________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧૨-૯૨
સ્વમ સેવતી હોય છે, પરંતુ વાસ્તવિકતાની ભૂમિ ઉપર તે ટકી શકે છે. ક્યારેક વધુ પડતી સંપત્તિ અને વધુ પડતી કમાણી માણસના પશ્ચાતુ એવાં નથી હોતાં અને તેથી તેઓને નિષ્ફળતા અને નિરાશાનો જીવનમાં વિશાદ, ઉદ્વેગ, પશ્ચાત્તાપ વગેરે જન્માવે છે અને સફળ અનુભવ થાય છે. આવા કેટલાક લોકોનો નિવૃત્તિકાળ પછી તનાવ, કારકીર્દિનું નિષ્ફળતામાં અને નીરસતામાં પર્યવસાન થાય છે, ઉદ્વેગ, ઉદાસીનતા, નિરુત્સાહ, નિર્વેદ, ચંચલતા વગેરેમાં પસાર થાય કેટલાકનું ઉદ્ઘળ જીવન નિવૃત્તિકાળમાં કરુણરસના નાટક જેવું બની છે અને કટુતાભર્યા અનુભવોને કારણે પોતાનું જ જીવન પોતાને જાય છે. ' ધિક્કારપાત્ર કે બોઝરૂપ લાગે છે.
જે દંપતી નિઃસંતાન હોય અથવા જેઓ એકલદોકલ હોય અને વૃદ્ધાવસ્થાની સાથે આરોગ્યના પ્રશ્નો સંકળાયેલા હોય છે. બે નજીકના પરિવારમાં બીજા બહુ સભ્યો ન હોય અથવા તેવા સભ્યો બાળકો પરસ્પર મળે તો તેમની વાતોમાં રમકડાંનો વિષય આવ્યા વગર સાથે બહુ મનમેળ ન હોય એવા દંપતીઓએ કે એકલદોકલ ન રહે. બે યુવાનો મળે તો પ્રેમની, ચલચિત્રની અને નવા નવા વ્યક્તિઓએ પોતાના નિવૃત્તિકાળનું સંપત્તિની દૃષ્ટિએ વેળાસર વ્યાવસાયિક સાહસોની વાત થાય છે. એવી રીતે બે વૃદ્ધો મળે તો તરત આયોજન કરી લેવું જોઈએ. એમની સંપત્તિ ઉપર ઘણાની નજર રહે રોગ અને દવાની વાત નીકળે છે. પચાસની ઉંમર પછી દેહ વ્યધિગ્રસ્ત છે. અને દુષ્ટ આશયવાળા સગાંઓ કે નોકરચાકરોના કાવતરાંનો તેઓ થવા લાગે છે. નિવનિકાળમાં માણસે પોતાના આરોગ્યને બરાબર ક્યારે ભોગ થઈ પડશે તે કહી શકાતું નથી. દાનધર્મમાં જેમને રુચિ સાચવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ અને પોતાના રોગનાં રોદણાં રડવાની હોય એવી વ્યક્તિઓએ વારસદારો ઉપર આધાર ન રાખતાં સ્વહસ્તે વાત છોડી દેવી જોઈએ. ઉલ્લાસ, ઉત્સાહ, આશાવાદ જીવનને નવું જ કેટલાંક શુભ કાર્યો વેળાસર પતાવી લેવાં જોઈએ કે જેથી પોતાને ચેતન આપે છે.
સંતોષ થાય. પોતાના વિલ પ્રમાણે જ બધી વાતનો અમલ થશે એવું જેઓ પોતાના નિવૃત્ત જીવનને સભર અને સક્રિય રીતે પસાર
માનવાની ભૂલ ન કરવી જોઈએ. વચનબદ્ધ મિત્રો કે સગા સંબંધીઓ કરવા ઇચ્છતા હોય તેઓએ તેનું આયોજન નાણાંકીય દષ્ટિએ સૌથી
પણ સંજોગ અનુસાર વિલનો અમલ કરવાની બાબતમાં લાચાર થઈ પહેલું કરી લેવું જોઈએ. નિવૃત્ત જીવન નાણાંકીય દષ્ટિએ જો નિષ્ફળ જાય છે. રહ્યું તો એએના અવળા પ્રત્યાઘાત પોતાના ચિત્ત ઉપર, સ્વજનો ઉપર
જેઓ પોતાના વ્યાવસાયિક અને નિવૃત્ત જીવનને સારી રીતે અને સગાસંબંધીઓ ઉપર પડ્યા વગર રહેતા નથી.
