________________
૨
પ્રબુદ્ધ
કેટલાક લોકો માટે નિવૃત્તિ એ મરજી વગર ફરજિયાત અચાનક આવી પડેલી પરિસ્થિતિરૂપ હોય છે, કેટલાકને માટે નિવૃત્તિ એ અપેક્ષિત અને સ્વીકાર્ય ઘટનારૂપ હોય છે. બહુ ઓછાં લોકો માટે નિવૃત્તિ એ ઉત્સુક્તાપૂર્વક રાહ જોવાયેલી આશીર્વાદરૂપ પરિસ્થિતિ હોય છે.
નિવૃત્તિકાળની ત્રણ મોટી સમસ્યાઓ છે : (૧) ગુજરાન માટે આજીવિકાની વ્યવસ્થા (૨) આરોગ્યની જાળવણી અને (૩) સમય પસાર કરવાની ચિંતા.
નિવૃત્તિની વય બધા દેશોમાં એકસરખી નથી હોતી. સરકારી અને અન્ય પ્રકારની નોકરીઓમાં પણ તત્કાલીન પરિસ્થિતિ અનુસાર વયમર્યાદામાં ફેરફારો થયા કરે છે. કેટલાક સમય પહેલા અમેરિકામાં મારા એક વિદ્યાર્થી મળ્યા હતા. તેઓ એક યુનિવર્સિટીમાં પ્રોફેસર છે. સાઠની ઉંમર તેઓ વટાવી ચૂક્યા છે. અમેરિકામાં ઘણી યુનિવર્સિટીમાં નિવૃત્તિની વય પાંસઠ વર્ષની છે. એટલે મેં એમને સહજ પ્રશ્ન કર્યો કે તમારે નિવૃત્ત થવાને હવે ત્રણ-ચાર વર્ષની વાર હશે. એમણે કહ્યું; હા, પહેલાંના નિયમ પ્રમાણે ત્રણ-ચાર વર્ષની વાર હતી, પરંતુ અમારી યુનિવર્સિટીએ નિવૃત્તિની વય હવે સિત્તેરની કરી છે અને કદાચ આગળ જતાં પંચોતેરની પણ કરશે.' મને એમની વાત સાંભળી આશ્ચર્ય થયું.
તેમણે કહ્યું કે ‘અમારા ક્ષેત્રમાં, અમારા વિષયમાં યોગ્ય વ્યક્તિઓ જલદી મળતી નથી. એટલે પાંસઠની નિવૃત્તિવયનો કડક અમલ કરવાને કારણે અમારા યુનિવર્સિટીના કેટલાક વિભાગોમાં યોગ્ય માણસના અભાવે વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષણ બરાબર અપાતું નહોતું એટલે અમારી યુનિવર્સિટીએ આ નવો નિયમ દાખલ કર્યો છે. માણસ સશક્ત હોય અને સ્વૈચ્છાએ સારું કાર્ય કરી શકે એમ હોય તો તેને નિવૃત્ત કરવાની જરૂ૨ નથી.'
જે દેશોમાં અને જે ક્ષેત્રોમાં યોગ્ય માણસોની ઉણપ હોય અને બેકારીનો પ્રશ્ન હોય નહિ તે ક્ષેત્રમાં આવી રીતે નિવૃત્તિની વય લંબાવવાની સત્તાવાળાઓને ફરજ પડે એ સ્વાભાવિક છે.
જે દેશોમાં બેકારી ઘણી હોય, સુશિક્ષિત બેકારોની સંખ્યા પણ ઘણી મોટી હોય ત્યાં પંચાવન- અઠ્ઠાવન- સાઠ વર્ષની નિવૃત્તિ વય હોય તો નીચેના માણસોને ઉપરનાં અધિકાર સ્થાન ભોગવવા મળે છે અને જલદી જલદી નવી ભરતી થતાં બેકારોની સમસ્યા થોડી હળવી થાય છે. અઠ્ઠાવન-સાઠ વર્ષની ઉંમરે માણસે એટલી તો બચત કરી લીધી હોય, કરી લેવી પણ જોઇએ કે જેથી શેષ જીવનમાં વાંધો આવે નહિ. સંતાનો પણ ત્યારે કમાતાં થઇ ગયાં હોય.
