના સમુહરૂપ અનેકાન્તને પણ અભાવ થઈ જવાને. જેમ શાખાઓના સમુહરૂપ એક અવયવીને વૃક્ષ તરીકે માનવામાં આવે છે પરંતુ જો એમાંની શાખાઓને ન માનીએ તો શાખા સમૂહના અભાવમાં એક અવયવી વૃક્ષને પણ અભાવજ થઈ જાય અને તેથી કરી વૃક્ષના વ્યવહારને પણ ઉચ્છેદજ થઈ જાય. આ વાત અનુભવસિહજ છે. નયના સમૂહરૂપ એક પ્રમાણરૂપ અવયવીને અનેકાન્ત તરીકે માનવામાં ન આવે તો સાક્ષાત્ કેઈપણ પ્રકારને વ્યવહાર બની શકે નહિ. માટે જરૂર નયના સમૂહરૂ૫ અવયવીને અનેકાન્તરૂપે પદાર્થોત્તર સ્વરૂપ માનવો જોઈએ, અને એ સાથે પ્રમાણુરૂપ અનેકાન્ત તથા સભ્ય જયરૂપ એકાન્તને આશ્રય કરીને અનેકાન્ત યાને સ્યાદ્વાદની અંદર પણ સપ્તભંગીનું પ્રતિપાદન કરવું જોઈએ. આવી રીતે માનવાથી કોઈપણ દોષને અવકાશ રહેશે નહિ. પ્રત્યુત અનેકાનની અંદર સપ્તભંગીની ઉપપત્તિ પણ સારી રીતે થઈ શકે છે.
એવી જ રીતે નિત્ય તથા અનિત્યત્વ, એકત્વ તથા અનેક વિગેરે ધર્મોની અંદર પણ સંક્ષેપથી સસમંગી બતાવવામાં આવે છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
ચાત્યે નિત્ય€” તથા “ચાત્તાત્રેય જિત્યલ્ય” આ બન્ને ભાંગાને અર્થ આ પ્રમાણે સમજ. અનેક ધર્મવાળા ઘટાદિપદાર્થમાં પર્યાવાથિક નયનું આલંબન કરવાથી અનિત્યત્વ રહેલ છે અને તેજ ઘટાદિની અંદર કવ્યાર્થિક નયના આલંબનથી અનિત્યપણને નિષેધ અર્થાત નિત્યપણું માનવામાં આવે છે. સારાંશ કે ઘડાના આકારને નાશ થવા છતાં પણ માટી રૂપે તિરભાવથી ઘડાનું વિદ્યમાનપણું હોવાથી ઘડે નિત્ય છે એવી દ્રવ્યાર્થિક નયની માન્યતા છે.
નિત્યર્થ ચાર શાસ્ત્રાવ એ પ્રકારના. ત્રીજા ભાગાને અર્થ નીચે પ્રમાણે સમજવો.
ક્રમવાળા દ્રવ્યાર્થિક તથા પર્યાયાર્થિક નયનો આશ્રય કરવાથી ઘડાની અંદર ક્રમિક નિત્યપણું તથા અનિત્યપણાનું પ્રતિપાદન ત્રીજા ભાંગાથી થઈ શકે છે.
ચતુર્થ ભાગ– નિત્યર્થ સ્થાવર ' અર્થાત. એક કાલમાં એક સાથે પ્રધાનપણે પ્રતિપાદન નાહ કરવામાં આ વેલા એવા અનિત્યત્વ તથા નિત્યસ્વરૂપ ઉભયને સહાપિતપણે અવકતવ્ય શબ્દથી પ્રતિપાદન કરવું.
પાંચમે ભાગ–નિત્યવં ચાર ચાવવાએક જ અર્થાત પર્યાયાર્થિક નયનું આલંબન કરવાથી ઘટના એક અંશમાં અનિત્યપણું અને બીજા અંશમાં પૂર્વોક્ત રીતે અવકતવ્યપણું સમજવું.
છો ભાંગે– નિત્ય શાસ્ત્રાન્ચે ચાયવ્યએક જ –અર્થાત કવ્યાર્થિક નયના આલંબનથી અનિત્યપણું છે અને બીજા અંશમાં પૂર્વોક્ત રીતે અવકતવ્યપણું પણ સમજવું.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૧૦૭
સાતમો ભાગે નિત્યં ચોવચ્ચેવચક્રાવ ચાર ચમેવ ” અર્થાત ક્રમવાળા પર્યાયાર્થિક તથા દિવ્યાર્થિક નયનું આલંબન કરવાથી ક્રમિક અનિત્યપણું તથા નિત્યપણની ઉપપત્તિ અને સાથે બીજા અંશમાં પૂર્વોક્ત પ્રમાણે અવ્યકતવ્ય પણ સમજવું.
હવે એકવ તથા અનેકને લઈને સપ્તભંગી બતાવવામાં આવે છે. “
પદ પાર ” તથા “ શાકારક પદ પઃ' અર્થાત દ્રવ્યરૂપે ઘડે એકજ છે. કેમકે સ્થા, કેશ, કુ. લાદિ પર્યાયમાં પણ માટીરૂપ દ્રવ્ય તે અનુગત છેજ. અતએ મૃત્તિકારૂપ ઉર્વતા સામાન્યને લઈને ઘડે એકજ છે એમ સમજવું, એ પહેલા ભાંગાને અર્થ થે. હવે બીજા ભાંગાને અર્થ પયોયરૂપથી ઘડા અનેક છે; કેમકે રક્તપીતાદિ અનેક સ્વરૂ૫૫ણું ઘટમાં વિદ્યમાન છે તથા થાસાદિ અનેક પર્યાયપણું તેમજ આકાર ભિન્નતા પણ ઘડામાં જોવામાં આવે છે. માટે ઘડા અનેક છે એમ સમજવું આ ઠેકાણે જે એમ કહેવામાં આવે છે “ સંય થતુ જીવ ” તે આવા સ્થળમાં સર્વ વસ્તુની જ્યારે કોઈ, પણ રૂપશી અક્યતા જોવામાં આવતી નથી; ત્યારે
”, આ વાક્યની ઉપપત્તિ કેવી રીતે થઈ શકે.
વળી એમ પણ ન કહેવું કે–સર્વાદિરૂપથી સર્વ વસ્તુમાં એક્યતા રહેલી છે. કેમકે તિર્યકુ સામાન્યરૂપ સર્વને પણું દરેક વ્યકિતમાં ભિન્નરૂપે લેવાથી સર્વ વસ્તુમાં સત્તાધિરૂપ એક્યતા પણ આવવી ઘણું કઠણ થઈ પડવાની. આ ઉપર્યુંકત શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે કરવું –સત્તા સામે
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
માન્ય તેિજ એક તથા અનેક સ્વરૂપ છે અને વ્યક્તિરૂપે અનેક છે તે પણ સ્વસ્વરૂપથી તે સત્ત્વ એકજ છે. પૂર્વમાં જે કહેવામાં આવેલ છે કે સત્ત્વાદિક રૂપથી પણ વસ્તુમાં ઐક્યતા નથી એને ભાવાર્થ એ સમજવો કે ઐક્યતાના નિષેધમાં સર્વથા એનું તાત્પર્ય ન લેવું; કિન્તુ કથંચિત્ ઐક્યતા માની લેવી એમાં કશે બાધ નથી. અથવા તે સામાન્ય સંગ્રહ નયની અપેક્ષાથી કથંચિત સર્વ વસ્તુમાં પણ ઐકય માનવામાં સામાન્ય વાદિઓને પણ કોઈ જાતની અડચણ નથી અને વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ દરેક વસ્તુનાં રવરૂપે ભિન્ન છે તથા દરેકનાં લક્ષણ અને કાર્યો પણ ભિન્ન છે.
