________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૬-૯૨ અને તા.૧૬-૭-૯૨ અને બીજાં રાજ્યોમાં સંગ્રહખોરી અને નફાખોરીઆવતાં ચીજવસ્તુઓની ૧૯૧૭ના ઓકટોબરની ક્રાન્તિ થઈ તે પૂર્વેના, ઝારના વખતનું રશિયા સાચી કે કૃત્રિમ અછત વરતાવા લાગી છે. ચોરી, લૂંટ, બેકારી, ભીખના જેમણે નજરે જોયું હોય એવા વયોવૃદ્ધ રશિયનો કહે છે કે આને કિસ્સાનો સામ્યવાદમાં અભાવ હતો. હવે એવા કિસ્સા દિવસે દિવસે સામ્યવાદોત્તર(Post-Communism) રશિયા કહેવા કરતાં ક્રાન્તિપૂર્વ વધવા લાગ્યા છે. ત્યારે શાળાનું શિક્ષણ ફરજિયાત હતું. હવે મોસ્કોનાં (Pre-Revolution) રશિયા કહેવામાં કશો ફરક પડતો નથી. અને બીજાં શહેરોનાં બજારોમાં કેટલાયે નાના નાના છોકરાઓ ભણવાને સોવિયેટ યુનિયન અને યુરોપના અન્ય સામ્યવાદી દેશોમાં બદલે છાપાંઓની ફેરી કરવા લાગ્યા છે. રસ્તાઓ ઉપર ફેરિયાઓની. સામ્યવાદનું વિસર્જન થયું અને લોકશાહી, મૂડીવાદ, મુકતબજાર અને અને દુકાનના બાંકડાવાળાઓની ભીડ જામી ગઈ છે. ચીજવસ્તુ મુકત સાહસની પદ્ધતિ અપનાવવામાં આવી એથી તરત આર્થિક સુધારા લેવાવેચવા માટે પડાપડી થવા લાગી છે. ભાવતાલ થાય છે, છેતરપિંડી થઈ જશે એમ માની લેવું એ મોટો ભ્રમ ગણાય. તાત્કાલિક તો હતી તેના થાય છે અને ભેળસેળ પણ હવે થાય છે. રશિયાના સુપ્રસિદ્ધ શરાબ કરતાં પણ ઘણી ખરાબ આર્થિક સ્થિતિ સર્જાશે. બેકારી અને ભૂખમરી Vodka અને વાનગી caviar વગેરે રસ્તા પરથી ખરીદીને વિદેશી ચાલુ થશે. માલસામાનની આયાત માટે, ઉદ્યોગોની સ્થાપના માટે સહેલાણીઓ પસ્તાય છે, કારણ કે તે ભેળસેળવાળાં હોય છે. દાયકાઓ વિદેશોની સહાય નોંતરવી પડશે. ગરજ અને લાચારીનો લાભ બીજા. પહેલાં સામ્યવાદ ત્યાં કેટલો પ્રબળ હતો તેનો એક કાલ્પનિક દાખલો દેશોને લેવા દેવો પડશે. અમેરિકા, જર્મની, જાપાન, બ્રિટન, ફ્રાન્સ જેવા ભારતમાં અપાતો. મોસ્કોની મુલાકાતે ગયેલા ભારતના કોઈક ગણિત સમૃદ્ધ દેશો માટે તો સારો શિકાર સાંપડયા જેવી સ્થિતિ નિમઈ છે. શિક્ષકે વિદ્યાર્થીઓને મોઢે હિસાબ કરતાં કેટલી ઝડપથી આવડે છે તેની 'લાવો, તમને બધું વ્યવસ્થિત ગોઠવી આપીએ એવી પરોપકારની કસોટી કરવા એક શાળામાં વિદ્યાર્થીઓને નફાતોટાનો દાખલો પૂછ્યો કે આભાસી વૃત્તિથી તેઓ આવડા મોટા બજાર ઉપર વર્ચસ્વ જમાવીને એક વેપારી દસ રૂબલે રતલના ભાવે દસ રતલ ચા ખરીદે છે. તેમાં ત્રણ શકય તેટલું શોષણ કરી લેશે. સમૃદ્ધ દેશોને પોતાનું અર્થતંત્ર ટકાવી. રૂબલે રતલની ત્રણ રતલ ચા ભેળવે છે. પછી એ બધી ચા દસ રૂબલે રાખવા માટે દુનિયાનાં બજારોની એટલી જ ગરજ છે. સામ્યવાદી દેશોનું રતલના ભાવે વેચી દે છે. તો તે વેપારીને શું મળે? જેનો જવાબ આવડે તે નવું મોટું બજાર ખૂલતાં તેઓ અકરાંતિયાની જેમ પેટ ભરવા દોડાદોડ હાથ ઉંચો કરે. બધા જ વિદ્યાર્થીઓએ તરત જ હાથ ઉંચો કર્યો. કરશે.. ગણિતશિક્ષકને આશ્ચર્ય થયું. એમણે પાછું પૂછયું, “બોલો, વેપારીને શું સોવિયેટ યુનિયનનાં સ્વતંત્ર થયેલાં રાજ્યો હવે Workers' મળે?'વિદ્યાથીઓએ કહ્યું, બે વર્ષની સખતમજૂરીની કેદમળે, ભેળસેળ Paradise માંથી Consumers' Paradise તરફ વળી રહ્યાં છે કરવા માટે.”
