________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧૧-૯૨
તપ, નિર્જગીષ્ટ તપ, પદકડી તપ, પાંચ છ તપ, પાંચ મહાવ્રત તપ, જૈન શાસનમાં આરાધનાના અનેક પ્રકારો જેવાં કે : વિનય, પાર્શ્વજિન ગણધરતપ, પોષ દશમી તપ, બીજનો તપ, મોટો રત્નોત્તર વૈયાવૃત્ય, જ્ઞાન, ધ્યાન, જપ, તપ. શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ તપને તપ, રત્નરોહણ તપ, બૃહસંસારતારણ તપ, લઘુસંસારતારણ તપ, મહામંગલકારી કહ્યું છે, કારણ કે બાહ્ય અને આંતર રિદ્ધિસિદ્ધિ તપથી 2ષભદેવ સંવત્સર તપ, શત્રુંજય છ8 અઠ્ઠમ તપ, મેરૂત્રયોદશી તપ, પેદા થાય છે; મંત્રો-તંત્રો તપથી ફળીભૂત થાય છે. આલોકમાં અને શિવકુમાર બેલો તપ, પકાય તપ, સાત સૌખ્ય આઠ મોક્ષ તપ, સિદ્ધિ પરલોકમાં અનેક પ્રકારની સંપત્તિઓ તપના પ્રભાવથી પ્રાપ્ત થાય છે. તપ, સિંહાસન ત૫, સૌભાગ્યસુંદર તપ, સ્વર્ગ કરંડક તપ, ૫૦ પ્રકારની લબ્ધિ અને અષ્ટ મહાસિદ્ધિ તપના બળે પ્રાપ્ત થાય છે.. સ્વર્ગસ્વસ્તિક તપ, બાવન જિનાલય તપ, અષ્ટમહાસિદ્ધિ તપ, સંપત્તિની જેમ આપત્તિઓ તપથી દૂર થાય છે, રોગાદિ વિપત્તિઓ દૂર રત્નમાળા ત૫, ચિંતામણિ તપ, પરદેશી રાજાનો તપ, સુખ દુઃખના થાય છે. મહિમાનો તપ, રત્નપાવડી તપ, સુંદરી તપ, મેરુ કલ્યાણક તપ, તીર્થ
ભવરોગ અને ભાવરોગરૂપ કર્મનો જડમૂળથી નાશ કરવામાં તપ તપ, પ્રાતિહાર્ય તપ, પંચરંગી તપ, યુગપ્રધાન તપ. આ પ્રમાણે ૧૬૨
અપૂર્વ ઔષધ રૂપ છે. આત્માને નિર્મળ અને ઉચ્ચતમ બનાવનાર તપ તપોની સૂચિ રજૂ કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે.
છે. અસાધ્યમાં અસાધ્ય રોગો તપ વડે નિર્મળ થાય છે. કર્મનિર્જરાનું વિવિધ તપો, તપસ્યાનાં નામાદિ વિધિ, ઉદ્યાપન, નિર્ણય, મહાન સાધન તપ છે. તેનાથી નિબિડમાં નિબિડ નિકાચિત કર્મોનો ગરણા વગેરેની માહિતી મેળવવા માટે નિમ્નલિખિત ગ્રંથો ઉપયોગી ભાંગીને ભૂકકો કરાય છે. તપ ખરેખર અચિંત્ય પ્રભાવશાળી અને વિવેચના વગેરે આપે છે:
ઉન્નતમાં ઉન્નત દશા પ્રાપ્ત કરાવનાર છે. તપની તાકાત અનેરી છે તેથી આચારદિનકર, આંચલિક પૂજા, જનપ્રબોધ, જાપમાળા, લખ્યું છે: જૈનધર્મસિંધુ, તપફુલક (ધર્મરત્નમંજૂષા), તપોરત્નમહોદધિ, અયિર પિ થિરે વંદૃપિ સજુએ દુહ્યકંપિ તહ સુલહાં ! પંચાશક, પ્રવચન સારોદ્ધાર, બારમાસિકપર્વકથા, વિધિપ્રપા,
દુષ્ન પિ સુરુક્ઝ, તવેણ સંપન્ન કરું ! વિનોદરામ, શ્રાદ્ધવિધિ, સેનપ્રશ્ન.
યદુ દૂર યદ્દુરારાધ્ય યચ્ચ દૂરે વ્યવસ્થિતમ્ છેવટે આટલું નોંધી લઈએ કે ગૌતમસ્વામીએ ભગવાન મહાવીરને પૂછ્યું કે હે ભગવાન! તપ કરવાથી જીવને શો લાભ થાય?
