________________
તા. ૧૬-૨ -૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
એક જૈન મુનિની અનોખી સ્મરણ-કથા
D રમણીક સોમેશ્વર
“મારા સાધુ જીવનનાં સંસ્મરણો" એ જૈન મુનિ શ્રી કલ્યાણચંદ્રજીની (૧૮૯૬-૧૯૭૧) એક અનોખી સ્મણકથા છે. અહીં એક બહુપરિમાણી વ્યક્તિ-પ્રતિભાના દર્શન થાય છે, વિશાળ દષ્ટિકોણ ધરાવતા સત્યાન્વેષી, સ્પષ્ટવકતા, સદાય ઉત્સાહ ધરાવતા, નિરાડંબર, નિખાલસ, નિર્ભીક અને સમાજસેવી સાધુજીવનનો અહીં આપણને પરિચય મળે છે. સાધુસમાજમાં ભાગ્યે જ જોવા મળે એવો રાષ્ટ્રભાવ અને સમાજભાવ પણ અહીં મૂર્તિમંત થાય છે. આ સંસ્મરણો વાંચતાં એક અભ્યાસનિષ્ઠ, વિદ્વાન મુનિની છબિ આપણા માનસપટ પર અંક્તિ થતી રહે છે. અને છતાં વિદ્રાનો કશો ભાર અહીં વરતાતો નથી. આ સંસ્મરણોની ભાષા- શૈલી માણવા જેવી છે. લેખક જાણે માંડીને વાત કરવા બેઠા હોય તેવી સરળ-સહજ ભાષામાં, અનેક કહેવતો અને લોકોક્તિઓ દ્વારા ગ્રામ્ય પરિવેશને જીવંત કરતી પ્રવાહી શૈલીમાં આખી વાત કહેવાઇ છે. અને એટલે જાણે મુનિ કલ્યાણચંદ્રજીને સાંભળતા હોઇએ એવો ભાવ પુસ્તકના પૃષ્ઠોમાંથી પસાર થતાં અનુભવાય છે.
પુસ્તકમાં મુખ્યત્વે મુનિ કલ્યાણચંદ્રજીના સાધુ જીવનનાં સંસ્મરણો નિરૂપાયાં છે. આ સંસ્મરણોની આસપાસ તત્કાલીન સમાજનું ચિત્ર, જૈનોના શ્રાવક સમાજમાં તેમજ સાધુસમાજમાં પ્રવેશલું રૂઢિ-દાસ્ય, કુદરતી આફતો, ગ્રામ્ય જીવનનો ધબકાર વગેરે અનેક વાતોના તાણાવાણા અહીં ગૂંથાતા ચાલ્યા છે. કેટલાંક અનોખા પાત્રોનું ચિત્રણ તેમજ વિવિધ પ્રસંગોની ગૂંથણીથી સુંદર રીતે નિરૂપાયેલી આ સ્મરણથા કોઇ નવલકથાની જેમ વાચકોને જકડી રાખે છે.
બચપણથી જ કલ્યાણચંદ્ર કંઇક વિશિષ્ટ વ્યકિત્વ ધરાવે છે. એમનું બચપણ તોફાનમસ્તીમાં વીત્યું છે. નિર્ભીકતા અને સાહસવૃત્તિ એમની બાળરમતોમાં દેખાય છે. અન્ય બાળકોની જેમ વડીલોને અનુસરી ધર્મસ્થાનોમાં જવું કે ધરે વહોરવા આવતા સાધુઓને માન આપવું એ આ બાળકને પંસદ નથી. તેઓ પોતે બચપણ વિશે લખે છે. વાસ્તવિક સત્ય તો એ છે કે હું બડો આઝાદ અને તોફાની હતો. અને આશ્ચર્યની વાત એ છે કે આ તોફાની અને આઝાદ બાળક નવ વર્ષની કાચી વયે ગુરુ રત્નચંદ્રજી મહારાજ તરફ આકર્ષાય છે અને એ કુમળી વયે એનામાં અચાનક સાધુ થવાના કોડ જાગે છે. આ એક અદ્ભૂત યોગાનુયોગ છે. પાછી આ બાળકની દઢતા પણ કેવી છે ! અનેક પ્રકારની લાલચો, મારાઝૂડ, ધાકધમકી કશું જ એને સાધુ થવાના નિર્ણયમાંથી ચળાવી શક્યું નથી. હા, એમાં માતૃ-સંસ્કારનું બળ પણ મોટું છે. પુસ્તકમાં નિરૂપાયેલ કલ્યાણચંદ્રજીની ધર્મનિષ્ઠ માતાનું ઉદાત્ત વ્યક્તિત્વ ધ્યાનાકર્ષક છે.
