________________
૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
નથી, અગત્યની વાત તો એ છે ને કે મોહનભાઇની નિમણૂક થઈ છે તો કૉન્ફરન્સના બંધારણ અનુસાર જ-માત્ર જૈન રિવ્યુ' વિશેષ નિષ્ક્રમો સૂચવ છે. મોહનભાઈની નિમૂણક થઇ માટે જ આવી દલીલ કરવામાં આવી હતી કે કેમ એ તો આપણે જાણતા નથી. કદાચ આવી દલીલ કરવાનો આ પહેલો જ પ્રસંગ ઉપસ્થિત થયો હોય પરંતુ ' જૈન રિવ્યૂ' એ આગળ વધીને એવું પણ કહ્યું છે કે આ બંધારણીય જોગવાઇની ઉપર કૉન્ફરન્સ સભાનો અધિકાર હોવો જોઇએ અને સભામાં ઠરાવ રજૂ કરવા દેવામાં ન આવ્યો એ ખોટું થયું છે; ઠરાવ પર મત લેવાયો હોત તો મોહનલાલ દેશાઇની નિમણૂક કદી થાત જ નહીં. એટલે અંતે વાંધો તો મોહનભાઇની સામે ક્લિંગન જ આવીને ઊલ્મો રહે છે.
તા. ૧૬૩૯૨
વિભેદ કે વિદ્વેષ ન જન્મે એની ખાસ ચિંતા કરે. મુનશીની કે પાટણની પ્રભુતા તથા રાજાધિરાજ એ નવલકથાનાં જૈન સાધુઓનાં નિરૂપણીથી જૈન સમાજમાં ખળભળાટ થયેલો તે પ્રસંગોએ મોહનભાઇએ જે ભૂમિકા સ્વીકારેલી તે આ દૃષ્ટિએ જોવા જેવી છે. પાટણની પ્રભુતા ૧૯૧૬માં ‘ઘનશ્યામ’ના નામથી પ્રગટ થયેલી. મોહનભાઈ એમાં આનંદસૂરિ કૃતિના નિરૂપણમાં રહેલા ઐતિહાસિકતાના દોષો બતાવે છે, લેખકને જૈન પરંપરા વિશે જ્ઞાન નથી એમ સ્પષ્ટપણે કહે છે, પોતાના સમર્થનમાં ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક વગેરે જૈનેતર તટસ્થ વિચારકોનાં મંતવ્યો ટાંકો છે અને અંતે જૈન વિદ્વાનો અને સંસ્થાઓએ આ અંગે ચર્ચા જગાવવી જોઇએ એમ કહે છે. (હેરલ્ડ, જૂન ૧૯૧૬) મોહનભાઇ ચર્ચા જગાવવી જોઇએ એટલું જ કહે છે ને કશા વિશેષ આંદોલનની જિકર કરતા નથી એ ખાસ નોંધપાત્ર છે. કેટલાક જૈનોએ મુનશીને અદાલતમાં ધસડી જવાનો ઇરાદો સેવેલો ને મુનશી એથી ગભરાયેલા પણ ખરા. પણ એવું કંઇ થયું નહીં. મોહનભાઇ નો એવું સૂચન કરતા જ નથી.
