________________
તા. ૧૬-૬-૯૨ અને તા. ૧૬-૭-૯૨
માહાત્મ્ય હવે રહ્યું નથી. લેનિને પણ ઓછી ક્રૂરતા નહોતી આચરી. લેનિના તટસ્થ પુનઃમૂલ્યાંકનનો સમય આવી પહોંચ્યો છે. સ્ટાલિન અને લેનિનના સમયના જૂના ગુપ્ત સરકારી દસ્તાવેજો હવે બહાર આવી રહ્યા છે. એ કઢાવવામાં અમેરિકાને સૌથી વધુ રસ છે.
રશિયામાં સામ્યવાદની સ્થાપના લોહિયાળ કાન્તિદ્વારા થઈ હતી. હિંસાનો આશ્રય લેવો પડયો હતો. સામ્યવાદના અમલ દરમિયાન ભયંકર અત્યાચારો આચરવામાં આપ્યા હતા. સામ્યવાદના વિસર્જન વખતે પણ ભયંકર હિંસાત્મક ઘટનાઓ બની છે. આમ, સામ્યવાદનું નામ હિંસાથી ખરડાયેલું છે.
સામ્યવાદના અતિરેકે મનુષ્યને જડ જેવો બનાવી દીધો હતો. સામ્યવાદમાં મનુષ્યનો વૈયકિતક ચહેરો જાણે કે ભુંસાઈ ગયો હતો. પણ મનુષ્ય અંતે તો મનુષ્ય છે. પેટમાં ખોરાક પડયા પછી એને ચિત્તના ખોરાકની જરૂર પડે છે. એટલે જ વાણીસ્વાતંત્ર્ય વિનાના સામ્યવાદ પ્રત્યેનો પ્રજાનો અહોભાવ ઘટી ગયો હતો. ત્રીજીપેઢીએ તો તેનો વિરોધ અને પ્રતિકાર થવા લાગ્યો. સામ્યવાદે આર્થિક સમાનતા આણી, પણ જીવન જીવવામાંથી ૨સ ઊડી ગયો. રસ્તાપર રખડતા ઘરબાર વગરના ચીંથરેહાલ ભૂખ્યા ભિખારીને પકડીને જેલમાં પૂરવામાં આવે અને એને ખાવાનું અને કેદીનાં નવાં કપડાં આપવામાં આવે તો થોડો વખત તો એને જરૂર ગમી જાય, પણ પછી એક દિવસ એવો આવે કે જ્યારે એને જેલ છોડીને ભાગી જવાનું મન થાય. યુરોપમાં સામ્યવાદી દેશોની એવી દશા • ઈ. સરકારી સ્તરે મનુષ્યનું શોષણ પારાવાર થયું, ઉચ્ચ કક્ષાએ નરરીતિ અને ભ્રષ્ટાચાર વધી ગયાં હતાં.
પ્રબુદ્ધ જીવન
યુરોપમાં સામ્યવાદનાવિસર્જન પછી સંક્રાન્તિકાળની યાતનાઓ ચાલુ થઈ. સોવિયેટ યુનિયનમાં સો કરતાં વધુ આનુવંશિક જાતિઓની સંખ્યા હતી. અફઘાનિસ્તાન, તુર્કસ્તાન વગેરેની સરહદે મુસ્લિમ જાતિઓ અને પશ્ચિમ યુરોપની સરહદે ખ્રિસ્તી જાતિઓ છે. વળી ભાષાકીય જાતિઓ પણ ઘણી બધી છે. સામ્યવાદનો સૂર્ય સ્ટાલિનના વખતમાં પ્રખર તપતો હતો ત્યારે ક્રિયાકાંડી ધર્મ નહિવત્ થઈ ગયો હતો અને આનુવંશિક કે ધાર્મિક મતભેદો દટાઈ ગયા હતા. હવે તે સજીવન અને ઉગ્ર બન્યા છે. આર્મેનિયા, આઝરબૈજાન, જ્યોર્જિયા, મોલ્ડોવિયા વગેરે ઘણા રાજ્યોમાં આંતરવિગ્રહના પ્રકારની સશસ્ત્ર અથડામણો થઈ છે અને હજારો માણસો મૃત્યુ પામ્યા છે. બીજા સામ્યવાદી દેશોમાં પણ તંગદિલી પ્રવર્તી છે. ઝેકોસ્લોવાકિયામાં પણ ઝેક લોકો અને સ્લોવાક લોકો વચ્ચેના અણબનાવો હિંસામાં પરિણમ્યા છે. યુગોસ્લાવિયાના ટુકડા થયા પછી સર્બ અને બોસ્નિયાના લોકો વચ્ચે ખૂનખાર જંગો ખેલાયાં છે, હજારો મૃત્યુ પામ્યાં છે અને હજારો લોકો ઘરબાર વગરના રાશ્રિત થઈ ગયા છે. સામ્યવાદી ધૂમકેતુ જતાં જતાં પણ પોતાની પૂંછડીની ઝપાટ મારતો ગયો છે.