જૈન સાધુ તરીકે દીક્ષા લઇ જૈન સમાજમાં પૂજ્યભાવ પ્રાપ્ત કરનાર આ મુનિ કંઇક જુદી જ માટીથી ઘડાયા છે. જુદે જુદે સ્થળે ચાતુર્માસ કરવા નિમિત્તે તેઓ અનેક પ્રદેશો ખૂંદી વળ્યા છે અને એક જાગૃત પ્રહરીની જેમ તત્કાલીન સમાજ અને પરિસ્થતિનો કયાસ મેળવતા આવ્યા છે. નિર્ભીકતા અને સ્પષ્ટવકતા પણું આ અનુભવ સમૃદ્ધ સાધુના પ્રમુખ લક્ષણો છે. તેઓ ક્લે છે, ‘પોતાના મનથી સત્ય સમજાયા પછી તેને ગોપવવામાં હું પાપ સમજું છું અને એટલે જ જયાં જર્યા સત્ય સમજાયું ત્યાં ત્યાં એ કડવું લાગે તો પણ સત્ય કહેતાં તેઓ અચકાયા નથી. એને કારણે એમને ઘણીય વાર ખટપટોના ભોગ બનવું પડયું છે અને અનેક પ્રકારના વિરોધોનો પણ સામનો કરવો પડયો છે. પણ અહીં ડગલું ભર્યું કે ના હઠવું ના હઠવું ના ન્યાયે તેઓ સતત ઝઝૂમતા રહ્યાં છે. પોતાની હૃદય-વ્યથા વ્યક્ત કરતાં એક સ્થળે તેઓ લખે છે. ` આજની પરિસ્થતિથી ભાગ્યે જ કોઇ અજ્ઞાત હશે. પરંતુ શાસનની વિડંબનાના ભયે કોઇ પણ કંઇ બોલી કે લખી શકતા નથી. સાધુસમાજમાં ગચ્છેગચ્છમાં સ્થાનકવાસી કે દેરાવાસી સમાજમાં આપસ-આપસમાં દાગ્રહ અને અહંતા ભારોભાર પોષાઇ રહેલ છે. એકબીજાથી શ્રેષ્ઠ કહેવડાવવા ખાતર એકબીજા પર સાચા વા જૂઠા આક્ષેપો મૂકી શાસનને હાનિ પહોંચે એમ કરતાં અચકાતા નથી. ગૃહસ્થ સમાજમાંથી દિનપ્રનિદિન જ્ઞાનની હાની થતી જાય છે. ધર્મની સાચી જિજ્ઞાસા સરતી જાય છે. આવી પરિસ્થતિ જિનેશ્વરદેવ શ્રી મહાવીરસ્વામીના શાસનની
ચાલે છે. એનાથી જો જાગૃત થઇ સાચી શાસ્ત્રસંમત દોરવણી સાધુસમાજ આપતો થાય અને શ્રાવસમાજ સાચી દોરવણીને ઝીલીને જો શાસનની સેવા કરે તો જ ધર્મનો વિકાસ થવા સંભવ છે'
આવા જાગૃતિના ભાવ સાથે હૃદયની વિશાળતાનો મહિમા તેઓ હંમેશા ગાતા આવ્યા છે. અને ઋગ્વેદના પેલા સૂત્રની જેમ 'આના મદ્રા : વૃંતવો યન્તુ વિશ્ર્વત' દરેક દિશાએથી તેઓ શુભ વિચારોને આવકારે છે. પોતાના આ દૃષ્ટિવિકાસનો યશ તેઓ એમના ગુરુને આપે છે અને કહે છે, 'મારા ગુરુદેવ મને કોઇ પણ ધર્મના પુસ્તક વાંચવાની મનાઇ ન કરતા. આ કારણથી મારી દષ્ટિ વિકાસ પામતી ગઇ અને પ્રત્યેક ધર્મ પ્રત્યે હું સદ્ભાવ ધરાવતો થયો' એમની વિશાળ ધર્મભાવના અને માનવભાવનાનાં ઉદાહરણો પુસ્તકમાં અનેક જગ્યાએ જોવા મળે છે.
મુનિ કલ્યાણચંદ્રજીને રૂઢિદાસ્ય ગમતું નથી નવા વિચારોને તેઓ હંમેશાં આવકારે છે. સાથે સાથે તેઓ એ પણ જાણે છે કે સમાજ તો જુના વિચારો અને જુની પ્રણાલિકાઓથી ટેવાયેલો છે. અને નવા વિચારોને એમ જલ્દીથી સ્વીકારી શકે તેમ નથી. છતાં સમયની માગ પ્રમાણે નવા વિચારોને આવકારવા અનિવાર્ય છે. તેથી જ શિક્ષણ, પુસ્તકાલયપ્રવૃતિ, યુવાપ્રવૃતિ, આ બધામાં તેઓ સનત પરોવાયેલા રહે છે. દરેક બાબતમાં એમના વિચાર મૌલિક છે અને એમના પ્રગતિશીલ વિચારોને કારણે સમાજના સંકુચિત વલણો સામે એમને હંમેશાં ટક્કર લેવી પડે છે.