મુનશીપ્રકરણ ઉગ્ર બને છે ૧૯૨૭માં ૧૯૨૨માં પ્રગટ થયેલ “ રાજાધિરાજ'માં હેમચંદ્રાચાર્યાનું જે રીતે નિરૂપણ થયેલું તેની સામે જૈનોનો ઘણો અસંતોષ હતો. ૧૯૨૭માં મુનશી જયારે યુનિવર્સિટી ગ્રેજ્યુએટોના પ્રતિનિધિ તરીકે ધારાસભ્ભાની ચૂંટણીમાં ઊભા રહ્યા ત્યારે જૈનોને એમને ભિડાવવાની તક મળી ગઇ. મુનશી જો જૈનોની મારૂં ન માગે તો ગ્રેજ્યુએટોએ એમને ધારાસભાની ચૂંટણીમાં મત ન આપવો જોઇએ એવો એક વિચાર વહેતો થયો. જૈનોની પ્રોટેસ્ટ સભામાં એવા ઠરાવ પણ થયો. પણ મોતીચંદ કાપડિયા જેવા અગ્રણીએ મુનશીના નિરૂપણ સાથે પોતે અસંમત હોવા છતાં આ પ્રકારના 'ઝનુન' ને અને રાજદ્વારી બાબતને ધાર્મિક પ્રશ્ન સાથે સાંકળવાની બાબતને અયોગ્ય ગણી. જૈન અગ્રણીઓનો મતભેદ, આ રીતે, જાહેર થયો અને મુનશી નિર્વિઘ્ન ધારાસભામાં ચૂંટાઈ ગયા. મોહનભાઇ આ પ્રસંગે ‘પાટણીની પ્રભુતા અને રાજાધિરાજ'માંનાં મુનશીનાં સ્ખલનો વીગતે બતાવે છે. મુનશીએ જૈનોની લાગણી સંતોષવાનું ટાળ્યા કર્યું છે એની વીગતો આપે છે અને 'ગુજરાતી' પત્રનો અભિપ્રાય ઉષ્કૃત કરે છે કે “ · સ્વપ્નદ્રષ્ટા'માં હઝરત પાક પેગંબર સાહેબના સંબંધમાં ઇસ્લામીઓને આશ્ચર્યચક્તિ ત્વરાથી સંતોષવાનું યોગ્ય વિચાર્યું છે. પરંતુ જૈનોનો પણ એવો વાંધો હોવા છતાં તેમને ઘટતો સંતોષ આપવામાં અસાધારણ વિલંબ લગાડયો છે, તેથી કુદરતી રીતે જૈનોમાં ઘણો કચવાટ ઉત્પન્ન થયો છે. પણ મુનશીને મત ન આપવાના ઠરાવની યોગ્યાયોગ્યતા વિશે મતભેદનો એ સ્વીકાર કરે છે, ‘ ગુજરાતી' પત્રનો એ અભિપ્રાય પણ એ ઉદ્ધૃત કરે છે કે " સંબંધમાં અમારે ક્લેવું જોઇએ કે જૈનોનું આ પગલું સહજ છે તેટલું જ અવસરને યોગ્ય નથી. ધાર્મિક ચળવળને રાજકીય ચળવળ સાથે ભેળવી દેવામાં ભૂલ થઇ છે" અને પોતાનું દ્રષ્ટિબિંદુ આ પ્રમાણે રજૂ કરે છે: "અમે હૃદયપૂર્વક જણાવીએ છીએ કે 'લોકસમૂહ' ઊછળી જાય એ સ્વાભાવિક છે. ચૂંટણીના સમયનો મોકો લઇ મિ. મુનશીને મત ન આપવા બાબતનો ઠરાવ કરવો એની યોગ્યાયોગ્યતા માટે મતભેદ હોવા છતાં રા. મુનશી જેવાએ તો સમજુ થઇ આખી કોમની ક્ષુબ્ધ લાગણીને માન આપી તેને યોગ્ય રીતે સંતોષવી ઘટે અને એક સાક્ષર તરીકે તેઓએ તે પ્રકારની પ્રામાણિકતા બતાવવી
‘જૈન રિવ્યૂ’ મોહનભાઇને એવી વ્યક્તિ તરીકે વર્ણવે છે જે નાના હોદ્દાઓ અને નાના ખાતાઓમાં પણ નિષ્ફળ નીવડેલ છે. ‘ હેરલ્ડ’ની, એજ્યુકેશન બૉર્ડની અને સુકૃત ભંડારની કામગીરીને એ નિષ્ફળ ગણાવે છે.