માણવા ઈચ્છતા હોય તેઓએ “પ્રવૃત્તિમાં નિવૃત્તિ” અને “નિવૃત્તિમાં નિવૃત્તિ-વેતનમાંથી પોતાના પરિવારનું ગુજરાન ચલાવવાનું
પ્રવૃત્તિ'-એ બે સૂત્રનો પોતાના જીવનમાં સારી રીતે સમન્વય કરી લેવો કેટલાકને માટે સરળ બનતું નથી. એવા કેટલાક લોકોને તરત અથવા
જોઈએ. માણસ જો વ્યવસાયના પાછલાં વર્ષોમાં ક્રમિક નિવૃત્તિનો થોડા સમય પછી ફરી અર્થોપાર્જનના ઉપાયો શોધવા પડે છે. મોટી
અમલ કરવા લાગે તો વાસ્તવિક નિવૃત્તિકાળ એને બહુ કપરો લાગત. ઉંમરની વ્યક્તિને જલદી નોકરી મળતી નથી. પગારની રકમનો પણ
નથી. જે માણસ બદલાતા સંજોગોને સ્વીકારે છે, પોતાની શારીરિક પ્રશ્ન ઊભો થાય છે. એને લીધે એવી વ્યક્તિઓને કેટલીકવાર પ્રકીર્ણ
અને માનસિક અવસ્થાને વધતી જતી વયના સંદર્ભમાં સ્વીકારીને ચાલે પ્રકારનાં જેવાં તેવાં કાર્યો કરીને આજીવિકા મેળવવાની રહે છે.
છે તથા વિશ્વ સતત આગેકૂચ કરતું રહે છે એ વિચારનો સ્વીકાર કરીને
નવી પરિસ્થિતિ, નવા વિચારો, નવી જીવન પદ્ધતિને ગ્રંથિ વગર જે દેશમાં અર્થતંત્ર સ્થિર ન હોય અને ચીજવસ્તુઓનો ભાવવવધારો સતત ચાલતો રહેતો હોય એ દેશોની નિવૃત્ત થતી
આવકારીને તેની સાથે એકરૂપ થવાનો પ્રયત્ન કરે છે તેવી વ્યક્તિઓ વ્યક્તિઓએ પોતાના ભાવિ જીવનનું આયોજન ચીવટપૂર્વક કરવું
પોતાના નિવૃત્તિકાળને સફળ અને ઉજ્વળ બનાવી શકે છે. જોઈએ. યુરોપ-અમેરિકા જેવા સમૃદ્ધ દેશોમાં નિવૃત્ત થયેલા કોઈ
- કેટલાક માણસો નિવૃત્તિકાળમાં વધુ ઘર્મમય જીવન વિતાવે છે. શિક્ષક કે અધ્યાપક પોતાના વેતનમાંથી શેષજીવન ઘણી સારી રીતે
મંદિરમાં જવું, પ્રાર્થના કરવી, પ્રભુભક્તિના ગીતો ગાવાં, ધાર્મિક વિતાવી શકે છે. ભારત, પાકિસ્તાન, શ્રીલંકા, થાઈલૅન્ડ કે આફ્રિકાના
વ્યાખ્યાનો સાંભળવા, તીર્થયાત્રા કરવી વગેરેમાં તેઓ પોતાનો સમય વિકાસશીલ દેશોમાં નિવૃત્ત થયેલા શિક્ષકો કે અન્ય નોકરિયાતો
હોંશથી પસાર કરે છે. કેટલીક વ્યક્તિઓ કોઈ ચોક્કસ ધ્યેય વગર માત્ર પોતાના નિવૃત્તિ વેતનમાંથી શેષ જીવન આર્થિક દષ્ટિએ સારી રીતે
'નિવૃત્તિકાળ ભરી દેવા માટે ન છૂટકે આવી પ્રવૃત્તિઓ કરે છે, તો વિતાવી શકે એવું બનવું બધા માટે સરળળ નથી. જેઓની નિવૃત્તિ
કેટલીક વ્યક્તિઓ આવા નિવૃત્તિના દિવસો આવવાની અગાઉથી રાહ વેતનન સિવાયની બીજી કોઈ આવક હોતી નથી તેઓને માટે આ પ્રશ્ન
જુએ છે અને પોતાના નિવૃત્ત જીવનને ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક વધારે કપરો બને છે.