યુરોપમાં સામ્યવાદના વિસર્જન પછી લોકશાહીકરણમાં વગ૨ હિંસાએ તરત જો કોઈ દેશને લાભ થયો હોય તો તે પૂર્વ જર્મનીને છે. પૂર્વ જર્મની અનેપશ્ચિમ જર્મની એકથઈગયાં. પૂર્વઅનેપશ્ચિમજેવા શબ્દો હવે જર્મની માટે રહ્યા નહિ. યુરોપીય પ્રજાઓમાં જર્મન પ્રજા એકંદરે વધુ ઉદ્યમી, બુદ્ધિશાળી, નિષ્ઠાવાન અને સંપની ભાવનાવાળી ગણાય છે. એથી જ ચાર દાયકાના વિભાજન પછી એ પ્રજા ઝડપથી એક થઈ ગઈ. એક રાજ્યતંત્ર, એક અર્થતંત્ર અને એક નાણાંકીય ચલણ સ્વીકારાઈ ગયું અને પશ્ચિમ જર્મનીએ પૂર્વ જર્મનીને વેપાર ઉદ્યોગ દ્વારા આર્થિક દૃષ્ટિએ સમૃદ્ધ કરવાના પ્રયાસો ઝડપથી ચાલુ કરી દીધા.
યુરોપમાં સામ્યવાદના અને સોવિયેટ યુનિયનનાં વિસર્જનથી દુનિયાને જો કોઈ મોટા લાભ થયો હોય તો તે ઠંડા યુદ્ધના અંતનો છે. એક પક્ષે અમેરિકા અને સામે પક્ષે સોવિયેટ યુનિયન - આ બે મહાસત્તાઓએ બીજાવિશ્વયુદ્ધ પછી,દુનિયા ઉપરપોતાનું વર્ચસ્વધરાવવાઅનેબીજાથી પરાજિત ન થવા માટે ભયંકર અણુશસ્ત્રોના ઉત્પાદનની જે દોટ ચલાવી હતી તે હવે બંધ પડીગઈ. એથીભયંકરપ્રલયકારી અણુયુદ્ધનાભયમાંથી અનેતાણમાંથીવિશ્વમુકત થઈ ગયું છે. બ્રિટન, ફ્રાન્સ, ચીન વગેરે બીજા કેટલાક દેશો પાસે અણુશસ્ત્રો છે, પણ અમેરિકાનો મુકાબલો કરવા કોઈ સમર્થ નથી. એટલે દુનિયાની મહાસત્તાઓમાં લશ્કરી તાકાતની દ્દષ્ટિએ
૩
અમેરિકા હવે પ્રથમ નંબરે છે. સોવિયેટ યુનિયનના વિસર્જન પછી અમેરિકાને હવે દુનિયાના કોઈ પણ દેશ તરફથી યુદ્ધનો ૩૨ રહ્યો નહિ, બલકે સોવિયેટ યુનિયનનું પીઠબળ ખસી જતાં દુનિયાના ઘણા દેશોને હવે અમેરિકાનો ડર રહેશે. ઈરાકને એનો અનુભવ થઈ ચૂકયો છે. ઘણા દેશોને હવે અમેરિકા સાથે બનાહવું પડશે, ભારતે સુદ્ધાં.
અમેરિકાની નજર હવે ચીનના સામ્યવાદને તોડવાની રહેશે. એક જમાનામાં ચાંગ કાઈ શેકનો પક્ષ લેનાર અમેરિકાએ સોવિયેટ યુનિયનની સામે થના૨ સામ્યવાદી ચીન સાથે સંબંધો સુધારી લીધા હતા. પરંતુ હવે એની નેમ ત્યાંના લોકશાહી તત્ત્વોને પ્રોત્સાહન આપી સામ્યવાદનેનિર્મૂળ કરવાની રહેશે. વર્તમાન સત્તાધીશોની પેઢી વિદાય થતાં એ કાર્ય કદાચ ત્યાં વધુ વેગ પકડશે.