ખરી હકીકત એ છે કે કૉન્ફરન્સને પોતાને જૈન સમાજનો હંમશા યોગ્ય સહકાર મળ્યો નથી. એ સંસ્થા સર્વમાન્ય બની નથી અને એથી કૉન્ફરન્સની પ્રવૃત્તિઓમાં વેગ તથા મંદતા, એના સમ્રગ ઇતિહાસકાળમાં આવ્યાં કર્યા છે. કૉન્ફરન્સનો એક ટીકાકાર વર્ગ હંમેશાં રહ્યો છે. છેક ૧૯૧૩માં કોન્ફરન્સો નકામી છે એમ ક્હી એની વિરુદ્ધ બુમરાણ કરનારા અને એના હસ્તકના સુકૃત ભંડારમાં ચાર આના નહીં આપવાની હિલચાલ ચલાવનારા કહેવાતા આગેવાનો (ખાસ કરીને અમદાવાદીઓ)ની નોંધ કોઇ પત્રકારે લીધી છે. (હેરલ્ડ, ડિસેં. ૧૯૧૩) આમ છતાં મોહનભાઇ તો આવી ટીકાઓ તરફ ઉદારભાવે જ જુએ છે ને લખે છે કે "જૈન શ્વે. મૂ. કોન્ફરન્સના કાર્યવહન સામે ટીકાની સખ્તાઇ સદરહુ કૉન્ફરન્સ વખતે થયેલા ફંડની ‘ખોઘા ડુંગર ઔર પાયા છછુંદર' જેવી સ્થિતિ જોતાં ગેરવ્યાજબી ન ગણતો આ મિત્રભાવે લખાયેલા સર્વે લેખોમાં છુપાઇ રહેલાં શુભ તત્ત્વો આદરણીય લાગે તો ગ્રહણ કરવામાં સમાજને લાભ છે." (હેરલ્ડ, ઑગસ્ટ-ઑક્ટોમ્બર ૧૯૧૬) મોહનભાઇ ચાવીરૂપ હોદ્દા પર તો ઘણો થોડો સમય રહ્યા છે એટલે કોન્ફરન્સની જે કંઇ નિષ્ફળતા કોઇની દ્રષ્ટિએ હોય એમાં એમનો ફાળો ઘણો અલ્પ ગણાય.
ખરેખર તો કૉન્ફરન્સનું કામ ઘણું કપરું હતું. જૈન સમાજનાં અનેક તડાંને સાથે રાખવાં અને નવા યુગની હવા ફૂંકાતી હતી તેની સાથે તાલ મિલાવવો એ એક પડકાર હતો. રૂઢિચુસ્ત વર્ગ તરફથી આમાં અનેક અવરોધો આવે એ સ્વાભાવિક હતું. પરંતુ આ પરિસ્થિતિમાં પણ કૉન્ફરન્સ જે કંઈ કરી શકી એમાં જે કેટલાક મહાનુભાવોનો ફાળો હતો તેમાં મોહનભાઇ અવશ્ય એક હતા. મોહનભાઈ એકતાના પ્રખર હિમાયતી હતા અને કૉન્ફરન્સ સર્વમાન્ય સંસ્થા બને એની જિર એમણે ઊંડી દાઝથી વારંવાર કરી છે. એજ્યુકેશન બૉર્ડના એ સેક્ટરી હતા ત્યારે ધાર્મિક શિક્ષણનો જે અભ્યાસક્રમ તૈયાર થયેલો એમાં ચારિત્ર્યઘડતરની વિશાળ દ્રષ્ટિ જોવા મળે છે અને એનું મૂલ્ય ઓછું આંકવા જેવું નથી. ધાર્મિક પરીક્ષાનું તંત્ર પણ ઊભું કરવામાં આવેલું, ભલે એ એકસરખી સફળતાથી લાંબો સમય ચાલ્યું ન હોય. કૉન્ફરન્સે અનેક પ્રગતિશીલ ઠરાવો કરેલા અને વિદ્યાકીય પ્રવૃત્તિઓ આરંભી એમાં જેમને મમ્મા પાર્ટી કે ત્રિપુટીના સભ્યો તરીકે ગાળ આપવામાં આવી છે એ મહાનુભાવોનું કર્તૃત્વ ઘણું હતું. પણ દેખીતી રીતે જ રૂઢિચુસ્ત વર્ગોને આમાંનું ઘણું પસંદ ન હતું. મોહનભાઇએ ચલાવેલા માસિકોની ઉગ્ર ટીકા એ વર્ગ દ્વારા થઇ છે. મોહનભાઇએ પોતે સામે ચાલીને બે વાર તંત્રીપદ છોડયું તેમાં આ ટીકાઓ પણ જવાબદાર જણાય છે પણ એક વાર મોહનભાઇએ તંત્રીપદ છોડયા પછી માસિક ચાલી ન શક્તાં મોહનભાઈને જ ફરી તંત્રીપદ સોંપવુ પડયુ એમાં એમની શક્તિનું અને એમણે બજાવેલી સેવાનું મૂલ્યાંકન થઈ જાય છે.
