________________
પ્રબુધ્ધ જીવન,
તા.૧૬-૬-૯૨ અને તા. ૧૬-૭-૯૨
અભાવે કેટલીક સિંચાઈ યોજના રાજકારણના આટાપાટામાં અટવાઈ લે છે, તેમ ક્યારેક કટ્ટર કોમવાદી, ધમધ અને અસહિષ્ણુ નેતા સમર્થ ગઈ છે.
હોય તો સમગ્ર સમાજના વ્યાપક હિતના ભોગે પણ પોતાના ધર્મ, આપણા દેશના રાજકારણમાં ગુણવત્તાના ધોરણનો કે તંદુરસ્ત જ્ઞાતિ, પ્રાંત કે સમાજના હિતો પાર પાડે છે એ પણ એટલું જ સારું છે સ્પર્ધાનો પાયો નથી. એટલે સત્તાધારી અગ્રણીઓ પોતાના ધર્મ કોમ એ બાબત પણ આદર્શના અંચળા હેઠળ થાય કે આટલા વર્ગ પૂરતું કે પ્રાંતની સાચી, ન્યાયી, નીતિ અને કાયદાની દ્રષ્ટિએ યોગ્ય બાબતનો પણ કામ થાય છે? એ વિચારસરણીનો સધિયારો લઇને થાય છે. આ પક્ષ લે તો એવાં અગ્રણીઓનાં પ્રતિસ્પર્ધીઓ આવાં પ્રસંગોએ એમને એક મોટું ભયસ્થાન છે. કટ્ટર કોમવાદી, પ્રાંતવાદી કે ધર્માધ તરીકે ઓળખાવી એમની પ્રતિભા આપણો તો એક સુખદ અનુભવ છે કે ચોક્કસ ધર્મ સમાજ કે ખંડિત કરવા ટાંપીને જ બેઠાં હોય છે. કારકિર્દીના જોખમના ભયથી કોમની કક્ષાએ ઊભા થયેલાં સાધનો રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ, જરૂર પડ્યે કામ આવાં ટાણે સાચી બાબતોનો પક્ષ લેવાની હિંમત આજની નેતાગીરીમાં લાગ્યાં છે. રાષ્ટ્રના વિભાજન વખતનું ચિત્ર મારા મનઃચક્ષુ સમક્ષ બહુધા જણાતી નથી. એટલે એવાં પ્રશ્નોને “સંકુચિતતા સામે તાદ્રશ્ય છે, એ વખતે હિજરતીઓને શત્રુંજય તીર્થમાં આવેલી વ્યાપકતા'ના નામે કે કાયદાની પરિસ્થિતિ કે અન્ય બહાના હેઠળ યાત્રાળુઓ માટેની ધર્મશાળાઓમાં રાખવામાં આવ્યાં હતાં. એમનો આપણી નેતાગીરી ઠુકરાવે છે. સામાન્ય પ્રજા પણ ઘણું ખરું આવા પુનર્વસવાટ થાય ત્યાં સુધી આ ક્ષેત્રની બધી ધર્મશાળાઓનો અર્ધા દ્રષ્ટિકોણથી દોરવાય છે. આવા પ્રસંગો સાચી બાબતોનો પક્ષ લેવાથી ભાગ હિજરતીઓ માટે ફાજલ પાડવામાં આવ્યો હતો. આઝાદીની કારકિર્દીની દ્રષ્ટિએ નેતાગીરીએ કદાચ થોડો સમય સહન કરવું પડે લોકલડત દરમિયાન મુંબઈના એક વિખ્યાત જૈન છાત્રાલયમાં રાષ્ટ્રીય એવું બને ખરું, પરંતુ લાંબે ગાળે એની વાત લોકોને સમજાય છે. એ કક્ષાના અગ્રણીઓની અને કોંગ્રેસની સભા થતી હતી. પણ એટલું જ સાચું છે. સાચું નેતૃત્વ એ જ કે જે સામાન્ય પ્રજાને આ બધી ચર્ચાને અંતે ફલિત થતી બાબત તો એ જ છે કે આપણા વિવેકના માર્ગે દોરે; ભય, ભ્રામક માન્યતા કે લોક લાગણીથી દોરવાય દેશના રાજકારણને ગુણાત્મક વળાંક આપવો જોઈએ. એ એનો સાચો નહી.
