________________
સસલંગી પ્રદીપ.
૮૭
આયુષ્ય કાલરૂપ સ્વકાલથી છનદત્તમાં સત્વ માનવામાં આવે છે અને એથી ઇતર કાલ અપેક્ષાએ અસત્વ મનાય છે.. જે સ્વ આયુષ્યકાલરૂપ સ્વકાલની માફક પરકાલથી પણ સત્વ. માનવામાં આવે તે બીજી ગતિનેજ અભાવ થઈ જાય. અને બીજી ગતિઓના અભાવે સંસારચક્રને પણ લેપ થઈ જાય. તથા પરકાલની માફક સ્વકાલથી પણ અસત્વ માનવામાં આવે તો કઈ પણુ કાલમાં જનદત્તની સત્તાજ ન હોવી જોઈએ. એવો અનુભવ કાઈને પણ થઈ શકે તેમ નથી. માટે સ્વકાલથી સત્વ અને પરકાલથી અસત્વ પણ જરૂર જુદું માનવું જોઈએ.
છનદત્તને સ્વભાવ જે જ્ઞાનાદિ તે રૂપથી સત્વ માનવામાં આવે છે. અને રકત–પીતાદિ પરભાવની અપેક્ષાએ અસત્વ માનવામાં આવે છે. સ્વભાવની માફક પરભાવ રકતપીતાદિથી પણ સત્ત્વ માનવામાં આવે તે અનુભૂયમાન ઘટપટાદિ જડ વસ્તુને પણ અભાવ થઈ જાય, તથા પરરૂપની માફક સ્વરૂપથી પણ જો અસત્ત્વ માનવામાં આવે તો શુન્યવાદિના મતને પ્રવેશ થાય. માટે સ્વભાવે સત્ત્વ અને પરભાવે અસત્ત્વને જુદું જ માનવું વ્યાજબી છે.
ઉપસંહાર તરીકે-કહેવું જોઈએ કે જનદત્તમાં સ્વદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ સત્ત્વ રહેલ છે અને પરદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ અસત્વ રહેલ છે. જે સમયે સત્ત્વની તેમાં પ્રધાનતા છે તે જ સમયે અસત્વને તેમાં ગણરૂપે માનવામાં આવે છે. જ્યારે અસત્વને પ્રધાન તરીકે માનવું હોય ત્યારે સત્ત્વને ગણ રીતે માનવું. આવી વ્યવસ્થા ન રાખવાથી અનેકાન્તવાદનોજ ઉચ્છેદ થઈ જાય. તેથી તેવી વ્યવસ્થા જ સર્વથા ઈષ્ટ છે.
આવી રીતે દરેક જીવાત્માની અંદર અસ્તિત્વ-નાસ્તિત્વની ઉપપત્તિ જાણી લેવી.
