________________
તા. ૧૬-૧૧-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
તઈયાએ ભિક્ખાયરિયં ચડત્થી વિ સજ્ઝાય ॥
આજકાલ પર્યુષણ કે અન્ય ધાર્મિક અનુષ્ઠાનોમાં એકાસણું, ક્ષીર એકાસણુ, દીપ એકાસણુ, આયંબિલ, વર્ષીતપ, આયંબિલની ઓળી (જે વર્ષમાં બે વાર આવે છે જે સાડા ચાર વર્ષે પૂરી થતાં ઉજમણું કરી પૂરી થાય છે), વર્ધમાન તપની ઓળી જે કેટલાંક સો કે ૧૦૮ સુધી કરે છે. વળી, શ્રેણિતપ, સાંકળી અક્રમ, મોક્ષ દંડ તપ, પૌષધ, એક, બે, ત્રણ, ચાર, આઠ, પંદર, મહિનાના, બે મહિનાના ઉપવાસ કરે છે. અકબરના વખતમાં શ્રાવિકા ચંપાએ છ માસના ઉપવાસ કર્યા હતાં, અંતગડદસામાં ધારિણીની પુત્રોએ બાલ બ્રહ્મચારી નેમિનાથ પાસે દીક્ષા લઈ ૧૨ ભિક્ષુપ્રતિમાનું પાલન કરી ‘ગુણ રત્નસંવત્સર’ તપ કરી શત્રુંજયગિરિએ અનશન કરી મોક્ષે ગયા તેની નોંધ કરી છે.
તપનો ખરો ઉદ્દેશ કાક્ષિય છે. વિદ્યુતરજમલ કરવી તે તપનું મુખ્ય ધ્યેય હોવું જોઈએ. ૨જ અને મલ એટલે વર્તમાનમાં બંધાયેલાં કર્મો અથવા કર્મ૨જ અને મોહના મેલ; અથવા અનિકાચિત બાંધેલા કર્મો તે રજ અને નિકાચિત બાંધેલા કર્મો તે મલ કહેવાય. આને જેમ રાગ અને દ્વેષની ગ્રંથી તોડી નિગ્રંર્થ થવાનું ફળ મળવું જોઈએ.
મહાન આચાર્ય શÁભવસૂરિ કૃત દશવૈકાલિક સૂત્રના ૮માં આચાર પ્રણિધિનામક અધ્યાયની ૬૩મી ગાથામાં આમ છે :- તવે ૨યસ્સ વિસુજગ્યઈ જં સિ મલં પુરેકર્ડ (પૂર્વે કરેલા પાપો તપથી વિશુદ્ધ ૫ છે) .
આ બધા વિવેચનનો સાર માત્ર એટલો જણાવી શકાય કે :‘ઈગ-હુતિ-માસક્ખમાં સંવચ્છરમવિ અણસિઓ હુ। । સજ્ઝાયાણરહિઓ એગોવાસફલ પિ ન લભિજ્ઞા II’
કોઈ એક સાધક સતત એક, બે, ત્રણ મહિના સુધી ઉપવાસ કરે અથવા એક વર્ષ સુધી અણસણ કરે પરંતુ તે દિવસોમાં જો એ સ્વાધ્યાય અને ધ્યાનથી રહિત હશે તો એને એક ઉપવાસનું ફળ પણ પ્રાપ્ત ન
થાય.
દશવૈકાલિક સૂત્રની આઠમા ‘આચાર પ્રણિધિનામકમઘ્યયનં'ની ૬૩મી ગાથા નીચે પ્રમાણે છે :
સજઝાય-સજઝાણ–૨યસ્સ તાઈણો,
અપાપભાવસ તવે રચસ;
વિસુજઝઈ ર્જ સિ મલં પુરેકર્ડ, સમીરિઅં રુપ્પમલ વ જોઈણા-(૬૩)
સ્વાધ્યાય, સધ્યાનમાં તન્મય એવો તપસ્વી જે નિષ્પાપ એવા • વમાં તદાકાર થઈ; પૂર્વે કરેલાં પાપના મળને વિશુદ્ધ કરે છે જેવી રીતે અગ્નિ પ્રશસ્ત ધાતુના મળને શુદ્ધ કરે છે.