જાહેરજીવનમાં મોહનભાઈની કાર્યરીતિ શાંત સમજાવટની હતી. કૉન્ફરન્સ ભરવા અંગે જૈન' પત્ર વિરોધી સંલાપ અપલાપ શરૂ કરે છે ત્યારે મોહનભાઇ કેવી વિનમ્રતા, વિવેક ખેલદિલી અને સમજાવટભરી ભાષામાં એની ચર્ચા કરે છે ! (જાન્યુ. ફેબ્રુ. ૧૯૧૩, હેરલ્ડ) મોહનભાઇ પરિસ્થિતિનું તટસ્થતાથી વિશ્લેષણ કરે, હકીક્તોને છાવરે નહીં, પોતાના અભિપ્રાયો સ્પષ્ટતાર્થી મૂકે પણ આત્યંતિક ઉપાયોનો સામાન્ય રીતે પક્ષ ન કરે અને
.... અમે તો આ પ્રકરણ સર્વ પક્ષને સંતોષ મળે તે રીતે પૂર્ણ થાય એ જ અને એ જ ઇચ્છીએ છીએ. એમ થશે માટે આવેશમય ન થવું એ વાત તો ઉપરોક્ત પ્રોટેસ્ટ સભામાં અમે વ્યકિત કરી હતી.” (જૈનયુગ, ફાગણ ૧૯૮૩)
મોહનભાઇ મુનશીને મત આપવાના ઠરાવ સાથે પોતાની સ્પષ્ટ સંમતિ કે અસંમાંત દર્શાવતા નથી, પણ જૈનોની લાગણીની સાથે તો એ છે જ. તો પછી આંદોલનનો માર્ગ ક્યો હોય શકે ? મોહનભાઇને ઇષ્ટ આંદોલનો માર્ગ કૉન્ફરન્સ નીમેલી મુનશી કમિટી, જેના મોહનભાઈ પણ એક સભ્ય હતા તેના ઠરાવમાં સૂચવાયેલો છે એમ કહી શકાય : જૈન-જૈનેતર વિદ્ધાનોના અભિપ્રાયો મેળવી પ્રગટ કરવા, મુનશી સંતોષકારક ખુલાસો ન કરે તો તેમની નવલક્થાની સમાલોચના કરવી, સભાઓ દ્વારા વિરોધ રજૂ કરવો, મુનશીની કૃતિ પાઠયપુસ્તક તરીકે મુકરર થાય તે સામે ચળવળ કરવી વગેરે. આ ઠરાવ સાથે પણ મોતીચંદભાઇએ - એ કમિટીના એક સભ્ય હતા જ - પોતાની અસંમતિ દર્શાવેલી, એમ કહીને કે “સુરુચિની મર્યાદામાં અરસપરસ વિચારોનો
