________________
૧ર.
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
વાદ તે સંશયરૂપ છેજ નહિ. કેમકે સામાન્ય ધર્મોનું જ્યાં પ્રત્યક્ષ હેય અને વિશેષ ધર્મો અપ્રત્યક્ષ હેય. પરંતુ વિશેષનું સ્મરણ તે અવશ્ય હેય. એવે સ્થળે સંશય માનવામાં આવે છે. જેમ સ્થાણું તથા પુરૂષના ઉચિત દેશમાં અત્યન્ત પ્રકાશ પણ ન હોય તથા અત્યન્ત અંધકાર પણ ન હોય એવે સમયે બન્નેની સરખી ઉંચાઈ માત્ર દેખવામાં આવતી હોય અને તેની વક્રતા, પિલાણ તથા પક્ષઓના માળા, પક્ષિઓનું ગમનાગમનપણારૂપ સ્થાણુંમાં રહેલા જે વિશેષ ધર્મો, તથા વસ્ત્રધારણ રૂ૫, શિખા બંધન રૂપ, તથા હસ્તપાદ વિગેરે પુરૂષના વિશેષ ધર્મોનું જયાં ઉપલબ્ધપણું ન હોય અને તમામ વિશેષધર્મોનું સ્મરણ તે હોય, ત્યાં જ વાસ્તવિક રીતે સંશય મનાય છે. કેવળ બે સમજથી વિરૂદ્ધ નાના ધર્મોના આ ભાસ માત્રથી ચમકી સંશયની કલ્પના કરવી યોગ્ય ન ગણાય.
થાણુ પુરુષો વ ” આ વ્યકિત સ્થાણુ યાને લાકડું છે કે પુરૂષ છે. આવા પ્રકારનું વાક્ય સાંભવા માત્રથી જ સંશય ઉત્પન્ન થાય છે. પરંતુ અનેકાન્તવાદમાં તો તેવા પ્રકારના સંશયનું લક્ષણ બીલકુલ ઘટતું નથી. કેમકે સામાન્યપણું પણ વસ્તુમાં ઉપલબ્ધ છે અને સ્વરૂપ તથા પરરૂપાદિ વિશેષ ધર્મો પણ દરેક વસ્તુમાં ઉપલબ્ધ છે. જ્યારે વિશેષ ધર્મોની ઉપલબ્ધિ હોય ત્યારે સંશય કહેવાયજ કેવી રીતે. જે કદાચ એમ કહેશો કે ઘટાદિની અંદર અસ્તિત્વાદિ ધર્મોના સાધનમાં નિમિત્તભૂત હેતુઓ છે કે નહિ ? ના કહેવાથી વિપ્રતિપન્નવાદિની આગળ કેવી રીતે પ્રતિ પાદન કરી શકશે.
જે કદાપિ એમ કહેવામાં આવે કે અસ્તિત્વાદિ ધર્મોના સાધક ભિન્ન ભિન્ન હેતુઓ છે, તે પરસ્પર વિરૂદ્ધ એવા અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વાદિ ધર્મોના સાધક હેતુઓ જ્યાં વિદ્યમાન હોય ત્યાં સંશયકેમ ન કહેવાય