તત્સર્વ તપસા સાધ્ય તપો હિદુરતિક્રમમ્ | ત્યારે ભગવાને કહ્યું, “તવેણ ભત્તે જીવે કિં જણ થઈ ? તવેણ વોદાણું
કિં બહુણા ભણિએણે જે કસ્સવિતહવિ કલ્યવિ સુહાઈ 1 જણું થઈ તપથી કર્મોનો ક્ષય થઈ જાય છે. ઉત્તરાધ્યનના ૩૦માં દસંતિ ભવણમજૐ તત્વ તવો કારણે ચેવ છે. અધ્યયનમાં કહ્યું છે “ભવ કોડી સંચિય કર્મો તવસા નિરિજઈ.' મલ સ્વર્ણગત વહ્નિહસ ક્ષીરગત જલમુ. તપથી કોડ જન્મના કર્મો નષ્ટ થઈ શકે છે. "
યથા પૃથક્કરીયેવ જન્તોઃ કર્મમાં તપઃ || તપની યશોગાથા આગમ સાહિત્યમાં ઠેરઠેર જોવા મળે છે. ભવકોડિસંચિય કર્મો તવસા મિજરિજઈ! પન્નવણા સૂત્રમાં ભગવાને કહ્યું છે કે નરકનો જીવ એક હજાર વર્ષસુધી આ સંદર્ભમાં જોઈએ તો ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ તેમના કષ્ટ વેઠી જે કર્મો ખપાવે તેટલાં કર્મો સમજણપૂર્વકના એક ઉપવાસથી પચ્ચીસમાં નંદનમુનિના ભવમાં ૧૧૮૦૬૪૫ માસખમણની ઘોર ખપે, નારકીનો જીવ લાખ વર્ષદુઃખ ભોગવી જેટલાં કર્મોખપાવે તેટલાં તપશ્ચર્યા કરી પુણ્ય પ્રકૃતિની નિકાચના કરી. તીર્થકરો તપશ્ચર્યાપૂર્વક કર્મો અહીંયા એક છઠ્ઠ કરવાથી ખપે. એક ક્રોડ વર્ષમાં નારકી જીવ દીક્ષા અંગીકાર કરે છે. ભગવાન ઋષભદેવે બાર મહિનાની ઘોર જેટલાં કર્મો ખપાવે તેટલાં કર્મો એક અટ્ટમ કરવાથી ખપે; તથા નરકનો તપશ્ચર્યા આદરી. ભગવાન મહાવીરદેવે છ-છ મહિનાની ઉત્કટ જીવ કોટી કોટી વર્ષોમાં જેટલાં કર્મો ખપાવે તેટલાં કર્મો ચાર ઉપવાસથી તપશ્ચર્યા કરી. ગૌતમસ્વામીએ દીક્ષા પછી જીવનપર્યત છઠ્ઠના પારણે ખપે. આવો મહાન લાભ તપમાં રહેલો છે. અમિનો એક તણખો રૂની છઠ્ઠની ઉત્કટ તપશ્ચર્યા આદરી. ભગવાન નેમિનાથના સમકાલીન ગંજીને બાળી સાફ કરી નાંખે તેવી રીતે તપ અને સંયમનો એક તણખો ઢંઢણ અણગારે છ મહિનાના ઉપવાસના પારણે પારણામાં મળેલ કરોડો ભવના એકત્રિત કરેલાં કર્મોની ગંજી બાળી નાંખે છે. આહારપરઠવતાં પરઠવતાં કેવળજ્ઞાન મેળવ્યું. બંધક મુનિની શરીરના અનુત્તરોવવાઈ સૂત્રમાં ઘન્ના અણગારની (ધન્યમુનિ) પ્રશંસા તથા હાડ ખખડી ઉયાં છતાં તપમાં મગ્ન રહ્યા. ૧૪,૦૦૦ સાધુમાં ઉત્કૃષ્ટ અનુમોદના ભગવાન મહાવીરે કરી હતી અને તેમના બધા શિષ્યોમાં અણગાર તરીકે પન્નાની પ્રશંસા ભરપર્ષદમાં પ્રભુ મહાવીર આમ ને તેને અગ્રગણ્ય સ્થાન આપ્યું કારણ કે દીક્ષા પછી જીવન પર્યત છઠ્ઠના પારણે છઠ્ઠ કરી પારણાના દિવસે આયંબિલ કરવાનું. આવી સુદીર્ઘ સાધ ચૌદ હજારમાં. ઉકળે અણગાર, તપશ્ચર્યા કરનારાઓમાં કેટલાંક નામો આ પ્રમાણે ગણાવી શકાય :