સમાજના વિકાસ માટે તેઓ એકતા પર ભાર મૂકે છે અને સૌને પોતાપોતાના અંગત વિચારો અને મતભેદો ભૂલી જઇ સમાજમાં પેસી ગયેલા અનિચ્છનીય સડાઓને નાબૂદ કરવા માટે કમર કસવા હાકલ કરે છે. શિક્ષણ એમનો પ્રમુખ રસ છે. એટલે જ શિક્ષણ માટે તેઓ સતત મથતા રહ્યાં છે. માડવી (કચ્છ)માં જૈન સંસ્કૃત પાઠશાળાની સ્થાપના માટે તેઓ પૂરી જહેમત ઉઠાવે છે. પુસ્તકાલયો અને યુવામંડળો માટે પણ તેઓ પૂરી સજાગતાથી સતત પ્રવૃત્ત રહે છે. આગળ જતાં એમની મહેનત અને સૂઝથી સોનગઢમાં સ્થાપાયેલા શ્રી મહાવીર જૈન ચારિત્ર રત્નાશ્રમમાં તેઓ છાત્રોના શિક્ષણ પરત્વે
વિશેષ ધ્યાન આપે છે.
તન અને મન બંનેની કેળવણીને તેઓ એક સરખું મહત્વ આપે છે. પોતાના વિશાળ અનુભવને આધારે તેઓ કહે છે કે શિક્ષણસંસ્થા માટે ખેતી અને ગૌધન અતિ આવશ્યક છે. વિદ્યાર્થીઓને શુદ્ધ ખાન- પાન મળે, તેઓ ખેતીવિષયક સામાન્ય જ્ઞાન મેળવે. સંસ્થા આત્મનિર્ભર રહી શકે અને ભારત જેવા ખેતી પ્રધાન દેશમાં આજના સમયમાં જ્યારે ખેતીને અગ્રસ્થાન આપવું આવશ્યક છે ત્યારે ખેતી માટે વિદ્યાર્થીઓમાં સદ્ભાવ ઊભો થાય એ માટે પણ શિક્ષણ સંસ્થા માટે ખેતી અનિવાર્ય છે. વળી શિક્ષણ સંસ્થા આર્થિક રીતે પગભર હોવી જોઇએ એ અંગેના પોતાના વિચારો પણ તેઓ સ્પષ્ટપણે વ્યક્ત કરે છે તદ્ઉપરાંત રોજગારલક્ષી કેળવણીની વાત પણ તેઓ એ સમયમાં બહુ સ્પષ્ટ રીતે રજૂ કરે છે. એક સ્થળે તેઓ લખે છે, આજે તો સારા સારા ઉદ્યોગોની તાલીમ સંસ્થાઓમાં ફરજિયાત દાખલ કરવી જોઇએ. સંસ્થાની બહાર નીકળ્યા પછી કોઇ પણ વિદ્યાર્થી રોટી મેળવવાની ફિકરમાં ગોર્થા ન ખાય અને કોઇના ઉપકાર વિના પોતાનું ગુજરાન સહેલાઇથી ચલાવતો જાઇ જાય એવો એને બનાવવાની આજે પહેલી જરૂર છે.
પુસ્તકમાં નિરૂપાયેલ અનેક પ્રસંગો દ્વારા મુનિ શ્રી કલ્યાણચંદ્રજીની સંવેદશીલતા પણ પ્રગટ થતી રહે છે. એમાં પણ પ્લેગ અને છપ્પનિયા દુષ્કાળના ચિત્રો હૃદયદ્રાવક છે. પ્લેગના રોગથી પીડાતા લોકોની વેદનાનું વર્ણન ભાવાર્દ્ર શૈલીમાં કરવામાં આવ્યું છે. સાથે સાથે મુનિશ્રીનું ચિંતન પણ ચાલે છે. પ્લેગના સમયે લોકોમાં આતંક ફેલાયો જ હતો પરંતુ સંસારને અસાર સમજી વિરકત થયેલા સાધુમહાત્માઓ પણ પ્લેગની છાયાથી દૂર ભાગતા. આ વાતનું વર્ણન કરતાં તેઓ લખે છે. ‘ખરી રીતે સાધુમહાત્માઓ પણ આવા સમયમાં સાધુતા જાળવી શક્યા ન હતા. એવો પણ આફતમાં આવી પડેલાને આશ્વાસન સુદ્ધા પણ આપી શકતા ન હતા. અમે પણ રોગ વિહોણા ગામોમાં જ ફરતા રોગવાળા ગામ પાસેથી પસાર પણ થતા ન હતા. છપ્પનિયા દુષ્કાળના