ઈલાજ છે. એ માટે પ્રત્યેક પ્રશ્નો અંગેના નિર્ણયો એક જ ચોકઠામાં વ્યાપક સમાજના હિતોને આંચ ન આવે અગર નુકસાન ન કરે ઢાળેલાં ન હોઈ શકે. દરેક પ્રશ્નોનાં સમય, સંજોગો અને પરિસ્થિતિનો એવા ચોક્કસ વર્ગના પ્રશ્નોના નિરાકરણમાં જેમ આપણા દેશની અભ્યાસ કરીને વિવેકપૂર્ણ નિર્ણય લેવો જોઈએ. એ માટે વૈચ , નેતાગીરી ભ્રામક માન્યતામાં અટવાઈ ગઈ છે. અથવા કારકિર્દીના દ્રષ્ટિએ નેતાગીરી અને સામાન્ય પ્રજાનું પણ ઘડતર થવું જોઇએ. આવાં જોખમના ડરના કારણે પોતાનું વ્યક્તિત્વ વિશાળ દ્રષ્ટિકોણ ધરાવતું છે પ્રશ્નોની ગૂંચ ઉકેલતા અને આખરી નિર્ણય લેતા પહેલાં એનાં બધાં એવી પ્રતિભા ઉપસાવવા જેમ ચોક્કસ સીમિત સમાજના હિતનો ભોગ પ્રશ્નોની, પાસાંઓની જરૂર પડ્યે જાહેર ચર્ચા થવી ઘટે. 23_.
મહત્ત્વાકાંક્ષા
[] “સત્સંગી” મહત્ત્વાકાંક્ષા રાખવી એ ગુનો નથી, પરંતુ વિચારરહિત મહત્ત્વાકાંક્ષા એટલે સત્તાની આકાંક્ષા એટલો જ તેનો અર્થ નથી, મહત્ત્વાકાંક્ષા નિતાંત પાયમાલી પણ સર્જી શકે છે. નેપોલિઅન, પણ તેનું કાર્યક્ષેત્ર વિશાળ છે. ધનપતિ, પંડિત, યુનિવર્સિટીના વાઇસ મુસોલિનિ અને હિટલર વિચારરહિત મહત્ત્વાકાંક્ષાનાં કરુણ દ્રષ્ટાંતો ચાન્સેલર, વડા ન્યાયમૂર્તિ, ડૉકટર, ઇજનેર, વકીલ, મોટા વેપારી, છે. સમગ્ર વિશ્વના સ્વામી બનવા માટે નીકળી પડવું એમાં યોગ્ય અમલદાર, કોલેજના અધ્યાપક, લેખક વગેરે મહત્ત્વાકાંક્ષાનાં સાધ્યો. વિચારણાનો સંપૂર્ણ અભાવ છે, બલકે પાગલપણું અને અહમની બને છે. આંતરિક પ્રગતિની દ્રષ્ટિએ પણ મહત્ત્વાકાંક્ષા ધરાવી શકાય વિકૃતિનો આવિષ્કાર છે. ભારતની સ્વતંત્રતા બાદ કેટલીય છે. ઈદ્રિયો પર સંપૂર્ણ કાબૂ રહે, દુશ્મન પ્રત્યે પણ હૃદયથી ક્ષમાનો વ્યક્તિઓએ પ્રધાન, મુખ્ય પ્રધાન અને વડા પ્રધાન બનવાની ભાવ રહે અને પ્રેમ રહે એવું વ્યક્તિત્વ સિદ્ધ કરવું, અહમ્ ગાળી મહત્ત્વાકાંક્ષા રાખી હશે જેના સાક્ષી ઘણા લોકો હશે. આમાંથી એકાદ નાખવો વગેરે માટે પણ મહત્ત્વાકાંક્ષા શબ્દ પ્રયોજી શકાય છે. સદ્ગત ટકા જેટલી વ્યક્તિઓની આ પ્રકારની મહત્ત્વાકાંક્ષા પરિપૂર્ણ થઈ હોય સાક્ષર ઉમાશંકર જોષી તેમના લેખ “મડિયા રાજા'માં મડિયા તો ભલે. જે લોકોની આ જાતની મહત્ત્વકાંક્ષા સફળ નહિ થઈ હોય તેમના સંબંધો વિષે લખતાં કહે છે, 'તાત્ત્વિક મૂલવણીમાં મચક આપ્યો તેઓ આઘાતના અનુભવને લીધે તેમનાં રોજબરોજનાં જીવનની વગર, પ્રેમસંબંધ કુંઠિત નભાવવો એ મહત્ત્વાકાંક્ષાથી હું ચાલવા વાસ્તવિકતા સાથે અનુકૂળ નહિ થઈ શક્યા હોય. તેમની સ્થિતિ કદાચ કહું.' વિચારોમાં મતભેદ રહે તો મિત્રો વચ્ચે પ્રેમસંબંધ કદાચ ન પણ ધોબીનો કૂતરો નહિ ઘાટનો અને નહિ વાટનો’ જેવી પણ થઈ હોય. જળવાય, તેથી પોતાનું મૂલ્યાંકન અથવા પોતાના સૈદ્ધાંતિક વિચારો | ‘મહત્ત્વાકાંક્ષા' શબ્દનું ઉચ્ચારણ સાંભળનારાઓમાં સૂગ જન્માવે જાળવી રાખવા, પણ પ્રેમસંબંધ જે હોય તે નિખાલસ મનથી સતત છે. શાળા તથા કોલેજોના સ્ટાફ રૂમમાં ગપસપ ચાલતી હોય તેમાં કોઇ નભાવ્ય જવો એ અઘરું છે, તેથી તે પણ મહત્ત્વાકાંક્ષાનું સાધ્ય બને. શિક્ષક મહત્ત્વાકાંક્ષી છે. એવી ગંધ અન્ય શિક્ષકોને આવે તો સૌ કોઈને મોટા હોદાઓ અને વ્યવસાયોથી માંડીને જીવનનાં આંતરિક પાસાંની તે મહત્ત્વાકાંક્ષી વ્યક્તિ પ્રત્યે ન સમજાવી શકાય તેવી ધૃણા થાય છે. - ખીલવણી સુધી મહત્ત્વાકાંક્ષાનો વિશાળ વ્યાપ રહેલો છે. તેવી જ રીતે પ્રિન્સિપાલના કાન પર વાત આવે તો તે મહત્ત્વાકાંક્ષી જે એક બાબત સ્પષ્ટ રીતે ફલિત થાય છે તે એ છે કે જે સ્થાન પ્રાપ્ત. શિક્ષક પ્રત્યે તેમની કરડી નજર બનતાં વાર નથી લાગતી. કરવું સવિશેષ અઘરું હોય અથવા જે આંતરિક ઉન્મેષ ઘણો પરિશ્રમ મિત્રવર્તુળમાં પણ કોઈ મિત્રનું મહત્ત્વાકાંક્ષી વલણ જોવામાં આવે તો | માગી લે ત્યારે મહત્ત્વાકાંક્ષા શબ્દ પ્રયોજાય છે. મહત્ત્વાકાંક્ષા તે મિત્ર પ્રત્યેના વર્તાવમાં સાવચેતી સહજ રીતે આવી જાય છે. માણસોનો કરુણ અંજામ પણ આવતો હોય છે, મહત્ત્વાકાંક્ષી માણસો વેપારીઓ, વકીલો, ડૉકટરો, લેખકો, કામદારો, કારકુનો વગેરેનાં પોતાના માટે જ સામા માણસોમાં ધૃણા જન્માવે છે, અને મહત્ત્વાકાંક્ષા ક્ષેત્રોમાં મહત્ત્વાકાંક્ષી વ્યક્તિ પ્રત્યે સૌ કોઈને અનાદરનો ભાવ થઈ સિદ્ધ ન થાય તો તે આઘાત વ્યક્તિનાં વ્યક્તિત્વમાં ગરબડ કરી નાખે આવે છે. રાજકારણનાં ક્ષેત્રે તો લગભગ બધા મહત્ત્વાકાંક્ષી જ હોય છે, તો પછી મહત્ત્વાકાંક્ષાનો ખરેખર મર્મ શો છે? જીવનની યોજનામાં છે, તેથી તેમની વચ્ચે પરસ્પર વૈમનસ્ય અને તેમના નિત્ય નવા તેનું ચોક્કસ સ્થાન શું છે ? એવો પ્રશ્ન યુવાનોને અવશ્ય થાય. મો કાવાદાવાઓનું વર્ણન શક્ય નથી. પોતપોતાની મહત્ત્વાકાંક્ષાને લીધે થાન મેળવવાનું વિચારાય જ નહિ એવું નથી, પરંતુ જે મોટાં સ્થાનનું કેટલાક રાજકારણીઓ વચ્ચે તદ્દન જરૂરી ગણાય એવો સદૂભાવ પણ ધ્યેય રખાય તે માટે પોતાનાં રુચિ, લાયકાત, મહેનત કરવાની શક્તિ, હોતો નથી. વળી, રાજકારણીઓ તેમની મહત્ત્વાકાંક્ષાને લીધે, વિરલ વૈર્ય, આર્થિક સદ્ધરતા, મગજશક્તિ, રસ તેમજ જરૂરી બાહ્ય સંજોગો - અપવાદ સિવાય, ક્યારે પણ લોકહૃદયમાં સ્થાન પામી શકતા નથી. વિશે પૂરી વિચારણાને અંતે પ્રતીત થાય કે પસંદ કરેલાં મોટાં સ્થાન