આ હેતુએ દરેક વસ્તુની અંદર જ્યારે વ્યવહારની અપેક્ષાએ ભિ-જતા રહેલી છે ત્યારે તેજ નયની અપેક્ષાએ ઐક્યતા રહે તે વ્યાજબી ન ગણાય. અર્થાત્ કથંચિત અનેપણું માનવામાં કોઈ પ્રકારને વાંધો નથી.'
2. જયાં સર્વ વસ્તુમાં સામાન્ય સંગ્રહનયની અપેક્ષાએ કથંચિત ઐક્યતા રહેલી હોય ત્યાં વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ અનેકપણું પણ કથંચિત જાણી લેવું, એમાં સંશય કરવા જેવું નથી. અને - જયાં વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ અનેપણું રહેલું છે ત્યાં સામાન્ય સંગ્રહની અપેક્ષાએ એકપણું માનવામાં લગાર પણ હરકત જેવું નથી. એમ ન માનતાં મિથ્યા એકાન્તનો પ્રવેશ થવાનો. બીજું એ કે એકપણું પણ જ્યાં સુધી અનેક વ્યક્તિમાં અનુગત રૂપે એક ધર્મ તરીકે માનવામાં ન આવે ત્યાં સુધી બની શકે જ નહિ. અને એકપણું વિના સાશ્યપણું બની શકે નહિ, સદશ્યનો રોગ છે જેનાથી ભિન્ન હોય અને તેમાં રહેલા ધર્મો ઘણું મળતા આવતા હોય ત્યાં જ થાય છે. જેમકે “ મુર્ણ' આ મુખ ચંદ્ર જેવું છે અર્થાત્ ચંદ્રમાં રહેલું આલ્હાદ જનકપણું તથા
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૧૦૯
ગોળાકારપણું વિગેરે કેટલાએક ધર્મો મુખમાં હોવાથી તેને ચંદ્રની ઉપમા અપાય છે. તેમજ ઘડાની અંદર પણ ઘટપણરૂપ એક ધર્મને લઇને પરસ્પર સાધર્મ સ્વીકારવામાં આવે છે. નહિતર સાધારણ ધર્મ અને અસાધારણ ધર્મની વ્યવસ્થા બનવી કઠણ થઈ પડે. કેમકે અનેકવ્યકિતમાં રહેનાર ધર્મ તે સાધારણ ધર્મ છે.
ઉપસંહાર તરીકે કહેવું જોઈએ કે સત્ત્વાદિરૂપથી અને સામાન્ય સંગ્રહનયની અપેક્ષાથી દરેકમાં ઐકયતા છે, આ વાત ખુબ દઢપણે હૃદયમાં ઠસાવવી અને જીવાદિ દ્રવ્યના અવાન્તર ભેદોને લઈને જીવાદિ દ્રવ્યમાં પણ અનેકપણું છે, તેમ દ્રવ્યમાં પણ અનેકપણું સમજવું. તેમજ સામાન્ય સંગ્રહનયના મતથી વસ્તુ માત્ર એક જ છે અને વ્યવહારને આશ્રય કરવાથી જીવાદિ દ્રવ્યના ભેદને લઈને વસ્તુ અનેક પણ છે, એ પ્રકારે સર્વત્ર એકત્વ અનેકત્વ ભાવના કરવી અને આગળના ભાગાઓનું સ્વરૂપ પણ ક્રમ અને અક્રમને લઈને સમજી લેવું.
હવે જીવ સામાન્યને લઈને સપ્તભંગી સમજવાની ચાલી બતાવવામાં આવે છે.
“ saઃ” “ શીવ:આ બે મૂળ ભાંગા છે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે સમજવો કે–ઉપગપણને લઈને જીવની અંદર સત્વ માનવામાં આવે છે અને અનુપગપણને લઈને તેનીજ અંદર અસત્ત્વ માનવામાં આવે છે. કેમકે જીવ તે હમેશ ઉપયોગવાળો જ હેય માટે ઉપગપણને લઈને સર્વ માનવું અને અનુપગપણાને લઈને સત્ત્વ માનવું. એ પ્રકારે આગળના ભાંગાઓનું પણ નિરૂપણ સમજવું. ઈતિઃ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમો પ્રકાશ.
પ્રકાશમાં મિથ્યા એકાન્તવાદિઓએ કરેલા
આક્ષેપનું સમાધાન કરવામાં આવશે.
છે તેઓનું કહેવું છે કે–સ્યાદ્વાદવાદિઓએ દિથઇ કે માનેલે અનેકાન્તવાદ યાને સ્યાદ્વાદ તે છલરૂપ હોવાથી અપ્રમાણિક છે. કેમ કે જે વસ્તુ અસ્તિત્વવાળી છે તેજ નાસ્તિત્વધર્મવાળી છે તથા જે નિત્ય ધર્મવાળી છે તે જ પુનઃ અનિત્યવાળી પણ છે. આવા પ્રકારની વસ્તુવિષયક પ્રરૂપણ કરનાર પ્રામાણિક કેવી રીતે કહી શકાય.
ઉત્તર–જ્યાં સુધી છલના લક્ષણને અનેકાન્તમાં પ્રવેશ થઈ શકતા નથી ત્યાં સુધી અનેકાન્તવાદને છલરૂપ કહે એ એક જાતની ધીઠાઈજ કહેવાય. યુકિતથી વિરૂદ્ધ વાતજ કહેવાય.
તેઓના મતની અંદર છલ પદાર્થનું લક્ષણ જે પ્રકારે બતાવ્યું છે તે અહિં સ્યાદવાદમાં ઘટે છે કે નહિં એ વિચારવાનું છે.
બીજા અભિપ્રાય ઉપરથી ઉચ્ચારણ કરેલ વાક્યની અંદર અન્ય અર્થની કલ્પના કરીને દોષોનું જે આરોપણ કરવું તેનું નામ છલ. એને દૃષ્ટાન્તદ્વારા સ્પષ્ટ કહીએ.