પ્રવૃત્તિઓથી સભર બનાવે છે. વધારે ઉચ્ચતર ધ્યેય તરફ તેઓ ગતિ કેટલાક વખત પહેલાં એક તીર્થસ્થળમાં આવેલા એક આશ્રમમાં
કરતા હોવાથી પોતાના સક્રિય વ્યાવસાયિક જીવન કરતાં નિવૃત્ત મને અમદાવાદનાં એક શિક્ષક-દંપતી મળ્યાં હતાં. બંને જણ અત્યંત
જીવનને તેઓ વધારે સાર્થક અને સફળ બનાવે છે. પ્રસન્ન હતાં. તેમને કોઈ સંતાન નહોતું. તેઓએ પોતાના નિવૃત્ત'
સાધુ સંન્યાસીઓનું જીવન તો એમના દીક્ષાકાળથી નિવૃત્ત જીવ જીવનની વાત કરતાં મને જણાવ્યું હતું કે તેઓ બંને નિવૃત્ત થયાં ત્યારે
જેવું બની જાય છે. આવા કેટલાક સાધુ સંન્યાસીઓ જો ખાઈ પીને
પયા રહેવાની પ્રકૃતિવાળા થઈ જાય છે તો તેમનામાં પણ જાતજાતની પ્રોવિડન્ટ ફંડની આવેલી રકમ વ્યાજે મૂકી દીધી છે અને એ વ્યાજમાંથી સારી રીતે ગુજરાન ચાલે છે, એટલે વર્ષ દરમિયાન જુદાં જુદાં
વિકૃતિઓ પેસી જવાનો સંભવ રહે છે. લોકોનાં માન-આદર પણ તેવા તીર્થસ્થળોમાં રહીને પ્રભુભક્તિમય જીવન ખૂબ આનંદોલ્લાસ સાથે
સાધુ સંન્યાસીઓ પ્રત્યે ઘટી જાય છે, સાધુ જીવનમાં પણ ઓછી પસાર કરતાં રહે છે. આ દંપતીને એ તીર્થસ્થળમાં મારે દરવર્ષે મળવાનું
અપેક્ષા, ઓછો પરિગ્રહ, ઓછો આહાર, ઓછી નિદ્રા, સતત જાગૃતિ થતું. છએક વર્ષ પછી એ પતિપત્ની એ તીર્થસ્થળમાં મને મળ્યાં નહિ
અને અંતર્મુખતા પોતાના નિવૃત્ત સાધુ જીવનને સાર્થક કરવા માટે ત્યારે તેમના માટે મેં સ્વાભાવિક જિજ્ઞાસાથી આશ્રમના મેનેજરને પ્રશ્ન
અત્યંત આવશ્યક છે.
માણસને પોતાની ઈચ્છા અનુસાર મનગમતો વ્યવસાય મળી રહે, કર્યો. તેમણે કહ્યું કે હવે તે શિક્ષકદંપતીએ આવવવાનું બંધ કરી દીધું
એ વ્યવસાયકાળ સક્રિયપણે નિવૃત્તિવય સુધી જળવાઈ રહે અને છે. વધતી જતી મોંઘવારીને કારણે વ્યાજની રકમમાંથી હવે તેમનું
નિવૃત્તિકાળ પણ આનંદોલ્લાસપૂર્વક જીવનવિકાસ સાથે પસાર થાય એ ગુજરાન ચાલતું નથી. એટલે તેઓ બંનેને અમદાવાદમાં ફરી પાછી
જેવા તેવા સદ્ભાગ્યની વાત નથી. જીવન માત્ર સ્થૂળ સપાટી ઉપર કોઈક નોકરી શોધી લેવી પડી છે. વિકાસશીલ દેશોમાં માત્ર નિવૃત્તિ વેતન ઉપર આધાર રાખનાર
સ્કૂલ-ભૌતિક, ઈન્દ્રિયપરસ્ત આનંદ માણવા માટે નથી. જીવન કોઈક
આંતરિક સદગુણોની પ્રાપ્તિ માટે છે, અંતર્મુખ બની અદ્વિતીય, નોકરિયાત વ્યક્તિઓ માટે આવી સમસ્યાઓ ઊભી થવાનો સંભવ
અતીન્દ્રિય આનંદ માણવા માટે છે, પારમાર્થિક ધ્યેયને સિદ્ધ કરવા માટે રહે છે. એટલે જ નિવૃત્તિકાળળનું આર્થિક આયોજન બહુ વિચારપૂર્વક
છે એવો અનુભવ કેટલાક વિરલ માણસો પોતાના નિવૃત્તિકાળમાં કરી કરવું જરૂરી બને છે.
શકે છે. નિવૃત્તિ (નવરાશ) અને નિવૃત્તિ (પરમાનંદ, પરમ શાંતિ) એ નિવૃત્તિકાળમાં પોતાની સંપત્તિની સંતાનોમાં વહેંચણી કરવાનો ,
બે શબ્દોનો સમન્વય તેમના જીવનમાં થાય છે. પ્રશ્ન ઘણા લોકો માટે સમસ્યારૂપ બની જાય છે. જ્યાં સંપત્તિ ઘણી હોય
સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા જીવો માટે નિવૃત્તિ (મુક્તિ, મોક્ષ) છે અને વેપાર ધંધો બહુ ફેલાવેલો હોય છે ત્યાં તે સંતાનો સાથેના
જેવી બીજી કોઈ નિવૃત્તિ નથી. પોતાના અને સંતાનોના માંહોમાંહેના ઝગડાનું મોટું નિમિત્ત બની જાય
Dરમણલાલ ચી. શાહ
