________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧૧-૯૨
રૂપે સંદરવારીને મગફળ
આકાશ જેટલી વિસ્તૃત અને વ્યાપક હોય છે. તેથી યોગ્ય કહેવાયું છે સ્પર્શથી તપના ફળ રૂપે સુંદરી સ્ત્રીના પતિ થવાનું નિયાણું કર્યું હતું. કે “ઈચ્છાનિરોધઃ તાઃ' ખાવા-પીવાનું બંધ કરવું તેના કરતાં શરીરને અગ્નિશર્માએ દ્વેષથી નિયાણું કર્યું. તેવી રીતે મોહગર્ભિત નિયાણું પણ સતાવતી વિવિધ ઈચ્છાઓને રોકવી એ ખરું તપ છે, કારણ કે કહ્યું છે થઈ શકે જેમ કે બીજા જન્મમાં કરૂપ, દરિદ્રી, નીચફળાદિની વાંછના આસક્તિનો ત્યાગ એ ખરેખર ત્યાગ છે. રસવર્જ રસોડપિ અસ્ય પર રાખે કે જેથી તે ધર્મ કરી શકે. પરંતુ આવી વ્યક્તિ ધર્મ કરી શકે તેવી દૃષ્ટવા નિવર્તતે.
આશા આકાશકુસુમ જેવી છે. વૈયાવચ્ચી નંદીષેણે હાથ વેચી ગધેડો ધર્મના ચાર પ્રકારો તે દાન, શીલ, તપ અને ભાવના છે. ખાવું- ખરીદ્યો હતો. કામાતુર સોની કુમારનંદી પાંચસો સોનામોહર આપી પીવું બંધ કરવું તે તપ નથી. તપ અનેક રીતે થઈ શકે. ઉપવાસ કરવો રૂપવતી કન્યા સાથે લગ્ન કરતો. હાસા-મહાસા બે વ્યંતરીઓમાં તે જ તપ નથી. તપના પ્રકારોમાંથી ગમે તેથી તપ થઈ શકે. કષ્ટ સહેવું આસક્ત કુમારનંદીને પંચશીલ ધીષ પર આવવા માટે અનશન નિયાણું એ તપ નથી કારણકે તેની પાછળ જીવનશુદ્ધિ કે કર્મક્ષયનો ઉદેશ હોતો કરી જન્મ લેવાનું જણાવ્યું, અગ્નિમાં પડી બળી મરવાનું જણાવ્યું. તેમ નથી. કષ્ટ જો સ્વેચ્છાથી કે સમભાવપૂર્વક ન થાય તો તેથી ઘર્મનુબંધી સકામનિર્જરા ન થાય; એ અકામ નિર્જરા નિષ્પાદક હોય છે. તેથી તપ નિયાણું માટે સંસ્કૃત ભાષાનો શબ્દ નિદાન છે. તે નિ - દો બળત્કારથી કે અનિચ્છાથી ન થવું જોઈએ. સમભાવપૂર્વક ઈચ્છાઓને ધાતુમાંથી નિષ્પન્ન થયો છે. ધર્મ એક કલ્પવૃક્ષ છે. સમ્યગ્દર્શનના વિવિધ વિષયોમાંથી રોકવી તે તપ છે. જૈનાચાર્યે કહ્યું છે :
વિસ્તારથી તેનું મૂળ દૃઢ થયું છે, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર તેના ઉંચા સ્કંધ ઈચ્છાનિરોધ: તપ:'
છે, દાન-શીલ-તપ-ભાવના તેની શાખા-પ્રશાખા છે, દેવ-મનુષ્યોમાં વિષયવાસનામાંથી જન્મેલાં કર્મોના મેલ દૂર કરી શુદ્ધ સર્વોત્કૃષ્ટ સુખસંપત્તિ પુષ્પો છે, મોક્ષ તેના ફળરૂપે છે. જેનું આત્મગુણરૂપી ઘી મેળવવા માટે ઉપવાસ તપના અગ્નિથી શરીર, નિયાણારૂપી કુહાડીથી ઉચ્છિન્ન કરાય છે તેથી મોહ, રાગ, દ્વેષાદિથી ઈન્દ્રીયો, મનરૂપી વાસણને તપાવી કર્મોનો કચરો અને કરાતું નિયાણું વજર્ય છે. વિષયકષાયોની વિકૃતિ અલગ પડી જાય છે. તપનું નામ સાંભળતા મકાનમાં પ્રવેશવા માટે તેના દ્વાર સુધી પહોંચવું જેમ આવશ્યક એક, બે, ત્રણ આઠ, પંદર, માસખમણાદિ મનમાં આવે છે. છે. તેમ મુક્તિ-મોલ-કેવળજ્ઞાન-સિદ્ધશિલાના પ્રાસાદમાં પહોંચવા આહાર-પાણી છોડવાને આપણે તપ કહીએ છીએ. ઘણા ઉપવાસીને