યથા વવશ્વસ્ત્રો વત્તઃ અર્થાત આ દેવદત્ત નવીન કાંબલવાળે છે. આ રહસ્યને સમજ્યા વિના છલવાદિ લેકે કહે છે કે––ક્યાં આ દેવદત્તની પાસે નવ સંખ્યક કાંબળે છે. હું તે
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૧૧૧
એકજ જોઉં છું. દરિદ્ર હોવાથી એ એકપણું ઘણું મુશ્કેલીઓ મેળવી શકો છે; તે તેની પાસે નવ કાંબલે કાંથી સંભવે ? આ પ્રકારે જ્યાં એક બીજાના અભિપ્રાય જાણ્યા વિના વાત કરવામાં આવે ત્યાં જ છલ મનાય છે. પરંતુ સ્યાદ્વાદ મતમાં તે તેવા પ્રકારના છલના લક્ષણને ઘટવાને સંભવ જ નથી, તો પછી તે છલ રૂપ કેમ કહી શકાય. બીજા અભિપ્રાયથી બેલાયેલ શબ્દમાં બીજા અર્થની કલ્પના રૂપ જે છલ તે તે અનેકાન્તમાં છે જ નહિ. માટે અનેકાન્તવાદ છલ રૂપ નથી એ નિશ્ચય જાણવું.
એકજ વસ્તુની અંદર રહેલા નિત્યત્વ, અનિસ્વ. અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ, સામાન્યવત્વ, વિશેષવત્ત્વાદિ વિરૂદ્ધ ધર્મોનું સાપેક્ષ પણે પ્રતિપાદન કરે છે જ. સ્યાદવાદ અનેકાન્તવાદ કહેવાય છે તેનું લક્ષણ પણ છલની અંદર ઘટી શકતું નથી. તો પછી અનેકાન્તને છલરૂપ માનો, તે તેઓની અજ્ઞાનતા સિવાય બીજું શું કહેવાય ? આથી નિર્ણય થયે જે અનેકાન્તવાદ છલરૂપ નથી.
કેટલાક લોકોનું એમ કહેવું છે જે અનેકાન્તવાદ સંશય રૂપ છે, કેમકે એકનીજ અંદર અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ, નિત્યત્વ, અનિત્યત્વાદિ વિરૂદ્ધ નાના ધર્મોનું પ્રતિપાદન જે કરે છે, તે સંશયવાદ વિના બીજું શું કહેવાય ? (યથા “પર્વતોfજમાન નવા અર્થાત આ પર્વત અગ્નિવાળે છે કે અગ્નિ વિનાનો છે. અહિં પહેલાં સંશયનું લક્ષણ બતાવવું ઉપયુકત છે. ) એક વસ્તુની અંદર વિરૂદ્ધ નાના ધર્મોને જે પ્રતિપાદન કરે તે સંશય કહેવાય.
પૂર્વોકત અનેકાન્તવાદમાં સંશયની આશંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે સમજવું.
ઉપર બતાવેલ સંશય રૂપ દષ્ટાન્તની જેમ પ્રકૃતિમાં અનેકાન્ત -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર.
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
વાદ તે સંશયરૂપ છેજ નહિ. કેમકે સામાન્ય ધર્મોનું જ્યાં પ્રત્યક્ષ હેય અને વિશેષ ધર્મો અપ્રત્યક્ષ હેય. પરંતુ વિશેષનું સ્મરણ તે અવશ્ય હેય. એવે સ્થળે સંશય માનવામાં આવે છે. જેમ સ્થાણું તથા પુરૂષના ઉચિત દેશમાં અત્યન્ત પ્રકાશ પણ ન હોય તથા અત્યન્ત અંધકાર પણ ન હોય એવે સમયે બન્નેની સરખી ઉંચાઈ માત્ર દેખવામાં આવતી હોય અને તેની વક્રતા, પિલાણ તથા પક્ષઓના માળા, પક્ષિઓનું ગમનાગમનપણારૂપ સ્થાણુંમાં રહેલા જે વિશેષ ધર્મો, તથા વસ્ત્રધારણ રૂ૫, શિખા બંધન રૂપ, તથા હસ્તપાદ વિગેરે પુરૂષના વિશેષ ધર્મોનું જયાં ઉપલબ્ધપણું ન હોય અને તમામ વિશેષધર્મોનું સ્મરણ તે હોય, ત્યાં જ વાસ્તવિક રીતે સંશય મનાય છે. કેવળ બે સમજથી વિરૂદ્ધ નાના ધર્મોના આ ભાસ માત્રથી ચમકી સંશયની કલ્પના કરવી યોગ્ય ન ગણાય.
થાણુ પુરુષો વ ” આ વ્યકિત સ્થાણુ યાને લાકડું છે કે પુરૂષ છે. આવા પ્રકારનું વાક્ય સાંભવા માત્રથી જ સંશય ઉત્પન્ન થાય છે. પરંતુ અનેકાન્તવાદમાં તો તેવા પ્રકારના સંશયનું લક્ષણ બીલકુલ ઘટતું નથી. કેમકે સામાન્યપણું પણ વસ્તુમાં ઉપલબ્ધ છે અને સ્વરૂપ તથા પરરૂપાદિ વિશેષ ધર્મો પણ દરેક વસ્તુમાં ઉપલબ્ધ છે. જ્યારે વિશેષ ધર્મોની ઉપલબ્ધિ હોય ત્યારે સંશય કહેવાયજ કેવી રીતે. જે કદાચ એમ કહેશો કે ઘટાદિની અંદર અસ્તિત્વાદિ ધર્મોના સાધનમાં નિમિત્તભૂત હેતુઓ છે કે નહિ ? ના કહેવાથી વિપ્રતિપન્નવાદિની આગળ કેવી રીતે પ્રતિ પાદન કરી શકશે.
જે કદાપિ એમ કહેવામાં આવે કે અસ્તિત્વાદિ ધર્મોના સાધક ભિન્ન ભિન્ન હેતુઓ છે, તે પરસ્પર વિરૂદ્ધ એવા અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વાદિ ધર્મોના સાધક હેતુઓ જ્યાં વિદ્યમાન હોય ત્યાં સંશયકેમ ન કહેવાય
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૧૧૪
આ શંકા પણ નિર્મલ જાણવી. જેમ એકજ દેવદત્તની અંદર પિતાના પુત્રની અપેક્ષાએ પિતાપણું રહેલ છે, અને પિતાના પિતાની અપેક્ષાએ પુત્રપણું રહેલ છે. આ ઠેકાણે પુત્રપણું તથા પિતૃપણું એ બંને પરસ્પર વિરૂદ્ધ હોવા છતાં પણ સાપેક્ષપણે એકની અંદર રહેતાં શું વાતાં નથી ?
વળી એકજ અન્વયવ્યતિરેકિ હેતુની અંદર સપક્ષ મહાનસિની અપેક્ષાથી અસ્તિપણું તથા વિપક્ષ મેટા તળાવની અપેક્ષાએ નાસ્તિપણે રહેલ છે. આ બન્નેની પરસ્પર વિરૂદ્ધતા છે તે પણ એકજ હેતુની અંદર પક્ષમાં સત્વરૂપ અસ્તિત્વ તથા વિપક્ષમાં અસત્વરૂ૫ નાસ્તિત્વ માનવામાં જેમ લગાર માત્ર સંકોચ નથી તેમજ એકજ ઘટની અંદર પરરૂપની અપેક્ષાથી નાસ્તિપણું માનવામાં શી અડચણ છે ?