લશ્કરના માણસોની નિવૃત્તિ વય ૪૦ થી ૫૦ની ઉંમરની હોય છે, કારણ કે એ વ્યવસાય જ સશક્ત શરીરનો છે, યુધ્ધને મોરચે લડી શકે એવા લોકોનો છે. ૪૫ વર્ષની ઉંમરે નિવૃત્ત થયેલો માણસ પછીનાં વર્ષોમાં કરે શું ? સતત સક્રિય ધબકતું જીવન જેઓ જીવ્યા હોય તેઓ ઘરે કેમ બેસી શકે ? આથી દુનિયાના દરેક દેશમાં સૈન્યના નિવૃત્ત માણસોને રોજગારે લગાડવા માટેની જાતજાતની યોજનાઓ સરકારી સ્તરે કરવી પડે છે. લશ્કરમાં રહેલો માણસ બીજા વ્યવસાયોમાં સ્વભાવથી અને ટેવથી જલદી ફાવી શકતો નથી. એટલે કેટલાયે નિવૃત્ત સૈનિકોનું શેષ જીવન નીરસ બની જાય છે.
કેટલાક વ્યવસાય એવા હોય છે કે જેમ વ્યક્તિ વૃદ્ધ તેમ એનો અનુભવ સારો. જૂના વખતમાં કહેવાતું કે વૈદ્ય, રાજાનો દીવાન અને દાયણ જેમ વૃદ્ધ તેમ વધુ સારાં. આજે પણ પોતાનો સ્વતંત્ર વ્યવસાય ધરાવનાર વ્યક્તિને નિવૃત્તિનો કોઇ નિયમ લાગુ પડતો નથી. કેટલાક માણસો છેલ્લા શ્વાસ સુધી પોતાનો કામ-ધંધો કરવાનું ઇચ્છતાં હોય છે. ખાટલે પડીને ખાવું નથી એ ભાવના ઊંચી છે, પણ સરસ નિવૃત્તિકાળ માણવો એ સ્વપ્ર પણ એટલું જ આકર્ષક છે.
કેટલાક માણસો પોતાના નિવૃત્તિકાળનું આયોજન જો અગાઉથી વિચારતા નથી, તો નિવૃત્તિકાળ તેમને બહુ સતાવે છે. સવારના આઠ-નવ વાગ્યાથી તે સાંજના સાત-આઠ વાગ્યા સુધી પોતાની નોકરીના કામકાજમાં સતત ડૂબેલાં રહેલા માણસે નિવૃત્તિના બીજા દિવસે સવારથી કશું જં કરવાનું ન હોય તો એનો દિવસ પૂરો થતો નથી.
જીવન
તા. ૧૬-૧૨-૯૨
આવી રીતે નિવૃત્ત થયેલા કેટલાક માણસોમાં સ્વભાવની કેટલીક વિચિત્રતાઓ પ્રગટ થાય છે, ચિડિયાપણું આવે છે અને બીજાને માટ તેઓ કંટાળાજનક બની જાય છે. કેટલાક અતિ કામગરા માણસોએ નિવૃત્તિકાળને જીરવી ન શકવાને કા૨ણે આપઘાત કર્યો હોય અથવા કેટલાક ચક્રમ કે ગાંડા બની ગયા હોય એવી ઘટનાઓ પણ બની છે.
નિવૃત્તિકાળમાં માણસ પોતે જો ઘરમાં જ આખો દિવસ બેસી રહે તો ઘરની સમસ્યાઓ પણ ઊભી થાય છે. નવરો બેઠેલો માણસ ઘ૨ની વાતોમાં હવે કચકચ કરવા લાગે છે, એથી કેટલાક નિવૃત્ત વૃદ્ધો પત્ની, સંતાનો, પુત્રવધૂ કે નોકરચાકર વગેરેમાં અપ્રિય થઇ પડે છે. કેટલીકવાર સ૨ળ પ્રેમભર્યું કુટુંબ જીવન જીવનાર વ્યાવસાયિક વ્યક્તિના નિવૃત્તિકાળમાં કૌટુંબિક સમસ્યાઓ ઊભી થાય છે. ફ્રાન્સિસ બેકને કહ્યું છે, ‘Men of age object too much, consult too long; adventure to little and repent too soon.' આથી જ વૃદ્ધોને દીકરાઓ સાથે પછી બનતું નથી. પુત્રવધૂ પણ લાગ જોઇને મેણાં મારે છે. ક્યારેક તો સરસ પ્રેમભર્યું દાંમ્પત્ય જીવન જીવનાર પતિ-પત્ની વચ્ચે નિવૃત્તિકાળમાં અણબનાવ ચાલુ થાય છે, જીવન બોજારૂપ બની જાય છે. ક્યારેક પતિ-પત્નીમાંથી એકાદ મગજનું સમતોલપણું ગુમાવી દે કે આપઘાત કરી બેસે એટલી હદ સુધી નિવૃત્તિકાળનાં વિષમ પરિણામો આવે છે. વિદેશોમાં નિવૃત્તિકાળ કેટલાકને માટે છૂટાછેડામાં પરિણમે છે.