લોકશાહી અને મૂડીવાદ સ્વીકારાયાં છે. પરંતુ Consumers' આજે હવે આ દાખલો રશિયામાટે ખોટો ઠરે છે. મુકત અર્થતંત્ર Paradise સુધી પહોંચતાં તો એકદોઢ દાયકાથી વધુ સમય લાગવાનો ચાલુ થતાં નફાખોરી અને શોષણ ચાલુ થઈગયાં છે. વૃદ્ધ, અપંગ, નબળા સંભવ છે. આ સંક્રાન્તિકાળ દરમિયાન એ રાજ્યોની મધ્યમ અને નીચલા લોકોની લાચારી વધી ગઈ છે. રૂબલની કિંમત ઘટી ગઈ છે. ડોલર માટે થરની પ્રજાને ઘણી યાતનાઓ ભોગવવી પડશે. ભારતમાં ચાર દાયકાથી પડાપડી થવા લાગી છે. પ્રાચીન ચીજવસ્તુઓના સંગ્રહકાર ડોલર લોકશાહી, મુકત અર્થતંત્ર અને મુકત બજાર હોવા છતાં અને ઘણીખરી આપીને સારી સારી વસ્તુઓ પડાવી લેવા લાગ્યા છે. નિવૃત્ત સૈનિકો ચીજવસ્તુઓની છત હોવા છતાં Consumers' Paradise ની કક્ષા કયાંક રસ્તા પર ઊભા રહી પોતાના સુવર્ણચન્દ્રકો વેચવા લાગ્યા છે. સુધી એ પહોંચી શકયું નથી. વિદેશી વસ્તુઓ માટેની લોકોની વર્ષોની ભૂખ એકદમ સતેજથઈ ગઈ છે. - જ્યારે નવી પદ્ધતિની રાજ્યવ્યવસ્થા આવે છે ત્યારે અમેરિકાની મેકડોનાલ્ડ કંપનીએ ખોલેલી રેસ્ટોરામાં હેમબર્ગર ખાવા સંક્રાન્તિકાળમાં અર્થતંત્ર નબળું પડી જાય છે. આજની દુનિયામાં માટે છોકરાઓ વરસતા વરસાદમાં લાઈન લગાવીને ઊભા રહે છે. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરના નાણાંકીય વ્યવહારો એટલા બધા વધી ગયા છે કે શાકભાજી વેચીને સારું કમાતી ઘરડીડોશીઓહાથઉપરસિકોઘડિયાળ કોઈપણ રાષ્ટ્રસંપૂર્ણપણે પોતાનું સ્વતંત્ર,સ્વાયત્ત અને અલિપ્ત અર્થતંત્ર પહેરતી થઈ ગઈ છે. (સામ્યવાદ દરમિયાન ઓફિસોમાં કામ કરતી દીર્ઘકાળ સુધી ચલાવી ન શકે. પાડોશી દેશો પણ તેને ચાલવા ન દે. સમૃદ્ધ મહિલાઓના હાથ ઉપર પણ ભાગ્યે જ ઘડિયાળ જોવા મળતી. જરૂર દેશોનું આર્થિક વર્ચસ્વ ગરીબ કે વિકાસશીલ દેશો ઉપરઆવ્યા વગર રહે પણ પડતી નહિ.) બીજી બાજુ પોતાના કુટુંબનું ગુજરાન ચલાવવા માટે નહિ. દુનિયાનું સૌથી વધુ સબળ ચલણ ધરાવનાર અમેરિકાનું ડોલરનું સાધારણસ્થિતિના માણસો બિનજરૂરી ઘરવખરીવેચીને નાણાં મેળવવા વર્ચસ્વ દુનિયાના ઘણા બધા દેશો ઉપર ફેલાયેલું છે. લાગ્યા છે. અમેરિકાનાગરાજસેલકેયાર્ડસેલમાં વેચાતી જૂનીવપરાયેલી સોવિયેટયુનિયનમાં સ્ટાલિનના અવસાન પછી થોડાં વર્ષોમાં ઘરવખરી કરતાં પણખરાબ ઘરવખરીમોસ્કો અને અન્ય શહેરોના રસ્તા સ્ટાલિનવાદ ખતમ થઈ ગયો. સોવિયેટ યુનિયનમાં સામ્યવાદ ન હોત પરના બજારોમાં આવવા લાગી છે. જૂના કપરકાબી, છરીકાંટા, ડિનર અને સ્ટાલિન જેવો લોખંડી પુરુષ ન હોત તો બીજા વિશ્વયુદ્ધ વખતે સેટ, બુટચંપલ, છત્રી, ઓવરકોટ, હેટ-મોજાં, ડબ્બાડબ્બી જેવી હિટલરે રશિયાને ચૂંથી નાખ્યું હોત અને હિટલરની લશ્કરી તાકાત, જો ચીજવસ્તુઓ રસ્તા પર વેચાવા લાગી છે. સાત દાયકા પછી મુકત રશિયામાં ન ખચઈગઈ હોત તો બીજા વિશ્વયુદ્ધનું પરિણામ કંઈક જુદું બજારનો આ એમનો નવો અનુભવ છે.