વિરૂદ્ધતા તે ત્યારે આવી શકે કે જ્યારે એકજ રૂપથી બનેને માનવામાં આવે. એ વાત તે આ ઠેકાણે બીલકુલ જ નહિ તે વિરૂદ્ધતા કેવી રીતે આવી શકે.
બીજું સાપેક્ષપણે પણ જે એકની અંદર અનેક ધર્મો માનવામાં નહિ આવે તે ઘણું પ્રકારની આપત્તિમાં ફસાવવું પડશે. જેમાં પુત્રપણાને વ્યવહાર કરાય છે તેમાં પિતાપણાને વ્યવહાર કેવી રીતે કરી શકાશે. માટે જરા વિચાર કરી જોશો તે સ્પષ્ટપણે માલુમ પડશે કે-અનેકાન્તવાદ માનવામાં કોઈપણ ઠેકાણે કોઈ પણ જાતના દેષને સંભવ છેજ નહિ,
આ પ્રકારે યુક્તિપૂર્વક સમજાવતાં પણ કેટલાક દુર્વિદધ પુરૂષ અનેકાન્તવાદની ઉપર વિરૂદ્ધાદિ દેનું આરોપણ કરવા કટિબદ્ધ થાય છે. અને સાથે પોતાની વાચાલતાનું પ્રદર્શન પણ યુક્તિઓ દ્વારા કરે છે.
8.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
f૧૪
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
જ્યાં શીત હોય ત્યાં ઉષ્ણપણું ન હોયજ, અને જ્યાં ઉષ્ણ પણું હોય ત્યાં શીતપણું ન હોય, તથા જ્યાં છાયા હોય ત્યાં આતપ ન હોય. કેમકે તેઓને પરરપર વિરૂદ્ધ સ્વભાવ છે. તેમજ પ્રકૃતમાં પણ એકની અંદર પરસ્પર વિરૂદ્ધ તથા વિધિ પ્રતિષેધ રૂપ જે અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વ તેને પણ સંભવ કેવી રીતે થઈ શકે. કેમકે વિધિરૂપે ભાન થવાથી અસ્તિત્વ તે ભાવરૂપ છે અને પ્રતિષેધ રૂપે ભાન થવાથી નાસ્તિત્વ અભાવરૂપ છે, માટે જ્યાં અસ્તિત્વ હોય ત્યાં નાસ્તિત્વ ન રહેવું જોઈએ, અને જ્યાં નાસ્તિત્વ હોય ત્યાં અસ્તિત્વને ન રહેવું જોઈએ. આથી એ સિદ્ધ થયું કે વિરોધ દોષ આવવાથી અનેકાન્ત વાદ પણ ન માનવો જોઈએ.
હવે અન્ય લેકેએ મુકેલો બીજે દોષ બતાવવામાં આવે છે.
અતિપણાનું અધિકરણ ભિન્ન છે અને નાસ્તિપણાનું પણ અધિકરણ ભિન્ન છે. માટે અધિકરણ ભિન્ન હોવાથી એક ઠેકાણે અસ્તિ નાસ્તિની સંભાવના પણ થઈ શકે નહિ.
તૃતીય દેષ એ કે–અનેકાન્ત માનવામાં અનવસ્થા દોષ પણ આવે છે. જે રૂપે અસ્તિપણું હોય તે રૂપ પણ અસ્તિનાસ્તિ સ્વરૂપ કહેવું પડશે. તે અસ્તિનાસ્તિપણું પણ સ્વરૂપ તથા પરરૂપથી કહેવું પડશે. અને તે સ્વપર રૂપમાં પણ પ્રત્યેકનું અસ્તિનાસ્તિપણું બીજા સ્વપર રૂપથી કહેવાનું. આવી રીતે માનવામાં અનવસ્થા દોષનું આક્રમણ થાય છે; કેમકે અપ્રામાણિક પદાર્થ પરંપરાની કલ્પનાની અવિશ્રાતિનું નામ જ અનવસ્થા કહેવામાં આવે છે. માટે તે દેષગ્રસ્ત હેવાવાળો અનેકાન્તવાદ કેવી રીતે મનાય.
ચોથે શંકર દેાષ એવી રીતે કે-જે રૂપથી સર્વે હૈયે તેજ ૨૫થી અસત્ત્વ કેવી રીતે મનાય તથા જે રૂપથી અસત્વ હોય તેજ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલંગી પ્રદીપ.
૧૧૫
રૂપથી સત્ત્વ પણ કેમ મનાય. કેમકે દરેકનું એક કાલમાં રહેવું તેનું નામ જ શંકર કહેવાય છે. માટે આવી રીતે શંકર દોષ ગ્રસ્ત હોવાથી અનેકાન્તવાદ કોને પ્રિય લાગે ?
જે રૂપથી સત્ત્વ હોય તે રૂપથી અસત્ત્વજ હોય, સત્વ તે ત્યાં હોયજ નહિ. તથા જે રૂપથી અસત્વ હેય તે રૂપથી સત્ત્વજ હોય. અસવ તે ત્યાં હોઈ શકે જ નહિ. કેમકે પરસ્પર વિષયના ગમનનું નામજ વ્યતિકર કહેવાય છે. માટે વ્યતિકર દેવ આવવાથી અનેકાન્ત વાદ કેવી રીતે મનાય.
સંશય નામનો છો દોષ પણ ઉપસ્થિત છે જ, કેમકે વસ્તુનું સત્ત્વાસવ ઉભય સ્વરૂપ આવા પ્રકારનું જ છે, આથી બીજા પ્રકારનું નથી. આ વાતને નિશ્ચય નહિ થઈ શકવાથી સંશય દોષ લાગુ પડે છે. એથી કરી સંશય રૂપ બનેલે અનેકાન્તવાદ પર ડિતોથી કેવી રીતે માન્ય થઈ શકે.
સાતમે અપ્રતિપત્તિ દોષ–આવી રીતે દેષને પ્રહાર થવાથી પદાર્થમાં અનિશ્ચયપણુના ભયને લીધે વસ્તુને સ્વીકાર કઈ પણ રીતે થઈ શકે જ નહિ. આનું નામ અપ્રતિપત્તિ દેષ સમજ. આવા દોષો આવવાથી અનેકાન્તવાદને સ્વીકાર કોઈપણ રીતે થઈ શકશે નહિં.
આઠમે અભાવ દેષ ઉપરોક્ત દેના સમૂહનું આક્રમણ થવાથી સત્ત્વાસત્વ રૂપ વસ્તુને જ અભાવ થવાને અને જ્યારે સત્તાસત્ત્વ રૂપ વસ્તુ નથી ત્યારે અનેકાન્તવાદ પણ કયાંથી રહેવાને.
આ આઠ દોષોનું નિરાકરણ સ્યાદવાદ મહાનરેન્દ્રના અનુચરે
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
સમભંગી પ્રદીપ.
તરસ્થી નીચે પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે, તે બુદ્ધિપૂર્વક વિચારવા જોગ છે.