વીર નિણંદ વખાણિયો, ધન્ય ધન્નો અણગાર. ૬૦,૦૦૦ વર્ષના આયંબિલ કરનાર ભગવાન ઋષભદેવની પુત્રી સુંદરી. ૬૦,૦૦૦ વર્ષના આયંબિલ કરનાર સામલી તાપસ, જે
મેતરાજ મુનિ માસ-માસ ઉપવાસના પારણો અપૂર્વ ક્ષમા અને પારણાના દિવસે જે વાપરાતો તેને એકવીસ વખત ધોઈ સત્વહીન કરી
સમતા દ્વારા અંતકત કેવળી બની સિદ્ધિ સૌધમાં સીધાવ્યા. ભગવાન દતો; વૈયાવચ્ચી નંદિપેણ; વર્ધમાન તપની જોરદાર તપશ્ચર્યાના પ્રભાવે
ઋષભદેવસ્વામી, ભરત, બાહુબલી, બ્રાહ્મી, સુંદરી અને સુયશ છ અદૂભૂતરૂપ તથા લબ્ધિના ધાક ૭૦૦ વર્ષ સુધી ૧૬-૧૬ રોગ સહન , પુલાભાઆએ પૂવભવમા ચૌદ ચૌદ લાખ પૂર્વ સુધી કરનારા ચક્રવર્તી સનતકુમાર
તપશ્ચર્યા કરી હતી. અર્જુનભાળી, દૃઢપ્રહારી જેવા મહાહિંસક દુર
આત્માઓ પણ તે જ જન્મમાં મુક્તિ મેળવે છે તે તપનો પ્રભાવ છે. ઉપરના લખાણના પૃથક્કરણરૂપે તત્ત્વચિંતનના સંદર્ભમાં આટલું
નારકનો જીવ ક્રોડ વર્ષો સુધી દુઃખો સહી જે પાપ નિર્જરા કરે છે તેટલા જણાવી શકાય કે બાહ્ય તપમાં તાકાત વધારવા માટે આવ્યંતર તપનું
પાપકર્મોની નિર્જરા સમ્યગુ દૃષ્ટિ આત્મા એક અઠ્ઠમ તપ તપીને કરે અથવા આત્યંતર તપમાં બાહ્ય તપનું મિશ્રણ કર્યા વગર છૂટકો નથી.
છે. તપના મહિમાનું શું વર્ણન કરવું ! ભવોભવના રોગોને દૂર કરવા આત્યંતર તપની જેમ બાહ્ય તપમાં પણ અનંત શક્તિની વિદ્યમાનતા
માટે તપ એ મહાન જડીબુટ્ટી છે, રામબાણ ઔષધિ છે. કર્મના કઠીન નકારી શકાય તેમ નથી. જો બાહ્યત૫ મુક્તિમહેલના દ્વાર સુધી
પર્વતોને ભેદવા માટે તપશ્ચર્યા વજ સમાન છે. કાયાની માયા પહોંચાડી શકવા સમર્થ છે; તો આત્યંતર તપ તે મહેલમાં પ્રવેશ
. ઉતારનાર પુણ્યાત્માઓ તપના સોપાન સર કરી શકે છે. બાહ્ય તપથી. કરાવીને મુક્તિસુંદરીનું હરણ સહેલાઈથી કરાવવા માટે પૂર્ણ સમર્થ છે.
વિષયાસક્તિ દૂર થાય છે; આત્યંતર તપથી કષાયોનો કકળાટ શમી તપ કરવાનો શુભ આશય માર્દવ અને વિનયાદિ ગુણો સંપાદન
જાય છે. તપ દ્વારા દેહશુદ્ધિ થાય છે, દેહશુદ્ધિ થતાં મનની શુદ્ધિ થાય કરવાનો છે; કેમકે વિનયની સુંદર વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે આપી શકાય:
છે, અને મન શુદ્ધિ થતાં વાસનાઓ દૂર થાય છે. તપથી આત્મશુદ્ધિ . "વિનયતિ દૂરી કરોતિ અષ્ટવિધકમણિ ઈતિ વિનય "
અને આત્મવિકાસ થઈ શકે છે.
