________________
સસલંગી પ્રદીપ.
ઘટની અંદર પણ ઘટનો અભાવ માનવાવાળા નૈયાયિકથી કઈ પણ રીતે અનેકાન્તવાદને અસ્વીકાર શકવાને જ નહિ. '
હવે તો અનેક આકારવાળું એક મેચક-ચિત્રવિચિત્ર જ્ઞાન માને છે. તેના મતમાં પંચ વર્ણવાળા રત્નને મેચક કહેવામાં આવે છે. તેનું જ્ઞાન પણ એક પ્રતિભાસરૂપે હોઈ શકે જ નહિ. નીલ પિતાદિ નાના આકાર સ્વરૂપ જ્ઞાનનું નામ જ ચિત્રજ્ઞાન, નહિ કે એકાકાર જ્ઞાનનું નામ.
" મેચક જ્ઞાન પણ અનેકાકારજ હોઈ શકે છે, એકાકાર હે શકતું જ નથી, એમ પણ ન માનવું. કેમકે “દર મે ન ' આ મેચક જ્ઞાન છે, એવી પ્રતીતિ હેવાને લીધે મેચક જ્ઞાન એક આકારવાળું પણ છે. તે એક અનેક સ્વરૂપ ચિત્રજ્ઞાનને માનવાવાળા બાહોથી પણ એક અનેક સ્વરૂપ અનેકાન્તવાદને અસ્વીકાર કેવી રીતે થઈ શકે?
ના ચાર્વાક યાને નાસ્તિકેથી પણ અનેકાન્તવાદનો અસ્વીકારું થઈ શકતા નથી.
ચાવકના મતમાં પૃથ્વી, જલ, તેજ, વાયુ અને આકાશ આ પાંચ તત્વ છે. અને તેથી ચૈતન્ય શકિત ઉત્પન્ન થાય છે. જેવી રીતે મઘની સામગ્રીથી મદશકિત ઉત્પન્ન થાય છે તેમ તે પંચતથી એક પ્રકારની ચેતન્યશકિત ઉત્પન્ન થાય છે. અતએ પૃથવ્યાદિ પાંચ મહાભૂતના પરિણામનું નામ જ ચૈતન્ય, છે એવી તેઓની માન્યતા છે. તે ચૈતન્ય પણું તેઓના મતમાં પૃથ્વી વિગેરે પાંચ તત્તની અપેક્ષાથી જુદું નથી. જુદું માનતાં અધિક તત્વની આપત્તિ આવી જાય છે.
