________________
વર્ષ : ૩ ૦ અંક : ૬-૭
તા. ૧૬-૭-૧૯૯૨
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનું માસિક મુખપત્ર ૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
પ્રબુદ્ધ જીવન પાક્ષિક ૧૯૩૯ થી ૧૯૮૯ : ૫૦ વર્ષ તંત્રી : રમણલાલ ચી. શાહ
યુરોપમાં સામ્યવાદ
યુરોપમાં સામ્યવાદનો અંત આવ્યો. કેટલાકને મતે યુરોપમાં સામ્યવાદનું વિસર્જન ધાર્યા કરતાં ઘણું ઝડપથી થયું, તો કેટલાકને મતે નાત દાયકા જેટલો સમય એ ટકી શકયો એ જ આશ્ચર્યની વાત છે.
યુરોપના વીસમી સદીના ઈતિહાસમાં સૌથી મહત્ત્વની ઘટનાઓમાં બે વિશ્વયુદ્ધો અને તેનાં પરિણામો ઉપરાંત સામ્યવાદના જન્મ અને વિસર્જનની ઘટના પણ ગણનાપાત્ર લેખાશે.
Regd. No. MH.By / South 54 Licence No. : 37
સામ્યવાદનો જન્મ થયો ત્યારે રાષ્ટ્રના દરેક નાગરિકને રોજીરોટી મળી રહે, કામ ક૨વાની સમાન તક મળે અને સમાન હક મળે એવી વ્યવસ્થાનીવિચારણાનો વ્યવહારુ અમલ થયો એ ઘટનાએ દુનિયાભરની વિચારશીલ, ભાવનાશીલ વ્યકિતઓને પ્રભાવિત કરી દીધી હતી. કેટકેટલા દેશોમાં નવયુવાનો પોતાની જાતને સામ્યવાદી તરીકે ઓળખાવવામાં ગૌરવ લેવા લાગ્યા હતા. યુરોપમાંથી ઓશિયામાં અને અન્ય ખંડોમાં સામ્યવાદનો પ્રસાર થયો એ જ એની મહત્તા દર્શાવે છે.
સામ્યવાદ સર્વાંશે ખોટો હતો એમ નહિ કહી શકાય. રાષ્ટ્રના પ્રત્યેક નાગરિકને ખાવા માટે અન્ન, રહેવા માટે ઘર, પહેરવા માટે વસ્ત્ર, નિઃશુલ્ક તબીબી સા૨વા૨, મફત કેળવણી, આજીવિકા મેળવવા માટેની સમાન તક, પૂરતી સલામતી, યોગ્ય ન્યાય ઈત્યાદિની વ્યવસ્થા કરી આપતું એક તંત્રઊભું કરવું એ જેવી તેવી વાત નથી. આટલી મોટી વસતી નાટે આટલા લાંબા ગાળા સુધી સોવિયેટ યુનિયને જે કાર્ય સિદ્ધ કરી બતાવ્યું તેવું માનવજાતે પોતાના ઈતિહાસમાં કયારેય જોયું નથી. (વસતીની દૃષ્ટિએ ચીન આગળવધ્યું પણ સમયની કસોટી અઘરી છે.) પરંતુ વાણી સ્વાતંત્ર્યના અભાવને કા૨ણે તથા રાજ્યના સતત ભય અને ત્રાસને કારણે પ્રજા જે ગુંગળામણ અનુભવતી હતી તેની વેદના વધુ ગંભીર હતી. ઘણા લોકો ખાધેપીધે સુખી હતા, પણ પશુજીવન જેવું જીવન જીવતા થઈ ગયા હતા.
સામ્યવાદ પહેલી પેઢી માટે દુઃખમાંથી રાહત, સાંત્વન અને આશીર્વાદ સમો હતો, બીજી પેઢી માટે ભયસહિત સગવડ રૂપ હતો, પરંતુ ત્રીજી પેઢી માટે નિરાશા અને ત્રાસરૂપ બની ગયો હતો. ત્રીજી પેઢીએ તો ઘણા બધા લોકો નિષ્ક્રિય, પ્રમાદી, કામચોરીવાળા, નવી સિદ્ધિઓ માટે નિરુત્સાહી, ભાવનાવિહીન, ઠંડુ જીવન જીવતા થઈ ગયા હતા. સમૃદ્ધિ અનેવિકાસનો દર નીચે ઉતરતો જતો હતો. માનવકલાકોની ઉત્પાદકતા ઘટતી જતી હતી. પુરુષાર્થ, સ્પર્ધા, મહત્ત્વાકાંક્ષા માટેનું પ્રેરક બળખૂટી ગયું હતું. સામ્યવાદમાં લાંબે ગાળે આમ બનવું સ્વાભાવિક હતું અનેતેપ્રમાણે થયું. સામ્યવાદનેટકાવી રાખવા ઉત્તરોત્તરવધુ અત્યાચારો કરવાની અનિવાર્યતા પેદા થતી હતી. સરકારીપ્રચાર માધ્યમોનેવારંવાર અસત્યનો આશ્રય લેવો પડતો હતો. પ્રજા બધું સમજતી હતી, પણબોલી શકતી નહોતી. એટલામાટેજમિખાઈલ ગોચિવની મુકત વાતાવરણની વાતને તરત ઘણો સારો પ્રતિસાદ સાંપડ્યો. સોવિયેટ યુનિયનમાં ક્રાન્તિ
વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ૩૦
પછી પ્રતિક્રાન્તિ થઈ.