જ આવ્યું હોત. પરંતુ યુદ્ધમાં વિજયી બનેલા સ્ટાલિને પોતાની સત્તા સોવિયેટ યુનિયનની એક મોટામાં મોટી સિદ્ધિ એ હતી કે એણે ટકાવી રાખવા પ્રજા ઉપર ભયંકર દૂર અત્યાચારો કર્યો. એટલે જ ચોરી, લૂંટ, છેતરપિંડી, લાંચરૂશ્વત, ખૂન, બળાત્કાર, અપહરણ, સ્ટાલિનના અવસાન પછી સમય પાકતાં સ્ટાલિનવિરોધ ભભૂકી ઉઠયો. મારામારી, વગેરે પ્રકારના સામાજિક ગુનાઓનું પ્રમાણ ઘણું જ ઓછું, સમગ્ર સોવિયેટયુનિયનમાંથીસ્ટાલિનના પૂતળાં, ફોટા ખસેડીનાખવામાં નહિવત જેવું કરી નાખ્યું હતું. રાતની ડયૂટી પૂરી કરીને સ્ત્રીઓ અડધી આવ્યાં. સ્ટાલિનગ્રાડ શહેરનું નામ ભૂસીને ફરી પાછું એનું જૂનું નામ રાતે એકલી ઘરે નિર્ભયતાથી જઈ શકતી. સોવિયેટ યુનિયનમાં જાહેર વોલ્વોઝાડપ્રચલિત કરવામાં આવ્યું. એટલું જ નહિ, મોસ્કોના રેડ સ્કેવર વેશ્યાગીરીનો, અશ્લીલ નાઈટકલબોનો સદંતર અંત આવી ગયો હતો. ક્રેમલિનમાંથી સ્ટાલિનની કબરપણખોદી નાખવામાં આવી. સામ્યવાદ હવે લોકશાહી આવતું. ચોરી, લૂંટ, છેતરપિંડી વગેરે આવી ગયાં છે. ક્રૂર સરમુખત્યારશાહી સુધી પહોંચી ગયો હતો એટલે એના એટલા જ વિદેશી સહેલાણીઓ આકર્ષવા સરકારી હોટેલોમાં પણ શૃંગારિક સબળ પ્રત્યાઘાત પડયા. હવે સામ્યવાદ ગયો અને લોકશાહી આવી અર્ધનગ્નનાઈટકલબ નાઈટ-શોચાલુ થઈગયાછે. ધન કમાવા સ્ત્રીઓ એટલેલેનિનવાદપણ ગયો. સોવિયેટ યુનિયનમાંથી અને અન્યયુરોપીય શરીર વેચવા રસ્તા પ નીકળવા લાગી છે. વેશ્યાઓના અડ્ડા શરૂ થવા સામ્યવાદી દેશોમાંથી લેનિનનાં પુતળાં અને ફોટાઓ ખસેડી નાખવામાં. લાગ્યા છે. સરકારીઅ ફેસોમાં કામ જલદી કરાવવા માટે, કે ટ્રેન,વિમાન આવ્યા. રશિયામાં લેનિનગ્રાડ શહેરનું નામ કાઢી નાખવામાં આવ્યું અને કે હોટેલમાં છેલ્લી ઘડી તે જગ્યા મેળવવા માટે ઉઘાડી રીતે લાંચ લેવાનું જૂનું નામ પિટર્સબર્ગ ફરી પાછું ચાલુ થઈ ગયું. મોસ્કોમાં ક્રેમલિનમાં ચાલુ થઈ ગયું છે. ૯ છે વધુ પ્રમાણમાં વિદેશી સિગરેટ પીતા અને આવેલી લેનિની કબરનાં દર્શન કરવા રોજ હજારો પ્રવાસીઓ આવતા.. શરાબનો વધુ પડતો શો કરીને તોફાન મચાવતા થવા લાગ્યા છે. ચોવીસ કલાક ત્યાં સંત્રીઓ ખડા રહેતા. એ કબરનું તીર્થભૂમિ જેવું