ઉપવાસાન
માટે તેના દ્વાર ૩૫
માટે તેના દ્વાર રૂપ બાર પ્રકારના તપની આવશ્યકતા છે. તપશ્ચર્યા : તપસ્વી કહીએ છીએ. અગ્નિશ મા ખમણ પારણે ગુણસેનના કરનારને આટલી શ્રદ્ધા જરૂર હોય છે કે મારા કર્મોને નાબુદ કરવા
દરવાજે પહોંચી જતો પરંતુ ત્રણે વાર નિરાશ થવાથી નિયાણું કરે છે. તપ કરું છું. સત્રકાર મહાશયે ફરમાવી દીધું છે કે નવા પાપોને તપ નિરર્થક બન્યું. શરીરને તપાવ્યા કરતાં આત્માનું પતન કરનારા અટકાવવા અને જૂના પાપોથી મુક્ત થવું હોય તો તપ સિવાય બીજું રાગ-દ્વેષ, કષાય, વિષયવાસના, પરિગ્રહાદિની આસક્તિ સૂકવી એકે શસ્ત્ર નથી. આ રહ્યું તે સૂત્ર :-‘તપસા નિર્જરા ચ.” બાહ્ય તેમ નાંખવા તે ખરું તપ છે.
આવ્યંતર બંને પ્રકારની તપશ્ચર્યા પોતપોતાના સ્થાને મુખ્ય છે. એકને એક જૈન ધર્મના સાધુએ સંથારો (અનશન) કર્યો. તેને જોઈ બીજા મુખ્ય અને બીજાને ગૌણ માનવાની ભૂલ કોઈ કાળે કરવી નહિ. બાહ્ય સાધુએ ગુરુ પાસે સંથારા માટે અનુમતિ માંગી. ગુરુએ અનિચ્છા તપની તાકાત વધારવા માટે અત્યંતર તપનું તથા આભ્યાંતર તપનું બતાવી કહ્યું કે તું હજી તે માટે યોગ્ય બન્યો નથી. ગુરુએ બાર વર્ષ મિશ્રણ કર્યા વગર છુટકો નથી. બંનેમાં અનંત શક્તિ છે, માટે બાહ્ય સાધના કરવા જણાવ્યું. બાર વર્ષની સાધના પછી ફરી અનુમતિ માંગી. તપના સ્થાને બાહ્ય તપ બળવાન છે, અને આભ્યતરના સ્થાને હું યોગ્ય છું? ગુરુએ કહ્યું, “હે વત્સ, યોગ્યતા મેળવવામાં હજી થોડું આત્યંતર તપ બળવાન છે. બાકી છે.'
' દશવૈકાલિક સૂત્રની પ્રથમ ગાથામાં અહિંસા-સંયમ અને તપની તેથી તેણે પોતાની આંગળી વાળીને તોડી નાંખી.
આરાધનાને ધર્મ કહ્યો છે : “ધમ્મો મંગલમુક્કિä અહિંસા સંજમો ગુરુએ કહ્યું, “તારા શરીરને ખૂબ સૂકવ્યું છે, હાડપિંજર બનાવ્યું;
તવો.” સંક્ષેપમાં કહેવું હોય તો શાસ્ત્રજ્ઞો કહે છે કે મનની શાંતિ અને પરંતુ તેમાં રહેલા રાગદ્વેષ, વિષય, કષાય, વાસના જેવાં કર્મશત્રુના સ્વાધિનતા માટે બાહ્ય તપ જ પૂર્ણ સમર્થ છે. વિહંગાવલોકન રૂપે કહેવું જનકને સૂકવ્યા નથી.” ત્યાર પછી તે માટે તેણે તૈયારી કરી.