પ્રમાણેથી પ્રતીયમાન અનંત ધર્મવાળી વસ્તુની અંદર સ્વરૂપાદિની અપેક્ષાથી વિવક્ષિત જે સત્ત્વ અસત્વ રૂપ ધર્મો તેમાં લગાર માત્ર વિરોધને અવકાશ છે જ નહિ. કિંચ સ્વરૂપાદિ વડે ઉપલબ્ધ સત્તા સમયે પરરૂપાદિવડે અસત્વને અનુપલંભ છે. આવી રીતે તે કોઈ પણ બુદ્ધિમાન પ્રતિપાદન કરવામાં ઉત્કંડિત થાય જ નહિ. માટે સ્વરૂપાદિથી સત્વની માફક પર રૂપાદિથી અસત્ત્વની પણ ઉપસ્થિતિ જરૂર માનવી જોઈએ.
બીજું પણ એ સમજવાનું છે કે “ વસ્તુ કેવળ ભાવ ઉપજ છે. એ વાત પણ તદ્દન ખોટી છે. કેમકે એમ માનવાથી વરૂપની માફક પરરૂપથી પણ ભાવને જ પ્રસંગ આવશે અર્થાત્ પરરૂ૫થી પણ સત્તા માનવી પડશે. તથા વસ્તુ કેવલ અભાવ રૂપજ છે. આ વાત પણ અસત્યજ સમજવી. એવી રીતે માનવાથી તે પરરપની માફક સ્વરૂપથી પણ વસ્તુ સત્તાની ઉપલબ્ધિ બીલકુલ ન થવી જોઈએ—અર્થાત એમ માનવાથી તે વસ્તુ સત્તાનાજ જગતમાં અભાવ થઈ જવો જોઈએ. માટે પરરૂપથી અસત્વ વસ્તુમાં રહેલ છે અને સ્વરૂપથી સત્તા પણ તેમાં જ રહેલી છે. એ વાત જરૂર માનવી જોઈએ. - હવે પરરૂપાસત્વને અર્થ કેવી રીતે કરવો એની ઉપર વિચાર કરવામાં આવે છે.
જે કદાપિ એમ કહેવામાં આવે કે પરરૂપાસવન અર્થ પરરૂપથી અસત્ય છે, એમ કહેવામાં આવે તે પણ ઠીક ન ગણાય. કારણ કે તેમાં દેષને સંભવ છે. જેમ ઘટાભાવવાળા
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૧૧૭
ભૂતળમાં “ધો નહિત ઘટ નથી, આ વાક્યની પ્રવૃત્તિ થાય છે. તેમજ પરરૂપ ભાવવાળા ઘટની અંદર પણ “ટો નાસ્તિ’ ધટ નથી આ વાક્યની પ્રવૃત્તિ થવી ઘણુંજ કઠણ થઈ પડશે કેમકે પરરૂપા ભાવવાળા ઘટમાં છે તો નાહિત ” યાને પટ નથી, આ વાક્યની પ્રવૃત્તિ થવીજ ઉચિત ગણાય
એ ઉપર સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ વિચાર કરી એ ઘડાની અંદર જે પર રૂપાસત્ત્વ છે તે વિષયમાં તેજ પ્રશ્ન કર્તાને અમે પૂછીએ છીએ કેધટાદિની અંદર પરરૂપાસત્ત્વને શું પટાદિને ધર્મ માને છે અથવા ઘટને ધર્મ માને છે ? જે કદાપિ પ્રથમ પક્ષ માનશે તે વ્યાઘાત દોષ આવશે. કેમકે ઘટની અંદર રહેલા પરરૂપાસત્વ કહેતાં પટરૂપાસત્ત્વને પટને ધર્મ માનવામાં વ્યાઘાત દોષ આવે છે. પટના સ્વરૂનું અસત્વ પણું પટમાં તે રહે જ કેવી રીતે ? અને ઘટને ધર્મ પરરૂપાસત્ત્વને તે આપ લેકે માનતા નથી તે પછી સર્વથા શૂન્યતા સિવાય બીજું શું સમજવું.
કિંચ, તમેએ માનેલે પટને ધર્મ જે પરરૂપાસત્વ તે તો ઘટની અંદર જ છે, એ વાત તો તમારાથી બેલાયજ નહિ. કેમકે બીજાને ધર્મ બીજામાં કેવી રીતે રહેવા પામે ? આ વાત ઉપર બુદ્ધિમાનેએ ખાસ વિચાર કરવો જોઈએ.
બીજો પક્ષ માનવામાં ઘટમાં રહેલા પરરૂપાસત્વ કહેતાં પટરૂપાસત્વ જે છે તેજ ઘટ ધર્મ છે એમ માનવામાં તે વિવાદ જેવું છેજ નહિ. જેમ ભાવધર્મના સંબંધથી વસ્તુમાં ભાવસ્વરૂપપણું માનવામાં આવે છે તેમ અભાવ ધર્મના સંબંધથી વસ્તુમાં અભાવપણું માનવું જોઈએ. એવી રીતે માનવામાં જ “ઘરી નાસ્તિ' યાને ઘટ નથી આ પ્રયોગની ઉપપત્તિ પણ થઈ જવાની. જે
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૧૧૮
એમ માનવામાં નહિં આવે તે ઘટની અંદર રહેલ પરરૂપાસવરૂપ અભાવ ધર્મને સંબંધ રહેતાં છતાં પણ “થોડતન' યાને ઘટ નથી એ પ્રયોગ જેમ તમે માનતા નથી તેમજ ભાવધર્મને સંબંધ થવા છતાં પણ ઘટઃ ત’ ઘટ વિદ્યમાન છે આ પ્રયોગ પણ ન થવો જોઈએ.
બીજું ઘટની અંદર રહેલા પરરૂપાસત્ત્વને ઘટથી ભિન્ન માને છે કે અભિન્ન માને છે ? જે કદાપિ પરરૂપાસત્ત્વ ઘટથી ભિન્ન છે એમ માનશો તે એની ઉપર પણ બીજે પરરૂપાભાવી માનવો પડશે. આવી રીતે માનવામાં પણ અનવસ્થા દેશ જરૂર લાગુ પડવાને.
પરરૂપાસત્વને ઘટથી અભિન માનશો તે અમો પણ આનંદ સાથે જયધ્વની પૂર્વક સ્વીકારી લઈશું. કેમકે અમે. પિતાથી અભિન્ન એવા ભાવધર્મરૂપથી ઘટાદિમાં સત્ત્વની માફક અભાવ ધર્મથી અસત્ત્વ પણ અવશ્ય સ્વીકારીએ છીએ.
જે કદાપિ એમ કહેવામાં આવે કે સ્વરૂપથી જે ભાવ છે તેજ પરરૂપથી અભાવ છે અને જે પરરૂપથી અભાવ છે તેજ સ્વરૂપથી ભાવ તરીકે મનાય છે તે ભાવાભાવને એક વસ્તુમાં ભેદ ન હોવાને લીધે ઉભય સ્વરૂપપણું પણ કેવી રીતે એક વસ્તુમાં આવી શકશે.
