________________
સપ્તભંગી પ્રદીપ.
તે ચૈતન્યવાળાં હોય છે. જેમ મનુષ્યો. તથા જેમાં ચૈતન્ય ન હોય તેમાં પ્રાણુદિ પણ ન હય, જેમ પુદગલે. પરંતુ વનસ્પતિની અંદર તે તેમ જોવામાં આવતું નથી, માટે અવશ્ય ચૈતન્ય માનવું જોઈએ.
ઉપર્યુક્ત અનુમાનમાં વનસ્પતિને પક્ષ અર્થાત ધમી તરીકે માનવામાં આવેલ છે; સચેતત્વને સાધ્ય બનાવેલ છે; અને તેજ સચેતનવરૂપ સાધ્યના નિશ્ચયવાળા ધર્મરૂપી મનુષ્યને સપક્ષ તરીકે બતાવેલ છે. હવે આ સપક્ષ મનુષ્યની અંદર પ્રાણદિમસ્વરૂપ હેતુનું રહેવાપણું હેવાથી હેતુમાં સર્વ માનવામાં આવે છે. અને સાધ્ય જે સચેતન, તેના અભાવના નિશ્ચયવાળા ધમીપુગલમાં પ્રાણદિમત્ત્વ રૂપ હેતુનું નહિ રહેવાપણું હોવાથી અસર માનવામાં આવે છે.
આ ઉપરથી એ નિશ્ચય થાય છે કે–હેતુની અંદર વિરૂપતાને માનવાવાળાઓને પણ સપક્ષ-વિપક્ષદ્વારા સત્વ-અસત્ત્વ તે માનવું જ પડશે. બીજું એ પણ છે કે જેમ પરરૂપ જે જડપણું, તે રૂપથી પ્રાણદિમત હેતુનું મનુષ્યમાં અસત્ય છે, તેવી જ રીતે સ્વરૂપ જે ચિતન્ય, તેથી પણ પ્રાણાદિમત હેતુનું મનુષ્યની અંદર જે અસત્ત માનવામાં આવે, તે જગતમાંથી સંચેતન પદાર્થને ઉચ્છેદજ થઈ જાય. માટે પરરૂપની માફક સ્વરૂપથી અસત્વ કદાપિ માની શકાય તેમ નથી. આવી જ રીતે જેમ સ્વરૂપથી જે ચૈતન્ય છે, તેની માફક પરરૂપથી જે જડપણું, તેથી પણ જે પ્રાણદિમત હેતુનું સર્વ માનવામાં આવે, તે જગપ્રસિદ્ધ જડ વ્યવહારનેજ ઉચ્છેદ થઈ જાય. માટે સ્વરૂપથી સત્ત્વને અને પરરૂપથી અસત્વને અવશ્ય ભિન્ન માનવું જોઈએ.