હોય તો વાનગીઓમાં ભટકતા મનને વશ કરવા માટે અનશન, - ઉવવાઈ (ઔપપાતિક) સૂત્રમાં જળસમાધિ, પહાડ પરથી પડી
પારણામાં તથા એકાસણું-આયંબિલમાં આસક્તિ દૂર કરવા માટે જવું, અગ્નિસ્નાન કરનારા તપસ્વીઓની આત્મહત્યા એક પ્રકારની
ઉણોદરી તપ; જૂદા જૂદા પદાર્થોની ઈચ્છામાં અનાદિકાળથી ટેવાયે
મનને અંકુશમાં લાવવા માટે વૃત્તિસંક્ષેપ; પાપના મૂળ કારણ રૂપ શરીર ઘેલછા છે. વળી કેટલાંક બધી બાજુ અગ્નિ સળગાવે છે, કાંટાની
તથા ઈન્દ્રિયોના સુંવાળાપણાના ભાવમાં રાચતા મને માટે કાયક્લેશ; પથારીમાં સૂવે છે, નદીના પાણીમાં ઊભા રહે છે, ઉંધા લટકે છે વગેરે
શરીર તથા અંગોપાંગોને જાણીબૂઝીને ગોપાવી દેવામાં એટલે કે વાત કરી છે. વિષ્ણુ ધર્મોત્તર પુરાણમાં કહ્યું છે :
ભોગવાયેલી માયાના ચક્કરમાં જ્યારે મન ફસાતું જાય ત્યારે સંલીનતા ' યદૂર દૂરારાધ્ય યચ્ચ દૂરે વ્યવસ્થિતી
તપ વશ કરે છે. તત્સવ તપસા સાધ્ય તપો હિદુરતિક્રમમ્
રાઈ–દેવની પ્રતિક્રમણની આઠગાથાઓમાં ૬-૭ ગાથામાં બાર અન્ય રીતે તત્ત્વાર્થસૂત્રો જણાવે છે:
તપનો નિર્દેશ કરી પોતાની શક્તિથી અધિક નહિ તેમ ગોપાવ્યા ‘તપસા નિર્જરા ચી'
વગરનો પરાક્રમ તપની આરાધના માટે કરવાનો નિર્દેશ કરાયો છે. બધ્ધ, નિધત્ત અને અને અનિકાચિત કર્મો તપ વડે વિખરાઈ શકે (ગા. ૮). છે; જ્યારે નિકાચિત કર્મો ભોગવવા પડે છે.
- સર્વ તપોમાં ઉત્કૃષ્ટ કક્ષાનો તપ તે સ્વધ્યાય છે. તે અંગે કહેવાયું ઉપવાસ તપની સાથે સંકળાયેલ બીના તે પારણું છે, તેમાં યોગ્ય છે કે “સ્વધ્યાય સમો તપ ન ભૂતો ન ભવિષ્યતિ' સાધુ -સાધ્વીના
દૈનિક ક્રમમાં સ્વધ્યાયને ઘણું મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે. કહ્યું છે કે વિવેક રાખવો જોઈએ. પારણામાં મિતભૂક રહેવું જોઈએ. મા ખમણ
તપ નહિ કરે તો ચલાવી શકાય પરંતુ સ્વધ્યાય તો થવો જ જોઈએ ! પછી પારણું કરાવનારને ન્યાય આપી પોતાની પ્રકૃતિ બગડે નહિ તે માટે દરેક પાસેથી એક એક કોળીયો જ લેવો જોઈએ. નહિ તો આવા તેઓના નિત્ય ક્રમમાં પ્રથમ અને દ્વિતીય પ્રહરમાં અનુક્રમે સ્વાધ્યાય
અને ધ્યાન, ત્રીજા પ્રહરમાં ભિક્ષાચરી, ચોથામાં વળી સ્વાધ્યાય, રાત્રે પારણા પછી ઉપવાસીનું મૃત્યુ થવાનું જોવા મળે છે.
પણ એક પ્રહર માત્ર નિદ્રા અને બીજા ત્રણમાં સ્વાધ્યાય અને ધ્યાન, ઉપવાસ કરવાનો ઈરાદો નિયાણું હોવું ન જોઈએ. તેથી તેનું ફળ
તેથી કહ્યું છે કે:નષ્ટ થાય છે. ત્રણે માસના ઉપવાસી અગ્નિશર્માને ભવોભવ વેર વાળે
પઢમ પોરિસીએ સઝાય બીયું જ્ઞાણે શિયાહી તેવું નિયાણું કરે છે. સંભૂતિ મુનિએ ચક્રવર્તિની પત્નીના વાળના