આ શંકા પણ અયોગ્યજ છે–નિર્મલ છે. કેમકે ભાવાભાવની અપેક્ષા કરવા લાયક નિમિત્ત ભેદને લઇને જ ભાવાભાવરૂપતા એક વસ્તુમાં માનવામાં આવે છે. સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયની અપેક્ષા રૂ૫ નિમિત્ત પોતે વસ્તુમાં ભાવ પ્રત્યયને ઉત્પન્ન કરે છે અને પદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયની અપેક્ષારૂપ બીજું નિમિત્ત પોતેજ તેજ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
=
=
=
=
=
વસ્તુમાં અભાવ પ્રત્યયને ઉત્પન્ન કરે છે. આથી આ વાત સિદ્ધ થાય છે કે અપેક્ષણીય નિમિત્તના ભેદનેજ લઈનેજ સત્ત્વાસત્ત્વને. ભેદ સમજવા માટે પ્રથમ વિરોધ દોષની ઉભાવના કરી તે તે. અનેકાન્તવાદિઓને વંધ્યાપુત્ર સમાન છે.
વિરોધના ત્રણ પ્રકાર છે, વધ્યઘાતક, ૨ પ્રતિબધ્ય પ્રતિબંધક અને ૩ સહાનવસ્થાન. આ ત્રણમાંથી એક પણ પ્રકારના વિરોધની સંભાવના અહિં છે જ નહિ. પ્રથમ વધ્યઘાતક નામના વિરોધને અવકાશ સર્પ અને સંકુલમાં ગાય અને વ્યાધ્રમાં, ઉંદર અને બીલાડીમાં, અગ્નિ અને પાણીમાં, સર્પ અને ગરૂડમાં જ રહે છે અને તે પણ એક કાલમાં એક ઠેકાણે બન્નેને સંગ હોય તેજ હોઈ શકે; પરંતુ સંગ થયા વિના વિરોધ ઉપયુક્તમાં આવી શકતો નથી; એમ હોવા છતાં પણ જે વધ્યઘાતક નામનો વિરોધ માનવામાં આવે તો જલની સભાવ દશામાં કોઈ પણ ઠેકાણે અગ્નિને રહેવું જ ન જોઈએ તથા નળીયાની સભાવ દશામાં કોઈ પણ ઠેકાણે સર્ષને રહેવું જ ન જોઈએ. માટે સંયોગ દશામાં જ વધ્યઘાતક નામને વિરેાધ માન જરૂર છે અને તેવી જ રીતે તે અમો માનતા નથી. કેમકે અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ રૂપ બને એકજ સ્વરૂપથી એક સાથે એક કાલમાં એકની જ અંદર વિદ્યમાન છે એવી તો અમારી માન્યતા છે જ નહિ ત્યારે વિરોધ શાન હોય ?
વળી એક વસ્તુમાં બન્નેને સાથે રહેવાપણું માનવામાં તે તુલ્ય બલવાનપણું હોવાથી વધ્યઘાતકપણું કહેવાય જ કેમ? માટે વધ્યઘાતક નામને વિરોધ સ્વાવાદ મહાનરેન્દ્રની પાસે ઉભો રહી શકતેજ નથી, એ વાત ચોક્કસ છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
પ્રતિબધ્યપ્રતિબંધક નામને વિરોધ પણ અહિં ઘટતું નથી. જે ઠેકાણે ચંદ્રકાન્ત મણિનું વિદ્યમાનપણું હેય તે ઠેકાણે અગ્નિથી દાહ બીલકુલ થઈ શકે નહિ. એ જ કારણે ચંદ્રકાન્ત મણિને અંદર દાહપ્રતિબંધકતા માનવામાં આવેલ છે અને અગ્નિમાં પ્રતિબધ્ધતા માનવામાં આવેલી છે. માટે જ્યાં જેને પ્રતિબંધક હોય ત્યાં તેનાથી બીલકુલ કાર્ય થઈ શકે જ નહિ તેમજ પ્રકૃતમાં પણ અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પ્રતિબધ્યપ્રતિબંધક નામને વિરોધ બીલકુલ માલુમ પડતું નથી. અસ્તિત્વકાલમાં નાસ્તિત્વને પ્રતિબંધ થત હેય તે આ વિરેાધ આવી શકે, પરંતુ એમ તે છેજ નહિ. કેમકે સ્વરૂપથી અસ્તિત્વ દશામાં પણ પરરૂપથી નાસ્તિપણું અનુભવગોચર થાય છે માટે અનેકાન્તરૂપી વિજય કોટની અંદર એકાતિક કાષ્ઠમય ગોળારૂપી વિરાધના અવકાશને ભય તે હેયજ કયાંથી ?
સહાનવસ્થાન નામના ત્રીજા વિરોધ લક્ષણને પણ આ સ્થળે અવકાશ નથી. સહાનવસ્થાન લક્ષણવિરોધ તે ત્યાંજ હેઈ શકે કે જ્યાં કાલક્રમથી પર્યાયનું વર્તવાપણું હાય. જેમ આમ્રફલમાં નીલતા અને પીતતાની સાથે વિરોધ છે. કારણ કે આમ્રફલમાં ઉત્પન્ન થતું જે પીતપણું તેજ પૂર્વકાલમાં ઉત્પન્ન થએલી શ્યામતાને નાશ કરી દે છે. અર્થાત્ જ્યારે કેરી પાકી થાય છે અને તેમાં પીળાપણું આવે છે ત્યારે તે પીળાપણું પોતેજ પૂર્વના રંગને નાશ કરી દે છે,
એવી રીતે નીલતાની સાથે પીતતાને સહાનવસ્થાન લક્ષણ વિરોધ સમજવ, તેમજ છાયાની સાથે આપને પણ વિરોધ સમજ. જ્યારે આતપ ઉત્પન્ન થાય ત્યારેજ પૂર્વ ઉત્પન્ન થએલ છાયાને તે ઠેકાણે નાશ કરીને જ ઉત્પન્ન થાય છે, તેવી જ રીતે
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૧૨
ઘડામાં પૂર્વમાં રહેલી શ્યામતાને નાશ કરીને જ રકતપણું ઉત્પન થાય છે. માટે પૂર્વ ઉત્તરકાલ ભાવિપદાર્થમાંજ સહાનવસ્થાન લક્ષણ વિરોધ આવી શકે છે; આ વાત સિદ્ધ થઈ પ્રકૃતિમાં પણું અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વ રૂપ ધર્મો પૂર્વોત્તર કાલભાવિ છેજ નહિ. જે કદાપિ પૂર્વોત્તરકાલભાવિ માનશે તો અસ્તિપણુની સત્તાકાલમાં નાસ્તિપણને અભાવ હોવાથી સર્વત્ર પદાર્થની સત્તાજ વ્યાપ્ત થવી જોઈએ. અર્થાત કેઈપણ રૂપથી અભાવ પ્રત્યયનું ભાન થવું જ ન જોઈએ અને નાસ્તિપણુની પ્રાપ્તિદશામાં અસ્તિપણને અભાવ હેવાથી જીવની સત્તાને આશ્રય કરવાવાળા બંધમેક્ષના વ્યવહારોજ લોપ થઈ જવાને. કેમકે જે સર્વથા અસત વસ્તુ હોય તેને ફરીથી સ્વરૂપ લાભ થઈ શકે જ નહિ જેમ વંધ્યાપુત્રને સ્વરૂપલાભ થઈ શકતો નથી તેમ વંધ્યાપુત્રની માફક સદ વસ્તુના ભાવમાં અભાવની પ્રાપ્તિ પણ બીલકુલ થઈ શકે જ નહિ, માટે સહાનવસ્થાન લક્ષણ વિરોધ તો અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વાદિધર્મોને પ્રતિપાદન કરવાવાળા અનેકાન્તવાદમાં કોઈપણ રીતે આવી શકે જ નહિ. આથી એ સમજવું જોઈએ કે પૂર્વમાં બતાવેલ ત્રણ વિરોધ પકી એકપણ વિરોધને અવકાશ અનેકાન્તવાદમાં છેજ નહિ, એ વાત ખાસ મને મંદિરમાં ઠસાવી રાખવી.