વળી, નવમા ‘વિનયસમાધ્યયન'ની ચતુર્થ ઉદ્દેશની ચોથી ગાથા આ પ્રમાણે છે :
‘ચવિહા ખલુ તવસમહી ભવઈ, તે જહા નો ઈહલોગ કૈંયા એ તવમહિદ્ધિજજા ૧, નો પરલોગઢાયાએ તવમહિજિજા ૨, નો કિત્તિ વયેગ સદૃસિલોગઢયાએ તવમણિદ્વિજ્રાં ૩, નન્નત્ય નિજ઼રઢાયાએ તવમહિટિજન ૪’
ચાર પ્રકારે સમ્યગ્ રીતે તપ આચારી શકાય. જેમ કે આ લોકની આશાથી તપ ન આચારવો જોઈએ, પરલોકની કામનાથી તપ ન આદ૨વો જોઈએ, કીર્તિ પ્રશંસા મોટાઈ માટે તપ ન કરવો જોઈએસકામ, નિર્જરા સિવાય કોઈ પણ આશયથી તપ તપવો ન જોઈએ. આ ઉપરના વાક્યાંશનો છાયાનુવાદ છે. ક્યાં આ આદર્શ ક્યાં આજની કીર્તિ, પ્રસિદ્ધિ, અભિમાન, ઈર્ષા, હુસા તુસી, માયા, કપટાદિથી થતો
તપ !
દશવૈકાલિકની પ્રથમા ચૂલિકાની ૧૮મી ગાથામાં કહ્યું છે કે ઃપાવાણં ચ ખલુ ભો કડાણું કમ્માણ પુષ્વિ દુચ્ચિન્નાણું દુપ્પડિકંતાણં વેઈતા મુખ્ખો નત્ચિ અવેઈત્તા તવસા વા ઝોસઈત્તા ૧૮
આનો ભાવાનુવાદ આ પ્રમાણે નિર્દેશી શકાય :
કરેલાં પાપ કર્મો જે પૂર્વ ભવોમાં એકત્રિત થયેલાં છે, જેના પ્રતિકાર રૂપે આલોચનાદિ કર્યા નથી તે ભોગવ્યા વગર છુટકો નથી, ભોગવીને મુક્ત થવાય અથવા તપથી બાળી--સુકાવી નાંખીને. અહીં પણ તપરૂપી અગ્નિવર્ડ પૂર્વેના કર્મો બાળી નંખાય છે તેમ સ્પષ્ટ જણાવ્યું
છે.
ઉપવાસાદિ બાર પ્રકારના ગમે તે તપ હોય પણ ચરિતાર્થ કરવા હોય તો ‘રસવર્જ સોપ્યસ્ય નિવર્તતે' એ સૂત્ર ધ્યાનમાં રહેવું જોઈએ. પુંડરિક અને કંડરિક બે ભાઈમાંથી કંડરિક હજારો વર્ષ સુધી ઉપવાસ કરે છે પણ આસક્તિનો ત્યાગ ન કર્યો હોવાથી એક દિવસ દીક્ષા છોડી રાજ્ય અંગિકાર કરે છે, અકરાંત૨ની જેમ ખાય છે, અસ્વસ્થ બને છે. રૌદ્ર ધ્યાનમાં ચઢી નરકે જાય છે, જ્યારે પુંડરિકે આટલા વર્ષો અનાસક્તિથી સુખોપભોગવ્યા અને દીક્ષા લઈ ઉપયોગ-જયણા સહિતનું ચારિત્ર પાળી કાયાનું કલ્યાણ કર્યું.
કહેવામાં આવે છે કે મેરુ પર્વત જેટલો ઊંચો થાય તેટલો મુહપત્તિ અને ઓઘાનો ઢગલો કર્યો છતાં પણ મુક્તિ દૂરની દૂર રહી; કારણ કે આટલી બધી તપશ્ચર્યા એકડા વગરના મીંડા જેવી હતી, શૂન્ય પરિણામવાળી હતી, તેથી તેનું અંતિમ પરિણામ શૂન્ય જ રહ્યું.