જૂની વાતોને વાગોળવી એ નિવૃત્તિકાળનું લક્ષણ છે. બેન્જામિન ડિઝરાયેલીએ કહ્યું છે, “When a man fell in to i.. anecdotage, it was a sign for him to retire from the world. પોતાના ભૂતકાળની એકની એક વાતનું વારંવાર ઉચ્ચારણ એ વૃદ્ધાવસ્થાની એક સ્વાભાવિક કુટેવ છે. પોતાના ઘરના સ્વજનોને, સંબંધીઓને, મિત્રોને કેટલાક નિવૃત્ત માણસો એકની એક વાત કે એકનો એક પ્રસંગ વારંવાર કહીને થકવી નાખે છે. કેટલાક માણસોને પોતાનો ભૂતકાળ બહુ ભવ્ય હતો અને આજનો જમાનો સાવ બગડી ગયો છે એવી એક ગ્રંથિ બંધાઇ જાય છે, નિવૃત્તિકાળમાં પોતાનામાં આવી કોઇ ગ્રંથિ બંધાય નહિ એ માટે માણસે સજાગ રહેવું જોઇએ. એકની એક વાતનું પુનરુચ્ચારણ ન થાય એ માટે પણ માણસે દિવસમાં થોડો થોડો વખત મૌન પાળવાની, એકાંતપ્રિય થવાની ટેવ કેળવવી જોઇએ. મનમાં જે કંઇ આવે તે બોલવું જ જોઇએ એવી વૃત્તિ છોડી દેવી જોઇએ.
દરેક ક્ષેત્રમાં કેટલીક વ્યક્તિ અત્યંત તેજસ્વી, સ્વસ્થ, સશક્ત રહેવાની. એવી વ્યક્તિઓને ક્યારેક પોતાના નોકરી- વ્યવસાયમાં પોતાની અનિવાર્યતા સતત ભાસતી રહે છે. પોતે છે તો આ બધું બરાબર સરસ રીતે ચાલે છે એવું તેઓ માને છે અને મનાવે છે. બીજ હાથમાં કારભાર હોય તો તેવી સરસ રીતે ન ચાલે એવા તેઓના ખ્યાલને આસપાસનાં કેટલાક સ્વાર્થી માણસો પણ પોષે છે, પરંતુ દુનિયામાં કશું જ અનિવાર્ય નથી. કદાચ થોડું ચડતું ઊતરતું થાય, પરંતુ માણસે પોતાના વગર બધું અટકી પડશે અથવા બગડી જશે એવા ભ્રમમાં રહેવું ન જોઇએ. પોતાની નિવૃત્તિથી અવકાશ સર્જાતાં બીજા ઘણા માણસોની શક્તિ ધાર્યા કરતાં વધુ વિકાસ પામે છે. એટલે જ કશો મોહ કે કશી ચિંતા રાખ્યા વિના યોગ્ય કાળે માણસ જો નિવૃત્તિ લઇ લે છે તો તેથી બીજાઓને રાહત તથા આનંદ થાય છે અને પોતાને પણ એક વિશિષ્ટ અનુભવ થાય છે.
અમેરિકાની એક કંપનીના ડાયરેક્ટરે નિવૃત્ત થયા પછી કહ્યું હતું 3, I retired and was shocked that I could walk away with such ease from a life to which I had been so committed.
કેટલાક માણસો નિવૃત્ત થાય કે તરત તેમની આભા ઊતરી જાય છે. સમાજ વ્યક્તિને જેટલું માન આપે છે તેથી વિશેષ માન સત્તાધારી ખુરશીને આપે છે. જે વ્યક્તિ પોતાની સહી વડે પોતાના હાથ નીચેના કેટલાય માણસોના જીવનમાં ઉથલપાથલ કરી શકે છે તે વ્યક્તિ જ્યાં સુધી સત્તા ૫૨ હોય ત્યાં સુધી અનેક લોકો એને બહુ માનથી બોલાવે છે, પરંતુ એ વ્યક્તિ સત્તા પરથી ઊતરી જાય પછી લોકોને એની કશી ગરજ રહેતી નથી, ઘણાખરા લોકો એવી વ્યક્તિથી થોડાં વખતમાં જ