અનન્ત ધર્મવાળી એક વસ્તુની અંદર સ્વરૂપ પરપાદિ નિમિત્ત ભેદની અપેક્ષાએ સત્ત્વાસવને એક સાથે રહેવામાં લગાર માત્ર અડચણ નથી. જેમ પિતાપણું, પુત્રપણું, ભ્રાતૃપણું, ભાગીનેયપણું, પિતૃવ્યપણું, જામાતૃપણું વિગેરે ધર્મોની અંદર વિરૂદ્ધતા હોવા છતાં પણ ભિન્ન ભિન્ન અપેક્ષાવાળા નિમિત્ત ભેદને લઈને એક જિનદત્ત રૂ૫ અધિકરણમાં એક કાલમાં રહેવામાં કોઈ પણ લેકે દોષ માનતા નથી. તેમજ અપેક્ષા ભેદને લઈને અસ્તિત્વ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
નાસ્તિત્વાદિ ધર્મોને એક અધિકરણમાં એક સાથે રહેવામાં પણ લગાર માત્ર દોષને અવકાશ છે જ નહિ. જ્યારે દષ્ટાંતથી વિરૂદ્ધ ધર્મોનું પણ એક અધિકરણમાં એક સાથે સાપેક્ષપણે રહેવાપણું સિદ્ધ થયું, ત્યારે વ્યધિકરણ દોષને સંભવ અનેકાન્તવાદિઓને કેવી રીતે લાગુ પડી શકે? કેમકે વસ્તુ માત્ર અનંત ધર્મવાળી હેય છે એમ પ્રમાણુથી સ્વીકારવામાં આવેલ છે. - હવે અનવસ્થાને દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે. આ સ્વરૂપ પરરૂપને લઈને સત્ત્વાસત્વ માનવામાં તે અનવસ્થા રૂપ દોષ, દોષાવહ રૂપ છે જ નહિ. કેમકે જ્યાં સુધી સ્વસ્વરૂપ પરપને વિચાર કરવામાં કોઈ પણ જાતની બાધા આવતી ન હોય ત્યાં સુધી સત્તાસત્ત્વ માનવામાં લગાર માત્ર અનેકાન્તવાદિઓને અનવસ્થા અડચણ કરી શકતી નથી. અન્યથા બીજથી અંકરની ઉત્પત્તિ પણ ન માનવી જોઈએ. કેમકે તેમ માનવામાં અનવસ્થા જરૂર આવવાની. આવા પ્રકારના ભય તે મિથ્યા એકાન્તવાદિએના ઘરમાં જ મુબારક છે.
કિંચ, અનવસ્થાને દોષરૂપે ત્યાંજ ગણવામાં આવે છે કે જ્યાં અપ્રમાણિકપણે પદાર્થ પરંપરાની કલ્પના કરવામાં આવતી હેય. પરંતુ જ્યાં પ્રમાણુથી પદાર્થ પરંપરા સિદ્ધ થતી હોય ત્યાં અનવસ્થા દેપાવત રૂ૫ છે જ નહિ એ વાત ચોક્કસ માનવી.
હવે શંકર વ્યતિકરને દૂર કરવામાં આવે છે.
પ્રતીતિ સિદ્ધ અર્થમાં જ્યારે કોઈ પણ દેવનો અવકાશ નથી ત્યારે શંકર વ્યતિકરની તે વાત જ શી કરવી. અને તે દેશે પણ ત્યાંજ આવી શકે જ્યાં પદાર્થ પ્રતીતિ સિદ્ધ ન હોય, માટે શંકર
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
૧૨૩
વ્યતિકર દોષ પણ અનેકાન્તમાં છે એમ બીલકુલ સમજવું નહિ. તથા સંશયાદિ દોષનું પણ નિરાકરણ પૂર્વે સારી રીતે કરવામાં આવેલ છે માટે તે દેષો પણ અહિં બીલકુલ સમજવા નહિ..
આથી આ સિદ્ધ થયું કે અનેકાન્તવાદ માનવામાં કોઈ પણ પ્રકારના દોષનું આગમન છે જ નહિ. અનેકાન્તને સર્વત્ર જયજ છે. અનેકાન્તવાદનું વિસ્તારથી વર્ણન જેવું હોય તે ભગવાન હરિભદ્રસૂતિ અનેકાન્તજયપતાકા તથા સ્યાદવાદરના કરાવતારિકા સંમતિતર્ક અને સ્વાદ્વાદમંજરી વિગેરે ગ્રંથોમાંથી જોઈ લેવું.
વસ્તુગત વિચાર કરતાં અનેકાન્તવાદમાં કોઈની પણ વિપ્રતિપત્તિ છેજ નહિ. કિન્તુ દરેક દર્શનકારાએ પ્રકારાન્તરથી સ્વીકારેલ છે. એ પણ નામવાર બતાવવામાં આવે છે. પ્રથમ સાંખ્ય લેકે સ્યાદવાદને કેવા રૂપથી માને છે તે જૂઓ-સત્વ, રજે અને તમે ગુણની સામાવસ્થાને તે લેકે પ્રકૃતિ રૂપે માને છે. તેમાં પ્રસાદ, લાઘવ, પ્રકાશ વિગેરે સ્વભાવવાળો સત્વ ગુણ છે અને શોષતાપાદિ સ્વભાવવાળે રજોગુણ છે તથા આવરણ દીનતાદિ સ્વભાવવાળ તમોગુણ છે. આ પ્રકારની તેઓની માન્યતા છે. આ ઠેકાણે વિચારી જોતાં જણાય છે કે–ભિન્નભિન્ન સ્વભાવવાળા અનેક ગુણેને એક જ પ્રકૃતિમાં માનવાવાળાઓથી અનેકધર્માત્મક વસ્તુરૂપ અનેકાન્તવાદને અસ્વીકાર કઈ પણ રીતે થઈ શકે નહિ,
જે કદાપિ એમ કહેવામાં આવે કે પ્રકૃતિરૂપ એક પદાર્થ તે છેજ નહિ કિન્તુ સામ્યવસ્થાને પ્રાપ્ત થએલ સત્ત્વ, રજો અને તમોગુણ છે તે પોતેજ પ્રકૃતિરૂપથી ઓળખાય છે. જેમકે ગુણના સમુદાયમાં જ પ્રકૃત તત્ત્વની શકિત માનવામાં આવે છે. માટે જ્યારે
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલગી પ્રદીપ.