નીચેની આ પંક્તિમાં તપનું રહસ્ય તથા પ્રયોજન યથાર્થ રીતે સમજાવ્યું છે :
ભવકોડીસંચિયં કર્માં તવા નિ રિજ઼ ઈ ! વિહંગાવલોકન રૂપે વિવિધ તપોની સૂચિ જોઈએ ઃ
ઈન્દ્રિયજય તપ, કષાયજય તપ, યોગશુદ્ધિ તપ, ધર્મચક્ર તપ, લઘુ અષ્ટાન્તિકા તપ, કર્મસૂદન તપ, એકસોવીશ કલ્યાણક તપ, જ્ઞાનદર્શનચારિત્ર તપ, ચાંદ્રસણ તપ, તીર્થંકર વર્ધમાન તપ, ૫૨મભૂષણ તપ, જિનદીક્ષા તપ, તીર્થંકર જ્ઞાન તપ, તીર્થંકર નિર્વાણ તપ, ઉણોદર્શિકા તપ, સંલેખના તપ, શ્રી મહાવીર તપ, કનકાવલી તપ, મુક્તાવલિ તપ, રત્નાવલિ તપ, લઘુસિંહ નિષ્ક્રીડીત તપ, બૃહત સિંહનિષ્ક્રીડિત તપ, ભદ્ર તપ, મહાભદ્રતપ, ભદ્રત્તર તપ, સર્વતોભદ્ર તપ, ગુણરત્નસંવત્સર તપ, અગિઆર અંગ તપ, સંવત્સર તપ, નંદીશ્વર તપ, પુંડરીક તપ, માણિક્યપ્રસ્તારિક તપ, પદમોત્તર તપ, સમવસરણ તપ, વીર ગણધર તપ, અશોકવૃક્ષ તપ, એકસો સિત્તેર જિન તપ, નવકાર તપ, ચૌદપૂર્વ તપ, ચતુર્દશી તપ, એકાવલી તપ, દશવિધ યતિધર્મ તપ, પંચ પરમેષ્ટિ તપ, લઘુપંચમી તપ, બૃહત્સંચમી તપ, ચતુર્વિધસંઘ તપ, ધન તપ, મહાધન તપ, વર્ગ તપ, શ્રેણિ તપ, પાંચ મેરુ ત૫, ૩૨ કલ્યાણક તપ, ચવન-જન્મ તપ, સૂર્યાયણ તપ, લોકનાલિ તપ, કલ્યાણક અષ્ટાન્તિકા તપ, આયંબિલ વર્ધમાન તપ, માધમાળા તપ, શ્રી મહાવીર તપ, લક્ષપ્રતિપદ તપ, સર્વાંગ સુંદર તપ, નિરૂજશિખ તપ, સૌભાગ્ય કલ્પવૃક્ષ તપ, દમયંતિ તપ, અક્ષયનિધિ તપ (૧), અક્ષયનિધિ તપ (૨), મુકુટ સપ્તમી તપ, અંબા તપ, શ્રુતદેવતા તપ, રોહિણી તપ, તીર્થંકર માતૃ તપ, સર્વસુખસંપત્તિ તપ, અષ્ટપદ પાવડી તપ, મોક્ષ દંડ તપ, અદુઃખદર્શીતપ (૧), અદુઃખદર્શી તપ (૨), ગૌતમ પડઘો, નિર્વાણ દીપક તપ, અમૃતાષ્ટમી તપ, અખંડ દશમી તપ, પરત્રપાલી તપ, સોપાન તપ, કર્મચતુર્થ તપ, નવકાર તપ (નાનો), અવિધવા દશમી તપ, બૃહન્નઘાવર્ત તપ, લઘુ નંદ્યાવર્ત તપ, વીશ સ્થાનક તપ, અંગવિશુદ્ધિ તપ, ૨૮ લબ્ધિ તપ, અશુભનિવારણ તપ, અષ્ટકર્મોત્તર પ્રકૃતિ તપ, અષ્ટપ્રવચન માતુ તપ, અષ્ટમાસી તપ, કર્મ ચક્રવાત તપ, આગમોક્ત કેવલિ તપ, ચત્તારિ અષ્ટદશદોય તપ, કલંકનિવારણ તપ, ઋષભનાજીકાંતુલા (હાર) તપ, મૌન એકાદશી તપ, કંઠાભરણ તપ, ક્ષીરસમુદ્ર તપ, કોટિશિલા તપ, પાંચ પચ્ચકખાણ તપ, ગૌતમ કમળ તપ, ઘડિયાં બેઘડિયાં તપ, પીસ્તાલીશ આગમનો તપ, ચતુર્ગતિ નિવારણ તપ, ચઉસકી તપ, ચંદનબાળા તપ, ૯૬ જિનની ઓળી તપ, જિનજનક તપ, ૧૩ કાઠિયાનો તપ, દેવલ ઈંડા તપ, દ્વાદશાંગી તપ, મોટા દશ પચ્ચકખાણ તપ, નાના દશપચ્ચખાણ તપ, નવપદની ઓળી તપ, નવ બ્રહ્મચર્યગુપ્તિ તપ, નિગોદ આયુક્ષય