પરંતુ સોવિયેટ યુનિયનમાં સામ્યવાદનુંવિસર્જનગોબચિવે જેટલું વ્યવસ્થિત અને ક્રમાનુસાર કરવા ધાર્યું હતું તેવી રીતે થયું નહિ. થવાની શકયતા પણ નહોતી જણાતી. વાવાઝોડામાં છત્રી ઉઘાડીને ચાલવા જેવી એ વાત હતી. પાયા હચમચી ગયેલી ઈમારત વ્યવસ્થિત રીતે નીચે નથી આવતી, અચાનક કકડભૂસ થઈને તૂટી પડે છે. ગોબચિવે ‘પેરાસ્ટ્રોઈકા અને ‘ગ્લાસનોસ્ત' ની વાત વહેતી મૂકી અને સોવિયેટ સંઘને મુકત હવાનો થોડાક સ્વાદ ચખાડ્યો ત્યાં તો સમગ્ર સોવિયેટ સંઘમાં અરાજકતાનાં બીજ વવાઈ ચૂકયાં અને સામ્યવાદના પાયા હચમચી ઊઠયા.
સોવિયેટ સંઘનું સૌથી મોટું રાજ્ય તે રશિયા. એટલે તો ‘રશિયા’ શબ્દ સોવિયેટ યુનિયનના પર્યાય જેવો રહ્યો હતો. સામ્યવાદની સ્થાપનાનાં બીજ રશિયામાં વવાયાં અને આજુબાજુના દેશો એમાં ભેળવાતા ગયા હતા. ઝારની રાજ્યસરહદ લેનિને વધારી અને લેનિનની રાજ્યસરહદને સ્ટાલિને બળજબરીથી વધારી દીધી હતી. સોવિયેટ યુનિયનનું સૌથી મોટું રાજ્ય રશિયા હોવાથી, વિસર્જનની પ્રક્રિયામાં રશિયાના લોકપ્રિય નેતા બોરિસ યેલ્તસિનગોચિવના મુખ્યપ્રતિસ્પર્ધી જેવા બની ગયા અને સોવિયેટ સંઘના રાજ્યોનું વિભાજન થતાં એવો કાળ આવ્યો કે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે યેલ્તસિને એક મોટા સત્તાધીશ તરીકે સ્થાનપ્રાપ્ત કર્યુંઅનેસત્તાવિહોણા ગોચિવ ગૌણ બની ગયા. સોવિયેટ યુનિયનમાં ગોચિવ સત્તા પર આવ્યા તે પછી એમણે ધાર્યું હોત તો પોતાના પુરોગામી બેજનેવ વગેરેની જેમ જીવનપર્યન્તસોવિયેટયુનિયનનું સ્વામિત્વ કદાચ ભોગવી શકયા હોત અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે એટલું જ મહત્ત્વનું સ્થાન ટકાવી શકયા હોત. પ્રજાને મુકત હવાનો અનુભવ કરાવવા જતાં પોતે ફેંકાઈ ગયા. સત્તાનું રાજકારણ હમેશાં ગુણગ્રાહી હોય છે એવું નથી. વળી પ્રજાઓ જેમ ગુણાનુરાગી અને લાડીલા લોકનેતા પાછળ ઘેલી બની બલિદાન આપવા તૈયાર થાય છે તેમ પરિસ્થિતિ પલટાતાં ઉદાસીન, નગુણી કે કયારેક કૃતઘ્ની પણ બની જાય છે. લોકકલ્યાણની ભાવનાને કારણે ગોચિવની જે દશા થઈ તે મહાન રાજદ્વારી પુરુષોની ચડતી પડતી કેવી કેવી રીતે થાય છે તેના ઉદાહરણ રૂપે ઈતિહાસમાં ઉલ્લેખનીય બની રહેશે.
સોવિયેટ યુનિયનનો અંત આવતાં એનાં રાજ્યો સ્વતંત્ર થયાં છે. પ્રજાઓમાં અરાજકતા ફેલાઈ ગઈ છે. સરકારી ભયને કારણે વર્ષોથી દબાવી રાખેલી વેરવૃત્તિ જુદી જુદી જાતિઓમાં ફરી સળગી ઉઠી છે. કયાંક આંતરવિગ્રહ જેવી સ્થિતિ પણ થઈ, સંક્રાન્તિકાળમાં આમ બનવું કુદરતી છે. વ્યવસ્થાતંત્ર શિથિલ બની જાય ત્યારે સ્વાર્થ ઉપર તરવરી આવે છે.
સામ્યવાદમાં સંગ્રહખોરી અને નફાખોરી નહોતી. હવે રશિયા