એક અનેકાત્મક હોય ત્યારેજ અનેકાન્ત કહેવાય, એ વાત તે અહિં બીલકુલ છે જ નહીં, ત્યારે અનેકાન્તની તો વાત જ શી કરવી? આ પ્રકારની સાંખ્ય લેકેની શંકાનું સમાધાન નીચે પ્રમાણે સમજવું.
ઉપર્યુકત રીતે માનવા છતાં પણ તેઓના મતમાં અનેકાન્તવાળે અસ્વીકાર થઈ શકે તેમ નથી. કેમ કે જ્યારે ત્રણ ગુણ હજુદા છે અને સમુદાય વસ્તુ પણ જુદી છે ત્યારે ભાવાર્થ આ નીકળે કે સમુદાય યાને પ્રકૃતિ અને સમુદાયી યાને ગુણે-આ બેને અભેદ હેવાથી સમુદાયિ ગુણેને અને એક સમુદાયને યાને પ્રકૃતિને અભેદાભ્યપગમ હેવાથી એક અનેકાત્મસ્વરૂપ અનેકા
ન્તર્ને સ્વીકારે તે જરૂર આવી જવાને. એ રીતે સાંખ્યોથી અનેકાન્તવાદનું ખંડન કઈ પણ રીતે થઈ શકે જ નહિ.
, હવે તૈયાયિક મતને અનુસાર અનેકાન્તવાદની પ્રરૂપણું તરફ નજર કરીએ. - નિયાયિકે દ્રવ્યત્વ, ગુણત્વ અને કમ-આ ત્રણને સામાન્ય તથા વિશેષ સ્વરૂપ માને છે. અનુત્તિપ્રત્યય તથા વ્યાવૃત્તિપ્રત્યયનું વિષયપણું હોવાથી દ્રવ્યવાદિક સામાન્ય વિશેષરૂપ છે. સામાન્ય તેને કહેવામાં આવે છે કે જ્યાં “ દ્રવ્ય દ્રવ્ય આવા પ્રકારની અનુગત બુદ્ધિને વિષય હેય અને વિશેષ તે કહેવામાં આવે છે કે આ દ્રવ્ય છે, તે ગુણ નથી, તેમ કર્મ પણ નથી, આ પ્રકારની વ્યાવૃત્તિ બુદ્ધિને વિષય હેય. એકજ દ્રવ્યને સામાન્ય વિશેષરૂપ અનેક સ્વરૂપ માનવાવાળા નિયાયિકાથી શું અનેકાન્તવાદનું ખંડન થઈ શકવાનું હતું ? નહિં જ. * કિચ, ઘટની અંદર પણ ઘટને અભાવ પટપણુથી યાને વ્યધિકરણ ધર્માવચ્છિનાભાવ તરિકે માનવાવાળા અર્થાત પરરૂપથી
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસલંગી પ્રદીપ.
ઘટની અંદર પણ ઘટનો અભાવ માનવાવાળા નૈયાયિકથી કઈ પણ રીતે અનેકાન્તવાદને અસ્વીકાર શકવાને જ નહિ. '
હવે તો અનેક આકારવાળું એક મેચક-ચિત્રવિચિત્ર જ્ઞાન માને છે. તેના મતમાં પંચ વર્ણવાળા રત્નને મેચક કહેવામાં આવે છે. તેનું જ્ઞાન પણ એક પ્રતિભાસરૂપે હોઈ શકે જ નહિ. નીલ પિતાદિ નાના આકાર સ્વરૂપ જ્ઞાનનું નામ જ ચિત્રજ્ઞાન, નહિ કે એકાકાર જ્ઞાનનું નામ.
" મેચક જ્ઞાન પણ અનેકાકારજ હોઈ શકે છે, એકાકાર હે શકતું જ નથી, એમ પણ ન માનવું. કેમકે “દર મે ન ' આ મેચક જ્ઞાન છે, એવી પ્રતીતિ હેવાને લીધે મેચક જ્ઞાન એક આકારવાળું પણ છે. તે એક અનેક સ્વરૂપ ચિત્રજ્ઞાનને માનવાવાળા બાહોથી પણ એક અનેક સ્વરૂપ અનેકાન્તવાદને અસ્વીકાર કેવી રીતે થઈ શકે?
ના ચાર્વાક યાને નાસ્તિકેથી પણ અનેકાન્તવાદનો અસ્વીકારું થઈ શકતા નથી.
ચાવકના મતમાં પૃથ્વી, જલ, તેજ, વાયુ અને આકાશ આ પાંચ તત્વ છે. અને તેથી ચૈતન્ય શકિત ઉત્પન્ન થાય છે. જેવી રીતે મઘની સામગ્રીથી મદશકિત ઉત્પન્ન થાય છે તેમ તે પંચતથી એક પ્રકારની ચેતન્યશકિત ઉત્પન્ન થાય છે. અતએ પૃથવ્યાદિ પાંચ મહાભૂતના પરિણામનું નામ જ ચૈતન્ય, છે એવી તેઓની માન્યતા છે. તે ચૈતન્ય પણું તેઓના મતમાં પૃથ્વી વિગેરે પાંચ તત્તની અપેક્ષાથી જુદું નથી. જુદું માનતાં અધિક તત્વની આપત્તિ આવી જાય છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 સપ્તભંગી પ્રદીપ. પૃથ્યાદિ એક એક સ્વરૂપ છે એમ પણ કહી શકાય નહિ, કેમકે ઘટની અંદર પણ પૃથ્વી વિગેરે તો હોવાથી ત્યાં પણ ચૈતન્યની આપત્તિ આવી જાય. પરંતુ પૃથ્વી આદિ એક અનેકાત્મક છે આવી રીતે તેઓ માને છે, તે જોતાં ચાવક લેકેથી પણ અનેકાન્તવાદનું ખંડન થઈ શકે તેમ નથી. હવે મિમાંસને મતે અનેકાન્તવાદનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. એક જ જ્ઞાન પ્રમાતુ, પ્રમિતિ અને પ્રમેયરૂપ છે, એવો મિમાંસકને સિદ્ધાન્ત છે. કારણ કે ઘટને હું જાણું છું એવા પ્રકારને અનુભવ તે થાય છે જ. એથી તેઓ જ્ઞાનમાં પ્રામાણ્યપણું પણ સ્વતઃ માને છે. અનેક પદાર્થ નિરૂપિત વિષયતાવાળું એકજ જ્ઞાન તે લેકે માને છે. અને વિષયતાને પણ જ્ઞાનસ્વરૂપ માને છે. અતએ તેવા પ્રકારની વિષયતા ત્રણ સ્વરૂપ એક જ્ઞાનને માનવાવાળા મિમાંસકાથી પણ કઈ રીતે અનેકાન્તવાદને અસ્વીકાર થઈ શકવાને નથી. એવી રીતે દરેક મતને અનુસાર અનેકાન્તવાદનું પ્રતિપાદન કરી લેવું. ઈતિ શમે. છે સમાસ,