________________
- સાભળી પ્રદીપ.
- હવે સાતમું તત્વ રહ્યું અભાવ. આ અભાવને જે ગુરૂ૫ માનવામાં આવે, તો તે આકાશપુષ્પસમાન હોવાથી પદાર્થ જ કેવી રીતે માની શકાય ?
ટૂંકમાં, ઉપર પ્રમાણે વિચાર કરતાં વૈશેષિકદર્શનકારે માનેલ સાતે તને સમાવેશ પણ મુખ્ય બે-ચેતન અને જડમાંજ થઈ જાય છે. સુતરાં આ દર્શનના અભિપ્રાયથી પણ મુખ્ય બે તો સિદ્ધ થાય છે.
આ પ્રમાણે તૈયાયિકાદશનકારે માનેલ સોળ પદાર્થોને પણ ઉપયુક્ત સાત પદાર્થોમાં જ અન્તર્ભાવ કરવામાં આવેલા છે. આ વાત મુવી ની ટીકા કરનારા વિગેરે ગ્રંથમાં સ્પષ્ટપણે સમજાવવામાં આવી છે અને જ્યારે ઉપર્યુકત સાત પદાર્થોનો સમાવેશ જડ અને ચેતન-એ બે પદાર્થોમાં જ થઈ જાય છે. તે પછી એ સમજાવવાની કાંઈ આવશ્યકતા રહેતી નથી કે-નૈયાયિકાએ માનેલ સેળ પદાર્થોને પણ જડ અને ચેતનમાંજ સમાવેશ થઈ જાય છે.
હવે વેદાંતદર્શન તરફ દષ્ટિપાત કરીએ. યદ્યપિ વૈદાન્તિકદર્શનકારે માત્ર એક બ્રહ્મતત્વને માનેલ છે; પરંતુ તેમણે પણ ચેતનરૂપ બ્રહ્મતત્ત્વની સાથે પરમાર્થ દષ્ટિએ જડ પદાર્થ અવશ્ય માનવો પડશે. કારણ કે- સંસારમાં ઘટ-પટાદિ એવા અનન્ત ૫દાર્થો જોવામાં આવે છે કે-જેમાં ચૈતન્યશક્તિ જોવામાં આવતીજ નથી. વળી જે માત્ર એકજ પદાર્થ–ચેતનને માનવામાં આવે, તે સમસ્ત સંસારને વ્યવહાર પણ ચાલી શકે તેમ નથી. સૌથી પ્રથમ તે ચેતન શબ્દને વ્યવહારજ નહિં થઈ શકે. કારણ કે હમેશાં શબ્દની પ્રવૃત્તિ સાપેક્ષ રીતિથી થાય છે. ચેતન ભિન્ન બીજે કઈ પદાર્થ હોય, તેજ ચેતન શબ્દની પ્રવૃત્તિ થઈ શકે. બીજી વાત