એવો પ્રશ્ન થાય કે સોવિયેટ યુનિયનમાં વાણીસ્વાતંત્ર્ય આપીને અને બીજા આવશ્યક ફેરફારો કરીને સામ્યવાદને શું ન ટકાવી શકાયો હોત ? આ પ્રશ્ન ઘણા દ્દષ્ટિકોણથી વિચારણા માગી લે છે. પ્રજામાં વાણીસ્વાતંત્ર હોવું જરૂરી છે, પણ વાણીસ્વાતંત્ર્ય સાથે એનાં લક્ષણો અને દુર્ગુણો આવ્યાવિના રહેતાં નથી. વાણીસ્વાતંત્ર્ય આવે એટલેવિચારભેદ આવે, ધ્યેયભેદ આવે, કાર્યભેદ આવે, કાર્યપદ્ધતિનો ભેદ આવે અને આ બધું આવે એટલે પક્ષાપક્ષી આવે, પ્રામાણિક વિરોધ અને વિરોધ કરવા ખાતરનો વિરોધ આવે, કલુષિત રાજકારણ આવે કે જે સામ્યવાદનાં મૂળ ઉખેડી નાખે. પ્રજાકલ્યાણનાં કેટલાંક મહત્ત્વનાં કાર્યો એકહથ્થુ સત્તાથી જ ઝડપથી થઈ શકે, પરંતુ ધ્યેયનિષ્ઠ, પ્રામાણિક એકહથ્થુ સત્તા કયારે ક્રૂર સરમુખત્યારશાહીની રેખા ઓળંગી જાય તે કહી શકાય નહિ.
શું યુરોપમાં સામ્યવાદનો ફરી કયારેય પુનર્જન્મ નહિ થાય ? નજીકના ભવિષ્યમાં તો એવી કોઈ જ શકયતા નથી. સામ્યવાદના જન્મ માટે એની પૂર્વસ્થિતિ હોવાની અપેક્ષા રહે છે. એ પૂર્વસ્થિતિ એટલે પ્રજાના વિશાળ સમુદાયની ગરીબીની રેખા નીચેની લાચાર જીવનદશા, અનેએવી પ્રજાનેહિંસક ક્રાન્તિ તરફ દોરી જનાર કઠોર આકર્ષક નેતૃત્વ. પરંતુ વહેતા જતા જીવનપ્રવાહમાં એકસરખી પરિસ્થિતિનું પુનરાવર્તન કયારેય થતું નથી. એટલે બે ચાર સૈકા પછી સામ્યવાદ ફરી આવે તો પણ એનું સ્વરૂપ એકસરખું ન હોઈ શકે. વર્તમાન સ્વરૂપનો સામ્યવાદ બળ, દમન, અન્યાય, અત્યાચાર વગર ટકી નશકે. લોકશાહી, મુકત અર્થતંત્ર, મુકત વેપાર વ્યવસ્થા સહજ રીતે પ્રવર્તે છે. પ્રજાને એનો બોજો નથી લાગતો. સામ્યવાદનો બોજો લાગે છે. સામ્યવાદે સિદ્ધ કરેલી ઉત્તમ વ્યવસ્થાલોકશાહીદ્વારા સિદ્ધ કરી શકાય છે. માટે જસામ્યવાદનો બીજો વિકલ્પ નથી એમ નહિ કહી શકાય. એટલે સામ્યવાદનો પુનર્જન્મ ગમે ત્યારે જો થાય તો પણ તે નવા સ્વરૂપે જ હોઈ શકે.
યુરોપમાં સામ્યવાદના થયેલા વિસર્જનમાંથી માનવજાતે ઘણો બોધપાઠ લેવા જેવો છે.
રમણલાલ ચી. શાહ
પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ દ્વારા પ્રતિવર્ષ યોજાતી પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળા આ વર્ષે સોમવાર તા. ૨૪ મી ઓગસ્ટ, ૧૯૯૨ થી સોમવાર, તા. ૩૧ મી ઓગસ્ટ, ૧૯૯૨ સુધી એમ આઠ દિવસ માટે ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ ના પ્રમુખસ્થાને ચોપાટી ખાતેના બિરલા ક્રીડા કેન્દ્રમાં યોજવામાં આવી છે.
આ વ્યાખ્યાનમાળામાં પૂ. સાધ્વીશ્રી ગૌરાંજી, પૂ. સાધ્વીશ્રી જયંતપ્રભાશ્રીજી,શ્રીમતી છાયાબહેનપ્રવીણચંદ્ર શાહ, ડાઁ. શેખરચંદ્ર જૈન, પ્રો. ગુલાબ દેઢિયા, ડૉ. નરેશ વેદ, ડૉ. શશિકાંત શાહ, શ્રી મદનરાજ ભંડારી, શ્રી નેમચંદ ગાલા, ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ, શ્રી વસંતભાઈ ખોખાણી, ડૉ. સુષમા સિંઘવી, ડૉ હુકમીચંદ ભારિલ્લ, ડૉ. દયાનંદ ભાર્ગવ, ડૉ. સાગરમલ જૈન અને પ્રો. તારાબહેન રમણલાલ શાહ વ્યાખ્યાતા તરીકે પધારશે.
કાર્યક્રમની વધુ વિગત હવે પછી જણાવવામાં આવશે. મંત્રીઓ
